22 ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان جىل باسى - ناۋرىز
تاقىرىبى: جىل باسى - ناۋرىز
ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ ۇلى مەرەكەسى ناۋرىز مەيرامى جونىندە تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، حالقىمىزدىڭ سالت – ءداستۇرىن بويلارىنا دارىتۋ ارقىلى، شىنايىلىققا، ادامگەرشىلىككە، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
مازمۇنى: بۇكىل تىرشىلىك اتالۋىنىڭ تۇرلەنىپ، جاڭارۋى پاش ەتىلەدى. مەيرامنىڭ ەڭ ءقادىرلى دامدەرى مەن قاسيەتتى سوزدەرى كەڭىنەن ناسيحاتتالادى.
ءتۇرى: مەرەكەلىك سازدى ادەبي – مۋزىكالىق كەش.
بارىسى:
1 جۇرگىزۋشى - نۇرگۇل: ارمىسىزدار، ارداقتى الەۋمەت!
جەر انانىڭ توڭ كەۋدەسى ءجىبىپ، سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرىگەن قاسيەتتى ناۋرىز ايى تۋعاندا اماندىقپەن قايتا قاۋىشقان كۇنىمىز قۇتتى بولسىن! ناۋرىز ەلىمىزگە قۇت - بەرەكە اكەلسىن!
2 - جۇرگىزۋشى - ايمان اپاي: بارمىسىزدار، قادىرمەندى حالايىق! وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، كەلەر كۇننەن بەرەكەت تىلەپ، اق كوڭىل، ادال جۇرەكپەن دوس قۇشاقتاردى ايقاستىرىپ تابىساتىن قاسيەتتى كۇنى – ناۋرىز مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
3 - جۇرگىزۋشى - اقنۇر: بۇل كۇنى الداعى كۇندەرگە ارنالىپ ىزگى وي، ارمان - ماقسات ايتىلىپ، تىلەكتەر تىلەنەدى. ەندەشە:
باستاسا - ەلدىڭ كوسەمى،
سويلەسە – ءسوزدىڭ شەشەنى.
اقىلى اسقان ابىزداي،
بار ءتۇيىندى شەشەدى، - دەي وتىرىپ مەرەكەلىك قۇتتىقتاۋ ءسوزدى مەكتەبىمىزدىڭ ديرەكتورى ابديگاپپاروۆا تيشكۇل سەيتجانقىزىنا ۇسىنامىز.
1 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىز – جىل باسى، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى. كۇن مەن ءتۇننىڭ، ىستىق پەن سۋىقتىڭ، قىس پەن جازدىڭ، قاراڭعى مەن جارىقتىڭ تەڭەلەتىن، جەر ارقاسى كەڭىپ، كۇللى تىرشىلىك الەمى قايتا تۇلەيتىن تابيعات مەرەكەسى؛
2 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىز - ادامداردىڭ قىس قىسپاعىنان، جۇت اپاتىنان امان قالىپ، مالى تولدەپ، اۋزى اققا جاريتىن شارۋا مەرەكەسى؛
3 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىز - ءاربىر شاڭىراققا شىراققا شىراق جاعىلىپ، «قىزىر ءتۇنىن» كۇتىپ، جاقسىلىق قۇت - بەرەكە تىلەپ، ەرتەڭگى كۇنگە زور ۇمىتپەن قارايتىن سەنىم مەرەكەسى؛
1 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىز – جەتى دامنەن ناۋرىز كوجە جاساپ، ادامداردىڭ ءبىر - بىرىنە ءدام تاتقىزىپ، داستارقان باسىندا بىرگە وتىراتىن ىنتىماق - بىرلىك مەرەكەسى؛
2 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىز – جىل بويى وتكەن - كەتكەن رەنىشتى كەدەرگىسىز كەشىرىپ، ءان - كۇيمەن، ويىن - ساۋىقپەن جاندى جادىراتىپ، سانانى سەرپىلتەتىن كوڭىل مەرەكەسى.
3 - جۇرگىزۋشى:
جاڭا جىلدى، ناۋرىزدىڭ 22 – ءسىن حالىق ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەپ ۇلاعاتتاعان. ۇلىس كۇنى قازاق ءۇشىن ءارقاشان قاسيەتتى، كيەلى سانالعان. بۇل كۇنگى بولعان ءاربىر وزگەرىسكە ۇلكەن ءمان بەرگەن، قار نەمەسە جاڭبىر جاۋسا « نۇر جاۋدى»، « تۋار جىل نۇرلى بولادى»، « ناۋرىزدىڭ اقشا قارىنداي» دەپ اسەم تەڭەۋلەر ايتىپ، « اعىنان جارىلا قۋانسا، مال تولدەسە ءبىر تال كوك ءشوپ ارتىق شىعادى» - دەپ ىرىمداعان، نارەستە دۇنيەگە كەلسە، ۇلاعاتتاپ ەسىمىن ەرەكشە قويعان.
1 - جۇرگىزۋشى:
تىلىمىزدە وسى كۇنگە قاتىستى – «جەر بەتىنە جاقسىلىق ۇيالاعان كۇن»، «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى»، «ۇزاق ۇشىپ كەلگەن كۇن»، «جىل باسى – جىلقىشى تورعاي (ناۋىرزەك ) كەلگەن كۇن»، «كوك قۇت ( وسىمدىك ) كوزىن اشقان كۇن»، «كوك تاس ەرىگەن كۇن» دەگەن ءسوز ورالىمدارى ساقتالعان.
3 - جۇرگىزۋشى: ايمان اپاي، ءسىز بىلەسسىز بە؟ ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋ ءداستۇرلى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ تۇرمىس – سالتىندا باعزى زامانداردان بەرى ورىن العان دەسەدى.
2 - جۇرگىزۋشى:
ءيا، ءيا، اقنۇر، مەنىڭ ەستۋىمشە ەجەلگى تۇركىلەر ۇلىس كۇندەرى جاڭا كيىمدەرىن كيىپ، ساقال – مۇرتتارىن تۇزەپ، شاشتارىن الدىراتىن بولعان، التى كۇن ساداق تارتىپ ماشىقتانعان سوڭ، جەتىنشى كۇنى التىن تەڭگەدەن جامبى اتىپ جارىسقان. ەگەر كىمدە – كىم ءبىرىنشى بولىپ جامبىنى اتىپ تۇسىرسە، سول ادام سول كۇنى، ياعني ءبىر كۇن ەلگە پاتشا بولىپ، بيلىك جاساۋىنا ەرىك بەرىلگەن دەسەدى.
ال قازاق دالاسىندا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى بۇكىل ادامدى تەڭ ساناعان، قۇل مەن كۇڭ دە شارۋادان بوساپ، ەركىن بوي جازۋعا مۇمكىندىك العان. بۇل كۇنگى داستارحانداعى ءدام، ايتىلار اڭگىمە كوپكە ورتاق بولعان ەكەن.
3 - جۇرگىزۋشى:
قاريالارعا ىرىس تاڭىن قارسى الۋ كەزىندە مەرەكەگە لايىق ەرەكشە اس بەرىلگەن. ول «بەلكوتەرەر» دەپ اتالعان. ول قىدىر ءتۇنىن وتكىزۋگە ارناعان قوناق اسى. سول ءتۇنى كوپتى كورگەن ەگدە جاندار وتكەن - كەتكەن قىزىقتى اڭگىمەلەپ، جاستىق شاقتارىنداعى داۋرەنىن ەسكە الىسىپ ۋاقىت وتكىزەدى، ءوزارا ەسكى جىلداعى جاقسىلىقتاردى ەسكە الىپ جاڭا جىلعا بولجام جاسايدى.
1 - جۇرگىزۋشى: جىل باسىندا عالامدا، تابيعاتتا بولاتىن وزگەرىستەرگە ساي انا تىلىمىزدە ءار ءتۇرلى اتالىمدار تۋىنداعان. ەندەشە تىڭداپ كورەلىك.
1 - وقۋشى - ءالي: جىل باسىندا نۇر جاۋعان ءتۇن – قىزىر ءتۇنى.
2 - وقۋشى - بالىم: جىل باسىندا العاش جاۋعان قار اقشا قار.
3 - وقۋشى - جاناسىل: جىل باسىنىڭ العاشقى كۇنى – ۇلىس كۇنى.
4 - وقۋشى - نۇرجاينا: جىل باسىنىڭ العاشقى جەلى – جىل اينالىپ كەلەر التىن كۇرەك.
5 - وقۋشى - ءاسانالى: جىل باسىنىڭ العاشقى ءتولى – ءدۇبىراياق.
6 - وقۋشى - جانىبەك: جىل باسىنىڭ العاشقى ءسۇتى – ۋىز.
7 - وقۋشى - جانار: جىل باسىنىڭ العاشقى كوگى – بايشەشەك.
8 - وقۋشى - الۋا: جىل باسىنىڭ العاشقى اسى – ناۋرىز كوجە.
9 - وقۋشى - ديانا: جىل باسىنىڭ العاشقى بەلگىسى – كورىسۋ.
10 - وقۋشى - قۇندىز: جىل باسىنىڭ العاشقى سىي تاماعى – ۇيقىاشار.
11 - وقۋشى - اقەركە: جىل باسىنىڭ العاشقى سىيى – دىرەتكىزەر، سەلتەتكىزەر.
12 - وقۋشى - جانبول: جىل باسىنىڭ العاشقى تىلەگى:
ۇلىس باقتى بولسىن،
ءتورت تۇلىك اقتى بولسىن.
ۇلىس بەرەكە بەرسىن،
بالە – جالا جەرگە ەنسىن.
2 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىزدىڭ ايرىقشا ءتالىم - تاربيەلىك، ۇلگى - ونەگەلىك، ءسان - سالتاناتتىق، ءمارت - جومارتتىق، قادىر - قاسيەتتىلىك نىشان بەلگىلەرى مەن تانىم - ۇعىمدارىنىڭ ۇلگى تۇرلەرى وتە كوپ.
1 - وقۋشى - قۇندىز: ناۋرىز شىعىس ەلدەرى ءۇشىن بىرلىكتىڭ، تاتۋلىقتىڭ، ەڭبەكتىڭ، كوكتەمنىڭ، ىزگىلىكتىڭ، باقىتتىڭ مەرەكەسى رەتىندە تويلانادى.
2 - وقۋشى - اقبوتا: ناۋرىز كۇنى. ناۋرىز – ەجەلگى مادەنيەتى دامىعان ەلدىڭ ءبىرى پارسىنىڭ «ناۋ»- جاڭا، «رۋز»- كۇن، ياعني «جاڭا كۇن» دەگەن سوزىنەن شىققانى كوپكە بۇرىننان - اق بەلگىلى. بۇل قازىرگى كۇن ەسەبى بويىنشا ناۋرىزدىڭ 22 - سىنە سايكەس كەلەدى.
3 - وقۋشى – فاتيما: ناۋرىز ايى – شىعىس كۇن ەسەبى بويىنشا جىلدىڭ العاشقى ايى. بۇل ايدا جىلدىڭ العاشقى ايى ەسەبى رەتىندە كۇن مەن ءتۇننىڭ ۇزاقتىعى تەڭەسەدى. سول سەبەپتەن ناۋرىز جىل باسى بولىپ سانالعان.
4 - وقۋشى – ارۋنا: ناۋرىزناما – شات - شادىماندى ويىن - ساۋىق، توي. كەي جەرلەردە ناۋرىز تويى دەپ تە اتالادى. بۇل كۇنى ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن وسى مەيرامعا كەلىپ، كوڭىلدى ويىن - ساۋىقتار جاسالادى. مۇندا شاراپ ءىشۋ، رەنجىسۋ سياقتى جاعىمسىز ادەتتەرگە قاتتى تىيىم سالعان. تويدا ات جارىس، پالۋان كۇرەس، باسقا دا سپورت باسەكەسى بولادى. ايتىس، ءتۇرلى ويىندار ۇيىمداستىرىلىپ، كوڭىلدى جۇمباقتار، ءان، ولەڭدەر، ناۋرىز جىرلارى ايتىلادى. اركىم ۇلكەندەردەن باتا تىلەيدى.
5 - وقۋشى – ايدىن: ناۋرىز كوجە. ناۋرىز تويىنا عانا ءتان، كوپشىلىككە ارنالعان تاعام. وعان كوكسۋ، قىزىل ەت، جاسىل – ءدان، اق ءسۇت، سارى ماي، قوڭىرتالقان (كەسپە)، قارا تۇز قوسىپ، مەرەكەمەن قۇتتىقتاۋعا كەلگەندەرگە ىقىلاسپەن ۇسىنادى.
6 - وقۋشى – نۇرجاينا: ناۋرىز جىرى. ناۋرىز مەرەكەسىندە ايتىلاتىن حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر سالاسى. جىر، ولەڭ وسى كۇنگە لايىقتالىپ، ماداقتاۋ، تىلەك، باتا، ءازىل تۇرلەرىندە ايتىلادى.
7 - وقۋشى – نازەركە: ناۋرىز باتا. حالىقتا باتانىڭ ءتۇرى كوپ. سونىڭ ءبىرى – وسى ناۋرىز باتا. مۇندا ناۋرىزناما وتكىزگەندەرگە، وسى كۇنگە ارناپ «ناۋرىز كوجەگە» شاقىرعاندارعا، تويدا ونەر كورسەتكەن ونەرپازدارعا اقساقالدار مەن اجەلەر، ەل اعالارى باتا بەرەدى.
8 - وقۋشى – بەكارىس: ناۋرىز جۇمباق - تابيعاتقا، اسپان الەمىنە، اۋا رايىنا بايلانىستى ايتىلادى. اقىندار، قىز - جىگىتتەر وسى تاقىرىپتاردا جۇمباقتاسىپ ايتىساتىن بولعان.
9 - وقۋشى – ميراس: ناۋرىز تىلەك - ءار ادام ءوز وتباسىن، تۋعان - تۋس، دوس - جاراندارىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىمەن قۇتتىقتاپ جاقسى تىلەك تىلەيدى. ءبىرىنىڭ ۇيىنە ءبىرى كىرىپ ءدام تاتادى.
10 - وقۋشى – نازەركە: ناۋرىز ءتول – ناۋرىز ايىندا مال تولدەي باستايدى. ولار «ناۋرىز ءتولى» دەپ اتالىپ، ءتول باسى رەتىندە باعالانىپ، مالجاندى قازاق بالاسى ونى ەرەكشە كۇتىپ باپتاعان.
11 - وقۋشى – اقبوتا: ناۋرىزكوك – ناۋرىز ايىندا ۇشىپ كەلەتىن كوكتەم قۇسى. قاراسى شاعىن عانا وسى قۇستى شىعىس ەلى كۇتىپ جۇرەدى. ونى العاش كورگەندە «ناۋرىزكوگىم، كەلدىڭ بە؟» دەپ شاقىرىپ جەم شاشادى.
12 - وقۋشى – ايدىن: ناۋرىز شەشەك – ناۋرىز ايىندا وسەتىن جاپىراقتى، ءتۇرلى گۇلدى، قاۋاشاقتى اسەم وسىمدىك. ونى ۇيدە دە وسىرەدى. مايىنىڭ دارىلىك قاسيەتى بار. قازاقستاننىڭ تاۋلى ايماقتارىندا ونىڭ بىرنەشە ءتۇرى وسەدى. ناۋرىز شەشەك «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن سيرەك كەزدەسەتىن باعالى وسىمدىك قاتارىنا جاتادى.
13 - وقۋشى – نۇرجول: ناۋرىزشا – ناۋرىز ايىندا اشىق كۇندەرى قولدان جاساعان ويۋ - ورنەكتى ءارى جۇپ - جۇقا قيىرشىق قار تۇسەدى. ول كۇن كوزىنە شاشىراپ، جىلتىلداپ قۇبىلادى. انىقتاپ قاراعاندا باسقا قار قيىرشىقتارىنداي ەمەس جەڭىل دە ۇلپىلدەك بولادى. مۇنى حالىق «ناۋرىزشا» دەپ اتاعان. «ناۋرىزشا» جاڭ جىلداعى جىلىلىقتىڭ بەلگىسى.
14 - وقۋشى – فاتيما: ناۋرىزەسىم - ناۋرىز كۇنى تۋعانداردى حالىق باقىتتى، ەرەكشە ادامدار دەپ ۇعىنعان. سونداي سەبەپپەن ولارعا ناۋرىز ەسىمىن بەرگەن. مىسالى، قازاق حالقىندا ناۋرىزباي قۇتپانباي ۇلى(1700 – 1781)، ناۋرىزباي قاسىم ۇلى (1832 – 1847) اتتى ايگىلى باتىرلار بولعان. التىن وردادا ناۋرىز ەسىمدى حان (1859 – 60) بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ناۋرىزگۇل، ناۋرىزبەك، ءناۋرىزالى دەگەن ادام اتتارى دا ءجيى كەزدەسەدى.
15 - وقۋشى – جانبول: ساۋمالىق - ناۋرىز ايىندا جاڭ جىل ەنىپ، جەر بۋسانىپ، كۇن كۇركىرەپ، جاڭبىر جاۋىپ، كوك دۇركىرەگەندە اۋىل ادامدارى دالاعا شىعىپ ساۋمالىق ايتىپ، قۋانىشتى كوڭىلمەن جاقسى تىلەك تىلەيدى. ونى ولەڭمەن ايتادى:
ساۋمالىق، ساۋمالىق،
ناۋرىزشانىڭ كوك قۇسى،
ۇيقىدان كوزىن اشتى ما؟
ساۋمالىق، ساۋمالىق،
سامارقاننىڭ كوك تاسى،
ءجىبىدى مە كوردىڭ بە؟
ساۋمالىق، ساۋمالىق،
ەسكى جىلى كەتىپ، جاڭا جىل كەلدى،.
ەسكى جىل ەسىركەي كەت،
جاڭا جىل جارىلقاي كەل،-
دەپ ءبىر ەسكى ىدىستى سىندىرىپ، «جاماندىق كەتسىن» دەپ ىرىم جاسايدى.
22 ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان جىل باسى - ناۋرىز. جۇكتەۋ
ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ ۇلى مەرەكەسى ناۋرىز مەيرامى جونىندە تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، حالقىمىزدىڭ سالت – ءداستۇرىن بويلارىنا دارىتۋ ارقىلى، شىنايىلىققا، ادامگەرشىلىككە، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
مازمۇنى: بۇكىل تىرشىلىك اتالۋىنىڭ تۇرلەنىپ، جاڭارۋى پاش ەتىلەدى. مەيرامنىڭ ەڭ ءقادىرلى دامدەرى مەن قاسيەتتى سوزدەرى كەڭىنەن ناسيحاتتالادى.
ءتۇرى: مەرەكەلىك سازدى ادەبي – مۋزىكالىق كەش.
بارىسى:
1 جۇرگىزۋشى - نۇرگۇل: ارمىسىزدار، ارداقتى الەۋمەت!
جەر انانىڭ توڭ كەۋدەسى ءجىبىپ، سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرىگەن قاسيەتتى ناۋرىز ايى تۋعاندا اماندىقپەن قايتا قاۋىشقان كۇنىمىز قۇتتى بولسىن! ناۋرىز ەلىمىزگە قۇت - بەرەكە اكەلسىن!
2 - جۇرگىزۋشى - ايمان اپاي: بارمىسىزدار، قادىرمەندى حالايىق! وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، كەلەر كۇننەن بەرەكەت تىلەپ، اق كوڭىل، ادال جۇرەكپەن دوس قۇشاقتاردى ايقاستىرىپ تابىساتىن قاسيەتتى كۇنى – ناۋرىز مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
3 - جۇرگىزۋشى - اقنۇر: بۇل كۇنى الداعى كۇندەرگە ارنالىپ ىزگى وي، ارمان - ماقسات ايتىلىپ، تىلەكتەر تىلەنەدى. ەندەشە:
باستاسا - ەلدىڭ كوسەمى،
سويلەسە – ءسوزدىڭ شەشەنى.
اقىلى اسقان ابىزداي،
بار ءتۇيىندى شەشەدى، - دەي وتىرىپ مەرەكەلىك قۇتتىقتاۋ ءسوزدى مەكتەبىمىزدىڭ ديرەكتورى ابديگاپپاروۆا تيشكۇل سەيتجانقىزىنا ۇسىنامىز.
1 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىز – جىل باسى، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى. كۇن مەن ءتۇننىڭ، ىستىق پەن سۋىقتىڭ، قىس پەن جازدىڭ، قاراڭعى مەن جارىقتىڭ تەڭەلەتىن، جەر ارقاسى كەڭىپ، كۇللى تىرشىلىك الەمى قايتا تۇلەيتىن تابيعات مەرەكەسى؛
2 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىز - ادامداردىڭ قىس قىسپاعىنان، جۇت اپاتىنان امان قالىپ، مالى تولدەپ، اۋزى اققا جاريتىن شارۋا مەرەكەسى؛
3 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىز - ءاربىر شاڭىراققا شىراققا شىراق جاعىلىپ، «قىزىر ءتۇنىن» كۇتىپ، جاقسىلىق قۇت - بەرەكە تىلەپ، ەرتەڭگى كۇنگە زور ۇمىتپەن قارايتىن سەنىم مەرەكەسى؛
1 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىز – جەتى دامنەن ناۋرىز كوجە جاساپ، ادامداردىڭ ءبىر - بىرىنە ءدام تاتقىزىپ، داستارقان باسىندا بىرگە وتىراتىن ىنتىماق - بىرلىك مەرەكەسى؛
2 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىز – جىل بويى وتكەن - كەتكەن رەنىشتى كەدەرگىسىز كەشىرىپ، ءان - كۇيمەن، ويىن - ساۋىقپەن جاندى جادىراتىپ، سانانى سەرپىلتەتىن كوڭىل مەرەكەسى.
3 - جۇرگىزۋشى:
جاڭا جىلدى، ناۋرىزدىڭ 22 – ءسىن حالىق ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەپ ۇلاعاتتاعان. ۇلىس كۇنى قازاق ءۇشىن ءارقاشان قاسيەتتى، كيەلى سانالعان. بۇل كۇنگى بولعان ءاربىر وزگەرىسكە ۇلكەن ءمان بەرگەن، قار نەمەسە جاڭبىر جاۋسا « نۇر جاۋدى»، « تۋار جىل نۇرلى بولادى»، « ناۋرىزدىڭ اقشا قارىنداي» دەپ اسەم تەڭەۋلەر ايتىپ، « اعىنان جارىلا قۋانسا، مال تولدەسە ءبىر تال كوك ءشوپ ارتىق شىعادى» - دەپ ىرىمداعان، نارەستە دۇنيەگە كەلسە، ۇلاعاتتاپ ەسىمىن ەرەكشە قويعان.
1 - جۇرگىزۋشى:
تىلىمىزدە وسى كۇنگە قاتىستى – «جەر بەتىنە جاقسىلىق ۇيالاعان كۇن»، «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى»، «ۇزاق ۇشىپ كەلگەن كۇن»، «جىل باسى – جىلقىشى تورعاي (ناۋىرزەك ) كەلگەن كۇن»، «كوك قۇت ( وسىمدىك ) كوزىن اشقان كۇن»، «كوك تاس ەرىگەن كۇن» دەگەن ءسوز ورالىمدارى ساقتالعان.
3 - جۇرگىزۋشى: ايمان اپاي، ءسىز بىلەسسىز بە؟ ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋ ءداستۇرلى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ تۇرمىس – سالتىندا باعزى زامانداردان بەرى ورىن العان دەسەدى.
2 - جۇرگىزۋشى:
ءيا، ءيا، اقنۇر، مەنىڭ ەستۋىمشە ەجەلگى تۇركىلەر ۇلىس كۇندەرى جاڭا كيىمدەرىن كيىپ، ساقال – مۇرتتارىن تۇزەپ، شاشتارىن الدىراتىن بولعان، التى كۇن ساداق تارتىپ ماشىقتانعان سوڭ، جەتىنشى كۇنى التىن تەڭگەدەن جامبى اتىپ جارىسقان. ەگەر كىمدە – كىم ءبىرىنشى بولىپ جامبىنى اتىپ تۇسىرسە، سول ادام سول كۇنى، ياعني ءبىر كۇن ەلگە پاتشا بولىپ، بيلىك جاساۋىنا ەرىك بەرىلگەن دەسەدى.
ال قازاق دالاسىندا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى بۇكىل ادامدى تەڭ ساناعان، قۇل مەن كۇڭ دە شارۋادان بوساپ، ەركىن بوي جازۋعا مۇمكىندىك العان. بۇل كۇنگى داستارحانداعى ءدام، ايتىلار اڭگىمە كوپكە ورتاق بولعان ەكەن.
3 - جۇرگىزۋشى:
قاريالارعا ىرىس تاڭىن قارسى الۋ كەزىندە مەرەكەگە لايىق ەرەكشە اس بەرىلگەن. ول «بەلكوتەرەر» دەپ اتالعان. ول قىدىر ءتۇنىن وتكىزۋگە ارناعان قوناق اسى. سول ءتۇنى كوپتى كورگەن ەگدە جاندار وتكەن - كەتكەن قىزىقتى اڭگىمەلەپ، جاستىق شاقتارىنداعى داۋرەنىن ەسكە الىسىپ ۋاقىت وتكىزەدى، ءوزارا ەسكى جىلداعى جاقسىلىقتاردى ەسكە الىپ جاڭا جىلعا بولجام جاسايدى.
1 - جۇرگىزۋشى: جىل باسىندا عالامدا، تابيعاتتا بولاتىن وزگەرىستەرگە ساي انا تىلىمىزدە ءار ءتۇرلى اتالىمدار تۋىنداعان. ەندەشە تىڭداپ كورەلىك.
1 - وقۋشى - ءالي: جىل باسىندا نۇر جاۋعان ءتۇن – قىزىر ءتۇنى.
2 - وقۋشى - بالىم: جىل باسىندا العاش جاۋعان قار اقشا قار.
3 - وقۋشى - جاناسىل: جىل باسىنىڭ العاشقى كۇنى – ۇلىس كۇنى.
4 - وقۋشى - نۇرجاينا: جىل باسىنىڭ العاشقى جەلى – جىل اينالىپ كەلەر التىن كۇرەك.
5 - وقۋشى - ءاسانالى: جىل باسىنىڭ العاشقى ءتولى – ءدۇبىراياق.
6 - وقۋشى - جانىبەك: جىل باسىنىڭ العاشقى ءسۇتى – ۋىز.
7 - وقۋشى - جانار: جىل باسىنىڭ العاشقى كوگى – بايشەشەك.
8 - وقۋشى - الۋا: جىل باسىنىڭ العاشقى اسى – ناۋرىز كوجە.
9 - وقۋشى - ديانا: جىل باسىنىڭ العاشقى بەلگىسى – كورىسۋ.
10 - وقۋشى - قۇندىز: جىل باسىنىڭ العاشقى سىي تاماعى – ۇيقىاشار.
11 - وقۋشى - اقەركە: جىل باسىنىڭ العاشقى سىيى – دىرەتكىزەر، سەلتەتكىزەر.
12 - وقۋشى - جانبول: جىل باسىنىڭ العاشقى تىلەگى:
ۇلىس باقتى بولسىن،
ءتورت تۇلىك اقتى بولسىن.
ۇلىس بەرەكە بەرسىن،
بالە – جالا جەرگە ەنسىن.
2 - جۇرگىزۋشى: ناۋرىزدىڭ ايرىقشا ءتالىم - تاربيەلىك، ۇلگى - ونەگەلىك، ءسان - سالتاناتتىق، ءمارت - جومارتتىق، قادىر - قاسيەتتىلىك نىشان بەلگىلەرى مەن تانىم - ۇعىمدارىنىڭ ۇلگى تۇرلەرى وتە كوپ.
1 - وقۋشى - قۇندىز: ناۋرىز شىعىس ەلدەرى ءۇشىن بىرلىكتىڭ، تاتۋلىقتىڭ، ەڭبەكتىڭ، كوكتەمنىڭ، ىزگىلىكتىڭ، باقىتتىڭ مەرەكەسى رەتىندە تويلانادى.
2 - وقۋشى - اقبوتا: ناۋرىز كۇنى. ناۋرىز – ەجەلگى مادەنيەتى دامىعان ەلدىڭ ءبىرى پارسىنىڭ «ناۋ»- جاڭا، «رۋز»- كۇن، ياعني «جاڭا كۇن» دەگەن سوزىنەن شىققانى كوپكە بۇرىننان - اق بەلگىلى. بۇل قازىرگى كۇن ەسەبى بويىنشا ناۋرىزدىڭ 22 - سىنە سايكەس كەلەدى.
3 - وقۋشى – فاتيما: ناۋرىز ايى – شىعىس كۇن ەسەبى بويىنشا جىلدىڭ العاشقى ايى. بۇل ايدا جىلدىڭ العاشقى ايى ەسەبى رەتىندە كۇن مەن ءتۇننىڭ ۇزاقتىعى تەڭەسەدى. سول سەبەپتەن ناۋرىز جىل باسى بولىپ سانالعان.
4 - وقۋشى – ارۋنا: ناۋرىزناما – شات - شادىماندى ويىن - ساۋىق، توي. كەي جەرلەردە ناۋرىز تويى دەپ تە اتالادى. بۇل كۇنى ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن وسى مەيرامعا كەلىپ، كوڭىلدى ويىن - ساۋىقتار جاسالادى. مۇندا شاراپ ءىشۋ، رەنجىسۋ سياقتى جاعىمسىز ادەتتەرگە قاتتى تىيىم سالعان. تويدا ات جارىس، پالۋان كۇرەس، باسقا دا سپورت باسەكەسى بولادى. ايتىس، ءتۇرلى ويىندار ۇيىمداستىرىلىپ، كوڭىلدى جۇمباقتار، ءان، ولەڭدەر، ناۋرىز جىرلارى ايتىلادى. اركىم ۇلكەندەردەن باتا تىلەيدى.
5 - وقۋشى – ايدىن: ناۋرىز كوجە. ناۋرىز تويىنا عانا ءتان، كوپشىلىككە ارنالعان تاعام. وعان كوكسۋ، قىزىل ەت، جاسىل – ءدان، اق ءسۇت، سارى ماي، قوڭىرتالقان (كەسپە)، قارا تۇز قوسىپ، مەرەكەمەن قۇتتىقتاۋعا كەلگەندەرگە ىقىلاسپەن ۇسىنادى.
6 - وقۋشى – نۇرجاينا: ناۋرىز جىرى. ناۋرىز مەرەكەسىندە ايتىلاتىن حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر سالاسى. جىر، ولەڭ وسى كۇنگە لايىقتالىپ، ماداقتاۋ، تىلەك، باتا، ءازىل تۇرلەرىندە ايتىلادى.
7 - وقۋشى – نازەركە: ناۋرىز باتا. حالىقتا باتانىڭ ءتۇرى كوپ. سونىڭ ءبىرى – وسى ناۋرىز باتا. مۇندا ناۋرىزناما وتكىزگەندەرگە، وسى كۇنگە ارناپ «ناۋرىز كوجەگە» شاقىرعاندارعا، تويدا ونەر كورسەتكەن ونەرپازدارعا اقساقالدار مەن اجەلەر، ەل اعالارى باتا بەرەدى.
8 - وقۋشى – بەكارىس: ناۋرىز جۇمباق - تابيعاتقا، اسپان الەمىنە، اۋا رايىنا بايلانىستى ايتىلادى. اقىندار، قىز - جىگىتتەر وسى تاقىرىپتاردا جۇمباقتاسىپ ايتىساتىن بولعان.
9 - وقۋشى – ميراس: ناۋرىز تىلەك - ءار ادام ءوز وتباسىن، تۋعان - تۋس، دوس - جاراندارىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىمەن قۇتتىقتاپ جاقسى تىلەك تىلەيدى. ءبىرىنىڭ ۇيىنە ءبىرى كىرىپ ءدام تاتادى.
10 - وقۋشى – نازەركە: ناۋرىز ءتول – ناۋرىز ايىندا مال تولدەي باستايدى. ولار «ناۋرىز ءتولى» دەپ اتالىپ، ءتول باسى رەتىندە باعالانىپ، مالجاندى قازاق بالاسى ونى ەرەكشە كۇتىپ باپتاعان.
11 - وقۋشى – اقبوتا: ناۋرىزكوك – ناۋرىز ايىندا ۇشىپ كەلەتىن كوكتەم قۇسى. قاراسى شاعىن عانا وسى قۇستى شىعىس ەلى كۇتىپ جۇرەدى. ونى العاش كورگەندە «ناۋرىزكوگىم، كەلدىڭ بە؟» دەپ شاقىرىپ جەم شاشادى.
12 - وقۋشى – ايدىن: ناۋرىز شەشەك – ناۋرىز ايىندا وسەتىن جاپىراقتى، ءتۇرلى گۇلدى، قاۋاشاقتى اسەم وسىمدىك. ونى ۇيدە دە وسىرەدى. مايىنىڭ دارىلىك قاسيەتى بار. قازاقستاننىڭ تاۋلى ايماقتارىندا ونىڭ بىرنەشە ءتۇرى وسەدى. ناۋرىز شەشەك «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن سيرەك كەزدەسەتىن باعالى وسىمدىك قاتارىنا جاتادى.
13 - وقۋشى – نۇرجول: ناۋرىزشا – ناۋرىز ايىندا اشىق كۇندەرى قولدان جاساعان ويۋ - ورنەكتى ءارى جۇپ - جۇقا قيىرشىق قار تۇسەدى. ول كۇن كوزىنە شاشىراپ، جىلتىلداپ قۇبىلادى. انىقتاپ قاراعاندا باسقا قار قيىرشىقتارىنداي ەمەس جەڭىل دە ۇلپىلدەك بولادى. مۇنى حالىق «ناۋرىزشا» دەپ اتاعان. «ناۋرىزشا» جاڭ جىلداعى جىلىلىقتىڭ بەلگىسى.
14 - وقۋشى – فاتيما: ناۋرىزەسىم - ناۋرىز كۇنى تۋعانداردى حالىق باقىتتى، ەرەكشە ادامدار دەپ ۇعىنعان. سونداي سەبەپپەن ولارعا ناۋرىز ەسىمىن بەرگەن. مىسالى، قازاق حالقىندا ناۋرىزباي قۇتپانباي ۇلى(1700 – 1781)، ناۋرىزباي قاسىم ۇلى (1832 – 1847) اتتى ايگىلى باتىرلار بولعان. التىن وردادا ناۋرىز ەسىمدى حان (1859 – 60) بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ناۋرىزگۇل، ناۋرىزبەك، ءناۋرىزالى دەگەن ادام اتتارى دا ءجيى كەزدەسەدى.
15 - وقۋشى – جانبول: ساۋمالىق - ناۋرىز ايىندا جاڭ جىل ەنىپ، جەر بۋسانىپ، كۇن كۇركىرەپ، جاڭبىر جاۋىپ، كوك دۇركىرەگەندە اۋىل ادامدارى دالاعا شىعىپ ساۋمالىق ايتىپ، قۋانىشتى كوڭىلمەن جاقسى تىلەك تىلەيدى. ونى ولەڭمەن ايتادى:
ساۋمالىق، ساۋمالىق،
ناۋرىزشانىڭ كوك قۇسى،
ۇيقىدان كوزىن اشتى ما؟
ساۋمالىق، ساۋمالىق،
سامارقاننىڭ كوك تاسى،
ءجىبىدى مە كوردىڭ بە؟
ساۋمالىق، ساۋمالىق،
ەسكى جىلى كەتىپ، جاڭا جىل كەلدى،.
ەسكى جىل ەسىركەي كەت،
جاڭا جىل جارىلقاي كەل،-
دەپ ءبىر ەسكى ىدىستى سىندىرىپ، «جاماندىق كەتسىن» دەپ ىرىم جاسايدى.
22 ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان جىل باسى - ناۋرىز. جۇكتەۋ
You Might Also Like
