InfoHub Logo

31 مامىر — قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ اۋىر، ەڭ قارالى كۇندەردىڭ ءبىرى. بۇل كۇن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەلگىلەنگەنىمەن، ونىڭ تاريحي، رۋحاني جانە ادامي سالماعى رەسمي داتادان الدەقايدا اۋىر. بۇل — ءبىر حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلىپ، امان قالعانى ۇرەي مەن ۇمىتسىزدىكتە ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ، توتاليتارلىق جۇيە قاسىرەتىنىڭ سيمۆولى.

حح عاسىردىڭ 30-جىلدارى قازاق حالقى قولدان ۇيىمداستىرىلعان ەكى زۇلماتپەن بەتپە-بەت كەلدى: ءبىرى — اشارشىلىق، ەكىنشىسى — ساياسي قۋعىن-سۇرگىن. 1931–1933 جىلدارى كەڭەستىك بيلىك قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءومىر سالتىن جويىپ، وتىرىقشىلاندىرۋ مەن ۇجىمداستىرۋدى كۇشپەن ەنگىزدى. ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى اشتىقتان قىرىلىپ، ءتىرى قالعانى جۇڭگو، اۋعانستان، يران، تۇركيا اسىپ بوسىپ كەتتى. بۇل – ءبىر ۇلتتىڭ تامىرىنان ايىرىلۋى، تىنىسى تارىلىپ، بولمىسى شايقالۋى ەدى.

ال 1937–1938 جىلدارى باستالعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى، الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرى تۇگەلگە جۋىق اتىلىپ نە تۇرمەدە ازاپپەن ءولتىرىلدى. ولار ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاعانى ءۇشىن، ءتىل مەن مادەنيەتتى ساقتاۋعا تىرىسقانى ءۇشىن «حالىق جاۋى» اتاندى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ماعجان جۇمابايەۆ، ساكەن سەيفۋللين سىندى تۇلعالار قاسىرەتتى زامانداعى جۇيەنىڭ قۇربانىنا اينالدى. ولاردىڭ سوڭىنان قازاقتىڭ ءمۇعالىمى، دارىگەرى، ينجەنەرى، شەنەۋنىگى — ءبارى رەپرەسسيا قۇرىعىنا ىلىكتى.

ءبىراق بۇل قاسىرەت تەك اتۋ جازاسىمەن شەكتەلمەدى. قازاقستان جەرى تۇتاس ءبىر تۇرمە الاڭىنا اينالدى. كارلاگ، الجير سىندى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى مىڭداعان ادامنىڭ تاعدىرىن توزاققا اينالدىردى. بۇل لاگەرلەردە تۇتقىندالعاندار ادامدىق قاسيەتىن اياققا تاپتاتىپ، اشتىق پەن اۋىر ەڭبەككە جەگىلدى. ونداعىلاردىڭ كىناسى — ۇلتقا قىزمەت ەتۋ، ەركىن ويلاۋ، نامىستى بولۋ عانا ەدى.

توتاليتارلىق جۇيە تەك ءتاندى عانا ەمەس، رۋحتى دا سىندىرعىسى كەلدى. قازاق مەكتەپتەرى جابىلدى، ۇلتتىق مادەنيەتكە تىيىم سالىندى، دىنگە سەنگەندەر قۋدالاندى. حالىق ۇرەيدە ءومىر ءسۇرىپ، بىر-بىرىنەن كۇدىكتەنىپ ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. ادامدار ءتىپتى جاقىن دوسى، كورشىسى، تۋىسى تۋرالى جالعان دونوس جازۋعا ءماجبۇر بولدى — امان قالۋدىڭ جالعىز جولى وسى ەدى.

بۇگىن ءبىز سول جىلداردىڭ قۇرباندارىن ەسكە الىپ وتىرمىز. الايدا، بۇل كۇن فورمالدىلىققا اينالماۋى كەرەك. بۇل كۇن — ۇلتتىڭ جان جاراسىن قوزعايتىن، ادىلەت پەن شىندىقتى تالاپ ەتەتىن كۇن. رەپرەسسيا قۇرباندارى اقتالعانىمەن، ولاردىڭ ارمان-مۇراتى تولىق اقتالعان جوق. قازاق قوعامى ول مۇراتتاردى تولىق جۇزەگە اسىرا الدى ما؟ ۇلتقا ادال قىزمەت ەتكەن ارىستاردىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز بە، الدە تاعى دا ۇنسىزدىككە ۇيرەنىپ الدىق پا؟

بۇل — جاۋابى اۋىر سۇراق. ويتكەنى بۇگىنگى زاماندا دا ءسوز بوستاندىعى، ەركىن وي، ادىلەت ءۇشىن كۇرەس ءالى دە وڭاي ەمەس. دەمەك، 31 مامىر — تەك تاريحقا ۇڭىلەتىن كۇن ەمەس، بۇگىنگى شىندىققا سىن كوزبەن قارايتىن كۇن. تاريحتى تەك ەستە ساقتاۋ از، ودان ساباق الىپ، قايتالاماۋ — ەڭ ماڭىزدىسى.

سوندىقتان بۇل كۇن — ەستەلىك ەمەس، ەسكەرتۋ. رۋحاني تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. ال ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ — سول كۇرەستىڭ جۇرەك تۇبىندەگى ءۇنسىز ارقاۋى.

حالىقتى اشتىقپەن قىرىپ، رۋحىن قورقىنىشپەن تۇنشىقتىرعان جۇيە كەتكەنىمەن، ونىڭ كولەڭكەسى جادىمىزدا قالدى. ول كولەڭكەنى تەك شىندىقتى ايتۋ، وتكەنگە تۋرا قاراۋ، ادىلەتكە ۇمتىلۋ عانا جەڭە الدى.

بەردالى وراز