ابىلاي جانە ورىس ەلشىلەرى (ءىى نۇسقا)
قويلىباي شاعىرايدىڭ قويلى بايىنىڭ بالاسى. اكەسى قويلى باي بولعان كۇنىندە اق پاتشادان وتىز ورىس ابىلاي حانعا ەلشىلىككە كەلگەن. قار جاۋىپ، قىس ءتۇسىپ كەتكەن سوڭ:
— وسى وتىز مەيماندى بىرىنەن-بىرىن ايىرماي، بولەكتەمەي، الا قىستاي كۇتىپ، امان-ەسەن اتتاندىرۋعا قايسىڭ قوناققا الاسىڭ؟ — دەگەندە، قويلىباي باي:
— ومىرىنشە بولامىن دەسە دە بىزدىكىندە بولسىن، — دەپ، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءبىر اق-قارا باس قوي سويىپ كۇتىپ، قىستان اشىقتىرماي، تارىقتىرماي شىعارعان ەكەن.
اق پاتشاعا بارعان سوڭ:
— قازاق جۇرتىنىڭ بىر-بىرىنە سىيىنىڭ الدى نە بولادى ەكەن؟ — دەپ سۇراعاندا:
— قازاق راسىمىندە «جەتىم» بولادى ەكەن، — دەگەن سوڭ، قويلىبايعا ءبىر قىز جىبەرگەن ەكەن جانە يت تەرىسىنە التىنداتىپ جازدىرىپ، دوستىق (دوسلىق) حات جىبەرىپتى.
سول قىزدان ەكى بالا تۋىپ، ءبىرىنىڭ اتى — مالتابار، ءبىرىنىڭ اتى — قوسجەتەر. وسى ەكى بالانىڭ تۇقىمى وسى كۇندە ءوسىپ-ونىپ ءوز الدىنا ەل-جۇرت بولىپتى، «ورىس اۋىلى» دەسەدى.
«ورىس اۋىلى» اتانعاندىق ءمان-جايى — وسى. تەرىساققان بويىندا، تاسبەكەتتەن تومەنىرەك تاكي قاجىنىڭ اۋىلدارى. تىلەۋقابىل مىرزانىڭ ءوزىنىڭ بەلىنەن بەس بالا: ءادىل، ەدىل، ەلەمەس، جامانقارا، شەشەنقارا.
— ءوزىم ولگەندە الپىس كەلىنگە «اتامداتىپ» جوقتاتامىن، — دەپ قالماققا دا، قىرعىزعا دا، شۇرشىتكە دە قاتىن الىپ بەرىپ، مال مالداندىرىپ، جان جانداتقان.
ءوزى توقسان ۇشىندە ولگەن، الپىس كەلىنى «اتامداعان». بۇل كۇنگى تىلەۋقابىل تۇقىمىنىڭ كوبى قالماق، سارت، قىرعىز، ءشۇرشىت، انىق قازاعى از. تىلەۋقابىل مىرزانىڭ ءوز كىندىگىنەن بايلىق قاشقان. سەبەبى جامانقارا، شەشەنقارانىڭ قىزدارى «قۋىرشاق» ۇزاتقانىنا تۋ بيە سويىپ، توي قىلعان ەكەن. اق پاتشادان كەلگەن التىندى قاعازداردى تۋراپ-تۋراپ «قۋىرشاققا» كيىم قىلعان ەكەن. اپپاق شاڭقان بوز بيەنى ءبىرىڭعاي ساۋدىرىپ: «ەتىمىز اق بولسىن» دەپ بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلادى ەكەن. سول قىزدار ءاقيىس، قالقامان، بۇلانباي بايدىڭ بايبىشەسىنىڭ بالالارى بايزاق، جانزاققا ۇزاتىلىپ ەدى دەيدى. ول بۇلانبايدىڭ بايلىعى ولەڭگە قوسىلعان:
اكەم اتى — شاعىراي، اتىم — بالداي،
بۇلاكەمنىڭ جىلقىسى قارا جارداي.
شيقۇتىنى بۇتىمدا دامبالىم بار،
ءالىڭ كەلسە، تىستەپ شەش، قاراقالتاي!
بۇرىنعى زاماننىڭ بايلارى قىزدارىنا شيقۇتىنىدان دامبال كيگىزەدى ەكەن. جاۋگەرشىلىك بولىپ «ەرىكسىز جۇمىستايمىن» دەگەن جاننىڭ تۇسە قالسا، دامبال سىرتىنان جۇمىستاماقشى بولسا كەدەرگى بولۋعا ابدەن سەنىمدى بۇيىم بولعاندىعى سونداي.
«بۇلانبايداي، بۇلانبايدىڭ جىلقىسى قارا جارداي» دەپ اۋىزعا ىلىنگەن جىلقى ەرەيمەننىڭ سىرتىنداعى قاراعايلى شوقىعا كەلىپ، قانى-جىنى سوندا قالىپ، تاعالى تورى قايتىپ بارمايدى ەكەن. تىلەۋقابىل مىرزانىڭ نەمەرە، شوبەرە قىزدارى بۇلانبايداي بايعا كەلىن بولىپ تۇسكەن كەلىنشەكتەر كەمپىر بولعان كۇنىندە ارقاسىنا قاپ سالىپ، قايىرشى بولعاندىعىن جۇرت كوزى كورىپتى. ەكى داۋلەتكە بىردەي كەسىرى ءتيىپتى. جاسلىقتاعى ەرەسەن بىتكەن داۋلەتكە ەرسى جۇمىس قىلعاندىعىن ەستىپ، بىلگەندەر:
— ساعان نە قىلسا دا، وبال جوق، — دەپ، تاياقپەن ءتۇرتىپ كەتەتۇعىن بولدى دەيدى.
دۇنيەنىڭ باسى — اناۋ، اياعى — مىناۋ.
كۇلىك بايعانا مىرزالىعىن كۇلىك شەجىرەسىندە سويلەپ وتتىك. قانجىعالى تولەگەن مىرزا اس-جيىنعا التى اتانعا قىمىز ارتىپ بارادى ەكەن. جازعىتۇرى تاۋدان كوشەردە قىستاۋىنا قىرىق سان قالدىرىپ كەتەدى ەكەن. مىرزالىعىن سىناماق ءۇشىن كوش-جونەكەي بولىپ قالعان قوناقتارعا كوشىن توقتاتىپ، بيەسىن بايلاتىپ، تايلاق سويىپ، بيەسىنىڭ سۇتىنە ەت اسىپ بەرەدى ەكەن.
قاراكەسەك بايمۇرىن مىرزا، اقبۋرا قارقىنباي مىرزا، قارجاس مىرزاعۇل بالاسى ءتاتي مىرزا. بۇل ايتىلعان مىرزالاردىڭ قىلعان ىستەرى — ءبارى جات، بوتەن جۇمىس. ءوز تۇسىمىزداعى ادامزاتتىڭ قۇلاق ەسىتكەندە، مىرزاسى توبىقتى قۇنانباي بولدى. ول كىسىنىڭ مىرزالىعىن ءبىر رىسالە (ىرسالە) قىلىپ سويلەدىك. قوجا، مولدا، دۋاگويگە مىرزالىق قىلعان دا شورمانۇعلى مۇسا بولدى. قۇداي ءۇشىن، قۇداي جولىنا، قۇدايدى وزىنەن ارتىق ۇستاپ، مىرزالىق قىلعان قوڭىرقۇلجا تورە نەمەرەسى، بيكەلى بالاسى جاڭگىر بولدى. بۇلاردىڭ بارىنىكى — ماقتان ەمەس، اقتان.
اقتان ءۇشىن ەمەس، ماقتان ءۇشىن مىرزالىق قىلعان ءار جەردە بار شىعار. ولاردىكى — ورىستىڭ ورازاسى سىقىلدى. ءوزىم ات ارقاسىنا ءمىنىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن كورىپ جۇرگەلى كۇلىك اكىمبەك الدابەك بالاسىنداي، قاراكەسەك ىشىندە، تۇبى-تەگى قوجا قۇربان قوجا ءجۇسىپ (يوسيف) قوجا بالاسىنداي — وسى ەكەۋىندەي ساحيدى بالا جاسىمنان بۇل كۇنگەشە كورگەنىم جوق.
You Might Also Like
-
بالقاشتىڭ ارعى جاعىنداعى ارعىن ەلىنىڭ بارىمتاشىلارى كەلىپ، جالايىردىڭ ءبىر جىلقىشىسىن ۇرىپ ءولتىرىپ، جىلقىسىن ايداپ اكەتەدى. ەل قۇلاقتانىپ، «انە، مىنە» دەگەنشە مۇز ءتۇسىپ كەتىپ، قۋعىنشىلار...
