InfoHub Logo

ۇلى اباي شىعارماشىلىعى حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ماڭىزىن جويمايتىن رۋحاني قازىناسى.

بۇل كۇندە اباي ءسوزى ءار قازاقتىڭ اعزاسىنا انا سۇتىمەن بىرگە داريدى دەسە، ارتىق ايتىلعاندىق ەمەس. انا ءسۇتى ءتان قورەگى رەتىندە جاس ءسابيدىڭ بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتايۋىنا قىزمەت ەتسە، اقىن ءسوزى ونىڭ ساناسىنا ادامدىق پەن ازاماتتىقتىڭ ۇرىعىن سەۋىپ قىزمەت ەتەدى.

ءبىلىم جولىنداعى ىزدەنىسىن اباي ءوز بەتىمەن ۇيرەنۋ ارقىلى دامىتادى، ورىسشا كىتاپتاردى كوپ وقيدى. ابايدىڭ اقىندىق جولعا بەت بۇرعاندىعى العاشقى ءسوزى مادەنيەت پەن ءبىلىمنىڭ ماڭىزىن ناسيحاتتاۋعا ارنالادى. ابايدىڭ قاي ولەڭى بولماسىن. وزىمە ەڭ جاقىنى اباي قۇنانبايەۆتىڭ قارا سوزدەرى. وندا ايتىلاتىن ماسەلەلەر، قارا سوزدەردىڭ تاربيەلىك ءمانىنىڭ ماڭىزى زور. 

ابايدىڭ قاراسوزدەرى جالپى تاقىرىپ، مازمۇن جاعىنان العاندا، ونىڭ اقىندىق مۇراسىمەن تىعىز بايلانىستى. كوپ سوزدەرىڭدەگى ويلار، پىكىرلەر ولەندەرىمەن ۇشتاسىپ، سولاردىڭ ءمان-ماعىناسىن كەيدە قايتالاپ پىسىقتاپ، كەيدە ءارى قاراي جالعاستىرا دامىتىپ وتىرادى. ەندى ءبىرقاتار جازبالارىڭدا اۆتور تىڭ ورىستەردەن وي تولعاپ، تابيعات پەن قوعام قۇبىلىستارى، حالىقتىڭ تاريحى مەن تاعدىرى، ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ پروبلەمالارى جايىنداعى جاڭا ءبىر پايىمداۋلارىن العا تارتادى.

بۇل ەڭبەكتەر جانرلىق، ستيلدىك جاعىنان دا ءار الۋان. قاراسوزدەردى العاش جازۋعا وتىرعاندا اقىن ويىما كەلگەن نارسەلەردى جازا بەرەيىن...، كىمدە-كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى دەدىم دە، اقىرى وسىعان بايلادىم"، — دەپ قانشالىكتى قاراپايىمدىق بىلدىرسە دە، بۇل جازبالار عىلىمي-تانىمدىق جانە ادەبي-كوركەمدىك ءمانى وتە زور، اقىننىڭ جالپى اقىل-وي ءورىسىن، دۇنيەگە كوزقاراسىن تانىتۋدا باعا جەتپەس ماعلۇمات بەرەتىن اسا قۇندى قازىنا بولىپ تابىلادى.

«اباي مۇراسى – قازاقتىڭ ۇلتتىق قازىناسى». ماقال-ماتەلدەردىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزبەي قولدانا بەرۋگە بولمايتىندىعىن باسا نازارعا العان. اباي بۇل ويلارىنىڭ ءتۇيىنىن بەسىنشى سوزىندە دە، قازاق دالاسىندا كوپ تارالعان ماقال-ماتەلدەردىڭ مازمۇنى ارقىلى دا دالەلدەگەن: قازاق تىنىشتىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن، ءبىلىم ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن قام جەمەيدى ەكەن. ول تەك قانا مال ءۇشىن قام جەيدى ەكەن. ال مال تابۋ جولىن بىلە مە؟ ونى دا بىلمەيدى. ونىڭ بار بىلەتىنى – مالدىلاردى الداپ، ارباپ، ماقتاپ، مال جيناۋ، ەگەر بۇل ىسكە اسپاسا، الداپ نەمەسە ماقتاپ الا الماسا، وندا اكەسىمەن بولسا دا جاۋلاسۋدان تايىنبايدى ەكەن. ايتەۋىر ۇرلىق، قۋلىق-سۇمدىق، تىلەنشىك، سوعان ۇقساعان قىلىقتاردىڭ قايسىسىن بولسا دا قىلىپ، مال تاپسا جازالى دەمەسەك كەرەك ەكەن. وسىنداي اباي ايتقان ادىسپەن مال تاۋىپ، حالىقتى الداپ، ارباپ، قۋلىقپەن، سۇمدىقپەن، ۇرلىقپەن، زورلىق-زومبىلىقپەن كوگەرىپ، كوركەيىپ وتىرمىن دەپ سانايتىن ادامدار بۇگىنگى تاڭدا بارشىلىق ەكەنىنە ءبارىمىز تاعى دا كۋاگەرمىز.

اباي التىنشى سوزىندە قازاقتىڭ «بىرلىك پەن تىرلىكتى» قالاي تۇسىنەتىنىن كورسەتكەن. «ونەر الدى – بىرلىك، ىرىس الدى - تىرلىك» دەگەن ماقالدىڭ ءپالساپالىق ءمانى قانداي؟ ونى دۇرىس تۇسىنە الا ما؟ «قازاق ويلايدى، - دەيدى اباي، - بىرلىك ات ورتاق، اس ورتاق، كيىم ورتاق، داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن» دەپ. وسى ورتاقتىقتى بىرلىك دەپ تۇسىنەدى. «ولاي بولعاندا بايلىقتان نە پايدا، كەدەيلىكتەن نە زالال؟ اعايىن قۇرىماي مال ىزدەپ نە كەرەك؟ وسى ما بىرلىك؟» - دەپ اباي «بىرلىك» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ءوزى اشىپ بەرەدى. «جوق،-دەيدى اباي، - بىرلىك – اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس. مالدى بەرىپ وتىرساڭ، اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا، كۇنى باسقالار دا جالدانىپ بىرلىك قىلادى. بىرلىك مالعا ساتىلسا انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى».  مىزعىمايتىن شىندىقتاردى ايتۋدى اباي الدىنا ەشقاشان ماقسات قىلعان ەمەس. رۋحاني دۇنيەسى قۇلدىراۋ جولىنا تۇسكەن توبىرلاردى دۇرىس جولعا سالۋ قيىننىڭ قيىنى بولاتىن. وسىنى سەزىنگەن اباي قاتتى قينالىپ، داعدارىسقا ۇشىرايدى. «مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما!» دەپ مۇڭىن شاعا كەلىپ، ونىڭ سەبەبىن تۇسىندىرەدى.

باس باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟ – («قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»، 1886  «قوي اسىعىن قولىڭا ال، قولايىڭا جاقسا، ساقا قوي»، «باس-باسىڭا بي بولسا، مانار تاۋعا سىيماسسىڭ، باسالقاڭىز بار بولسا، جانعان وتقا كۇيمەسسىڭ» دەپ ماقال ايتىپ، تىلەۋ قىلىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى بەردىك ساعان، بەرگەن سوڭ، قايتىپ بۇزىلماق تۇگىل، جەتپەگەنىڭدى جەتىلتەمىن دەپ، جاماندىعىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرامىن دەپ تىرىسادى ەكەن. ونى زور تۇتىپ، اۋليە تۇتىپ، ونان سوڭ جاقسىلارى دا كوپ ازبايدى ەكەن. ءبارى ءوز باۋىرى، ءبارى ءوز مالى بولعان سوڭ، شىنىمەنەن جەتەسىندە جوق بولماسا، سولاردىڭ قامىن جەمەي قايتەدى؟» دەپ اباي ءبىرىنشى مىنەزدى سيپاتتاي وتىرىپ، قالىڭ قازاقتىڭ جىك-جىككە ءبولىنۋىن، «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىمىن» تايعا تاڭبا باسقانداي ايشىقتالىپ تۇراتىن قازاقتىڭ ءبىر ولقىلىعى دەپ ءدوپ باسىپ ايتادى. اباي زامانىندا بولىنگەن قازاق، ءالى دە سول بەتىنەن قايتپاق ەمەس.

 «ەكىنشى مىنەزى – نامىسقورلىق ەكەن. ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن. «وزىنە ار تۇتقان جاتتان زار تۇتادى» دەپ، «از ارازدىقتى قۋعان كوپ پايداسىن كەتىرەر»  دەپ، «اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى»، «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەسىپ، «جول قۋعان قازىناعا جولىعار، داۋ قۋعان پالەگە جولىعار» دەسىپ. كانەكي، ەندى وسى ەكى مىنەز قايدا بار؟ بۇلار دا ارلىلىق، نامىستىلىق، تاباندىلىقتان كەلەدى. بۇلاردان ايىرىلدىق. ەندىگىلەردىڭ دوستىعى – پەيىل ەمەس، الداۋ، دۇشپاندىعى – كەيىس ەمەس، نە كۇندەستىك، نە تىنىش وتىرا الماعاندىق» دەپ دانا اباي جيىرما توعىزىنشى قارا سوزىندە بىلاي دەگەن: -“قازاقتىڭ ماقالدارىنىڭ كوبىنىڭ ىسكە تاتىرلىعى دا بار، ىسكە تاتىماق تۇگىل، نە قۇدايشىلىققا، نە ادامشىلىققا جارامايتۇعىنى دا بار”- دەي كەلە، “جارلى بولساڭ، ارلى بولما” “اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە”، “التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تايادى”، ” اتا – انادان مال ءتاتتى، التىن ۇيدەن جان ءتاتتى” سىندى ماقالداردىڭ ەشقانداي تاربيەلىك ءمانى جوق ەكەنىن، اتا-اناسىن مالعا ايىرباستاۋ، قۇدايعا دۇشپاندىق، ازقىندىق ەكەنىن ، جەر ورتەپ شىعارعان اتتىڭ قانداي ابىرويى بارىن سىناي كەلە، وسىنداي بىلمەستىكپەن ايتىلعان سوزدەردەن ساق بولۋدى ەسكەرتەدى.

قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى اباي قۇنانبايەۆتىڭ اقىندىعى ءتۇپسىز تەرەڭ مۇحيتپەن تەڭ دەسەك،قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك. عاجايىپ سۋرەتكەر، نازىكليريك، كوركەمسوز شەبەرى، ەڭ الدىمەن - ويشىل اقىن. بۇل پىكىر اقىننىڭ ءومىر قۇبىلىستارىن تەرەڭ تولعاپ ايتۋ جاعى باسىم كەلەتىن ولەڭدەرىنە، فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىنا جانە ونىڭ قارا سوزدەرىنە، اسىرەسە دىنگە، اللانىڭ بولمىسى، يماندىلىق تۋرالى تولعانىستارىنا قاتىستى. اقىن شىعارماشىلىعىندا ءوزى ءومىر سۇرگەن تاريحي ءداۋىردىڭ تۇتاس بەينەسى كورىنىس تاپتى.

ماڭعىستاۋ وبلىسى مۇنايلى اۋدانى
«№3 جببوم» كمم-سى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپان ءمۇعالىمى
دۇيسەشوۆا اينۇر