ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى جەكە تۇلعا بويىندا قالىپتاستىرۋ
ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى جەكە تۇلعا بويىندا قالىپتاستىرۋ
جوسپارى:
ءى.كىرىسپە.
جەكە تۇلعا بويىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋداعى مەكتەپتەردىڭ ءرولى
ءىى. نەگىزگى ءبولىمى
جەكە تۇلعا بويىندا جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ جولدارى
ءىىى.قورىتىندى
ءى.كىرىسپە.
جەكە تۇلعا بويىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋداعى مەكتەپتەردىڭ ءرولى
س. عابباسوۆ «حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ نەگىزدەرى» تاقىرىبىنداعى جيناعىندا.
جاڭا كەزەڭدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ وزەكتى ماسەلەسى جاس ۇرپاققا ادامگەرشىلىك-رۋحاني تاربيە بەرۋ. قۇندى قاسيەتتەرگە يە بولۋ، رۋحاني باي ادامدى قالىپتاستىرۋ ونىڭ تۋعان كەزىنەن باستالۋى كەرەك دەگەن. [7].
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2015 جىلعا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ تۇجىرىمداماسىندا «ءبىلىم بەرۋدىڭ ماقساتى - جىلدام وزگەرىپ وتىراتىن دۇنيە جاعدايلارىندا العان تەرەڭ ءبىلىمنىڭ، كاسىبي داعدىلارىنىڭ نەگىزىندە ەركىن باعدارلاي بىلۋگە، ءوزىن-وزى ىسكە اسىرۋعا، ءوزىن-وزى دامىتۋعا جانە ءوز بەتىنشە دۇرىس، ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان جاۋاپتى شەشىمدەر قابىلداۋعا قابىلەتتى، دەنى ساۋ جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ» دەلىنگەن. جوعارىدا اتالعان قاعيدالاردى ۇستانا وتىرىپ، قازاقستاندا ۇلتتىق جانە جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى، تاريحي تاجىريبەلەردى، سان عاسىرلىق مادەني ۇلتتىق داستۇرلەردى ەسكەرە وتىرىپ، قازىرگى ءبىلىم مازمۇنىن جاڭعىرتۋدا، جاڭا تالاپتار قويا وتىرىپ ۇلتتىق رۋحتا بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەۋ كەرەك دەپ سانايمىز.
ەركىندىك پەن دەموكراتيا قاناتىن جايىپ، ەكونوميكاسى دامىپ، كەلەشەگى داڭعىل قازاق ەلىندەگى ءبىلىم جۇيەسى دە كۇردەلى رەفورمالاردى باسىنان كەشىرىپ، ۇلى كەشكە ەرۋدە. «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋ ءبىزدىڭ الدىمىزعا ۇلكەن ماقساتتار قويىپ وتىر. ول - جەكە تۇلعانىڭ جانە قوعامنىڭ، «پاراساتتى ەكونوميكانىڭ» قاجەتتىلىكتەرىڭ قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن باسەكەلەستىككە قابىلەتتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ.[5.6]
«قىتايلىقتار ۇلى جۇڭگو قورعانىن، يتالياندىقتار سازدى اۋەنىمەن تاڭ قالدىرسا، قازاق حالقى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن باي ءتىلىن ماقتان ەتەدى»، - دەگەن ەكەن ۇلى كەمەڭگەر جازۋشى م.و.اۋەزوۆ. كەلە جاتقان عالامدانۋ كەزەڭىندە ۇلى جازۋشىمىز اتاپ ايتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارمىز بەن باي ءتىلىمىزدى كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋدە مەكتەپتىڭ ءرولى مەن ۇستازدار قاۋىمىنىڭ الار ورنى ەرەكشە جانە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەس وزەكتى ماسەلە بولىپ قالۋى كەرەك. م.جۇمابايەۆ كەزىندە: «ءاربىر ەل كەلەشەگىنە نەگىزدى بالالارىن تاربيەلەيتىن، دايارلايتىن مەكتەبىمەن سالماق. ءبىر ەلدىڭ تاعدىرى - مەكتەبىنىڭ قۇرىلىسىنا بايلانىسقان نارسە». بۇل ەسكىرمەيتىن يگى ءسوز، وزگەرمەيتىن ءبىر شىندىق. قازاقتىڭ تاعدىرى، كەلەشەكتە ەل بولۋى دا مەكتەبىنىڭ قانداي نەگىزگە قۇرىلۋىنا بارىپ تىرەلەدى.
مەكتەبىمىزدى تازا، ساۋ، بەرىك ءھام ءوز جانىمىزعا قابىساتىن، ۇيلەسەتىن نەگىزگە قۇرا بىلسەك، كەلەشەگىمىز ءۇشىن تايىنباي-اق سەرتتەسۋگە بولادى. سونداي نەگىزگە قۇرا الماساق، كەلەشەگىمىز كۇڭگىرت»، - دەپ كەلەشەك ۇرپاقتى ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىندە تاربيەلەۋگە وي سالادى جانە دە بۇل پەداگوگيكالىق اسا ماڭىزدى ماسەلە ەكەنىن مەڭزەيدى. بۇگىنگى جاھاندانۋ ۇردىسىندە ءار ۇلت، ءار مەملەكەت وزىندىك مەنتاليتەتىن، وزىندىك بەت-بەينەسىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋدا. ءبىزدى دە وسى ۇردىستەن الىپ شىعار-ەجەلدەن قالىپتاسقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز جانە ءبىلىمدى ۇرپاق. سول سەبەپتەن جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە باستى ۇستانار باعىتىمىز – ۇلتتىق قۇندىلىقتار بولۋى قاجەت.
ءبىز ينتەرنەت جۇيەسىمەن جاڭا وزىق تەحنولوگيامەن، ءتىپتى عارىشتى يگەرۋمەن عالامدى تاڭ قالدىرا المايمىز. ساناۋلى جىلداردان كەيىن ەلىمىزدەگى بارلىق مەكتەپتەردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى الەمدىك ستاندارتقا ساي بولاتىنىنا ءشۇبامىز جوق. سوندا باسقا ەلدەن نەمەن ەرەكشەلەنەمىز؟ ارينە ۇلتتىق مادەنيەتىمىزبەن، ادەت-عۇرىپتارىمىزبەن، ءتىلىمىز، دىلىمىزبەن قازاقستاندىق مەنتاليتەتىمىزبەن عانا ەرەكشەلەنەمىز. 2007جىلعى شىلدەدە قابىلداعان ق.ر. «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىنىڭ 11 بابىندا «ۇلتتىق جانە ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، عىلىم مەن پراكتيكا جەتىستىكتەرى نەگىزىندە جەكە ادامدى قالىپتاستىرۋعا، دامىتۋعا جانە كاسىپتىك شىڭداۋعا باعىتتالعان ساپالى ءبىلىم الۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلار جاساۋ»، - دەپ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ مىندەتىن انىقتاپ بەردى. قازاق حالقىنىڭ كەشكەن تىرلىگى مەن تۇرمىسى سوناۋ كونە عاسىردان بەرى جاساسىپ كەلە جاتقان باي اۋىز ادەبيەتىندە ساقتالعان. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ كەڭ ءورىستى، كەلىستى كورىنىس تابۋى – حالىقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىندە، شەشەندىك سوزدەرىندە، دانالىقتارىندا. مەكتەپتە باستاۋىش سىنىپتان باستاپ وقۋشىلارعا ماقال-ماتەل، جۇمباق، جاڭىلتپاش، جىر جاتتاتىپ، ەرتەگىنى ناقىشىنا كەلتىرىپ بايانداۋدى ۇيرەتىپ، رۋحاني قۇندىلىقتى بويىنا سىڭىرەمىز. جاستايىنان وسىلاردى ەستىپ، ۇلتتىق بۇلاقتان سۋسىنداپ ءنار العان بالا ەشقاشان دا ۇلتتىق كەلبەتىن جويمايدى.
بالانىڭ بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ ءنارىن سەۋىپ، ازامات قىلىپ ءوسىرۋ ۇستازعا دا بايلانىستى. تاربيەنىڭ ءتۇپ قازىعى مۇعالىمنەن باستاۋ الادى. سوندىقتان دا ۇستازدىڭ ءبىلىمدى دە بىلىكتى بولۋى كەرەك. «ءبىلىم تۋرالى» زاڭدا «پەداگوگيكالىق قىزمەتكەر مارتەبەسى» ءبولىمىنىڭ ەنگىزىلۋى ءبىزدى قۋانتادى ءارى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.
رەسپۋبليكامىزدىڭ ءاربىر ازاماتى ۇلتىنا، سەنىمى مەن نانىمىنا، ساياسي كوزقاراسىمەن، ۇستاعان باعىت-باعدارىنا قاراماستان، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ، اۋاسىن جۇتىپ، يگىلىگىن پايدالانىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ «تۋعان ەلىم، وتانىم» دەپ تانۋى كەرەك. مەملەكەتكە ەسىمىن بەرىپ وتىرعان ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىنە قۇرمەتپەن قاراۋ، ونىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن سىيلاۋ، رامىزدەرىن ارداقتاپ، جەتىستىكتەرىنە شاتتانۋ - قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ مىندەتى. ولاي بولسا بالانىڭ سانا - سەزىمىن سول ۇلتتىق مادەنيەتى مەن سالت داستۇرلەرىن مەڭگەرۋ نەگىزىندە دامىتۋ كەرەك، ۇلتتىق قۇندىلىقتى جاستايىنان بالا بويىنا سىڭىرە بىلسەك ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى اشىق، كەلەشەگى جارقىن دا نۇرلى بولماق، نەسىمەن ەرەكشەلەنبەك دەگەندە ۇلتتىق قۇندىلىعىمەن جانە ءبىلىمدى ۇرپاعىمەن دەگەنىمىز ءجون بولار.
ءىى. نەگىزگى ءبولىمى: جەكە تۇلعا بويىندا جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ جولدارى
بۇگىنگى تاڭدا جاس ۇرپاقتى ءوز حالقىنىڭ تاريحىن، تەگىن، سالت ءداستۇرىن، ءتىلىن ءبىلىمىن، ادامزاتتىق مادەنيەتتى، ادامي قاسيەتتى مول تەرەڭ تۇسىنەتىن شىعارماشىل تۇلعا ەتىپ تاربيەلەۋ ءومىر تالابى، قوعام قاجەتتىلىگى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم تۋرالى زاڭىندا جاس ۇرپاققا جان-جاقتى ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ نەگىزى ۇستانىمدارىن ايقىنداپ بەردى.[1.6] ولار: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق ادامزاتىنىڭ ءبىلىم الۋعا تەڭ قۇقىلىعى، ءاربىر ادامزاتتىڭ ينتەلەكتۋالدىق دامۋى، پسيحو - فيزيولوگيالىق جانە جەكە باسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، حالىق ءۇشىن ءبىلىمنىڭ بارلىق دەڭگەيىنە كەڭ جول اشىلۋى. ياعني، ءبىلىم زاڭىندا ءاربىر ازاماتتىڭ ءبىلىم الۋعا قۇقىقتىعىن نەگىزگە الا وتىرىپ، وقۋشى بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرىپ، قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋدە ديداكتيكالىق شارتتار ياعني وقىتۋ، تاربيەلەۋ، دامىتۋ، قالىپتاستىرۋ ءۇردىسىن جان-جاقتى قامتۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى.
وقۋشى بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جانە جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەت، سال - ءداستۇر، حالىق تاعىلىمدارى جانە ت.ب. ماسەلەلەرىنە توقتالىپ وتكەنىمىز ءجون.قازاق مادەنيەتى – عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق مادەنيەت. ول ۇلتتىق تالىم-تاربيەنىڭ نەگىزىندە دامىپ، قالىپتاستى. جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەر ۇلتتىق تاربيەمەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنداعى قوزعاۋىشى كۇشى بولىپ تابىلادى. ءاربىر حالىقتىڭ تاريحى تىرشىلىگى مەن رۋحاني تاجىريبەسى بار. حالىقتىڭ تۇرمىس – تىرشىلىگىندەگى رۋحاني تاجىريبەلەرى ارقىلى قالىپتاسقان تاربيەلىك جانە دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارىن ءبىز حالىق پەداگوگيكاسى دەيمىز. حالىق پەداگوگيكاسى – حالىق مادەني مۇراسى. حالىق پەداگوگيكاسى سول حالىقتىڭ (ۇلتتىڭ) ەتنوستىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى دامىپ، قالىپتاسقان.
ال، ۇلتتىق تاربيە مەن جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىنىڭ ماسەلەسى – ادامزات تاريحىنان ءون - بويىنا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلى ماقسات. بۇل ادامزاتتىڭ وركەنيەتتىڭ وزگەشە بيىگىنە كوتەرىلگەن، ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا قادام باسقان كەزەڭىندە دە جاس مەملەكەتىمىز ءۇشىن رۋحاني اسىل مۇرات بولىپ قازاقساتاندىق پاتريوتيزم، ازاماتتىق پارىز، تۇلعا بويىنداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ار تازالىعى جانە جالپى ادامزاتتىق قاسيەتتەردى جاتقىزامىز. جاس ۇرپاققا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدىڭ باعدارلى يدەيالارى ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «قالىڭ ەلىم قازاعىم» اتتى جيناعىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيا ماسەلەسىن ۇدايى ەستە ۇستاۋىمىزدى ەسكەرتە كەلە بىلاي دەپ جازدى: «ءبىز ارىستارىمىزعا ارنالعان تاريحي زەردە كەشەنىندە مەن قازاقستاندىق وتانشىلدىق سەزىمىن تاربيەلەۋگە كوڭىل بولگەن ەدىم»-دەگەندى.
ولاي بولسا، قازىرگى كەزەڭدە مەكتەپ تابالدىرىعىنان باستاپ ءبىلىم بەرۋدە ەل تاريحىن تەرەڭ قوزعاپ، تاربيە ساعاتتارىندا قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ ەڭبەكتەرىن، قوعام دامۋىنا قوسقان ۇلەسىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ادامي قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرا الامىز.وقۋشىنىڭ جالپى ادامزاتتىق قاسيەتتەرىنە مەيماندوستىق، كىسىلىك، سىيلاسىمدىلىق، يماندىلىق، كىشىپەيىلدىك، كەڭپەيىلدىلىك، سالاۋاتتىلىق، تىرشىلىككە بەيىمدىلىگى، ونەرپازدىق، شەشەندىك، اقىنجاندىلىق، سىپايلىعى، مادەنيەتتىلىگى ت.ب. قاسيەتتەرى ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. ءاربىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق تاربيەگە (حالىق پەداگوگيكاسىنا) بايلانىستى دامىپ، قالىپتاسقان. حالىق پەداگوگيكاسى ۇلتتىق ادەبيەت پەن سول ۇلتتىڭ سالت-داستۇرىنەن قۇرالادى.[2.4]
اتاقتى پەداگوگ سۋحوملينسكيي: «بالا كەزدە ءۇش جاستان ون ەكى جاسقا دەيىنگى ارالىقتا ءار ادام ءوزىنىڭ رۋحاني دامۋىنا قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارىن دە ەرتەگىدەن الادى».
رۋحانيلىق جەكە تۇلعانىڭ نەگىزگى ساپالىق كورسەتكىشى. رۋحانيلىقتىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى قالىپتاسادى، ار-ۇيات، ءوزىن-وزى باعالاۋ جانە ادامگەرشىلىك ساپالارى داميدى. مۇنىڭ ءوزى مەيىرىمدىلىككە، ىزگىلىككە شاقىرادى.
ولار ادامدى قۇرمەتتەۋ، وعان سەنۋ، ادەپتىلىك، كىشىپەيىلدىك، قايىرىمدىلىق، جاناشىرلىق، ىزەتتىلىك، يناباتتىلىق، قاراپايىمدىلىق ت.ب. ادامگەرشىلىك - ەڭ جوعارى قۇندىلىق دەپ قارايتىن جەكە ادامنىڭ قاسيەتى، ادامگەرشىلىك جانە پسيحولوگيالىق قاسيەتتەرىنىڭ جيىنتىعى.
ادامگەرشىلىك تاقىرىبى - ماڭگىلىك. ول ەشقاشان ەسكىرمەك ەمەس. جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ - اتا-انا مەن ۇستازداردىڭ باستى مىندەتى. ادامگەرشىلىك ءار ادامعا ءتان اسىل قاسيەتتەر. ادامگەرشىلىكتىڭ قاينار بۇلاعى - حالقىندا، وتباسىندا، ولاردىڭ ونەرلەرىندە، ادەت-عۇرپىندا. ءار ادام ادامگەرشىلىكتى كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن، ءوزىن قورشاعان تابيعاتتان بويىنا سىڭىرەدى. جاس ۇرپاقتى سانالى، سەرگەك ەتىپ تاربيەلەۋ وتباسى مەن مەكتەپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىردەن ءبىر پارىزى. وقۋ تاربيە جۇمىسىن دۇرىس جولعا قويۋدا اتا-انالارمەن جۇمىستىڭ ورنى وراسان. سوندىقتان ءبىزدىڭ مەكتەبىمىزدە اتا-انالارمەن جۇمىستاردىڭ الۋان تۇرلەرى ىسكە اسىرىلۋدا. وندا «بىلگەنگە مارجان»، «قاۋىپسىزدىك ەرەجەسى»، «اتا-انالارعا كەڭەس» دەگەن بۇرىشتار بار.
اتاپ ايتار بولساق، ءداستۇرلى اتا-انالار جينالىستارىمەن بىرگە تاقىرىپتارى: «بالاعا كوركەمدىك تاربيە بەرۋ»، اشىق ساباقتارعا، ويىن-ساۋىق كەشتەرى، اتا-انالارعا ارنالعان ساۋالنامالار، باسقا شارالار ۇيىمداستىرىلىپ وتىرادى. ءار اتا-انانىڭ مەكتەپتە بولىپ جاتقان ءىس-شارالارعا دەگەن قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرۋى دە ءار قالاي.
وسى تۇرعىدا ويىنداردى ويناتا وتىرىپ، اتا-انا ءوزىن بالاشا سەزىنگەنىن ايتادى. اتا-انالارعا ارنالعان مەرەكەلىك شارالار ءوتتى. «مەنىڭ قازاقستانىم»، «جاڭا جىل مەرەكەسى»، «بايشەشەك ءبۇر جارعاندا» - اتتى انالارعا، اجەلەرگە ارنالعان مەرەكەمىز جانە «قوش بول، مەكتەبىم» اتتى ۇلكەن كەشتەر وتكىزەمىز.
اتا-انالارمەن جۇرگىزىلگەن اڭگىمە - كەڭەستە بالا تاربيەسى ماسەلەسىندە اتا-انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى زور ەكەندىگى، بالانىڭ وتباسىندا ادام بالاسىنا ءتان قاسيەتتەرگە داعدىلانىپ ۇيادا كورگەنىنەن ونەگە الاتندىعى ءسوز بولدى.
«ازامات بوپ مەن ەرتەڭ، وتانعا قىزمەت ەتەمىن» - اتتى اشىق شارا ءوتتى. بۇل شارادا بالالار پاتريوتتىق سەزىمگە تاربيەلەۋ تۋعان ەلىنە، جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ، اسكەردەگى بورىشىن وتەۋگە داعدىلاندىرۋ ماقساتى بولدى. مەكتەبىمىزدە اتا-انالار باسقا دا ماماندارمەن كەزدەسىپ، پىكىرلەسىپ وتىرادى. اتا-انالار ءمۇعالىمنىڭ باستى كومەكشىسى دەۋگە بولادى. بالالاردىڭ جاسالعان جۇمىستارىنان كورمەلەر ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى. «وتباسى» تاقىرىبىنا بايلانىستى «وتباسى - التىن ۇيام» اتتى اشىق شارا، اتا-انالاردىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلىپ، ۇلكەن جۇمىس جۇرگىزىلدى.
بالالار تۋعان ۇيالارى جايىندا، اناسىمەن ديالوگ تۇرىندە سويلەسىپ، ءوز پىكىرلەرى مەن ويلارىن ەركىن بىلدىرە الدى. بالالار ساباقتارمەن عانا شەكتەلمەي، ساباقتان تىس ۋاقىتتا الۋان ءتۇرلى شارالار وتكىزىلەدى. مىسالى، «جيرەن جامان ادەتتەن، ۇيرەن جاقسى ادەپپەن» - دەگەندەي حالقىمىز بالالارمەن «ادەپتىلىك - ادەمىلىك» اتتى تاربيە ساعاتى دا وتكىزىلدى.
وسى كەشتە بالالار ادەپتىلىك تۋرالى ماقال-ماتەلدەر ايتىلىپ، قويىلىمدار كورسەتىلدى.سىنىپ جەتەكشىنىڭ العا قويعان ماقساتى، بالانىڭ بويىنا ۇلتتىق سانالىق قالىپتاسقان، حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن سالت-داستۇرلەرىن كوڭىلىنە توقىعان دەنى ساۋ، شىمىر دا شىنىققان، سىمباتتى، حالىقتىڭ ءتىلىن بىلەتىن، رۋحاني بايلىعى مول، جان-جاقتى ازامات تاربيەلەپ ءوسىرۋ.[3،7]
وقۋشىلار بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن جالپى ادامزاتتىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ مەن قۇرمەتتەۋگە، ساقتاۋعا تاربيەلەۋدە بەلگىلى الەمدىك، وتاندىق عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانۋعا بولادى. وسى ارقىلى وقۋشىنىڭ مادەنيەتتى، ءبىلىمى كەڭەيەدى. وقۋشىنىڭ مادەنيەتتى بولۋى ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتتى ۇشتاستىرۋى قاجەت. ولاي بولسا، وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ نەگىزىنىڭ بىردەن-بىرى مەكتەپىشىلىك جۇرگىزىلەتىن تاربيەلىك ءىس-شارالار. ادامنىڭ بويىنا جاقسى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋى، ونەر-بىلىمدى يگەرۋ - تاربيەگە، وسكەن ورتاعا، ۇلگى-ونەگە بەرەر ۇستازعا بايلانىستى.
ءىىى.قورىتىندى
تاربيەنىڭ ءتۇپ قازىعى ۇلگى بەرەر ۇستازدا، «ۇستازعا قاراپ شاكىرت وسەر» دەپ حالقىمىز ۇستازعا ۇلكەن جۇك ارتقان.
- قازىرگى تاڭداعى مۇعالىمدەرگە وقۋشىلاردىڭ تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدى قاتاڭ تالاپپەن سۇرايدى. وعان نەگىزىنەن مىناداي ءۇش ءتۇرلى باستى مىندەت جۇكتەلەدى.
- تاربيە جۇمىسىن ۇيلەستىرىپ وتىرۋ؛
- سىنىپتا وقۋشىلارمەن بۇكىل تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرىپ، وعان باعىت بەرۋ؛
- مەكتەپپەن وتباسىنىڭ بايلانىسىن جاساۋ؛
ءمۇعالىم، ۇستازداردىڭ جۇمىسى قيىن، جاۋاپتى، وتە كۇردەلى. سوندىقتان بالالارعا سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراپ، بارلىق كۇش-جىگەرىن سالماسا، ونى تالاپقا ساي ورىنداۋ قيىن. قازىرگى وقۋشىلاردىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋىن زەرتتەۋ ت.ب. مالىمەتتەردى ءار كەزدە ءبىلىپ وتىرۋ، تەستىك ءادىستى قولدانۋ مەكتەپتەردە ورىن الا باستادى.
اسىرەسە بالانىڭ دامۋ بارىسىن ەسەپكە الۋ، بەيىمدىلىگىن، قىزىعۋشىلىقتارىن، ساباققا دەگەن كوزقاراسىن ت.ب. كەيبىر وبەكتيۆتىك كورسەتكىشتەردى نازاردان تىس قولدانۋعا بولمايدى. مەكتەپتىڭ جۇرەگى ءمۇعالىم بولسا، سىنىپپەن جۇرگىزەتىن سىنىپ جەتەكشىسى. ويىمدى تۇجىرىمداي كەلە وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى مەن جالپى ادامزاتتىق قاسيەتتەرىن سىنىپتان تىس تاربيەلىك ءىس-شارالار ارقىلى قالىپتاستىرىپ،عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ دامىتۋ ءبىزدىڭ تىكەلەي پارىزىمىز.
جوسپارى:
ءى.كىرىسپە.
جەكە تۇلعا بويىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋداعى مەكتەپتەردىڭ ءرولى
ءىى. نەگىزگى ءبولىمى
جەكە تۇلعا بويىندا جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ جولدارى
ءىىى.قورىتىندى
ءى.كىرىسپە.
جەكە تۇلعا بويىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋداعى مەكتەپتەردىڭ ءرولى
س. عابباسوۆ «حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ نەگىزدەرى» تاقىرىبىنداعى جيناعىندا.
جاڭا كەزەڭدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ وزەكتى ماسەلەسى جاس ۇرپاققا ادامگەرشىلىك-رۋحاني تاربيە بەرۋ. قۇندى قاسيەتتەرگە يە بولۋ، رۋحاني باي ادامدى قالىپتاستىرۋ ونىڭ تۋعان كەزىنەن باستالۋى كەرەك دەگەن. [7].
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2015 جىلعا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ تۇجىرىمداماسىندا «ءبىلىم بەرۋدىڭ ماقساتى - جىلدام وزگەرىپ وتىراتىن دۇنيە جاعدايلارىندا العان تەرەڭ ءبىلىمنىڭ، كاسىبي داعدىلارىنىڭ نەگىزىندە ەركىن باعدارلاي بىلۋگە، ءوزىن-وزى ىسكە اسىرۋعا، ءوزىن-وزى دامىتۋعا جانە ءوز بەتىنشە دۇرىس، ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان جاۋاپتى شەشىمدەر قابىلداۋعا قابىلەتتى، دەنى ساۋ جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ» دەلىنگەن. جوعارىدا اتالعان قاعيدالاردى ۇستانا وتىرىپ، قازاقستاندا ۇلتتىق جانە جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى، تاريحي تاجىريبەلەردى، سان عاسىرلىق مادەني ۇلتتىق داستۇرلەردى ەسكەرە وتىرىپ، قازىرگى ءبىلىم مازمۇنىن جاڭعىرتۋدا، جاڭا تالاپتار قويا وتىرىپ ۇلتتىق رۋحتا بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەۋ كەرەك دەپ سانايمىز.
ەركىندىك پەن دەموكراتيا قاناتىن جايىپ، ەكونوميكاسى دامىپ، كەلەشەگى داڭعىل قازاق ەلىندەگى ءبىلىم جۇيەسى دە كۇردەلى رەفورمالاردى باسىنان كەشىرىپ، ۇلى كەشكە ەرۋدە. «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋ ءبىزدىڭ الدىمىزعا ۇلكەن ماقساتتار قويىپ وتىر. ول - جەكە تۇلعانىڭ جانە قوعامنىڭ، «پاراساتتى ەكونوميكانىڭ» قاجەتتىلىكتەرىڭ قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن باسەكەلەستىككە قابىلەتتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ.[5.6]
«قىتايلىقتار ۇلى جۇڭگو قورعانىن، يتالياندىقتار سازدى اۋەنىمەن تاڭ قالدىرسا، قازاق حالقى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن باي ءتىلىن ماقتان ەتەدى»، - دەگەن ەكەن ۇلى كەمەڭگەر جازۋشى م.و.اۋەزوۆ. كەلە جاتقان عالامدانۋ كەزەڭىندە ۇلى جازۋشىمىز اتاپ ايتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارمىز بەن باي ءتىلىمىزدى كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋدە مەكتەپتىڭ ءرولى مەن ۇستازدار قاۋىمىنىڭ الار ورنى ەرەكشە جانە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەس وزەكتى ماسەلە بولىپ قالۋى كەرەك. م.جۇمابايەۆ كەزىندە: «ءاربىر ەل كەلەشەگىنە نەگىزدى بالالارىن تاربيەلەيتىن، دايارلايتىن مەكتەبىمەن سالماق. ءبىر ەلدىڭ تاعدىرى - مەكتەبىنىڭ قۇرىلىسىنا بايلانىسقان نارسە». بۇل ەسكىرمەيتىن يگى ءسوز، وزگەرمەيتىن ءبىر شىندىق. قازاقتىڭ تاعدىرى، كەلەشەكتە ەل بولۋى دا مەكتەبىنىڭ قانداي نەگىزگە قۇرىلۋىنا بارىپ تىرەلەدى.
مەكتەبىمىزدى تازا، ساۋ، بەرىك ءھام ءوز جانىمىزعا قابىساتىن، ۇيلەسەتىن نەگىزگە قۇرا بىلسەك، كەلەشەگىمىز ءۇشىن تايىنباي-اق سەرتتەسۋگە بولادى. سونداي نەگىزگە قۇرا الماساق، كەلەشەگىمىز كۇڭگىرت»، - دەپ كەلەشەك ۇرپاقتى ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىندە تاربيەلەۋگە وي سالادى جانە دە بۇل پەداگوگيكالىق اسا ماڭىزدى ماسەلە ەكەنىن مەڭزەيدى. بۇگىنگى جاھاندانۋ ۇردىسىندە ءار ۇلت، ءار مەملەكەت وزىندىك مەنتاليتەتىن، وزىندىك بەت-بەينەسىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋدا. ءبىزدى دە وسى ۇردىستەن الىپ شىعار-ەجەلدەن قالىپتاسقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز جانە ءبىلىمدى ۇرپاق. سول سەبەپتەن جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە باستى ۇستانار باعىتىمىز – ۇلتتىق قۇندىلىقتار بولۋى قاجەت.
ءبىز ينتەرنەت جۇيەسىمەن جاڭا وزىق تەحنولوگيامەن، ءتىپتى عارىشتى يگەرۋمەن عالامدى تاڭ قالدىرا المايمىز. ساناۋلى جىلداردان كەيىن ەلىمىزدەگى بارلىق مەكتەپتەردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى الەمدىك ستاندارتقا ساي بولاتىنىنا ءشۇبامىز جوق. سوندا باسقا ەلدەن نەمەن ەرەكشەلەنەمىز؟ ارينە ۇلتتىق مادەنيەتىمىزبەن، ادەت-عۇرىپتارىمىزبەن، ءتىلىمىز، دىلىمىزبەن قازاقستاندىق مەنتاليتەتىمىزبەن عانا ەرەكشەلەنەمىز. 2007جىلعى شىلدەدە قابىلداعان ق.ر. «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىنىڭ 11 بابىندا «ۇلتتىق جانە ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، عىلىم مەن پراكتيكا جەتىستىكتەرى نەگىزىندە جەكە ادامدى قالىپتاستىرۋعا، دامىتۋعا جانە كاسىپتىك شىڭداۋعا باعىتتالعان ساپالى ءبىلىم الۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلار جاساۋ»، - دەپ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ مىندەتىن انىقتاپ بەردى. قازاق حالقىنىڭ كەشكەن تىرلىگى مەن تۇرمىسى سوناۋ كونە عاسىردان بەرى جاساسىپ كەلە جاتقان باي اۋىز ادەبيەتىندە ساقتالعان. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ كەڭ ءورىستى، كەلىستى كورىنىس تابۋى – حالىقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىندە، شەشەندىك سوزدەرىندە، دانالىقتارىندا. مەكتەپتە باستاۋىش سىنىپتان باستاپ وقۋشىلارعا ماقال-ماتەل، جۇمباق، جاڭىلتپاش، جىر جاتتاتىپ، ەرتەگىنى ناقىشىنا كەلتىرىپ بايانداۋدى ۇيرەتىپ، رۋحاني قۇندىلىقتى بويىنا سىڭىرەمىز. جاستايىنان وسىلاردى ەستىپ، ۇلتتىق بۇلاقتان سۋسىنداپ ءنار العان بالا ەشقاشان دا ۇلتتىق كەلبەتىن جويمايدى.
بالانىڭ بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ ءنارىن سەۋىپ، ازامات قىلىپ ءوسىرۋ ۇستازعا دا بايلانىستى. تاربيەنىڭ ءتۇپ قازىعى مۇعالىمنەن باستاۋ الادى. سوندىقتان دا ۇستازدىڭ ءبىلىمدى دە بىلىكتى بولۋى كەرەك. «ءبىلىم تۋرالى» زاڭدا «پەداگوگيكالىق قىزمەتكەر مارتەبەسى» ءبولىمىنىڭ ەنگىزىلۋى ءبىزدى قۋانتادى ءارى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.
رەسپۋبليكامىزدىڭ ءاربىر ازاماتى ۇلتىنا، سەنىمى مەن نانىمىنا، ساياسي كوزقاراسىمەن، ۇستاعان باعىت-باعدارىنا قاراماستان، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ، اۋاسىن جۇتىپ، يگىلىگىن پايدالانىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ «تۋعان ەلىم، وتانىم» دەپ تانۋى كەرەك. مەملەكەتكە ەسىمىن بەرىپ وتىرعان ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىنە قۇرمەتپەن قاراۋ، ونىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن سىيلاۋ، رامىزدەرىن ارداقتاپ، جەتىستىكتەرىنە شاتتانۋ - قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ مىندەتى. ولاي بولسا بالانىڭ سانا - سەزىمىن سول ۇلتتىق مادەنيەتى مەن سالت داستۇرلەرىن مەڭگەرۋ نەگىزىندە دامىتۋ كەرەك، ۇلتتىق قۇندىلىقتى جاستايىنان بالا بويىنا سىڭىرە بىلسەك ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى اشىق، كەلەشەگى جارقىن دا نۇرلى بولماق، نەسىمەن ەرەكشەلەنبەك دەگەندە ۇلتتىق قۇندىلىعىمەن جانە ءبىلىمدى ۇرپاعىمەن دەگەنىمىز ءجون بولار.
ءىى. نەگىزگى ءبولىمى: جەكە تۇلعا بويىندا جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ جولدارى
بۇگىنگى تاڭدا جاس ۇرپاقتى ءوز حالقىنىڭ تاريحىن، تەگىن، سالت ءداستۇرىن، ءتىلىن ءبىلىمىن، ادامزاتتىق مادەنيەتتى، ادامي قاسيەتتى مول تەرەڭ تۇسىنەتىن شىعارماشىل تۇلعا ەتىپ تاربيەلەۋ ءومىر تالابى، قوعام قاجەتتىلىگى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم تۋرالى زاڭىندا جاس ۇرپاققا جان-جاقتى ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ نەگىزى ۇستانىمدارىن ايقىنداپ بەردى.[1.6] ولار: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق ادامزاتىنىڭ ءبىلىم الۋعا تەڭ قۇقىلىعى، ءاربىر ادامزاتتىڭ ينتەلەكتۋالدىق دامۋى، پسيحو - فيزيولوگيالىق جانە جەكە باسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، حالىق ءۇشىن ءبىلىمنىڭ بارلىق دەڭگەيىنە كەڭ جول اشىلۋى. ياعني، ءبىلىم زاڭىندا ءاربىر ازاماتتىڭ ءبىلىم الۋعا قۇقىقتىعىن نەگىزگە الا وتىرىپ، وقۋشى بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرىپ، قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋدە ديداكتيكالىق شارتتار ياعني وقىتۋ، تاربيەلەۋ، دامىتۋ، قالىپتاستىرۋ ءۇردىسىن جان-جاقتى قامتۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى.
وقۋشى بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جانە جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەت، سال - ءداستۇر، حالىق تاعىلىمدارى جانە ت.ب. ماسەلەلەرىنە توقتالىپ وتكەنىمىز ءجون.قازاق مادەنيەتى – عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق مادەنيەت. ول ۇلتتىق تالىم-تاربيەنىڭ نەگىزىندە دامىپ، قالىپتاستى. جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەر ۇلتتىق تاربيەمەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنداعى قوزعاۋىشى كۇشى بولىپ تابىلادى. ءاربىر حالىقتىڭ تاريحى تىرشىلىگى مەن رۋحاني تاجىريبەسى بار. حالىقتىڭ تۇرمىس – تىرشىلىگىندەگى رۋحاني تاجىريبەلەرى ارقىلى قالىپتاسقان تاربيەلىك جانە دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارىن ءبىز حالىق پەداگوگيكاسى دەيمىز. حالىق پەداگوگيكاسى – حالىق مادەني مۇراسى. حالىق پەداگوگيكاسى سول حالىقتىڭ (ۇلتتىڭ) ەتنوستىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى دامىپ، قالىپتاسقان.
ال، ۇلتتىق تاربيە مەن جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىنىڭ ماسەلەسى – ادامزات تاريحىنان ءون - بويىنا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلى ماقسات. بۇل ادامزاتتىڭ وركەنيەتتىڭ وزگەشە بيىگىنە كوتەرىلگەن، ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا قادام باسقان كەزەڭىندە دە جاس مەملەكەتىمىز ءۇشىن رۋحاني اسىل مۇرات بولىپ قازاقساتاندىق پاتريوتيزم، ازاماتتىق پارىز، تۇلعا بويىنداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ار تازالىعى جانە جالپى ادامزاتتىق قاسيەتتەردى جاتقىزامىز. جاس ۇرپاققا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدىڭ باعدارلى يدەيالارى ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «قالىڭ ەلىم قازاعىم» اتتى جيناعىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيا ماسەلەسىن ۇدايى ەستە ۇستاۋىمىزدى ەسكەرتە كەلە بىلاي دەپ جازدى: «ءبىز ارىستارىمىزعا ارنالعان تاريحي زەردە كەشەنىندە مەن قازاقستاندىق وتانشىلدىق سەزىمىن تاربيەلەۋگە كوڭىل بولگەن ەدىم»-دەگەندى.
ولاي بولسا، قازىرگى كەزەڭدە مەكتەپ تابالدىرىعىنان باستاپ ءبىلىم بەرۋدە ەل تاريحىن تەرەڭ قوزعاپ، تاربيە ساعاتتارىندا قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ ەڭبەكتەرىن، قوعام دامۋىنا قوسقان ۇلەسىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ادامي قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرا الامىز.وقۋشىنىڭ جالپى ادامزاتتىق قاسيەتتەرىنە مەيماندوستىق، كىسىلىك، سىيلاسىمدىلىق، يماندىلىق، كىشىپەيىلدىك، كەڭپەيىلدىلىك، سالاۋاتتىلىق، تىرشىلىككە بەيىمدىلىگى، ونەرپازدىق، شەشەندىك، اقىنجاندىلىق، سىپايلىعى، مادەنيەتتىلىگى ت.ب. قاسيەتتەرى ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. ءاربىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق تاربيەگە (حالىق پەداگوگيكاسىنا) بايلانىستى دامىپ، قالىپتاسقان. حالىق پەداگوگيكاسى ۇلتتىق ادەبيەت پەن سول ۇلتتىڭ سالت-داستۇرىنەن قۇرالادى.[2.4]
اتاقتى پەداگوگ سۋحوملينسكيي: «بالا كەزدە ءۇش جاستان ون ەكى جاسقا دەيىنگى ارالىقتا ءار ادام ءوزىنىڭ رۋحاني دامۋىنا قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارىن دە ەرتەگىدەن الادى».
رۋحانيلىق جەكە تۇلعانىڭ نەگىزگى ساپالىق كورسەتكىشى. رۋحانيلىقتىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى قالىپتاسادى، ار-ۇيات، ءوزىن-وزى باعالاۋ جانە ادامگەرشىلىك ساپالارى داميدى. مۇنىڭ ءوزى مەيىرىمدىلىككە، ىزگىلىككە شاقىرادى.
ولار ادامدى قۇرمەتتەۋ، وعان سەنۋ، ادەپتىلىك، كىشىپەيىلدىك، قايىرىمدىلىق، جاناشىرلىق، ىزەتتىلىك، يناباتتىلىق، قاراپايىمدىلىق ت.ب. ادامگەرشىلىك - ەڭ جوعارى قۇندىلىق دەپ قارايتىن جەكە ادامنىڭ قاسيەتى، ادامگەرشىلىك جانە پسيحولوگيالىق قاسيەتتەرىنىڭ جيىنتىعى.
ادامگەرشىلىك تاقىرىبى - ماڭگىلىك. ول ەشقاشان ەسكىرمەك ەمەس. جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ - اتا-انا مەن ۇستازداردىڭ باستى مىندەتى. ادامگەرشىلىك ءار ادامعا ءتان اسىل قاسيەتتەر. ادامگەرشىلىكتىڭ قاينار بۇلاعى - حالقىندا، وتباسىندا، ولاردىڭ ونەرلەرىندە، ادەت-عۇرپىندا. ءار ادام ادامگەرشىلىكتى كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن، ءوزىن قورشاعان تابيعاتتان بويىنا سىڭىرەدى. جاس ۇرپاقتى سانالى، سەرگەك ەتىپ تاربيەلەۋ وتباسى مەن مەكتەپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىردەن ءبىر پارىزى. وقۋ تاربيە جۇمىسىن دۇرىس جولعا قويۋدا اتا-انالارمەن جۇمىستىڭ ورنى وراسان. سوندىقتان ءبىزدىڭ مەكتەبىمىزدە اتا-انالارمەن جۇمىستاردىڭ الۋان تۇرلەرى ىسكە اسىرىلۋدا. وندا «بىلگەنگە مارجان»، «قاۋىپسىزدىك ەرەجەسى»، «اتا-انالارعا كەڭەس» دەگەن بۇرىشتار بار.
اتاپ ايتار بولساق، ءداستۇرلى اتا-انالار جينالىستارىمەن بىرگە تاقىرىپتارى: «بالاعا كوركەمدىك تاربيە بەرۋ»، اشىق ساباقتارعا، ويىن-ساۋىق كەشتەرى، اتا-انالارعا ارنالعان ساۋالنامالار، باسقا شارالار ۇيىمداستىرىلىپ وتىرادى. ءار اتا-انانىڭ مەكتەپتە بولىپ جاتقان ءىس-شارالارعا دەگەن قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرۋى دە ءار قالاي.
وسى تۇرعىدا ويىنداردى ويناتا وتىرىپ، اتا-انا ءوزىن بالاشا سەزىنگەنىن ايتادى. اتا-انالارعا ارنالعان مەرەكەلىك شارالار ءوتتى. «مەنىڭ قازاقستانىم»، «جاڭا جىل مەرەكەسى»، «بايشەشەك ءبۇر جارعاندا» - اتتى انالارعا، اجەلەرگە ارنالعان مەرەكەمىز جانە «قوش بول، مەكتەبىم» اتتى ۇلكەن كەشتەر وتكىزەمىز.
اتا-انالارمەن جۇرگىزىلگەن اڭگىمە - كەڭەستە بالا تاربيەسى ماسەلەسىندە اتا-انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى زور ەكەندىگى، بالانىڭ وتباسىندا ادام بالاسىنا ءتان قاسيەتتەرگە داعدىلانىپ ۇيادا كورگەنىنەن ونەگە الاتندىعى ءسوز بولدى.
«ازامات بوپ مەن ەرتەڭ، وتانعا قىزمەت ەتەمىن» - اتتى اشىق شارا ءوتتى. بۇل شارادا بالالار پاتريوتتىق سەزىمگە تاربيەلەۋ تۋعان ەلىنە، جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ، اسكەردەگى بورىشىن وتەۋگە داعدىلاندىرۋ ماقساتى بولدى. مەكتەبىمىزدە اتا-انالار باسقا دا ماماندارمەن كەزدەسىپ، پىكىرلەسىپ وتىرادى. اتا-انالار ءمۇعالىمنىڭ باستى كومەكشىسى دەۋگە بولادى. بالالاردىڭ جاسالعان جۇمىستارىنان كورمەلەر ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى. «وتباسى» تاقىرىبىنا بايلانىستى «وتباسى - التىن ۇيام» اتتى اشىق شارا، اتا-انالاردىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلىپ، ۇلكەن جۇمىس جۇرگىزىلدى.
بالالار تۋعان ۇيالارى جايىندا، اناسىمەن ديالوگ تۇرىندە سويلەسىپ، ءوز پىكىرلەرى مەن ويلارىن ەركىن بىلدىرە الدى. بالالار ساباقتارمەن عانا شەكتەلمەي، ساباقتان تىس ۋاقىتتا الۋان ءتۇرلى شارالار وتكىزىلەدى. مىسالى، «جيرەن جامان ادەتتەن، ۇيرەن جاقسى ادەپپەن» - دەگەندەي حالقىمىز بالالارمەن «ادەپتىلىك - ادەمىلىك» اتتى تاربيە ساعاتى دا وتكىزىلدى.
وسى كەشتە بالالار ادەپتىلىك تۋرالى ماقال-ماتەلدەر ايتىلىپ، قويىلىمدار كورسەتىلدى.سىنىپ جەتەكشىنىڭ العا قويعان ماقساتى، بالانىڭ بويىنا ۇلتتىق سانالىق قالىپتاسقان، حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن سالت-داستۇرلەرىن كوڭىلىنە توقىعان دەنى ساۋ، شىمىر دا شىنىققان، سىمباتتى، حالىقتىڭ ءتىلىن بىلەتىن، رۋحاني بايلىعى مول، جان-جاقتى ازامات تاربيەلەپ ءوسىرۋ.[3،7]
وقۋشىلار بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن جالپى ادامزاتتىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ مەن قۇرمەتتەۋگە، ساقتاۋعا تاربيەلەۋدە بەلگىلى الەمدىك، وتاندىق عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانۋعا بولادى. وسى ارقىلى وقۋشىنىڭ مادەنيەتتى، ءبىلىمى كەڭەيەدى. وقۋشىنىڭ مادەنيەتتى بولۋى ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتتى ۇشتاستىرۋى قاجەت. ولاي بولسا، وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ نەگىزىنىڭ بىردەن-بىرى مەكتەپىشىلىك جۇرگىزىلەتىن تاربيەلىك ءىس-شارالار. ادامنىڭ بويىنا جاقسى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋى، ونەر-بىلىمدى يگەرۋ - تاربيەگە، وسكەن ورتاعا، ۇلگى-ونەگە بەرەر ۇستازعا بايلانىستى.
ءىىى.قورىتىندى
تاربيەنىڭ ءتۇپ قازىعى ۇلگى بەرەر ۇستازدا، «ۇستازعا قاراپ شاكىرت وسەر» دەپ حالقىمىز ۇستازعا ۇلكەن جۇك ارتقان.
- قازىرگى تاڭداعى مۇعالىمدەرگە وقۋشىلاردىڭ تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدى قاتاڭ تالاپپەن سۇرايدى. وعان نەگىزىنەن مىناداي ءۇش ءتۇرلى باستى مىندەت جۇكتەلەدى.
- تاربيە جۇمىسىن ۇيلەستىرىپ وتىرۋ؛
- سىنىپتا وقۋشىلارمەن بۇكىل تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرىپ، وعان باعىت بەرۋ؛
- مەكتەپپەن وتباسىنىڭ بايلانىسىن جاساۋ؛
ءمۇعالىم، ۇستازداردىڭ جۇمىسى قيىن، جاۋاپتى، وتە كۇردەلى. سوندىقتان بالالارعا سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراپ، بارلىق كۇش-جىگەرىن سالماسا، ونى تالاپقا ساي ورىنداۋ قيىن. قازىرگى وقۋشىلاردىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋىن زەرتتەۋ ت.ب. مالىمەتتەردى ءار كەزدە ءبىلىپ وتىرۋ، تەستىك ءادىستى قولدانۋ مەكتەپتەردە ورىن الا باستادى.
اسىرەسە بالانىڭ دامۋ بارىسىن ەسەپكە الۋ، بەيىمدىلىگىن، قىزىعۋشىلىقتارىن، ساباققا دەگەن كوزقاراسىن ت.ب. كەيبىر وبەكتيۆتىك كورسەتكىشتەردى نازاردان تىس قولدانۋعا بولمايدى. مەكتەپتىڭ جۇرەگى ءمۇعالىم بولسا، سىنىپپەن جۇرگىزەتىن سىنىپ جەتەكشىسى. ويىمدى تۇجىرىمداي كەلە وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى مەن جالپى ادامزاتتىق قاسيەتتەرىن سىنىپتان تىس تاربيەلىك ءىس-شارالار ارقىلى قالىپتاستىرىپ،عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ دامىتۋ ءبىزدىڭ تىكەلەي پارىزىمىز.
You Might Also Like
-
سىنىپتان تىس شارالاردا وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن حالىق تاعىلىمدارى ارقىلى قالىپتاستىرۋ تاجىريبەمنەن.
