InfoHub Logo

وسپانوۆا گۇلماريا تۇرىسبەك قىزى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىنىڭ 2- كۋرس ستۋدەنتى

ابايدىڭ ادەبي - شىعارماشىلىق مۇراسىندا ولەڭدەرى ورنەكتى وي تىزبەگىنەن وركەش-وركەش بولىپ جارىسا بوي كوتەرگەن  قۇز قيا، شىعان شىڭداردىڭ تۇتاسقان ءبىر جۇيەسىن قۇراسا، قاراسوزدەرى اسقارالى الىپ جارتاستاي ءوز الدىنا ءبىر بايتاق الەمدى الىپ جاتىر. ول- دۇنيەنىڭ نەبىر تىلسىم قۇپيالارىنان شىم-شىمداپ شىندىق تارتىپ، ادام تىرشىلىگىنىڭ سان سالا تاجىريبەسىنەن سىر تۇيگەندەي عاجاپ ءبىر تاعىلىمدى وي-پىكىر الەمى»،- دەگەن ەكەن بەلگىلى ادەبيەتشى-عالىم ج.ىسماعۇلوۆ. راسىمەن دە، ۇلى ابايدان  قالعان ۇلاعاتتى قاراسوزدەر – بۇرىن-سوڭدى قازاق ادەبيەتىندە بولماعان شوقتىعى بيىك شىعارما. «عاقليا» اتالىپ كەتكەن بۇل تۋىندىسىنا تەرەڭ ۇڭىلە وتىرىپ،  ەلىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ەت جۇرەگى ەلجىرەپ، ۇلتىنىڭ  بويىنداعى ۇنامسىز قىلىقتاردى كۇيىنە سىناعان، ىزگىلىككە شولدەگەن اسىل ازامات بەينەسىن كورەمىز.قاراسوزدەرىندە ول ءومىر شىندىعىن قوزعاعان رەاليست-جازۋشى، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن كوكسەگەن دەموكرات، قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى ءارى  تەرەڭ ويدىڭ يەسى  رەتىندە تانىلادى.   
كورنەكتى عالىم، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ح.سۇيىنشالييەۆ اباي قاراسوزدەرىن مازمۇنىنا قاراي مىناداي بەس ۇلكەن توپقا جىكتەگەن:
1. قوعام قۇرىلىسى، ەل بيلەۋ جايىن كوپ قوزعايتىن سوزدەرى. 
2. وقۋ، ونەر-بىلىم، تالىم-تاربيە ماسەلەسى تۋرالى.
3.  ەڭبەك، شارۋا جايلارىن اڭگىمەلەيتىن سوزدەرى.
4. ادامگەرشىلىك، مورال  جايلارىن كورسەتەتىن سوزدەرى
5.  دۇنيە،ءومىر تۋرالى ويلارى  مەن ءدىن ماسەلەلەرىن تۇسىندىرەتىن سوزدەرى.
عالىم بۇل توپقا وزىندىك مازمۇن وزگەشەلىگى بار، ءتۇرى بولەكتەۋ «ءبىرىنشى ءسوز»، «وتىز جەتىنشى ءسوز»، «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ قايدان شىققانى تۋرالى» دەپ الاتىن سوزدەردى عانا جاتقىزباعان. 
ەندەشە، ورنەگى وزگەشە وسى ءبىر قاراسوزدەرىنىڭ مازمۇنى مەن ءمان-ماعىناسىنا،  اۆتوردىڭ  ايتپاق ويىنا  تەرەڭنەن ءۇڭىلىپ كورەلىك. 
قالامگەردىڭ «ءبىرىنشى ءسوزىن» ءقاراسوز جازۋداعى كوزدەگەن ماقساتىن بايانداعان   شىعارما كىرىسپەسى دەسەك تە بولادى. 
«سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما»، - دەپ ءوزى  جىرلاعانداي، وتكەن ءومىرىنىڭ وتكەلدەرىنە ويشا كوز تاستاپ، ەندىگى كەلەر كۇننەن نە كۇتەتىندىگىن  ءسوز ەتەدى. بۇل تۋراسىندا: «بۇل جاسقا كەلگەنشە، جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق -  اۋرەشىلىكتى كورە-كورە كەلدىك. ەندى  جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك: قاجىدىق، جالىقتىق، قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ بايانسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك. ال ەندى قالعان ءومىرىمىزدى ءقايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟  سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن» ،- دەپ  وز-وزىنە ساۋال قويادى. 
ءسويتىپ، ويلانا كەلە، قالعان ومىرىنە ەرمەك بولارلىق بەس ءتۇرلى تاڭداۋدى العا تارتادى. ولار- ەل باعۋ، مال باعۋ، عىلىم باعۋ، ءدىن باعۋ جانە بالا باعۋ. وسىلاردى سانامايلاي كەلە، بىردە-بىرەۋىن مىسە تۇتپايدى. ارينە، بۇل جەردە   ولاردى مۇلدەم كەرەكسىز دەمەيدى، تەك بۇل ىستەردىڭ وزىنە ەشبىر بەرەرى جوق ەكەنىن ايتادى. اقىرى مىڭ ويلانىپ، «ويىما كەلگەن نارسەلەردى جازا بەرەيىن،  كىمدە-كىم ىشىنەن  كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى دەدىم دە، وسىعان  بايلادىم، ەندى مۇنان باسقا ەشبىر جۇمىسىم جوق» ، -دەيدى. 
مىنە، وسىلايشا   قابىرعالى قايراتكەر «اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك ەتىپ»، كوڭىل تۇكپىرىندەگى وي-تولعامدارى  مەن جان تەبىرىنىستەرىن بۇكپەسىز بايانداۋعا كىرىسەدى.  ءبىر سوزبەن ايقاندا، وسى ءبىر العاشقى ءقاراسوزى  ۇلى اقىننىڭ ماقسات-مۇراتى مەن ادامدىق، ازاماتتىق پوزيسياسىن ايقىن اڭعارتاتىن  شىعارما ءالعىسوزى بولىپ سانالادى.   

تەرەڭ ماعىنا مەن ۇلگى-ونەگەگە تولى 23 ءافوريزمدى بىرىكتىرگەن «وتىز جەتىنشى ءقاراسوزى» وزگە عاقليالاردان ناقىل، ماقال سوزدەردەن عانا تۇرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ح.سۇيىنشالييەۆ بۇل جايىندا:«ابايدىڭ وتىز جەتىنشى ءقاراسوزى  تۇگەلدەي ءقاراسوز توبىنا جاتپايتىن، ءوز الدىنا بولەك نارسە، بۇل- بىرنەشە ناقىل سوزدەردىڭ تىزبەگى»، - دەپ پىكىر بىلدىرەدى. 
ناقىل سوزدەرىنىڭ بارلىعىندا دا ول ادامدىق اسىل قاسيەتتەردى ماداقتاپ، ىزگىلىكتى ادام بولۋدىڭ العىشارتتارىن اتاپ كورسەتەدى. ماسەلەن: «ادامنىڭ ادامشىلىعى ءىستى باستاعاندىعىنان بىلىنەدى، قالايشا بىتىرگەندىگىنەن ەمەس»، «ەگەر ءىسىم ءونسىڭ دەسەڭ، رەتىن تاپ»، «بيىك مانساپ - بيىك جارتاس، ەرىنبەي ەڭبەكتەپ جىلان دا شىعادى، ەكپىندەي ۇشىپ قىران دا شىعادى» نەمەسە 
«باقپەن اسقان پاتشادان
ميمەن اسقان قارا ارتىق،
ساقالىن ساتقان كارىدەن
ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق» - دەپ، ەڭبەكتىڭ ماڭىزىن ءسوز ەتسە، «اكەسىنىڭ بالاسى - ادامنىڭ دۇشپانى، ادامنىڭ بالاسى-باۋىرىڭ»، «دوسى جوقپەن سىرلاس، دوسى كوپپەن سىيلاس»- دەگەن سوزدەرىندە باۋىرمال، كوپشىل بولۋعا ۇندەيدى. 
سونىمەن بىرگە، «ءۇمىتىن ۇزبەك-قايراتسىزدىق. دۇنيەدە ەشنارسەدە بايان جوق ەكەنى راس، جاماندىق تا قايدان بايانداپ قالادى دەيسىڭ؟ قارى قالىڭ، قاتتى قىستىڭ ارتىنان كوگى مول، جاقسى جاز كەلمەۋشى مە ەدى؟» - دەيتىن ويلى سوزدەرى جابىرقاۋ جانعا مەدەۋ بولىپ، كۇڭىرەنگەن كوڭىلدەرگە ءۇمىت شۋاعىن سىيلايتىنى ءسوزسىز.
ەندەشە، تاقىرىپ اياسى كەڭ، ماعىناسى تەرەڭ، عيبراتى مول بۇل ءقاراسوز وزگەلەردەن   اناعۇرلىم بيىك  تۇرادى دەۋگە ابدەن بولادى.  

مىنە،  ونەگەلى ومىرىندە  ارتىنا ولمەيتۇعىن ءسوز قالدىرىپ كەتكەن   ۇلى ابايدىڭ عاقليالارىن وقىپ، «تازا ءمىنسىز اسىل ءسوز وي تۇبىندە جاتادى» دەگەن ءسوزدىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزگەندەي بولاسىڭ. دانالىقتىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتەتىن قاستەرلى قاراسوزدەر- ابايىمىزدىڭ بىزدەرگە قالدىرعان ماڭگىلىك مۇراسى، ماعجان اقىن ايتپاقشى، «مىڭ جىل جۇرسە، ءدامى كەتپەس» سارقىلماس ساف التىنداي قۇندى قازىنا. ال، ولاردى وقىپ قانا قويماي، كوڭىلگە مىقتاپ توقىپ، اقىننىڭ ايتپاق ويىن جەتە تۇسىنە ءبىلۋ، ونى وزىمىزدەن كەيىنگى وسكەلەڭ ۇرپاقتارعا  امانات ەتۋ-  بارشامىزدىڭ قاسيەتتى بورىشىمىز.

---