ابىلاي بەينەسى
ابىلاي بەينەسى
قازاق حاندىعى
ساباقتىڭ ماقساتى: بۇقار تولعاۋلارىنىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتا سيپاتىنا، تاريحىنا تىكەلەي قاتىستىلىعىن كورسەتۋ؛ ابىلاي ەسىمىنە بايلانىستى جىرلارىن تالداي وتىرىپ، ابىلاي بەينەسىن جان - جاقتى اشۋ؛ وقۋشىنى ءوز پىكىرىن پايىمدى جەتكىزە بىلۋگە باۋلۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ.
ساباقتىڭ ادىستەرى: سۇراق - جاۋاپ، توپتىق جۇمىس، توپتاستىرۋ، ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
وتكىزدىڭ توعىز حاندى تولعاۋمەنەن،
شەشتىڭ تالاي ءتۇيىندى بولجاۋمەنەن.
ءىس بولسا قيىن - قىستاۋ سەن سايىستىڭ،
قىلىش قىپ قىزىل ءتىلدى قورعاۋمەنەن،- دەگەن ۇمبەتەي جىراۋدىڭ جىر جولدارى بۇقارعا ارنالادى. بۇقار جىراۋ تاۋكە حاننان باستاپ، ونان كەيىنگى قازاق حاندارى قايىپ، بولات، سامەكە، ابىلمامبەت، كۇشىك، ءابىلقايىر، باراق جانە ابىلايدىڭ قابىرعالى ءبيى، كەڭەسشىسى بولعانىن وتكەن ساباقتان بىلەمىز. بۇگىنگى ساباقتا بۇقار تولعاۋلارىن تالداۋدى ءارى قاراي جالعاستىرامىز. ەندەشە ءۇي جۇمىسىن باستايىق.
1 - توپ بۇقار جىراۋ تولعاۋلارىنا ادەبي تالداۋ جاسايدى.
2 - توپ بۇقار جىراۋدىڭ شىعارماشىلىعىن، وزگە جىراۋلارىن ۇندەستىگى مەن ەرەكشەلىگىن تالدايدى.
3 - توپ قوسىمشا دەرەكتەر جينايدى.
ابىلاي تۋرالى بۇقار سوزدەرىنىڭ ورنى بولەك. ول بىرەۋدەن ەستىگەن اڭگىمەسى ەمەس، حاننىڭ قاسىندا بولىپ، ونىڭ ءىس - ارەكەتىنە بايلانىستى شىعارىلعان تولعاۋلار قازاق حالقىن ءار قىرىنان تانىتاتىن قۇجات ىسپەتتەس.
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ابىلاي حاننىڭ شىن اتى - ءابىلمانسۇر. ول 1711 جىلى تۇركىستان قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اتاسى ابىلاي ءوز زامانىندا تۇركىستاندى بيلەپ، قاتىگەزدىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، قانىشەر ابىلاي اتانعان. ونىڭ بالاسى ءۋالي سۇلتان بيلىككە ونشا قۇشتار بولماي، اكەسى ولگەن سوڭ قالانى دۇرىس بيلەي المايدى. جوڭعار بيلەۋشىلەرى ءۋالي تۇقىمىن تۇگەل قىرىپ سالادى. سول كەزدە تولەڭگىتتەن شىققان ءبىر ساردار ءۋاليدىڭ بالاسىن، كىشكەنتاي ءابىلمانسۇردى قاشىرىپ الىپ، امان ساقتاپ قالادى، جاۋلارىنان قورعانعان ءۋالي ۇلىن باسقا تاربيەگە بەرەدى. بالا ۇلى جۇزدەگى تولە ءبيدىڭ قىزمەتىندە بولادى. حالىق ىشىندە شىن اتى جاسىرىلىپ «سابالاق» دەپ اتالادى. سابالاق جوڭعار قوڭتايشىسى قالدان سەرەننىڭ جيەنى شارىشتى جەكپە - جەكتە جەڭىپ، باسىن الادى. جاۋعا «ابىلايلاپ» شاپقان باتىردى ءبارى ابىلاي قايسارلىعىمەن قولباسشى، اقىلدىلىعىمەن ساياساتكەر بولىپ، قازاق تاريحىندا ءىرى تۇلعا رەتىندە قالدى. ەندەشە، وسى اڭگىمەلەردەن ابىلايدى تەك حان ەمەس، تاعى كىم دەپ بىلەمىز؟
4. توپتاستىرۋ.
ابىلاي
↓
حان
باتىر
تاريحي تۇلعا
حان ۇرپاعى
سابالاق
ساياساتكەر
قولباسشى
ادەبيەتتە ابىلاي بەينەسىن بۇقار تولعاۋلارى ارقىلى دالەلدەۋگە بولادى.
5. سىنىپپەن جۇمىس. ءار توپقا تاپسىرمالار بەرەمىن. الدارىنداعى قوسىمشا كىتاپتار ارقىلى دايىندالادى. ءار توپ وزدەرىنە بەرىلگەن تاقىرىپتى قورعاپ شىعادى.
1 - توپ ابىلاي - ساياساتكەر
2 - توپ ابىلاي - تاريحي تۇلعا
3 - توپ ابىلاي - قولباسشى.
6. ويتولعاۋ. «بۇقار تولعاۋلارى ءححى عاسىردا بىزگە نەسىمەن قىمبات؟»
7. ساباقتى بەكىتۋگە سۇراقتار بەرۋ. 1. قازاق تاريحىندا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەپ حانداردىڭ داڭقىن ارتتىرىپ وتىرساق تا ابىلايدىڭ داڭقى نەلىكتەن باسىم؟
2. بۇقار تولعاۋلارىنىڭ بۇگىنگى كۇنمەن ۇندەستىگى بارما؟
3. ابىلايدىڭ اعات باسقان جەرىن بۇقار نەگە سىپايىراق ەسكەرتپەگەن، ونى نەگە قاتال سىنعا العان؟
4. ءحۇىىى عاسىردا ابىلاي جۇرگىزگەن ءىرى رەفورمالار قازىرگى ءبىزدىڭ ساياسي ومىرىمىزدە قانشالىقتى ورىن الادى؟
ساباقتى قورىتىندىلاۋ. سونىمەن، وقۋشىلار ءبىز بۇگىنگى ساباقتا اقىلگوي ابىزدىڭ تەك جىراۋ ەمەس، قازاق تاريحىندا ۇلكەن ورنى بار، حان ابىلايمەن بىرگە دارحان دالانىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىن سىزىسىپ كەتكەنىن بىلدىك.
ءۇي جۇمىسى: «بۇقار، ابىلاي جانە تاۋەلسىزدىك» اتتى شىعارما جازىپ كەلۋ. مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «قوبىز سارىنى»، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» شىعارمالارىن وقۋ.
ابىلاي بەينەسى جۇكتەۋ
قازاق حاندىعى
ساباقتىڭ ماقساتى: بۇقار تولعاۋلارىنىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتا سيپاتىنا، تاريحىنا تىكەلەي قاتىستىلىعىن كورسەتۋ؛ ابىلاي ەسىمىنە بايلانىستى جىرلارىن تالداي وتىرىپ، ابىلاي بەينەسىن جان - جاقتى اشۋ؛ وقۋشىنى ءوز پىكىرىن پايىمدى جەتكىزە بىلۋگە باۋلۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ.
ساباقتىڭ ادىستەرى: سۇراق - جاۋاپ، توپتىق جۇمىس، توپتاستىرۋ، ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
وتكىزدىڭ توعىز حاندى تولعاۋمەنەن،
شەشتىڭ تالاي ءتۇيىندى بولجاۋمەنەن.
ءىس بولسا قيىن - قىستاۋ سەن سايىستىڭ،
قىلىش قىپ قىزىل ءتىلدى قورعاۋمەنەن،- دەگەن ۇمبەتەي جىراۋدىڭ جىر جولدارى بۇقارعا ارنالادى. بۇقار جىراۋ تاۋكە حاننان باستاپ، ونان كەيىنگى قازاق حاندارى قايىپ، بولات، سامەكە، ابىلمامبەت، كۇشىك، ءابىلقايىر، باراق جانە ابىلايدىڭ قابىرعالى ءبيى، كەڭەسشىسى بولعانىن وتكەن ساباقتان بىلەمىز. بۇگىنگى ساباقتا بۇقار تولعاۋلارىن تالداۋدى ءارى قاراي جالعاستىرامىز. ەندەشە ءۇي جۇمىسىن باستايىق.
1 - توپ بۇقار جىراۋ تولعاۋلارىنا ادەبي تالداۋ جاسايدى.
2 - توپ بۇقار جىراۋدىڭ شىعارماشىلىعىن، وزگە جىراۋلارىن ۇندەستىگى مەن ەرەكشەلىگىن تالدايدى.
3 - توپ قوسىمشا دەرەكتەر جينايدى.
ابىلاي تۋرالى بۇقار سوزدەرىنىڭ ورنى بولەك. ول بىرەۋدەن ەستىگەن اڭگىمەسى ەمەس، حاننىڭ قاسىندا بولىپ، ونىڭ ءىس - ارەكەتىنە بايلانىستى شىعارىلعان تولعاۋلار قازاق حالقىن ءار قىرىنان تانىتاتىن قۇجات ىسپەتتەس.
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ابىلاي حاننىڭ شىن اتى - ءابىلمانسۇر. ول 1711 جىلى تۇركىستان قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اتاسى ابىلاي ءوز زامانىندا تۇركىستاندى بيلەپ، قاتىگەزدىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، قانىشەر ابىلاي اتانعان. ونىڭ بالاسى ءۋالي سۇلتان بيلىككە ونشا قۇشتار بولماي، اكەسى ولگەن سوڭ قالانى دۇرىس بيلەي المايدى. جوڭعار بيلەۋشىلەرى ءۋالي تۇقىمىن تۇگەل قىرىپ سالادى. سول كەزدە تولەڭگىتتەن شىققان ءبىر ساردار ءۋاليدىڭ بالاسىن، كىشكەنتاي ءابىلمانسۇردى قاشىرىپ الىپ، امان ساقتاپ قالادى، جاۋلارىنان قورعانعان ءۋالي ۇلىن باسقا تاربيەگە بەرەدى. بالا ۇلى جۇزدەگى تولە ءبيدىڭ قىزمەتىندە بولادى. حالىق ىشىندە شىن اتى جاسىرىلىپ «سابالاق» دەپ اتالادى. سابالاق جوڭعار قوڭتايشىسى قالدان سەرەننىڭ جيەنى شارىشتى جەكپە - جەكتە جەڭىپ، باسىن الادى. جاۋعا «ابىلايلاپ» شاپقان باتىردى ءبارى ابىلاي قايسارلىعىمەن قولباسشى، اقىلدىلىعىمەن ساياساتكەر بولىپ، قازاق تاريحىندا ءىرى تۇلعا رەتىندە قالدى. ەندەشە، وسى اڭگىمەلەردەن ابىلايدى تەك حان ەمەس، تاعى كىم دەپ بىلەمىز؟
4. توپتاستىرۋ.
ابىلاي
↓
حان
باتىر
تاريحي تۇلعا
حان ۇرپاعى
سابالاق
ساياساتكەر
قولباسشى
ادەبيەتتە ابىلاي بەينەسىن بۇقار تولعاۋلارى ارقىلى دالەلدەۋگە بولادى.
5. سىنىپپەن جۇمىس. ءار توپقا تاپسىرمالار بەرەمىن. الدارىنداعى قوسىمشا كىتاپتار ارقىلى دايىندالادى. ءار توپ وزدەرىنە بەرىلگەن تاقىرىپتى قورعاپ شىعادى.
1 - توپ ابىلاي - ساياساتكەر
2 - توپ ابىلاي - تاريحي تۇلعا
3 - توپ ابىلاي - قولباسشى.
6. ويتولعاۋ. «بۇقار تولعاۋلارى ءححى عاسىردا بىزگە نەسىمەن قىمبات؟»
7. ساباقتى بەكىتۋگە سۇراقتار بەرۋ. 1. قازاق تاريحىندا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەپ حانداردىڭ داڭقىن ارتتىرىپ وتىرساق تا ابىلايدىڭ داڭقى نەلىكتەن باسىم؟
2. بۇقار تولعاۋلارىنىڭ بۇگىنگى كۇنمەن ۇندەستىگى بارما؟
3. ابىلايدىڭ اعات باسقان جەرىن بۇقار نەگە سىپايىراق ەسكەرتپەگەن، ونى نەگە قاتال سىنعا العان؟
4. ءحۇىىى عاسىردا ابىلاي جۇرگىزگەن ءىرى رەفورمالار قازىرگى ءبىزدىڭ ساياسي ومىرىمىزدە قانشالىقتى ورىن الادى؟
ساباقتى قورىتىندىلاۋ. سونىمەن، وقۋشىلار ءبىز بۇگىنگى ساباقتا اقىلگوي ابىزدىڭ تەك جىراۋ ەمەس، قازاق تاريحىندا ۇلكەن ورنى بار، حان ابىلايمەن بىرگە دارحان دالانىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىن سىزىسىپ كەتكەنىن بىلدىك.
ءۇي جۇمىسى: «بۇقار، ابىلاي جانە تاۋەلسىزدىك» اتتى شىعارما جازىپ كەلۋ. مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «قوبىز سارىنى»، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» شىعارمالارىن وقۋ.
ابىلاي بەينەسى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس - ارەكەتتەرىنىڭ تەحنولوگيالىق كارتاسى.
