ابىلاي حاندىعى
قازاقستان تاريحى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ابىلاي حاندىعى
ساباقتىڭ ءتۇرى: تەوريا
ساباقتىڭ ۋاقىتى: 80 مينۋت
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ابىلاي حاننىڭ قولباسشىلىق، ساياسي قايراتكەرلىگى، قازاق جەرلەرىن بىرىكتىرۋ جولىنداعى كۇرەسى جانە تاريحتا الاتىن ورنى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ ارقىلى تولىق مالىمەت بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، ابىلاي حاننىڭ ومىرىنەن ۇلگى الۋعا، العان بىلىمدەرىنەن قورىتىندى شىعارىپ، ومىردە پايدالانا الاتىن جان - جاقتى تۇلعانىڭ دامۋىنا اسەر ەتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ ءوز جەرىنە، ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە باۋلۋ، ونىڭ ءقادىر - قاسيەتىڭ ۇعىنۋعا، قورعاۋعا، ەلدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋلارىنا تاربيەلەۋگە ىقپال ەتۋ.
ساباقتىڭ جوسپارى
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 2 مين.
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ، قورىتىندىلاۋ: 25 مين.
3. جاڭا ساباق: 30 مين.
4. بەكىتۋ: 10مين.
5. قورىتىندىلاۋ: 5مين.
6. باعالاۋ: 5مين.
7. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ: 3 مين.
ءپانارالىق بايلانىس: قۇقىق نەگىزدەرى، ساياساتتانۋ جانە الەۋمەتتانۋ نەگىزدەرى، مادەنيەتتانۋ.
ساباقتىڭ جابدىقتارى: سلايدتار، كارتا، وقۋلىق، تەست، سۋرەتتەر.
پايدالاناتىن وقۋلىقتار:
1. مۋسين چاپاي «قازاقستان تاريحى» الماتى - 2008ج.
2. گ. ۆ. كان، ن. ۋ. شاياحمەتوۆ « قازاقستان تاريحى» الماتى - 2007ج.
3. ل. گۋميليەۆ « كونە تۇركىلەر» الماتى - 1994ج.
4. نازاربايەۆ ن. ءا. «عاسىرلار توعىسىندا» الماتى - 1996ج.
5. قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن). وچەركتەر. الماتى، «ءداۋىر» 1994ج.
ساباقتىڭ بارىسى
1. ۇيىمداستىرۋ ءساتى: سالەمدەسۋ. جۋرنال بويىنشا تەكسەرۋ.
ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ:
1. جەكەلەي سۇراۋ
2. جىلدار سويلەيدى
3. كارتامەن جۇمىس
1. 1 قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ سەبەپتەرى كىشى ءجۇزدىڭ يمپەريا قۇرامىنا ەنۋى.
1. 2 رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋ ساياساتى.
1. 3 ورتا ءجۇز جانە ۇلى جۇزدەردىڭ رەسەيگە بىرىگۋى.
2. جىلدار سويلەيدى (سلايد وقۋشىلارعا جىلدار سويلەيدى كەستەسى كورسەتىلەدى، جىلدارعا بايلانىستى دۇرىس مالىمەت ايتىلۋى قاجەت، دۇرىس جاۋاپ بەرىلگەننەن كەيىن جاۋاپتار رەتىمەن ڭۇسقاۋ بەلگى كومەگىمەن اشىلادى ).
جىلدار. بولعان وقيعا
1583 ج. قازاق حاندىعىنا ترەتياك چەبۋكوۆ باستاعان ورىس ەلشىلەرى كەلگەن بولاتىن.
1686 - 1693ج. ج تاۋكە حان رەسەيگە بەس ەلشىلىك جىبەردى
1718 ج. سەمەي بەكىنىسى ورنادى
1731 ج. 19 اقپاندا ورىس پاتشاسى ءابىلحايىر حانعا قول استىنا كەلۋى تۋرالى گراموتا جىبەردى
1734 ج. 10 تامىزدا رەسەي پاتشاسى ۇلى ءجۇزدى ءوز قۇرامىنا العانى جونىندە قۇجاتقا قول قويدى.
1742 ج. جايىق بويىنا قازاقتاردىڭ كوشىپ قونۋىنا تيىم سالعانى جونىندە پاتشا جارلىعى شىقتى
1744 ج. ورىنبور قالاسى سالىندى
3. كارتامەن جۇمىس. توپ وقۋشىلار ءۇشىن جالپى تاپسىرما.
قورىتىندى:
سونىمەن، ءحۇىىى - عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى قازاقستاننىڭ ساياسي – ەكونوميكالىق دامۋىنا ءبىرقاتار جاڭا وزگەرىستەر قالىپتاستى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قاراماستان، قازاق - ورىس ساۋدا بايلانىستارى، قازاقستاننىڭ شەت ەلدەرمەن قاتىناستارى ءوزارا ءتيىمدى جاعجايدا دامىدى.
الايدا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتاردىڭ ءوز جەرىن پايدالانۋىنا شەك قويۋى، ورىس - قازاق شارۋالارىن قونىستاندىرا باستاۋى ولاردىڭ جەرىن باسىپ الۋ شارالارىنىڭ باستاماسى بولاتىن.
جاڭا ساباق: ابىلاي حاندىعى (سلايد)
«قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا، ءارى - بەرىدەن سوڭ قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا، باسى قوسىلىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋىنا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن ابىلايدان ارتىق ادام بولماس»
م. اۋەزوۆ
ابىلاي (ءابىلمانسۇر) حان ( 1711 – 1781ج. ج) قازاق ورداسىنىڭ حانى، قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىنداعى اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ارعى تەگى جوشى حان، بەرگى بابالارى قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىڭ سالعان ءاز - جانىبەك، ودان سوڭ ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان، سالقام جاڭگىر حان. ابىلاي – جاڭگىر حاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى. جاڭگىر حاننىڭ ءۋاليباقى، تاۋكە دەگەن ەكى ۇلى بولادى. جاڭگىر قايتىس بولىپ، تاققا تاۋكە وتىرعاندا ءۋاليباقى حاندىققا وكپەلەپ، ۇرگەنىشتى بيلەگەن ناعاشى اتاسى قايىپ حاننىڭ قولىنا بارادى. ءۋاليباقىنىڭ بالاسى ابىلاي جەكپە - جەككە شىققاندا جاۋى شاق كەلمەيتىن باتىر بولىپ، قانىشەر ابىلاي اتانىپتى. وسى ابىلايدان كوركەم ءۋالي تۋادى. ونىڭ بالاسى ءابىلمانسۇر ( كەيىن قازاققا حان بولىپ ابىلاي اتانعان) «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارىندا جەتىم قالىپ، ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ قولىنا كەلەدى. اش – جالاڭاشىقتان جۇدەگەن وڭىنە، ءوسىپ كەتكەن شاشىنا قاراپ تولە بي وعان «سابالاق» دەپ ات قويىپ، تۇيەسىن باقتىرادى. ابىلمامبەت تورەنىڭ جىلقىسىن دا باعادى. بۇل، ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋىنا سۇيەنسەك، ابىلايدىڭ 13جاسار كەزى بولسا كەرەك.
تولە ءبيدىڭ ءتالىم – تاربيەسىندە بولۋى ابىلايعا زور ىقپال جاسادى. قازاق دالاسىنىڭ دانالىعىن بويىنا جيناعان بابا اقىلى مەن پاراساتىن، ەل بيلەۋ قابىلەتىن، انتالاعان جاۋعا قارسى قازاق حالقى باسى بىرىكسە عانا تويتارىس بەرە الاتىنىن جاس بالانىڭ ساناسىنا ۇيالاتا بىلگەن. وعان قوسا بالا كەزىنەن كورگەن جۇپىنى تىرشىلىك، ومىرلىك تاجىريبە ابىلايدىڭ ەل ومىرىنە ەرتە ارالاسۋىنا سەبەپشى بولدى. بۇقار، ۇمبەتەي جىراۋلاردىڭ، ت. ب. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ابىلاي جيىرما جاسىندا قان مايداندا ەرلىگىمەن تانىلعان. بۇقاردىڭ ابىلايعا «سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ، التىن تۇعىر ۇستىندە اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ» دەۋى وسىنىڭ دالەلى. قاي جىلى تۋسۋ دا، 1730 - 33 جىلدار ارالىعىندا بولعان ءبىر ۇرىستا بۇرىن بەلگىسىز جاس جىگىت ءابىلمانسۇر جەكپە – جەككە شىعىپ، قالماقتىڭ باس باتىرى، قوڭتاجى قالدان سەرەننىڭ جاقىن تۋىسى (كەيبىر دەرەكتەردە كۇيەۋ بالاسى) شارىشتى ءولتىردى.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ابىلاي حاندىعى
ساباقتىڭ ءتۇرى: تەوريا
ساباقتىڭ ۋاقىتى: 80 مينۋت
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ابىلاي حاننىڭ قولباسشىلىق، ساياسي قايراتكەرلىگى، قازاق جەرلەرىن بىرىكتىرۋ جولىنداعى كۇرەسى جانە تاريحتا الاتىن ورنى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ ارقىلى تولىق مالىمەت بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، ابىلاي حاننىڭ ومىرىنەن ۇلگى الۋعا، العان بىلىمدەرىنەن قورىتىندى شىعارىپ، ومىردە پايدالانا الاتىن جان - جاقتى تۇلعانىڭ دامۋىنا اسەر ەتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ ءوز جەرىنە، ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە باۋلۋ، ونىڭ ءقادىر - قاسيەتىڭ ۇعىنۋعا، قورعاۋعا، ەلدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋلارىنا تاربيەلەۋگە ىقپال ەتۋ.
ساباقتىڭ جوسپارى
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 2 مين.
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ، قورىتىندىلاۋ: 25 مين.
3. جاڭا ساباق: 30 مين.
4. بەكىتۋ: 10مين.
5. قورىتىندىلاۋ: 5مين.
6. باعالاۋ: 5مين.
7. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ: 3 مين.
ءپانارالىق بايلانىس: قۇقىق نەگىزدەرى، ساياساتتانۋ جانە الەۋمەتتانۋ نەگىزدەرى، مادەنيەتتانۋ.
ساباقتىڭ جابدىقتارى: سلايدتار، كارتا، وقۋلىق، تەست، سۋرەتتەر.
پايدالاناتىن وقۋلىقتار:
1. مۋسين چاپاي «قازاقستان تاريحى» الماتى - 2008ج.
2. گ. ۆ. كان، ن. ۋ. شاياحمەتوۆ « قازاقستان تاريحى» الماتى - 2007ج.
3. ل. گۋميليەۆ « كونە تۇركىلەر» الماتى - 1994ج.
4. نازاربايەۆ ن. ءا. «عاسىرلار توعىسىندا» الماتى - 1996ج.
5. قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن). وچەركتەر. الماتى، «ءداۋىر» 1994ج.
ساباقتىڭ بارىسى
1. ۇيىمداستىرۋ ءساتى: سالەمدەسۋ. جۋرنال بويىنشا تەكسەرۋ.
ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ:
1. جەكەلەي سۇراۋ
2. جىلدار سويلەيدى
3. كارتامەن جۇمىس
1. 1 قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ سەبەپتەرى كىشى ءجۇزدىڭ يمپەريا قۇرامىنا ەنۋى.
1. 2 رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋ ساياساتى.
1. 3 ورتا ءجۇز جانە ۇلى جۇزدەردىڭ رەسەيگە بىرىگۋى.
2. جىلدار سويلەيدى (سلايد وقۋشىلارعا جىلدار سويلەيدى كەستەسى كورسەتىلەدى، جىلدارعا بايلانىستى دۇرىس مالىمەت ايتىلۋى قاجەت، دۇرىس جاۋاپ بەرىلگەننەن كەيىن جاۋاپتار رەتىمەن ڭۇسقاۋ بەلگى كومەگىمەن اشىلادى ).
جىلدار. بولعان وقيعا
1583 ج. قازاق حاندىعىنا ترەتياك چەبۋكوۆ باستاعان ورىس ەلشىلەرى كەلگەن بولاتىن.
1686 - 1693ج. ج تاۋكە حان رەسەيگە بەس ەلشىلىك جىبەردى
1718 ج. سەمەي بەكىنىسى ورنادى
1731 ج. 19 اقپاندا ورىس پاتشاسى ءابىلحايىر حانعا قول استىنا كەلۋى تۋرالى گراموتا جىبەردى
1734 ج. 10 تامىزدا رەسەي پاتشاسى ۇلى ءجۇزدى ءوز قۇرامىنا العانى جونىندە قۇجاتقا قول قويدى.
1742 ج. جايىق بويىنا قازاقتاردىڭ كوشىپ قونۋىنا تيىم سالعانى جونىندە پاتشا جارلىعى شىقتى
1744 ج. ورىنبور قالاسى سالىندى
3. كارتامەن جۇمىس. توپ وقۋشىلار ءۇشىن جالپى تاپسىرما.
قورىتىندى:
سونىمەن، ءحۇىىى - عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى قازاقستاننىڭ ساياسي – ەكونوميكالىق دامۋىنا ءبىرقاتار جاڭا وزگەرىستەر قالىپتاستى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قاراماستان، قازاق - ورىس ساۋدا بايلانىستارى، قازاقستاننىڭ شەت ەلدەرمەن قاتىناستارى ءوزارا ءتيىمدى جاعجايدا دامىدى.
الايدا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتاردىڭ ءوز جەرىن پايدالانۋىنا شەك قويۋى، ورىس - قازاق شارۋالارىن قونىستاندىرا باستاۋى ولاردىڭ جەرىن باسىپ الۋ شارالارىنىڭ باستاماسى بولاتىن.
جاڭا ساباق: ابىلاي حاندىعى (سلايد)
«قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا، ءارى - بەرىدەن سوڭ قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا، باسى قوسىلىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋىنا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن ابىلايدان ارتىق ادام بولماس»
م. اۋەزوۆ
ابىلاي (ءابىلمانسۇر) حان ( 1711 – 1781ج. ج) قازاق ورداسىنىڭ حانى، قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىنداعى اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ارعى تەگى جوشى حان، بەرگى بابالارى قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىڭ سالعان ءاز - جانىبەك، ودان سوڭ ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان، سالقام جاڭگىر حان. ابىلاي – جاڭگىر حاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى. جاڭگىر حاننىڭ ءۋاليباقى، تاۋكە دەگەن ەكى ۇلى بولادى. جاڭگىر قايتىس بولىپ، تاققا تاۋكە وتىرعاندا ءۋاليباقى حاندىققا وكپەلەپ، ۇرگەنىشتى بيلەگەن ناعاشى اتاسى قايىپ حاننىڭ قولىنا بارادى. ءۋاليباقىنىڭ بالاسى ابىلاي جەكپە - جەككە شىققاندا جاۋى شاق كەلمەيتىن باتىر بولىپ، قانىشەر ابىلاي اتانىپتى. وسى ابىلايدان كوركەم ءۋالي تۋادى. ونىڭ بالاسى ءابىلمانسۇر ( كەيىن قازاققا حان بولىپ ابىلاي اتانعان) «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارىندا جەتىم قالىپ، ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ قولىنا كەلەدى. اش – جالاڭاشىقتان جۇدەگەن وڭىنە، ءوسىپ كەتكەن شاشىنا قاراپ تولە بي وعان «سابالاق» دەپ ات قويىپ، تۇيەسىن باقتىرادى. ابىلمامبەت تورەنىڭ جىلقىسىن دا باعادى. بۇل، ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋىنا سۇيەنسەك، ابىلايدىڭ 13جاسار كەزى بولسا كەرەك.
تولە ءبيدىڭ ءتالىم – تاربيەسىندە بولۋى ابىلايعا زور ىقپال جاسادى. قازاق دالاسىنىڭ دانالىعىن بويىنا جيناعان بابا اقىلى مەن پاراساتىن، ەل بيلەۋ قابىلەتىن، انتالاعان جاۋعا قارسى قازاق حالقى باسى بىرىكسە عانا تويتارىس بەرە الاتىنىن جاس بالانىڭ ساناسىنا ۇيالاتا بىلگەن. وعان قوسا بالا كەزىنەن كورگەن جۇپىنى تىرشىلىك، ومىرلىك تاجىريبە ابىلايدىڭ ەل ومىرىنە ەرتە ارالاسۋىنا سەبەپشى بولدى. بۇقار، ۇمبەتەي جىراۋلاردىڭ، ت. ب. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ابىلاي جيىرما جاسىندا قان مايداندا ەرلىگىمەن تانىلعان. بۇقاردىڭ ابىلايعا «سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ، التىن تۇعىر ۇستىندە اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ» دەۋى وسىنىڭ دالەلى. قاي جىلى تۋسۋ دا، 1730 - 33 جىلدار ارالىعىندا بولعان ءبىر ۇرىستا بۇرىن بەلگىسىز جاس جىگىت ءابىلمانسۇر جەكپە – جەككە شىعىپ، قالماقتىڭ باس باتىرى، قوڭتاجى قالدان سەرەننىڭ جاقىن تۋىسى (كەيبىر دەرەكتەردە كۇيەۋ بالاسى) شارىشتى ءولتىردى.
You Might Also Like
-
گەومەتريالىق پىشىندەرگە ارنالعان ديداكتيكالىق ويىندار
-
ساباق ماقساتى: وقۋشىلارعا ءتورت تۇلىك جانە قوي تۋرالى جان - جاقتى ماعلۇمات بەرۋ، ەرەكشەلىكتەرى، پايداسى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ.
