ابىلايدىڭ سامارقانعا جورىعى (ءى نۇسقا)
ابىلاي حان وزىنە-وزى ەمىن-ەركىن كەلگەن سوڭ «اتاجۇرتىم بۇحارانى الامىن» دەپ، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى قازاقتىڭ «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەگەن باتىرلارىن جيىپ، اتتاندى. مۇنان بارعاننان اۋەلى تۇركىستان بارىپ، وعان ءوزىنىڭ بەل بالاسى سىدىق سۇلتاندى يە قىلدى. شىمكەنت، سايرام بارىپ، وعان عابدالراحمان دەگەن سارتتى قويدى. تاشكەنت بارىپ، وعان مىرزاحمەت دەگەن سارتتى قويدى. تاشكەنتتى كەشە ورىس الار ۋاقىتىسىندا ءبىر مىرزاحمەت دەگەن جانە بيلەدى. بۇل مىرزاحمەت قارتايىپ الجىپ ولسە، جاڭادان ءولدى. ابىلايدىڭ قويعان مىرزاحمەت دەگەنى مۇنان كوپ بۇرىن وتكەن كىسى. ونان سوزاق ۇستىنە بارىپ تۇنەپ جاتقاندا، قوڭىرات ەلىندە ءبىر بايدىڭ كەلىنى ۇل تاۋىپ، اتىن ابىلاي قويعان ەكەن. بۇل ابىلاي دا ءوسىپ-ونىپ، ءبىر تايپا ەل بولىپتى. ابىلاي حان ونان ءوتىپ، سامارقان شاھارىنىڭ بەت الدىنا، جۇپار قورىعىنا بارىپ ءتۇسىپتى. سول ءتۇنى قاسىنداعى قارياسىنا:
— بۇگىن ساۋە كور! — دەپتى.
— مەن دە قاراپ جاتپايىن، جۇرت بيلەگەن حانسىڭ عوي، ءوزىڭ دە كور! — دەپتى.
ەرتەڭ تاڭ اتقان سوڭ قاريا مەن حان باس قوسىپ وتىرىپ، كورگەندەرىن ايتىسىپتى. اۋەلى حان ايتىپتى:
— بۇگىن تۇندە تۇسىمدە ءبىر جولبارىس شاتىرىمنىڭ الدىنا كەلىپ شوكتى، باسىن ءبىر كوتەرمەدى، تومەن سالدى دا جاتتى.
«بۇ نە قىلعانى؟» دەپ قاراپ ەدىم الگى جولبارىس دەگەنىم ايۋ بولدى. «جاڭا جولبارىس ەدى عوي، قالايشا ايۋ بولىپ قالدى؟» دەپ قاراپ ەدىم، قاسقىر بولدى. ونىمەن تە تۇرمادى، قويان با، قارساق پا، سول سىقىلدى بولعان ۋاقىتتا ويانىپ كەتتىم، — دەيدى.
وندا قاريا ايتتى:
— مەن كورگەنىمدى ايتسام، بۇحاراداعى تامام اۋليە سامارقان داربازاسىنىڭ تۇبىنە كەلىپ شوكتى. ول سامارقاندى ساعان العىزبايمىن دەپ كەلگەنى. ءوزىڭ كورگەن جولبارىس — ءوزىنىڭ باق-تالايىڭ. باق-تالايىڭنىڭ جەتىپ جىعىلعان جەرى وسى بولعانى. ەندى مۇنان بىلاي باقتالايىڭ كوتەرىلمەيدى.
«باياعىدان بەرى ابىلاي ءجۇرىپ-جۇرىپ سارتتان ءولىپتى» دەگەن اتقا ۇشىراماي، ۇرىسپاي، سوعىسپاي، وسى جەردەن تىپ-تىنىش قايتا عوي. قاراساڭ، ايۋ بولعانى — سەنەن سوڭعى بالانىڭ زامانى، «ايۋ زامانى» دەگەن زامان بولادى. ايۋداي الىسىپ وتەدى. ونان قاراساڭ، قاسقىر بولعانى — نەمەرە ۇرپاقتارىڭ زامانى، «قاسقىر زامانى» دەگەن زامان بولادى، قاسقىرشا جۇلىسىپ وتەدى. ونان قاراساڭ، تۇلكى بولعانى — شوبەرەڭ زامانى، «تۇلكى زامانى» دەگەن زامان بولادى. تۇلكىشە جورتىپ ءجۇرىپ جان ساقتايدى. ونان قاراساڭ، قويان بولعانى — ونان سوڭعى زامان قويانشا قارا كەبەك قىلىپ، قورعالاپ جاتىپ، جان ساقتايدى. ونان سوڭ زاماننىڭ نە بولارىن قۇدىرەت ءوزى بىلەدى. قارساق بولار، كۇزەن بولار، ەڭ اياعى تىشقان، باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقا بولىپ دۇنيە ءسويتىپ توزىپ تاۋسىلادى داعى، — دەيدى.
سونان سوڭ حان بۇل سوزگە قۇلاق قويىپ، سامارقان شاھارىنا ەلشى جىبەردى:
— ۇرىسىم، سوعىسىم جوق. اۋليەلەردى زيارات قىلا كەلدىم. وسى جەردەن قايتامىن، — دەپ.
سامارقان، بۇحارا جۇرتى قورقىپ تۇر ەكەن. مۇنان بۇرىن قوسىنى قازاق بولىپ ون ءۇش پاتشا شاھارلاردى العان ەكەن.
قوسىنى قازاق بولدى دەگەنشە، بۇ دۇنيەپاز سارتتارعا ازاپ بولادى ەكەن. ابىلاي حاننان بۇل ءسوزدى ەستىگەن سوڭ سامارقان حالقى قۋانىپ، تارتۋ-تارالعىسىمەن كەلىپ حاندى كورىپ، ابىلاي حان سوندا: «سامارقاننىڭ كوك تاسىنان باسىما قويدىراتۇعىن، جازۋ ويدىراتۇعىن تاس قازىپ الامىن!» — دەپ، ۇستا جيناپ، تاس قازدىردى. سوندا ابىلايدىڭ باقاتىسىنا شىققان تاستى سامارقان حالقى كورىپ، حاننان ءسۇيىنشى سۇرادى: «بۇل تاس ءامىر تەمىردەن سوڭ ەشكىمگە شىقپاعان تاس» دەپ. سول تاسقا اتىن سول جەردە ۇستالارعا جازدىرىپتى: «ابىلاي يبن سۇيەنىش حان» دەپ.
سول ساپاردان قايتىپ، تاشكەنتكە كەلىپ مىرزاحمەتتىڭ قىزىن الىپ «ەندى ۇرىس، سوعىس جوق» دەپ، ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ باتىرلارىن رۇقسات بەرىپ، جەرلى جەرىنە، مەكەندى سۋىنا قايتارىپتى. ءۇش ايدان سوڭ ءوزى تاشكەنتتەن ارقاعا قاراي شىعىپتى. قاسىندا ءبىراز تولەڭگىت پەن ءۇيسىن، دۋلاتتىڭ جالعا ەتەكتەرى بار. مۇنى شىمكەنتتەگى عابدالراحمان سارت ەستىپ، تۇربات، سۇلتانرابات، قارابۇلاق، ماڭكەنتتەگى ەگىنشى سارتتاردى جيناپ الىپ، قوسىن قىلىپ ابىلاي حاندى قاماپتى. سوندا دۋلات حالقى قاشىپ كەتىپ «جالعا ەتەك دۋلات» اتانىپتى. بوزا ءىشىپ، دۋلاعاننان باسقا ونەرى از، تۇزسىز كوجەنىڭ كۇشىنەن بىتكەن جاسىق حالىق قوي. حاننىڭ قاسىنداعى تولەڭگىتتەردىڭ ءبىرسىپىراسىن قىرىپ تاستاپتى. حاننىڭ وزىنە قول تيگىزۋگە باتا الماپتى. سوندا حان ارىس دەگەن وزەننىڭ بويىندا ءبىر قىردىڭ باسىندا تۇرىپ، جولداستارىن تارقاتىپ جىبەرگەنىنە پۇشايمان بولىپ، بارماعىن شاينادى دەيدى.
سوندا ءبىر قاريا ايتقان ەكەن:
— ەتەك پەنەن جەڭ بولعان،
ەجەلدەن ساعان ەل بولعان
ورتا جۇزدەن كىسىڭ جوق.
نايزاسىنىڭ ۇشى التىن
كىشى جۇزدەن كىسىڭ جوق.
بۇعان قاراپ تۇرعاننان
باسقا ءىسىڭ جوق، — دەپتى.
سونان سوڭ ابىلاي سول ارىستىڭ بويىندا ءبىر قورعانعا ءتۇسىپ، الپىس سەگىز جاسىندا جۇما كۇنى دۇنيەدەن قايتىپ، سول جەر وسى كۇندە «حان قورعانى» اتانىپتى. سۇيەگىن تەڭگە سالىپ، تۇركىستان شاھارىنداعى حازىرەت سۇلتان العارفين اۋليەنىڭ كۇمبەزىنە الىپ كەلىپ قويىپتى.
ەستىرتكەن كۇنى جۇما كۇنى ەكەن. سارىارقاعا قىرىق كۇن بۇرىن ەستىلىپتى. «بۇگىن قىرقى» دەپ ورداعا جيىلىپ، بالا-شاعا، ۇي-ىشتەرىنە جۇما كۇن جيىلىپ ەسىتتىرگەن ەكەن. ارتىنان قاسىنداعىلارى كەلگەن سوڭ «قاي كۇنى ءولدى؟» دەپ سۇراسا، ۇيىنە ەسىتتىرگەن كۇنى ولگەن ەكەن. ولمەسىنەن قىرىق كۇن بۇرىن ءولدى دەگەن حاباردى ارقاعا كەلىپ قالعانى. ابىلاي حان ولگەندە سوزاق دەگەن كەنتتە جالاڭ اياق ادۇردۇر [ءاشدۇر، ازدەر ە.ق.] ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن جىلاعان ەكەن. ماڭايىنداعى سارت-ساۋان:
— تاقسىر، ءبىر قازاق ءولدى دەپ، مۇنشا نەگە ءبۇلىندىڭىز؟ — دەگەندە:
— ەسىل ابىلاي سارىارقادا ولمەي، سارتتىڭ قورعانىندا ءولدى-اۋ! ەندى حاندىق قورعاندا قالدى. سول ءۇشىن جىلايمىن، — دەگەن ەكەن.
ايتقانىنداي، سودان سوڭ قازاق ورتاسىنا حاندىق جوق، سارت بيلەپ كەتىپتى.
بەس قويعا العان وگىزدى
تەگىن دەرسىڭ دەپ ەدى،
ەگىن ەگىپ، تارىنىڭ
سوگىن جەرسىڭ دەپ ەدى،
جالاڭ اياق سارتتاردى
بەگىم دەرسىڭ دەپ ەدى، —
دەپ نوعايلىدان شىققان موڭكە ءبيدىڭ ايتقانى ءدال كەلىپتى دە تۇرىپتى. مۇنان سوڭ «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» دەگەن زامان بولدى.
باياعى اتام زامانىنداعى بۇحارەكەڭنىڭ «قالا سالادى، ورىس الادى» دەگەن جەرلەرىنە ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى كەنەسارى زامانىندا سالىنىپ، كەنەسارى، ناۋرىزباي بارىمتاشىداي شەتتەپ، جىرمالاپ ءجۇرىپ، ەكى مىڭعا انىق تولماي-تۇعىن جىگىت-جەلەڭمەن وعان ءبىر ءتيىپ، بۇعان ءبىر ءتيىپ، باسى-كوتى سەگىز جىل ءبىر اۋىلعا بولسا دا حان اتاندى.
ەرەي مەن ەسىل باسى تاۋ بولىپتى،
كاپىر كوپ، مۇسىلمان از، قاۋ بولىپتى.
سارجان مەن قوڭىرقۇلجا قۇدا بولىپ،
ورىس پەن كەنەسارى جاۋ بولىپتى.
توسكەيدە مال جاتادى قاۋ بولعاندا،
جىگىتكە كەدەيلىك جوق ساۋ بولعاندا.
ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ وتە المادى،
ورىسپەن كەنەسارى جاۋ بولعاندا، —
دەپ بۇرىنعى اقىنداردىڭ ولەڭىندە ايتىلعان.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
جانىبەك باتىردىڭ ءتۇسىن ابىلايدىڭ جورۋى (ءى نۇسقا)
ابىلايدىڭ ءبىر جورىعى (ءىى نۇسقا)
ابىلايدىڭ ءبىر جورىعى (ءىىى نۇسقا)
You Might Also Like
-
ۇلتتىق تەستىلەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى رۋسلان ەمەلبايەۆ ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋگە كىرۋ تالاپتارىن تاعى ءبىر رەت ءتۇسىندىردى.
