ادام قۇقىعى، بالا قۇقىعىن قورعاۋدان باستالادى
«ادام قۇقىعى، بالا قۇقىعىن قورعاۋدان باستالادى»
مىنە، ادامنىڭ شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىنان باستاپ، ونى ءومىرىن، دەنساۋلىعىن، تىنىشتىعىن قورعاپ وتىرعان زاڭ بار. بۇل زاڭ 1948 جىلى 10 - جەلتوقساندا قابىلدانعان. «ادام قۇقىعىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراسياسى»، سونىمەن قاتار 1959 جىلى قابىلدانعان «بالا قۇقىعى دەكلاراسياسى»، مىنە وسى دەكلاراسيادان كەيىن 61 ەل قول قويعان 1989 ج 20 قاراشادا «بالالار قۇقىعى تۋرالى كونۆەنسيا» قابىلداندى. قازىردە بۇعان 191 مەملەكەت كىرگەن. كونۆەنسيا دەگەن - ارناۋلى ماسەلەلەر جونىندەگى كەلىسىم شارت. وسى كونۆەنسيا نەگىزىندە 2002 ج تامىزدا قازاقستاندا «بالالار قۇقىعى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. بۇل زاڭ 9 - تاراۋ، 53 - باپ - تان تۇرادى. وسى ەرەجەلەردى بۇلجىتپاي ورىنداۋ - ءبىزدىڭ وتانىمىز، ەلىمىز، حالقىمىز الدىنداعى پارىزىمىز. ءبىزدىڭ ومىردەگى كەيبىر كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ وسى زاڭ تالاپتارىن، ءتارتىپ تالاپتارىن بىلمەيتىنتىندىگىمىزدەن تۋىنداپ جاتاتىن سەكىلدى.
زاڭ دەگەنىمىز قوعامنىڭ نەگىزگى تىرەگى قوعام دەپ وتىرعانىمىز - مىنا بىزدەر. ن.ءا.نازاربايەۆ: «كونستيتۋسيا - بۇل دا ەل رامىزدەرىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان نەگىزگى زاڭدى ەلدىڭ تۋى، ءانۇرانى، ەلتاڭباسى سەكىلدى قادىرلەۋ، قۇرمەتتەۋ - ءبىزدىڭ پارىزىمىز»- دەگەن. سوندىقتان ءاربىر ادامنىڭ زاڭ تالابىنا باعىنىپ، جات قىلىقتار، ورەسكەل ءتارتىپ بۇزۋشىلىققا بارماۋ، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ۋاقىتىلى ورىنداۋدىڭ ءوزىن ەلىمىزدىڭ اتا زاڭنىڭ، حالىقتى قۇرمەتتەۋى دەپ بىلۋىمىزگە بولادى. كونستيتۋسيا – ەلدىڭ بارلىق ەرەجەلەرى جيناقتالعان مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قۇجاتى. سوندىقتان دا ءبىز ونى اتا زاڭ دەپ قۇرمەتتەيمىز. ءاربىر ادام ءوزىنىڭ دە، وزگە ەلدىڭ دە زاڭىنا باعىنۋعا مىندەتتى. ءار مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتان زاڭى بار.
قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن بالانىڭ قۇقىعى زاڭمەن بەكىتىلەدى. قۇقىق قورعاۋدى اتا - انالار، باعىپ - قاعۋ جانە قامقورلىققا الۋ ورگاندارى، سوت، پروكۋرور جۇزەگە اسىرادى. زاڭ بالانى وزبىرلىقتىڭ تۇرلەرىنەن ونىڭ ابرويىن تومەندەتۋدەن، اتا - انالار تاراپىنان بولاتىن قياناتتان قورعايدى. ق ر - دا بالالاردىڭ مۇددەسى قورعالا وتىرىپ، ونداي اتا - انالاردى اتا - انالىق قۇقىقتان جانە بالانى باعىپ - قاعۋعا بەرۋدەن ايىرۋعا بايلانىستى شارالاردى قولدانۋ زاڭدىق تۇرعىدا قاراستىرىلعان. بالا مۇلىكتىك قۇقىققا دا يە. ول كوبىنەسە ءوز اتا - انالارىنىڭ جانە وتباسىنىڭ وزگە دە مۇشەلەرىنىڭ كۇتىپ باعۋى قۇقىقتارىنا بايلانىستى بولماق. اليمەنتتەر، زەينەتاقى مەن جاردەماقىلار اتا - انانىڭ اتىنا كەلىپ تۇسەدى، الايدا، ول قارجى بالانى كۇتىپ - باعۋعا، ءبىلىم بەرۋگە جانە تاربيەلەۋگە جۇمسالادى. زاڭ بالاعا سىيعا نەمەسە مۇراعا العان مۇلىكتى مەنشىگىنە الۋ قۇقىعىن بەرەدى، سونداي - اق ەڭبەكپەن اينالىسا وتىرىپ، ءوزىنىڭ جەكە ەڭبەگىنىڭ كىرىستەرىن الۋعا، جەكەلەنگەن پاتەردىڭ يەسى بولۋعا، ت. ب. مۇمكىندىك بەرەدى. بالالارعا قامقورلىق جاساي وتىرىپ، مەملەكەت بالا تۋعان كەزدە جاردەماقى تولەيدى. كوپ بالالى وتباسىلارىن ءتۇرلى جاعىنان قورعاۋعا الىنعان.
بالا ءارقاشان بالا
كونۆەنسيا - بالا قۇقىعىنىڭ الەمدىك كونستيتۋسياسى. حالىقارالىق شارت بويىنشا بالا دەپ كىمدى سانايدى؟
بالالار - بۇل بەسىك ارباداعى نارەستە، بالا باقشاعا اسىققان سابيلەر، باستاۋىش، 5 - 7 سىنىپ وقۋشىلارى سوندا دا بولسا، 8 سىنىپ وقۋشىلارى كەيدە وزدەرىن بالا دەپ اتاعانى ءۇشىن رەنجيدى. ولار - جەتكىنشەكتەر، ياعني وزدەرىن ەرەسەك سەزىنەدى.
16 - 17 جاستاعى جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىن ءجاسوسپىرىم دەپ اتايمىز.
كونۆەنسيانىڭ ءبىرىنشى بابىن وقىپ كورەيىك: 18 جاسقا تولماعان ءاربىر ادامزات يەسىن بالا دەپ ساناۋ شارتتى ماقسات. ياعني، 18 جاسقا تولماعان ءجاسوسپىرىم، جەتكىنشەك تە كونۆەنسيادا اتاپ كورسەتىلگەن بالا قۇقىعىن پايدالانا الادى.
بالا قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنسياعا سايكەس، ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوزىنىڭ دارالىعىن ساقتاۋعا قۇقىلى. دارالىقتىڭ بەلگىسىنە ونىڭ ەسىمى، تەگى، اكەسىنىڭ اتى جاتادى. بالاعا ەسىم اتا - اناسىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا بەرىلەدى. ادەتتە، اتا - انالار ءوز بالالارىنا كەز كەلگەن اتتى ويلاپ قويا بەرەدى. دەگەنمەن، ونداي تاڭداۋدىڭ شەگى بار. بالانىڭ مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، اتا - انالار ءوز قۇقىقتارىن پايدالانىپ، بالانىڭ مۇددەسىنە قاراما - قايشى كەلەتىن، اينالاسىنا كۇلكى، نە جاعىمسىز جاعداي تۋىنداتاتىن ەسىمدى تاڭداماۋ كەرەك. بالانىڭ اكەسىنىڭ اتى ۇلتتىق ءداستۇر ەسكەرىلە وتىرىپ، اكەسىنىڭ ەسىمىمەن جازىلادى. ماسەلەن، اتا - انالارىنىڭ قالاۋىنا قاراي اكەسىنىڭ اتىنا “ۇلى”، “قىزى” سوزدەرى قوسىلىپ جازىلۋى مۇمكىن. ەگەر بالانىڭ اكەسىنىڭ اتى قوس اتتان تۇرسا (ماسەلەن ءادىلمۇرات) اتا - انالارىنىڭ قالاۋىنا قاراي ەكى اتتىڭ ءبىرى بالانىڭ اكەسىنىڭ اتى بولىپ جازىلادى. ەگەر اكەسىنىڭ اتى بەلگىسىز بولسا، شەشەسىنىڭ نۇسقاۋىمەن بالانىڭ اكەسى رەتىندەگى ادامنىڭ ەسىمى جازىلادى، ال تەگى شەشەسىنىڭ تەگىمەن كورسەتىلەدى.
بالا قۇقىقتارى تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنسيادان
● مەملەكەت ءاربىر بالانىڭ امان – ساۋ ءوسىپ، جان – جاقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى؛
● بالا ومىرگە كەلە سالىسىمەن تىركەۋگە الىنادى جانە وزىنە ەسىم مەن ازاماتتىق الۋعا قۇقىلى؛
● ءاربىر بالا ءوز وتباسىندا، اتا – اناسىمەن بىرگە ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى؛
● وتباسىندا اكەسى مەن اناسى ءوز الدىنا دەربەس ءومىر سۇرۋمەن، بالانى اتا – اناسىمەن اجىراتۋعا ەشكىم قۇقىقتى ەمەس؛
● بالا مەكتەپتە كىنالى بولعاندا دا ونى ەشكىمنىڭ ۇرىپ جازالاۋعا، كەمسىتىپ قورلاۋعا قۇقىعى جوق؛
● بالا تىنىعۋعا جانە مادەني دەمالۋعا قۇقىلى؛
● ءاربىر بالانىڭ وي – پىكىر، ار - وجدان جانە ءدىن ەركىندىگىنە قۇقىعى بار؛
● بالا ءوزى قالاعان سپورت تۇرىمەن شۇعىلدانۋعا قۇقىلى؛
● بالا دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا، ەمدەلۋگە قۇقىلى؛
● بالا ءوز ويىن ەركىن ايتۋعا قۇقىلى.
كونۆەنسيا بالا ازاماتتىعى جايىندا ولاردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن قورعاپ، بالالاردىڭ وتباسىندا ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ قۇقىعىن ساقتاۋدى مەملەكەتتىك مىندەت دەپ قاراستىرعان.
دەكلاراسيانىڭ 26 - بابىندا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ 30 - بابىندا كورسەتىلگەندەي:
1. باستاۋىش ءبىلىم بارشاعا مىندەتتى ال تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم - كوپشىلىكتىڭ قولى جەتەرلىكتەي بولۋى كەرەك.
2. ءبىلىم بەرۋ ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ كەمەلدەنۋىنە، سونداي - اق حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىككە دوستىققا ىقپال ەتۋى ءتيىس.
3. اتا - انالار بالالارى ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ ءتۇرىن تاڭداۋعا قۇقىقتى.
4. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى تەگىن ورتا ءبىلىم الۋعا مىندەتتى.
- ءاربىر بالانىڭ جاقسى وقىپ، ساباقتا ومىرگە قاجەتتى جاڭا جانە پايدالى بىلىمدەردى بەرىپ وتىرۋعا قۇقىعى بار. قۇقىق - ادامنىڭ مىندەتى دە بولىپ تابىلادى.
- قۇقىق ادامعا تەك جاقسى، يگى ىستەردى جاساۋ ءۇشىن بەرىلگەن. ادامعا زيان كەلتىرەتىن ىستەردىڭ بارلىعىنا تىيىم سالىنعان.
قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن بالانىڭ قۇقىعى زاڭمەن بەكىتىلەدى. قۇقىق قورعاۋدى اتا - انالار، باعىپ - قاعۋ جانە قامقورلىققا الۋ ورگاندارى، سوت، پروكۋرور جۇزەگە اسىرادى. زاڭ بالانى وزبىرلىقتىڭ تۇرلەرىنەن ونىڭ ابرويىن تومەندەتۋدەن، اتا - انالار تاراپىنان بولاتىن قياناتتان قورعايدى. ق ر - دا بالالاردىڭ مۇددەسى قورعالا وتىرىپ، ونداي اتا - انالاردى اتا - انالىق قۇقىقتان جانە بالانى باعىپ - قاعۋعا بەرۋدەن ايىرۋعا بايلانىستى شارالاردى قولدانۋ زاڭدىق تۇرعىدا قاراستىرىلعان. بالا مۇلىكتىك قۇقىققا دا يە. ول كوبىنەسە ءوز اتا - انالارىنىڭ جانە وتباسىنىڭ وزگە دە مۇشەلەرىنىڭ كۇتىپ باعۋى قۇقىقتارىنا بايلانىستى بولماق. اليمەنتتەر، زەينەتاقى مەن جاردەماقىلار اتا - انانىڭ اتىنا كەلىپ تۇسەدى، الايدا، ول قارجى بالانى كۇتىپ - باعۋعا، ءبىلىم بەرۋگە جانە تاربيەلەۋگە جۇمسالادى. زاڭ بالاعا سىيعا نەمەسە مۇراعا العان مۇلىكتى مەنشىگىنە الۋ قۇقىعىن بەرەدى، سونداي - اق ەڭبەكپەن اينالىسا وتىرىپ، ءوزىنىڭ جەكە ەڭبەگىنىڭ كىرىستەرىن الۋعا، جەكەلەنگەن پاتەردىڭ يەسى بولۋعا، ت. ب. مۇمكىندىك بەرەدى. بالالارعا قامقورلىق جاساي وتىرىپ، مەملەكەت بالا تۋعان كەزدە جاردەماقى تولەيدى. كوپ بالالى وتباسىلارىن ءتۇرلى جاعىنان قورعاۋعا الىنعان.
«ءبىلىپ جۇرەيىك!»
1 - ماۋسىم – حالىقارالىق بالالاردى قورعاۋ كۇنى
20 - قاراشا – دۇنيەجۇزىلىك بالالار كۇنى
10 - جەلتوقسان – ادام قۇقىعى كۇنى
مىنە، ادامنىڭ شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىنان باستاپ، ونى ءومىرىن، دەنساۋلىعىن، تىنىشتىعىن قورعاپ وتىرعان زاڭ بار. بۇل زاڭ 1948 جىلى 10 - جەلتوقساندا قابىلدانعان. «ادام قۇقىعىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراسياسى»، سونىمەن قاتار 1959 جىلى قابىلدانعان «بالا قۇقىعى دەكلاراسياسى»، مىنە وسى دەكلاراسيادان كەيىن 61 ەل قول قويعان 1989 ج 20 قاراشادا «بالالار قۇقىعى تۋرالى كونۆەنسيا» قابىلداندى. قازىردە بۇعان 191 مەملەكەت كىرگەن. كونۆەنسيا دەگەن - ارناۋلى ماسەلەلەر جونىندەگى كەلىسىم شارت. وسى كونۆەنسيا نەگىزىندە 2002 ج تامىزدا قازاقستاندا «بالالار قۇقىعى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. بۇل زاڭ 9 - تاراۋ، 53 - باپ - تان تۇرادى. وسى ەرەجەلەردى بۇلجىتپاي ورىنداۋ - ءبىزدىڭ وتانىمىز، ەلىمىز، حالقىمىز الدىنداعى پارىزىمىز. ءبىزدىڭ ومىردەگى كەيبىر كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ وسى زاڭ تالاپتارىن، ءتارتىپ تالاپتارىن بىلمەيتىنتىندىگىمىزدەن تۋىنداپ جاتاتىن سەكىلدى.
زاڭ دەگەنىمىز قوعامنىڭ نەگىزگى تىرەگى قوعام دەپ وتىرعانىمىز - مىنا بىزدەر. ن.ءا.نازاربايەۆ: «كونستيتۋسيا - بۇل دا ەل رامىزدەرىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان نەگىزگى زاڭدى ەلدىڭ تۋى، ءانۇرانى، ەلتاڭباسى سەكىلدى قادىرلەۋ، قۇرمەتتەۋ - ءبىزدىڭ پارىزىمىز»- دەگەن. سوندىقتان ءاربىر ادامنىڭ زاڭ تالابىنا باعىنىپ، جات قىلىقتار، ورەسكەل ءتارتىپ بۇزۋشىلىققا بارماۋ، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ۋاقىتىلى ورىنداۋدىڭ ءوزىن ەلىمىزدىڭ اتا زاڭنىڭ، حالىقتى قۇرمەتتەۋى دەپ بىلۋىمىزگە بولادى. كونستيتۋسيا – ەلدىڭ بارلىق ەرەجەلەرى جيناقتالعان مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قۇجاتى. سوندىقتان دا ءبىز ونى اتا زاڭ دەپ قۇرمەتتەيمىز. ءاربىر ادام ءوزىنىڭ دە، وزگە ەلدىڭ دە زاڭىنا باعىنۋعا مىندەتتى. ءار مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتان زاڭى بار.
قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن بالانىڭ قۇقىعى زاڭمەن بەكىتىلەدى. قۇقىق قورعاۋدى اتا - انالار، باعىپ - قاعۋ جانە قامقورلىققا الۋ ورگاندارى، سوت، پروكۋرور جۇزەگە اسىرادى. زاڭ بالانى وزبىرلىقتىڭ تۇرلەرىنەن ونىڭ ابرويىن تومەندەتۋدەن، اتا - انالار تاراپىنان بولاتىن قياناتتان قورعايدى. ق ر - دا بالالاردىڭ مۇددەسى قورعالا وتىرىپ، ونداي اتا - انالاردى اتا - انالىق قۇقىقتان جانە بالانى باعىپ - قاعۋعا بەرۋدەن ايىرۋعا بايلانىستى شارالاردى قولدانۋ زاڭدىق تۇرعىدا قاراستىرىلعان. بالا مۇلىكتىك قۇقىققا دا يە. ول كوبىنەسە ءوز اتا - انالارىنىڭ جانە وتباسىنىڭ وزگە دە مۇشەلەرىنىڭ كۇتىپ باعۋى قۇقىقتارىنا بايلانىستى بولماق. اليمەنتتەر، زەينەتاقى مەن جاردەماقىلار اتا - انانىڭ اتىنا كەلىپ تۇسەدى، الايدا، ول قارجى بالانى كۇتىپ - باعۋعا، ءبىلىم بەرۋگە جانە تاربيەلەۋگە جۇمسالادى. زاڭ بالاعا سىيعا نەمەسە مۇراعا العان مۇلىكتى مەنشىگىنە الۋ قۇقىعىن بەرەدى، سونداي - اق ەڭبەكپەن اينالىسا وتىرىپ، ءوزىنىڭ جەكە ەڭبەگىنىڭ كىرىستەرىن الۋعا، جەكەلەنگەن پاتەردىڭ يەسى بولۋعا، ت. ب. مۇمكىندىك بەرەدى. بالالارعا قامقورلىق جاساي وتىرىپ، مەملەكەت بالا تۋعان كەزدە جاردەماقى تولەيدى. كوپ بالالى وتباسىلارىن ءتۇرلى جاعىنان قورعاۋعا الىنعان.
بالا ءارقاشان بالا
كونۆەنسيا - بالا قۇقىعىنىڭ الەمدىك كونستيتۋسياسى. حالىقارالىق شارت بويىنشا بالا دەپ كىمدى سانايدى؟
بالالار - بۇل بەسىك ارباداعى نارەستە، بالا باقشاعا اسىققان سابيلەر، باستاۋىش، 5 - 7 سىنىپ وقۋشىلارى سوندا دا بولسا، 8 سىنىپ وقۋشىلارى كەيدە وزدەرىن بالا دەپ اتاعانى ءۇشىن رەنجيدى. ولار - جەتكىنشەكتەر، ياعني وزدەرىن ەرەسەك سەزىنەدى.
16 - 17 جاستاعى جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىن ءجاسوسپىرىم دەپ اتايمىز.
كونۆەنسيانىڭ ءبىرىنشى بابىن وقىپ كورەيىك: 18 جاسقا تولماعان ءاربىر ادامزات يەسىن بالا دەپ ساناۋ شارتتى ماقسات. ياعني، 18 جاسقا تولماعان ءجاسوسپىرىم، جەتكىنشەك تە كونۆەنسيادا اتاپ كورسەتىلگەن بالا قۇقىعىن پايدالانا الادى.
بالا قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنسياعا سايكەس، ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوزىنىڭ دارالىعىن ساقتاۋعا قۇقىلى. دارالىقتىڭ بەلگىسىنە ونىڭ ەسىمى، تەگى، اكەسىنىڭ اتى جاتادى. بالاعا ەسىم اتا - اناسىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا بەرىلەدى. ادەتتە، اتا - انالار ءوز بالالارىنا كەز كەلگەن اتتى ويلاپ قويا بەرەدى. دەگەنمەن، ونداي تاڭداۋدىڭ شەگى بار. بالانىڭ مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، اتا - انالار ءوز قۇقىقتارىن پايدالانىپ، بالانىڭ مۇددەسىنە قاراما - قايشى كەلەتىن، اينالاسىنا كۇلكى، نە جاعىمسىز جاعداي تۋىنداتاتىن ەسىمدى تاڭداماۋ كەرەك. بالانىڭ اكەسىنىڭ اتى ۇلتتىق ءداستۇر ەسكەرىلە وتىرىپ، اكەسىنىڭ ەسىمىمەن جازىلادى. ماسەلەن، اتا - انالارىنىڭ قالاۋىنا قاراي اكەسىنىڭ اتىنا “ۇلى”، “قىزى” سوزدەرى قوسىلىپ جازىلۋى مۇمكىن. ەگەر بالانىڭ اكەسىنىڭ اتى قوس اتتان تۇرسا (ماسەلەن ءادىلمۇرات) اتا - انالارىنىڭ قالاۋىنا قاراي ەكى اتتىڭ ءبىرى بالانىڭ اكەسىنىڭ اتى بولىپ جازىلادى. ەگەر اكەسىنىڭ اتى بەلگىسىز بولسا، شەشەسىنىڭ نۇسقاۋىمەن بالانىڭ اكەسى رەتىندەگى ادامنىڭ ەسىمى جازىلادى، ال تەگى شەشەسىنىڭ تەگىمەن كورسەتىلەدى.
بالا قۇقىقتارى تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنسيادان
● مەملەكەت ءاربىر بالانىڭ امان – ساۋ ءوسىپ، جان – جاقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى؛
● بالا ومىرگە كەلە سالىسىمەن تىركەۋگە الىنادى جانە وزىنە ەسىم مەن ازاماتتىق الۋعا قۇقىلى؛
● ءاربىر بالا ءوز وتباسىندا، اتا – اناسىمەن بىرگە ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى؛
● وتباسىندا اكەسى مەن اناسى ءوز الدىنا دەربەس ءومىر سۇرۋمەن، بالانى اتا – اناسىمەن اجىراتۋعا ەشكىم قۇقىقتى ەمەس؛
● بالا مەكتەپتە كىنالى بولعاندا دا ونى ەشكىمنىڭ ۇرىپ جازالاۋعا، كەمسىتىپ قورلاۋعا قۇقىعى جوق؛
● بالا تىنىعۋعا جانە مادەني دەمالۋعا قۇقىلى؛
● ءاربىر بالانىڭ وي – پىكىر، ار - وجدان جانە ءدىن ەركىندىگىنە قۇقىعى بار؛
● بالا ءوزى قالاعان سپورت تۇرىمەن شۇعىلدانۋعا قۇقىلى؛
● بالا دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا، ەمدەلۋگە قۇقىلى؛
● بالا ءوز ويىن ەركىن ايتۋعا قۇقىلى.
كونۆەنسيا بالا ازاماتتىعى جايىندا ولاردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن قورعاپ، بالالاردىڭ وتباسىندا ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ قۇقىعىن ساقتاۋدى مەملەكەتتىك مىندەت دەپ قاراستىرعان.
دەكلاراسيانىڭ 26 - بابىندا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ 30 - بابىندا كورسەتىلگەندەي:
1. باستاۋىش ءبىلىم بارشاعا مىندەتتى ال تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم - كوپشىلىكتىڭ قولى جەتەرلىكتەي بولۋى كەرەك.
2. ءبىلىم بەرۋ ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ كەمەلدەنۋىنە، سونداي - اق حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىككە دوستىققا ىقپال ەتۋى ءتيىس.
3. اتا - انالار بالالارى ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ ءتۇرىن تاڭداۋعا قۇقىقتى.
4. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى تەگىن ورتا ءبىلىم الۋعا مىندەتتى.
- ءاربىر بالانىڭ جاقسى وقىپ، ساباقتا ومىرگە قاجەتتى جاڭا جانە پايدالى بىلىمدەردى بەرىپ وتىرۋعا قۇقىعى بار. قۇقىق - ادامنىڭ مىندەتى دە بولىپ تابىلادى.
- قۇقىق ادامعا تەك جاقسى، يگى ىستەردى جاساۋ ءۇشىن بەرىلگەن. ادامعا زيان كەلتىرەتىن ىستەردىڭ بارلىعىنا تىيىم سالىنعان.
قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن بالانىڭ قۇقىعى زاڭمەن بەكىتىلەدى. قۇقىق قورعاۋدى اتا - انالار، باعىپ - قاعۋ جانە قامقورلىققا الۋ ورگاندارى، سوت، پروكۋرور جۇزەگە اسىرادى. زاڭ بالانى وزبىرلىقتىڭ تۇرلەرىنەن ونىڭ ابرويىن تومەندەتۋدەن، اتا - انالار تاراپىنان بولاتىن قياناتتان قورعايدى. ق ر - دا بالالاردىڭ مۇددەسى قورعالا وتىرىپ، ونداي اتا - انالاردى اتا - انالىق قۇقىقتان جانە بالانى باعىپ - قاعۋعا بەرۋدەن ايىرۋعا بايلانىستى شارالاردى قولدانۋ زاڭدىق تۇرعىدا قاراستىرىلعان. بالا مۇلىكتىك قۇقىققا دا يە. ول كوبىنەسە ءوز اتا - انالارىنىڭ جانە وتباسىنىڭ وزگە دە مۇشەلەرىنىڭ كۇتىپ باعۋى قۇقىقتارىنا بايلانىستى بولماق. اليمەنتتەر، زەينەتاقى مەن جاردەماقىلار اتا - انانىڭ اتىنا كەلىپ تۇسەدى، الايدا، ول قارجى بالانى كۇتىپ - باعۋعا، ءبىلىم بەرۋگە جانە تاربيەلەۋگە جۇمسالادى. زاڭ بالاعا سىيعا نەمەسە مۇراعا العان مۇلىكتى مەنشىگىنە الۋ قۇقىعىن بەرەدى، سونداي - اق ەڭبەكپەن اينالىسا وتىرىپ، ءوزىنىڭ جەكە ەڭبەگىنىڭ كىرىستەرىن الۋعا، جەكەلەنگەن پاتەردىڭ يەسى بولۋعا، ت. ب. مۇمكىندىك بەرەدى. بالالارعا قامقورلىق جاساي وتىرىپ، مەملەكەت بالا تۋعان كەزدە جاردەماقى تولەيدى. كوپ بالالى وتباسىلارىن ءتۇرلى جاعىنان قورعاۋعا الىنعان.
«ءبىلىپ جۇرەيىك!»
1 - ماۋسىم – حالىقارالىق بالالاردى قورعاۋ كۇنى
20 - قاراشا – دۇنيەجۇزىلىك بالالار كۇنى
10 - جەلتوقسان – ادام قۇقىعى كۇنى
You Might Also Like
