«اباي» رومانى — ادەبيەتىمىزدىڭ ماقتانى
«اباي رومانى» رومانى قازاق ادەبيەتىنىڭ، سونىمەن قوسا بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ماقتانى دەپ وتىرمىز. بۇل ءسوز تەك ادەبيەتشىلەردىڭ عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ مارتەبەسىن جوعارىلاتا تۇسەدى. ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ، ءامان الماسىپ جاتقان حالىق تاريحتا نە قالدىرىپ كەتىپ جاتقانىن بايقاماي قالادى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا وسىنشا شارىقتايتىن اقىلدى ابايدى ءوز زامانى دا بىلگەن جوق–تى. ءبىز بۇگىن قانشا بىلدىك دەسەك تە، كەلەشەكتە قاي شىعارمانىڭ قانشا شارىقتايتىنىن بىلە قويار ما ەكەنبىز؟ ويتكەنى، ۇلى قاسيەت ۇلكەن تاۋ ءتارىزدى: ىشىنە كىرسەڭ كوپ شوقى، سىرتىنا شىققاندا عانا زورلىعىن، ايبىنىن ايقىن كورسەتەدى. «اباي» رومانى ماعان ءدال وسى سەكىلدى بايقالادى.
ءبىر عاسىر بۇرىنعى قازاق ەلىنىڭ بەينەسىن، پيعىل، ويىن قامتىعان بۇل روماننىڭ كەڭدىگى، تەرەڭدىگى بىلاي تۇرسىن، كوركەم تۇردە عىلىمدىق دارەجەگە جەتتى. سول ءداۋىردى زەرتتەۋشىلەرگە وتە قۇندى ماتەريالدار بەرىپ، قالعانى انە جاتىر دەگەندەي ءجون سىلتەپ تۇر.
لەنيننىڭ قيال شارىقتاي بەرسىن، بەلينسكييدىڭ كوركەم شىعارما ءومىردى جاڭارتىپ جاسايدى، چەرنىشيەۆسكييدىڭ الداعى ومىردەن الا ءبىل، دوبروليۋبوۆتىڭ وقۋشىڭدى ۇيرەت، ادامدى، وقيعانى كوتەرە كورسەت، دەگەن قاعيدالارى روماننىڭ بويىنا قان بوپ تاراپ كەتكەن.
سول كەزدەگى رۋشىلدىق، فەودالدىق، كاپيتاليستىك جانە ءدىن شىرماۋىنداعى قازاق ەلىنىڭ ىلاي سۋداي وڭىنەن ءىشىن كورۋ قانداي قيىن ەدى، تالايلار شاتاسقان دا بولاتىن. مۇحتاردى شاتاستىرماي الىپ شىققان ماركسيزم، لەنينيزم بولسا، قازاق ەلىن كوپ الەكتەن قۇتقارعان ورىستىڭ اباي سۇيەنگەن وزىق پىكىرلەرى بولدى. وسى پىكىرلەر قازاق كوشىن روسسيانىڭ ۇلى كەرۋەنىنە اكەپ تىركەدى.
تاريحي كۇرەستە فەودالدىق بار تۇلعاسىمەن قۇنانباي كورىنەدى. ءوز ەلىنىڭ، ورىس ەلىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىن جوعارى كوتەرە اباي كورىنەدى. ءبىر ەلگە تالاسقان اكەلى-بالالى — ەكى زاماننىڭ وكىلىنە زەرە، ۇلجان سياقتى ۇلى انالار ەل بەتىن اشىپ، ەل ۇكىمىن ەستىرتىپ وتىرادى. وزىنە ءتان وزگەشەلىكتەرىمەن تۇگەل كورىنگەن ەسكىشىل اكە، جاڭاشىل بالا، دانا انا وبرازدارى «اباي» رومانىن ەشۋاقىتتا ەسكىرتپەيدى، بالامىزدىڭ بالاسى وقىعاندا وزىمىزدەي ءسۇيسىنىپ وقىماق. ويتكەنى، ەسكىلىك، جاڭالىق، دانالىق، تارتىستار قاۋىم بولعان جەردە قاشان دا بولا بەرمەك.
روماندا 30-40 ادام بار. ءارقايسىسىنىڭ بويىنا شاقتاپ ءىس، مىنەز، ءتىل بەرىلگەن. ونىڭ ءبارىن بۇل جەردە تالداۋعا ورىن تار. ەگەر قازاق ەلىن ءبىر تۇتاس دەنە ەسەبىندە الساق، سول ادامدار وسى دەنەنىڭ ءبىر-بىر مۇشەسى بولىپ تۇر دا، اباي باس بولىپ وزگەشە تۇر.
«اباي» رومانى مەملەكەتتىك سىيلىقتى وسىنداي جاقسى قاسيەتتەرىمەن الدى. «اباي» رومانىنا بەرىلگەن بايگە — شىن مانىسىندە قازاق ادەبيەتىنە بەرىلگەن بايگە. وتىز جىلدىڭ ىشىندە قازاق سوۆەت ادەبيەتىنە بەرىلگەن بايگە. وتىز جىلدا قازاق سوۆەت ادەبيەتى تۋىپ تا، ەر جەتىپ تە ۇلگەردى. تەك ەر جەتكەن ادەبيەتتىڭ عانا ىشىنەن شىقتى «اباي» ەگەر جالعىز «اباي» رومانى عانا بولىپ، ونىڭ جۋان ءتۇبىرى، ونى قورشاعان، ول قورەكتەنگەن ادەبيەت ورتاسى بولماسا «اباي» رومانى بۇل دارەجەگە كوتەرىلە الماعان بولار ەدى. سوندىقتان «اباي» رومانىن باعالاۋ بۇكىل قازاق ادەبيەتىن باعالاۋ دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
ال، قازاق ادەبيەتى ابايدان باستاپ ورىس ادەبيەتىنىڭ ىقپالىمەن ءوسىپ كەلەدى. بۇل پىكىر، ارينە، قازاقتىڭ ۇلتتىق وزگەشەلىگىن جوققا شىعارا المايدى. ۇلگىنى ورىستان العان اباي ولەڭدەرىنەن ارتىق كوركەم دە، قازاقى دا ولەڭ بولعان جوق ءالى. ولاي بولسا، بىزگە ورىس ىقپالى تەك ورىسشا كىتاپ وقۋدان ەنبەيدى. ورىس مادەنيەتىن تۆورچەستۆولىق ادىسپەن مەڭگەرگەن قازاق ۇعىمىنا، قازاق ومىرىنە بەيىمدەگەن تالانتتى قازاقشا ەڭبەك ارقىلى دا ەنىپ جاتىر. سونداي ەڭبەكتىڭ ەڭ قۇندىسى ەڭ ءبىر قۇندىسى «اباي» رومانى. بۇل روماندى كوركەمدىك، تاريحتىق جاعىنان قانداي باعالاساق، قازاق ادەبيەتىنە ۇلى ورىس مادەنيەتىن ەنگىزۋ جاعىنان دا سونداي باعالاپ، جەتە زەرتتەۋىمىز كەرەك.
روماننىڭ سيۋجەتى، جازۋشىنىڭ قولدانعان ءادىسى — ادەبيەتىمىزدىڭ الدىنا تەوريالىق ماسەلەلەر قويىپ وتىر. سوۆەت ادەبيەتى سوسياليستىك رەاليزم ادىسىمەن جاسالىپ جاتسا، سوسياليستىك رەاليزم تەك سوسياليستىك ءومىر تاجىربيەسىنەن عانا تۋادى دەگەن پىكىردى دۇرىس دەسەك «اباي» رومانى وتكەن عاسىر تۇرمىسىنان جازىلعان بوپ شىعادى. بۇل — ءبىر. ەكىنشىدەن. مۇحتار سيۋجەت قۇرۋدا باتىس ەۆروپا روماندارى تۇگىلى ورىس روماندارىنا كوپ سوقپاي، وزىنشە كەتكەن. سيۋجەت ءداستۇرىن كەيدە اتتاپ ءتۇسىپ وتىرعان. سوندا دا رومان جاقسى شىقتى. مۇنىڭ سەبەبى نە، سىرى قايدا؟ «اباي» رومانىنىڭ ماڭىندا ادەبيەتشىلەرىمىز ادەبيەتتىڭ، وسىنداي تەوريالىق جاعىن كەڭ تولعانىپ، باسپا ءسوز بەتىندە ايتىستار اشۋلارى كەرەك قوي دەپ ويلايمىن.
1940
You Might Also Like
-
قازاق كوركەمونەرىندە كوپ تابىستارمەن قاتار كوپ كەمشىلىكتەر دە بار. تابىستى عانا كورىپ، كەمشىلىكتى كورمەۋدىڭ ءوزى ۇلكەن كەمشىلىك بولعان بولار ەدى. كوركەمونەر ىسىنە ونشا قانىق بولماسام دا وسى ويمەن ءبى...
-
سوۆەت ەلىندە جاڭا جىل — جاڭا تىلەك، جاڭا ءىس. سەكۋندتان قۇرالعان ۋاقىت جىلداردى جاساسا، ءبىزدىڭ ادامدار ۇلكەندى — كىشىلى ەڭبەگىمەن كوممۋنيزمنىڭ كەڭ سارايىن جاساپ جاتىر. بۇگىنگى ۇندەر، بۇگ...
