InfoHub Logo

تاقىرىپ: ابىل تىلەۋ ۇلى "ارعىماق اتتا سىن بولماس" ولەڭى

ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى اقىننىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى دەرەكتەرمەن تانىستىرۋ، تۋعان ادەبيەت تاريحىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجە: مانەرلەپ وقۋ، اۋىزشا ءتىل مادەنيەتىن ساقتاۋ، شىعارما تالداۋ، توپتا جۇمىس ىستەۋ داعدىلارىن دامىتادى.
ساباقتىڭ ءادىسى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ

بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ا) سالەمدەسۋ، كەزەكشىمەن سۇحبات، وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن باقىلاۋ.
ب) ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. ش. قاناي ۇلىنىڭ "زار زامان" تولعاۋىنان ءۇزىندى، اقىن تۋرالى ىزدەنگەن مالىمەتتەرىن، داپتەرلەرىن تەكسەرۋ.

ءىى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
وي شاقىرۋ.
1. جىراۋ دەگەنىمىز كىم؟ (جىراۋ — جىردى ءوز جانىنان شىعارىپ ايتاتىن جانە ەپيكالىق داستاندار مەن تولعاۋلاردى ورىندايتىن حالىق پوەزياسىنىڭ وكىلى).
2. جىرشى دەگەن كىم؟ (جىرشى – جىر ايتۋشى، تاراتۋشى. جىرشىلار دومبىرانىڭ نە قوبىزدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ماقاممەن، انمەن ايتادى).
3. ءداستۇر جالعاستىعى دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟

ءىىى. اقپارات جيناۋ.
1) اسسوسياسيا.
جىر - قازاق حالىق پوەزياسىنداعى 7 - 8 بۋىندى ولەڭ ولشەمى، پوەزيالىق شىعارما جانرى. قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى باتىرلار جىرى، تاريحي جىرلار، ليرو - ەپوستىق جىرلار، جوقتاۋلار، جىراۋلار پوەزياسى، تولعاۋلار، تەرمەلەر، تاعى باسقا تۇگەلدەرلىك پوەزيانىڭ وسى ولشەمدەگى ۇلگىسىنە قۇرىلعان.
تولعاۋ - تولعاۋدا تەرەڭ ازاماتتىق اۋەن، ءىرى قوعامدىق، الەۋمەتتىك، ساياسي فيلوسوفيالىق تاقىرىپ ەرەكشە ورىن الادى. نەگىزگى بەينەلەۋ ءتاسىلى - ديداكتيكا. تولعاۋدا كەيدە كۇردەلى، كولەمدى ليريكالىق تۋىندى، ءتىپتى سيۋجەتسىز پوەما دەرلىكتەي سيپات الادى. قۇرىلىسى تيرادا ءپىشىندى، بۋىن سانى ارالاس، كەيىنگى دامۋ كەزەڭدەرىندە وزگەرىسكە ۇشىراپ، بىرتىندەپ تۇراقتالعان. تولعاۋ اۋىزشا دامىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا اۋىزشا جەتتى. ءبىر ماقام مەن مۋزىكالىق اسپاپتىڭ سۇيەمەلدەۋىندە ورىندالادى.

2) جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ.
ابىل تىلەۋلى (1777 - 1864)
18 - عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن بۇرىنعى اقىن - جىراۋلاردىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى - سۋىرىپ سالما اقىن - ابىل تىلەۋ ۇلى. ول ماڭعىستاۋدا تۋىپ - ءوسىپ، بۇكىل اتىراۋ ايماعىنا تانىلعان اقىن. اكەسى تىلەۋدىڭ تۇرمىسى تومەن بولعان.
ابىل اتىراۋ ايماعىن، قاراقالپاق، تۇرىكمەن ەلدەرىن ارالاپ، ءوزى تۇتاس اقىندارمەن ونەر سايىستىرعان.
بۇرىن ادەبيەتتە ابىلدىڭ «ارعىماق اتتا سىن بولماس»،«ەسكەرتۋ» دەيتىن تولعاۋلارى عانا ءمالىم بولاتىن. عالىم ق. سىديىقوۆ 1965 جىلى ونىڭ ءومىر جولىن، تاعى ەكى - ءۇش تولعاۋىن ءساتتىعۇل اقىننان جازىپ العان. ابىلدىڭ تابىلعان جىرلار تۇگەل دەرلىك 1967 جىلى «قازاق ادەبيەتى حرەستوماتياسىندا»، 1972 جىلى «اقبەرەن» جيناعىندا باسىلىپ شىقتى.
ابىلدىڭ كوپ ولەڭدەرى ۇمىتىلعان. بىزگە جەتكەنى ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندەگى شىعارعان ارناۋ رەتىندەگى تولعاۋلار مەن ءبىرلى - جارىم ناقىل ءسوز، تەرمەلەرى عانا. وسى بار ازدى - كوپتى شىعارمالارىنا قاراعاندا، ابىل ءوز زامانىنداعى ادەبيەتكە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان تالانت يەسى ەكەنىن بايقايمىز.
ابىلدى وزىنەن كەيىنگى كوپ اقىندار جاقسى بىلگەن، وزدەرىنە ۇستاز تۇتقان. مۇرات، نۇرىم، قاشاعان، اقتان، ءساتتىعۇل سياقتى ءبىر توپ اقىندار لەگى ابىلدىڭ تالانتىنا باس يگەن. ونىڭ ولەڭدەرى نەگىزىنەن اۋىزشا تارالعان. العاش باسپا بەتىن كورگەن تولعاۋ - 1924جىلى باسىلىپ شىققان «ارعىماق اتتا سىن بولماس» اتتى ولەڭى.

ارعىماق اتتا سىن بولماس،
قيعان قامىس قۇلاقسىز.
ازاماتقا سىن بولماس،
ارتى بولسا تۇياقسىز.
ايدىن كولدە سىن بولماس،
جاعاسى بولسا قۇراقسىز.
اسقار تاۋدا سىن بولماس،
باۋىرى بولسا بۇلاقسىز.
اق كيىككە سىن بولماس،
ارتى بولسا لاقسىز.
جەتى ارنادا سىن بولماس،
اياعى بولسا تۇراقسىز.

تىرشىلىكتە ارتىڭدا ءىز قالۋ كەرەك دەگەن وي ايتادى.
ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە بايماعامبەت، قايىپالدى سۇلتاندارمەن كەزدەسىپ، بەتپە - بەت ايتقان باتىل سوزدەرىنە قاراعاندا، ول شىندىقتى ايتۋدان تايىنباعان، حان الدىندا قاسقايىپ تۇرىپ، ونىڭ ءمىنىن كورسەتۋگە باتىلى جەتكەن اقىن. بايماعامبەتكە ايتقانى:
بوپايدان تۋعان اكەڭ ايشۋاق حان،
تابانىڭ تايماي تۇر - اۋ مىنگەن تاقتان.
دالىرەك داجال سىندى دارەجەڭدى،
دەپ ءجۇرسىڭ قۇداي قورىپ، قىدىر باققان...
ەر ءولدى دەپ ەتەك بۇلاپ جىلايتۇعىن
بايەكە - اۋ، قاي ءىسىڭ بار ەلگە جاققان؟!

قايىپالدىعا ايتقانى:
ءجۇر ەدىم، تاقسىر، سەنى دارا ءبىلىپ،
حالىققا جازىقسىزدان سالدىڭ بۇلىك.
بۇلاننىڭ بۇيىرىنەن جەبە تيسە،
بۇل ونى قايعىرمايدى جارا ءبىلىپ.
نەمەسە:
بايماعامبەت وزىڭنەن ارت دەسە،
ۇستايدى سوندا سەنىڭ جىنىڭ، تاقسىر.
قولداعان سول سۇلتاندى گۋبەرناتور،
وزگەدەن ارتىق پا ەدى ءدىنىڭ، تاقسىر.
حيۋانىڭ قونىشىنا كىرىپ كەتتىڭ،
ءبىر ۋىس بولماسا يگى ەدى كۇنىڭ، تاقسىر؟!
اقىن سۇلتاننىڭ ءىسىن جاقتىرماي، بار جايدى بەتىنە باسادى.
ابىلدىڭ تولعاۋلارى كوپكە ناسيحات رەتىندە ايتىلىپ، ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك جولىن مەڭزەيدى.
دۇنيەدە دەرتتى كىسى ويناپ كۇلمەس،
ەر بىلەر ءقادىرىڭدى، سۇلتان بىلمەس.
كىرپىگى ارعىماقتىڭ كىرجىك تارتسا،
جابىداي ول جازىلىپ كوتەرىلمەس.
جادىراپ جاز شىقپاسا، كۇن جىلىنىپ،
بالاسى شارۋانىڭ ەگىن ەكپەس.
شالعىسى لاشىننىڭ سالعىرت تارتسا،
ىلەر دەپ قاز بالاسى قايعى شەكپەس.
ابىل تىلەۋ ۇلى - ايتىستىڭ دا شەبەرى. بىزگە «بالداي قىزبەن ايتىسى»، «سۋشى قىزبەن ءسوز جارىستىرۋى»، «نۇرىمدى سىناۋى»، «شەرنيازبەن كەزدەسۋى»دەگەن ايتىستارى جەتىپ وتىر.
ابىل - شەشەندىكتە الدىنا جان سالماعان، تاجىريبەسى مول، كوپ جاساپ، سان - سانالى ولەڭ شىعارىپ وتكەن ساڭلاق اقىنداردىڭ ءبىرى.

ءىV. ماعىنانى اجىراتۋ.
1. "ارعىماق اتتا سىن بولماس" ولەڭىن مانەرلەپ وقىتۋ؛
2. ولەڭنىڭ يدەياسىن اشۋ؛
3. ولەڭ قۇرىلىسىنا تالداۋ (3 شۋماق، 12 تارماق، 2 بۋناق، 7 - 8 بۋىن، ا - ب - ا - ب - شالىس ۇيقاس)

تەوريالىق ءبىلىمدى قايتالاۋ.
شۋماق – ولەڭ سوزدە بىرنەشە تارماقتىڭ بەلگىلى رەتپەن توپتاسۋى.
تارماق دەگەنىمىز – ولەڭنىڭ ءاربىر جولى.
بۋناق — ولەڭ تارماعىنىڭ (جولىنىڭ) ىرعاقتىق قۇرىلىسى جاعىنان جەكەلەنگەن ءبىر بولشەگىن قۇرايتىن بۋىندار توبى؛ ءسوز ولشەمى، ىرعاقتىق پاۋزا.
بۋىن — سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ تۇتاستاي قيمىلىنان پايدا بولعان ءبىر نەمەسە بىرنەشە دىبىستىق تىركەسى.
ۇيقاس — ولەڭ تارماقتارىنداعى اياققى سوزدەردىڭ دىبىستاس ەستىلۋى، ۇندەستىگى. ۇيقاس تۇرلەرى: قارا ولەڭ ۇيقاسى، شۇبىرتپالى، ەرىكتى، كەزەكتى، شالىس، ەگىز، ارالاس ۇيقاستار.

V. رەفلەكسيا
اقىننىڭ تۋعان جىلى، وسكەن جەرى
ولەڭ - داستان، ايتىستارى
كوتەرگەن ماسەلەسى
ولەڭدەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانى

Vءى. باعالاۋ. ساباققا بەلسەندى قاتىسقان وقۋشىلاردى باعالاۋ.
Vءىى. ۇيگە تاپسىرما: "ارعىماق اتتا سىن بولماس" ولەڭىن جاتتاۋ، "قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى" تولعاۋىن وقۋ، مازمۇنىمەن تانىسۋ.