InfoHub Logo

«قۇردىمعا كەتكەن ەلدەر» ماقالاسىنا سىلتەمە.

ءبىر قىزىعى ماقالانى وقىپ شوشىنعان بىلگىشتەر كىتاپتان گورى ابدەن ميلارىنا ءسىڭىپ كەتكەن «ۆيكيپەديا» - عا جۇگىرگەنى كورىنىپ-اق تۇر. جاقسى، سولاي-اق بولسىن. ءبىراق سول بىلگىشتەرىمىز ينتەرنەتتى دە شالا-قۇلا وقىعانى وكىنىشتى.

بۇل ماقالانى جازۋعا تانىمال جازۋشى يگور موجەيكونىڭ: «سەم ي تريدسات سەم چۋدەس سۆەتا» /الەمنىڭ 7 جانە 37 كەرمەتى/ كىتابى تۇرتكى بولعان ەدى. ماقالانى:

«اقىر سوڭىندا ابدەن قانسىراپ ءالى قۇرىعان بەنيندىكتەردى انگليا، ال جوڭعارلاردى رەسەي قالپاقپەن قاعىپ الدى. عىلىم مەن بىلىمگە ارقا سۇيەمەگەن ەلدىڭ تاعدىرى تراگەديامەن اياقتالاتىنى بىزگە ساباق بولسا ەكەن» — دەگەن سوزدەرمەن اياقتادىم.

«بەنيندى – فرانسۋزدار وتارلادى عوي» — دەپ ورە تۇرەگەلدى. «جوڭعاردى جۇڭگو جاۋلادى ەمەس پە» — دەپ جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋاندى. ءبىراق وسى ىستەردىڭ قالاي جۇرگەنىن، بەنيندىكتەردىڭ ەۋروپالىقتارمەن قالاي بايلانىس ورناتقانىن، ەڭ العاش 1486 جىلى جواو اففونسو دا اۆەيرو پورتۋگالدىق ادامنىڭ كەلگەنىن، ودان كەيىن گوللاندىقتار، ودان كەيىن اعىلشىنداردىڭ كەلگەنىن ەلەگەن جوق. ولاردىڭ باستى ماسەلەسى سوڭىندا كىمنىڭ يەلىگىندە قالدى. وسى سۇراق. ەندى وسىنداي وقىرماندارىما ينتەرنەتتەن دە، كىتاپتان دا ناقتى مىسالدار كەلتىرەيىن.

ەۆۋارە — ۆەرحوۆنىي پراۆيتەل بەنينا

«ەپوحا راسۆەتا بەنينا، ناچاۆشاياسيا پري ەۆۋارە، پرودليلاس دو ناچالا XVII ۆەكا. زاتەم ناستۋپيلا پورا ۋپادكا. ۆ نارودە ەۆۋارە سچيتالسيا نە تولكو ۆەليكيم پراۆيتەلەم، نو ي چارودەەم، پروۆيدسەم. گوۆوريات، ون پرەدسكازال، چتو ودين يز ەگو پوتومكوۆ زاكونچيت سۆوي دني ۆ نيەۆولە. ۆ 1897 گودۋ بەنين بىل زاحۆاچەن انگليچانامي. دۆورەس وبا بىل رازرۋشەن ي رازگرابلەن، ا سام ۆەرحوۆنىي پراۆيتەل وتپراۆلەن ۆ سسىلكۋ، گدە ي ۋمەر سپۋستيا سەمنادسات لەت».

اتالعان ايماققا فرانسۋزداردان بۇرىن كەلگەن اعىلشىندار 1897 جىلى اعىلشىنداردىڭ جازالاۋ ەكسپەديسياسى كەلگەندە ەلدەگى سۇمدىق جاعدايدى، كورول سارايىنداعى جان شوشىرلىق كورىنىستەر مەن وسى كەزگە دەيىن اڭىز بولىپ ايتىلىپ كەلگەن قانقۇيلى «بەنيندىك ءداستۇر» تۋرالى ناعىز شىندىقتى كوردى. اعىلشىندار مەن فرانسۋزداردىڭ اراسىندا نيگەريا مەن افريكانىڭ باتىس جانە وڭتۇستىك ايماقتارى ءۇشىن وتە كۇشتى باسەكەلەستىك بولدى. سەبەبى بۇل ايماقتاعى قۇلداردى نەگىزىنەن پورتۋگال تەڭىزشىلەرى برازيلياعا تاسىمالداۋدان الدا تۇرعان ەدى. اعىلشىندار وزدەرىنىڭ نيگەريا ايماعىن قاۋىپسىزدىكتە ۇستاۋ ءۇشىن بەنيندى فرانسۋزدارعا بەرىپ ماسەلەسىن شەشىپ الدى. قازىرگى افريكا ەلدەرىنىڭ تەرريتورياسى «ساياساتكەرلەردىڭ سىزعىشىمەن» سىزىلعانىنا دالەل كەرەك ەمەس شىعار.

ال «الەمنىڭ 7 جانە 37 كەرمەتى» كىتابىندا بۇل جاعداي تولىق جازىلعان:

ي كوگدا پورتۋگالسيەۆ ۆىتەسنيلي گوللاندسى، زاتەم انگليچانە، ەتوت ستراننىي، نە ۆسەگدا ميرنىي ي ۆ يتوگە گۋبيتەلنىي دليا بەنينا سيمبيوز پرودولجالسيا. پوستەپەننو يمپەريا پريحوديلا ۆ ۋپادوك. پوكورەننىە وبلاستي بىلي بەزليۋدنى، حوزيايستۆو رازرۋشەنو، ۆ ساموم بەنينە، ۆوەنيزيروۆاننوي يمپەريي، گوسپودستۆوۆال زاستوي، ا ۆەلموجي ي جرەسى، ناجيۆاۆشيەسيا نا گرابەجە سوسەدەي، پروسۆەتالي. وني زاچاستۋيۋ نە ششاديلي ي سوبستۆەننىح كرەستيان — نارود بەجال يز سترانى. سەلىە پوسەلكي، داجە رايونى يۋجنوي نيگەريي بىلي زاسەلەنى ەميگرانتامي يز بەنينا. بەجاۆشيي يز بەنينا ساريەۆيچ گينۋۆا وسنوۆال داجە «ەميگرانتسكوە» كوروليەۆستۆو ۆارري.

ۆ پوسلەدنيە دەسياتيلەتيا گوسۋدارستۆو بەنين، پوتەرياۆشەە سۆوە موگۋششەستۆو، سپرياتاۆشەەسيا ۆ لەساح، ستالو اناحرونيزموم – س تششاتەلنو پوددەرجيۆاەموي ۆلاستيۋ وبا ي جرەسوۆ، س گوسپودستۆوم دريەۆنيح بوگوۆ، رابستۆوم، وتستالوستيۋ. انگلييسكايا ەكسپەديسيا، ۆتورگشاياسيا ۆ بەنين، زاستاۆيلا ۆەلموج ي جرەسوۆ سودروگنۋتسيا وت ستراحا پەرەد نەمينۋەموي گيبەليۋ گوسۋدارستۆا. ي، كاك پيشەت انگلييسكيي يستوريك يان برينكۋورتس، «ماسسوۆىە جەرتۆوپرينوشەنيا ۆ بەنينە سوۆەرشايۋت ليش ۆو ۆرەمەنا ۆەليكيح بەدستۆيي: كاراتەلنايا ەكسپەديسيا بىلا سامىم ۆەليكيم بەدستۆيەم ۆ يستوريي بەنينا، موجەت بىت، زا تىسياچۋ لەت. ۆ رەزۋلتاتە وحۆاچەننىي پانيكوي، وبەزۋميەۆشيي دۆور وبراتيلسيا زا سپاسەنيەم ك بوگام…»

ا ۆەد دو ەتوگو ۆ بەنينە پوبىۆالو منوجەستۆو پۋتەشەستۆەننيكوۆ ي تورگوۆسيەۆ، كوتورىە وستاۆيلي وپيسانيا بەنينا، گدە نەت ني سلوۆا وب وسوبوي كروۆوجادنوستي ەگو پراۆيتەلەي.

ۆ وپيسانياح كروۆاۆوي گيبەلي گوسۋدارستۆا، ۆ پلامەني سگوريەۆشەي ۆ دني رازگروما ستوليسى كاك-تو وتوشلو نا ۆتوروي پلان وتكرىتيە، سدەلاننوە زاۆويەۆاتەليامي ۆو دۆورسە. «ۆ كوروليەۆسكوم دۆورسە، – پيشەت ۆوەننىي حيرۋرگ روت، – نا ۆىسوكوي پلاتفورمە يلي التارە ۆو ۆسيۋ دلينۋ ەگو مى ناشلي زامەچاتەلنىح يدولوۆ. ۆسە وني بىلي پوكرىتى كروۆيۋ… سرەدي نيح لەجالي ۆو منوجەستۆە برونزوۆىە گولوۆى س وتۆەرستيامي ۆۆەرحۋ، ۆ كوتورىە بىلي ۆستاۆلەنى نيەۆەروياتنىح رازمەروۆ رەزنىە سلونوۆي بيۆني. ترۋدنو پرەدستاۆيت، كاكوە وني وكازالي نا ناس ۆپەچاتلەنيە… مى ۆزلامىۆالي ەتي التاري…»

ناچالسيا گرابەج. برونزوۆىە گولوۆى ي پليتى، يزدەليا يز سلونوۆوي كوستي ۆىۆوزيليس ۆ انگليۋ ي وسەدالي ۆ دوماح وفيسەروۆ ي چينوۆنيكوۆ.

1897 جىلى اعىلشىندار باسىپ الدى.

بەنيندىكتەردىڭ باعالى بۇيىمدارىن، تاريحي ەسكەرتكىشتەرىن دىم قالدىرماي توناعاندا ولاردىڭ قول كوتەرۋگە دە مۇرشالارى بولماعان ەدى. اعىلشىندار مەن فرانسۋزداردىڭ بەنين جەرىن قالاي وتارلاعانى وقىرمانعا ەندى تۇسىنىكتى بولعان شىعار.

ال جوڭعارلارعا كەلسەك، ولاردى جاۋلاپ العان جۇڭگو ەكەنى، حاندىعىن تۋ-تالاقاي ەتكەنى بارىنە بەلگىلى نارسە. مۇنداي قاراپايىم فاكتىنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سونشالىق اقىلدى بولۋدىڭ دا كەرەگى جوق.  ال شىن مانىندە ولار كىمنىڭ الداۋىنا تۇسكەن ەدى؟ كەشە عانا التايدىڭ ارعى جاعىندا مال باعىپ جۇرگەن جوڭعاردىڭ قولىنا وتتى قارۋ ۇستاتقان كىم؟ كومەكتەسكەن كىم؟ شىن مانىندە جوڭعارلار دا بەنيندىكتەر سياقتى وڭباي الداندى. ولار ورىستىڭ جىمىسقى ساياساتىنىڭ قۇربانى بولعان حالىق. ال ونىڭ راحاتىن جۇڭگو يمپەرياسى كوردى.

ويلاپ قاراڭىزشى، بەنيندى پورتۋگالدار مەن اعىلشىندار ءسولىن سىعىپ العانىمەن، قىزىعىن فرانسيا كوردى عوي. مىنە، جوڭعارلار دا وسىنىڭ كەبىن كيدى. ورىستار قارۋ ۇستاتىپ، ەكى حالىقتى (قازاق پەن جوڭعار) ابدەن سىلىكپەسىن شىعارىپ، اۋىزدارىنان كوبىك اققانشا توبەلەستىردى. ءسويتتى دە، قازاقتاردى رەسەي، ال جوڭعارلاردى جۇڭگو باۋىرىنا باسا قويدى.

ەگەر ءسىز راسىمەن شىندىقتى جاقسى كورسەڭىز «الەمنىڭ 7 جانە 37 كەرمەتى» كىتابىندا، ينتەرنەتتە دە بۇل جاعداي تولىق جازىلعان. بۇل تۋرالى شەكسىز مىسالدار كەلتىرە بەرۋگە دە بولادى. ال جاي عانا وتىرىپ الىپ سىناۋشىلار قاتارىنان بولساڭىز سىزگە ۆيكيپەديانىڭ جاڭالىعى جەتكىلىكتى.

ەڭ وكىنىشتىسى «بۇيرەكتەن سيراق» شىعاراتىن كەيبىر ادامدارعا ماقالادا ايتىلاتىن «نەگىزگى يدەيانىڭ» مۇلدە كەرەك ەمەستىگى...

---