سىنىپتان تىس شارالاردا وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن حالىق تاعىلىمدارى ارقىلى قالىپتاستىرۋ تاجىريبەمنەن
سىنىپتان تىس شارالاردا وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن حالىق تاعىلىمدارى ارقىلى قالىپتاستىرۋ تاجىريبەمنەن.
جوسپارى:
ءى. كىرىسپە
وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ ءومىر تالابى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيە تانىمىن دامىتۋ ولشەمدەرى مەن كورسەتكىشتەرى.
سىنىپتان تىس شارادا وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ تاجىريبەمنەن.
ءىىى. قورىتىندى ءبولىم
ناتيجەلەرگە ساراپتاما.
ءى. كىرىسپە
وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ ءومىر تالابى.
- زەرتتەۋدىڭ كوكەيكەستىلىگى. جەكە تۇلعانىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا قوعامنىڭ رۋحاني - مادەنيەتىنىڭ دامۋ دەڭگەيى مەن سالت-ساناسى ىقپال ەتەدى. جەكە تۇلعانى جان-جاقتى قالىپتاسۋداعى اۋقىمدى ورىن الاتىن كومپونەنتتەردىڭ ءبىرى - دۇنيەتانىم. [1.2.]
- پروفەسسور س.قالييەۆ ءوزىنىڭ ۇسىنعان ءوز زەرتتەۋلەرىندە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردىڭ ەتنوستاردىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك تۇرعىدا كورىنىس الۋىنا وزىندىك پايىمداۋلار جاسايدى.
- پروفەسسور س.قالييەۆتىڭ تاربيەلەۋشىلىك – حالىق اۋىز ادەبيەتى جانرلارىنداعى تالىمدىك ويلار، حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنەن زامان اعىمىنا ساي جاڭعىرىپ، تۇرمىستا قولدانا ءبىلۋ بەيىمدىلىگى. تاربيەلىك شارالاردى جوسپارلاۋدا حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ عىلىمي پەداگوگيكامەن بايلانىسى نەگىزىندە حالىق قاعيدالارىنىڭ عىلىمي پەداگوگيكالىق تالاپتاردى ۇسىنادى.[3.2].
1. جاس مولشەرىن ەسەپكە الۋ.
2. بولمىس ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋ.
3. بالا تاربيەسىنىڭ ورتاعا، وتباسىنا بايلانىستىلىعى.
4. بالانىڭ جەكە باسىن قادىرلەۋ.
5. جاسىنا ساي اقىل – ويىن دامىتۋ.
6. تاربيە مازمۇنىڭ ءبىر تۇتاستىلىعى.
7. تاربيەنىڭ ۇزىلىسسىزدىگى.
8. ۇجىمدىق تالىم-تاربيە.
مىنە، وسى باعىتتاردى ۇستانا وتىرىپ ءوزىمنىڭ ىزدەنىس ۇستىندەگى ىس-تاجىريبەلىك جۇمىسىمدى پايداعا اسىرۋ ماقساتىندا ۇلتتىق تاربيەنىڭ نەگىزىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، جۇمىسىمدى ۇسىنامىن. مەنىڭ، وتكىزگەن تاربيەلىك شارالاردا جوعارىدا ايتىلعان تالاپتار وقۋشى دۇنيەتانىمىن دامىتۋدىڭ نەگىزى بولدى دەپ بىلەمىن.
- ادامنىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ مازمۇنى پسيحولوگيالىق بولمىسىندا.
- دۇنيەتانىم تۇتاستىعى مەن كوز جەتكىزۋ دەڭگەيى قوعامداعى ءتۇرلى قىزىعۋشىلىقتاردىڭ قاراما – قايشىلىقتارىنان كورىنىس الادى.
- ادامنىڭ قوعامداعى ورنىنداعى سانالىق ساپاسى.
- قاجەتتىلىكپەن قىزىعۋشىلىق سيپاتى مەن مازمۇنى.
- جەكە قاسيەتتەردىڭ تۇرلىشە كورىنىس الۋى.
زەرتتەۋدىڭ بولجامى: اتالعان سيپاتتامالاردىڭ ومىردە كورىنىس الۋىنان جەكە تۇلعا قالىپتاسۋىنىڭ فاكتورلارى انىقتالادى. جەكە تۇلعا قالىپتاسۋىنىڭ فاكتورلارىن سىزبا تۇرىندە بەينەلەسەك. وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن دامىتۋدا ولاردىڭ ەموسيونالدىق ءورىسىن ەسكەرۋ قاجەت.
جەكە تۇلعا
جەكە تۇقىم قۋالاۋشىلىق تاربيەلىك ورتا بولمىس ەڭبەك ارەكەتى قارىم - قاتىناس
كەمەلدەنگەن جەكە تۇلعا الەۋمەتتىك فاكتور جوعارى نەرۆ جۇيەسىنىڭ فيزيولوگياسى
كەڭىستىك ورتا اناتومو - فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىك ءىس – ارەكەت ورتا
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن دامىتۋ ولشەمدەرى مەن كورسەتكىشتەر
سەبەبى ەموسيونالدىق قارىم – قاتىناس ارقىلى جوعارىدا ايتىلعان ءبىلىم قورى وقۋشىلاردىڭ يدەيالىق كوزقاراستارىن، ادامگەرشىلىك ساپالارى حالىق قاعيدالارى نەگىزىندە قالىپتاسادى. بۇل ساپالاردى قالىپتاستىرۋعا «اتادان قالعان اسىل ءسوز»، «ۇلدان ۇلاعات، قىزدان قىلىق»، «اتا مەن اجە ءىسى بىزگە ونەگە» تاقىرىبىندا ىسكە اسىرىلدى. اتالعان ينتەللەكتۋالدى جانە ەموسيونالدى سانالار وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن دامىتۋدا ءىس – ارەكەت – تاجىريبە ارقىلى كورىنىس بەرەدى. ب.وتەشوۆا [2]
ونى ءبىز وقۋشىلاردىڭ قالىپتاسقان دۇنيەتانىمدىق باعىتى، ونىڭ ازاماتتىق بەينەسى ارقىلى باعدارلاي الامىز. ارينە، ءىس – ارەكەتكە – تاجىريبەلىك ساپالارى.
قالىپتاسۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە وقۋشىلاردى ءىس – ارەكەتكە، ينتەرگراتيۆتىك تۇردە ۇيىمداستىرىلعان شارالار ارقىلى جۇزەگە اسىرامىز. مىسالى ، پىكىر الىسۋ، ىسكەرلىك رولدىك ويىندار وتكىزۋ، كوزقاراس ساباقتارى، پەداگوگيكالىق جاعداياتتار شەشۋ، تانىمدىق سايىستار وتكىزۋ
(قوسىمشا سحەما) ارقىلى كورسەتسەم تومەندەگىدەي الۋعا بولادى.
ۇلتتىق دۇنيەتانىم قۇرىلىمى:
1. ويلاۋ
2. سەنىم
3. قاتىناس
4. كوزقاراس
5. ءبىلىم
6. ارەكەت
7. پاراسات
8. ۇلتتىق سانا
9. ۇلتتىق بولمىس
10. ۇلتتىق مورال
11. ۇلتتىق ويلاۋ
سەبەبى، تەك قانا ءىس – ارەكەت جۇزىندە بالانىڭ ىشكى پوزيسياسى، دۇنيەتانىمدىق باعىتى ايقىن كورىنىس بەرە الادى. ولاردى مەن ارنايى ۇيىمداستىرعان سىنىپتان تىس شارامدا بايقادىم. ولار «تاعىلىمى مول – ناۋرىز مەيرامى»، «كورگەنى جاقسى كوش باستايدى» ت.ب. [1.6.]
جوعارىدا ايتىلعان وقۋشىلاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق، ەموسيونالدىق، ءىس – ارەكەت – تاجىريبەلىك ساپالارىنىڭ قالىپتاسقاندىعى مەن تومەندە كورسەتىلگەن باعالاۋ ولشەمدەرى ارقىلى ايقىندادىم. قوسىمشا سحەما ارقىلى بىلاي الۋعا بولادى.
دۇنيەتانىم:
1. ەكولوگيالىق كوزقاراستار
2. ەستەتيكالىق كوزقاراستار
3. ساياسي كوزقاراس
4. قۇقىقتىق كوزقاراس
5. ءدىني كوزقاراس
6. پەداگوگيكالىق
7. ەتيكالىق
8. الەۋمەتتىك پسيحولوگيالىق
9. فيلوسوفيالىق
سونىمەن بىرگە باعالاۋ ولشەمدەرى تومەندەگىشە:
- دۇنيەگە فيلوسوفيالىق، عىلىمي كوزقاراستارى.
- مىنەز–قۇلىعىنداعى كورىنىس، مورالدىق – ەتيكالىق تالاپتاردى ورىندالۋى، قابىلداۋى.
- ءىس – ارەكەتىندە پايدالانۋى.
زەرتتەۋ بارىسىندا اتالعان ولشەمدەردىڭ ءۇش دەڭگەيىن ەسەپكە الدىم. ولار: جوعارى، ورتا، تومەن.
جوعارى دەڭگەي – حالىق تاعىلىمدارىن قىزىعۋشىلىقپەن قابىلداپ، ونىڭ الەۋمەتتىك تۇرلەرىن ءىس جۇزىندە پايدالانۋ داعدىلارى ءبىرشاما قالىپتاسقان جانە تاربيەلىك مۇمكىندىكتەرىن ءتۇسىنىپ باعالاي الۋى.
ورتا دەڭگەي – حالىق تاعىلىمدارىنىڭ تانىمدىق، تاربيەلىك ءمانىن تۇسىنۋگە قۇلشىنىسى بار، ءبىراق تۇرمىس – تىرشىلىكتە پايدالانۋى جۇيەلى قالىپتاسپاعان.
تومەن دەڭگەي – حالىق تاعىلىمدارىنىڭ تانىمدىق مانىنە كوڭىل بولمەيدى، تۇرمىس – تىرشىلىكتە پايدالانۋ داعدىلارى قالىپتاسپاعان.
اتالعان دەڭگەيلەردىڭ ناتيجەسىن شىعارۋدا 8 – سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزگەن بولاتىنمىن. ساۋالناما ماقساتى – وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن انىقتاۋ باعىتىندا تاراتىلدى. وعان 83 وقۋشى قاتىناستىرىلدى. سونىڭ ىشىندە مەنىڭ 8 ۆ سىنىبىمدا 26 وقۋشى تاپسىرعان بولاتىن. سونىڭ ناتيجەسىنە كورسەتىلگەنى.
ناتيجەسىندە وقۋشىلار دۇنيەتانىمىن حالىق تاعىلىمدارى نەگىزىندە قالىپتاسۋدىڭ مىناداي ولقىلىقتارى بايقالدى.
- قوعامدا، وتباسىنداعى تىرشىلىكتە بالادان سۇرانىس بولماۋى، ءارى تۇتىنۋعا دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ تۋىنداماۋى.
ساۋالناما سۇراقتارى تومەندەگىشە بەرىلدى. [6]
1. ءار حالىقتىڭ سالەمدەسۋ مانەرىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭ؟
2. وتباسى تۋرالى تۇسىنىگىڭ؟
3. اكە مەن اناعا بايلانىستى تۋىستىق اتاۋلاردى اتا؟
4. تىيىم سوزدەر نە ءۇشىن قاجەت؟
5. ىرىمدارعا سەنەسىڭ بە، نەلىكتەن؟
6. باتا تۇرلەرىن اتا، باتا الۋ نەگە قاجەت؟
7. وتباسىداعى پەرزەنتتىڭ ورنىن ەسكەرۋدىڭ ءمانى نەدە؟
8. قارا شاڭىراق، وتاۋ شىعارۋ ۇعىمدارىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟
9. ۇلتتىق قول ونەر تۇرلەرىن اتا؟
10. ساناعا بايلانىستى حالىقتىڭ ۇعىمدارىنان نە بىلەسىڭ؟
11. حالىقتىڭ قاراپايىمدىلىق، كومەكتەرىن اتاپ بەر؟
12. ماۋسىمدىق مەرەكەلەردى اتا؟
13. ءبىر مۇشەل (13 جاس) جاسقا بايلانىستى ءراسىم، جورالعىلاردى بىلەسىڭ بە؟
14. توي تۇرلەرىن اتا؟
15. ناۋرىز مەيرامىنىڭ ەرەكشە بەلگىلەرىن اتاپ بەر؟
حالىقتىڭ ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرپىن، ىرىمدار مەن تىيىمداردى اتاپ بەرۋدە، تانىمدىق تاربيەلىك ماندەرىن اشۋدا وزىندىك پايىمداۋلارى تومەن كورىندى. 26 وقۋشىنىڭ 5 وزاتى عانا جاۋاپ بەردى. ناتيجەسى ساپا كورسەتكىش پەن كورسەتسەم 26 وقۋشىدان 19% پايىز بولدى.
سىنىپتان تىس شارادا وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ تاجىريبەمنەن
وقۋشىلاردىڭ حالىق تاعىلىمدارىن قانشالىقتى مەڭگەرگەنى تۋرالى ساۋالناما، تەستىك جۇمىستار ارقىلى ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ باعىتىندا دەڭگەيى ايقىندالدى. كىرىكتىرىلە جوسپارلاعان حالىق تاعىلىمدارىنىڭ تانىمدىق ءمانىن ۇتىمدى پايدالانۋدا تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ءبىلىم جانە تاربيە شارالارى مازمۇندى ماعلۇماتتار سايكەس قوسىمشا ءىس-شارالار جۇرگىزدىم.[3] كىرىكتىرلە جوسپارلاعان شارالاردىڭ مازمۇندى ماعلۇماتتار وقۋشىلار دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى دا مۇمكىندىگى مول ەكەنىن دالەلدەدى. سول ماقساتتا مەن 8-سىنىپتار اراسىندا وتكىزگەن تاربيەلىك شارا تاقىرىبى «اتادان قالعان اسىل ءسوز» ماقساتىندا – وقۋشىلار بويىنا ادەپتىلىكپەن العىرلىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ. وقۋشىلاردىڭ مانەرلەپ وقۋ، ۇلى عۇلامالاردىڭ سوزدەرىن جاتقا ايتۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ. ادام بويىنداعى ۇنامدى – ۇنامسىز قىلىقتاردى ايىرا وتىرىپ، اتالى سوزدەن عيبرات الۋعا، ادەپتىلىككە، سىپايلىققا تاربيەلەۋ (قىسقاشا بەرىلدى، وسى جەردە تاربيە ساعاتى كەتەدى).
تاقىرىپ: اتادان قالعان اسىل ءسوز
ماقساتى: وقۋشىلار بويىنا ادەپتىلىك پەن العىرلىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ،ۇلى عۇلامالار سوزدەرىن جاتقا ايتۋ قابىلەتىن دامىتۋ، ادام بويىنداعى ۇنامدى - ۇنامسىز قىلىقتاردى ايىرا وتىرىپ اتالى سوزدەن عيبرات الۋعا، ادەپتىلىككە، سىپايلىققا تاربيەلەۋ.
مازمۇنى: - ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى دامىتۋ؛
- اتادان قالعان اسىل ءسوز جۇمىستارىن ەسكەرتۋ.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىندە:
كىرىسپە.
ءمۇعالىم: بالالار، اسىل سوزدەرگە قانداي سوزدەردى جاتقىزار ەدىڭدەر؟
وقۋشىلار وسى ۋاقىتتا بىلاي جاۋاپ بەرەدى: ماقال-ماتەلدەر، شەشەندىك سوزدەر، باتا، اڭىز-اڭگىمەلەر.
ەندەشە بۇگىنگى ءبىز شارامىزدا اتالى سوزدەر مەن بالار وسيەتتەرىمەن تولىق تانىساتىن بولامىز.
ءى ءبولىم.
«ەسكىرمەيتىن ەستى ءسوز»دەپ اتالادى.
وقۋشىلار بۇل بولىمدە ماقال-ماتەلدەر ايتىپ شىعادى. ماقال-ماتەلدەر ايتۋعا ون وقۋشى قاتىستىرىلادى. بۇل ءبولىمنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى وقۋشىلار حالىق تاعىلىمدارىن ءبىلىم مازمۇنى ارقىلى ادامزاتتىق تاربيەمەن ۇشتاستىرۋ.
ناتيجەسى: ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق سانا ۇعىمدارىنىڭ ءمانىن ۇعىنىپ، وزىنە جەتەكشى يدەيا رەتىندە ۇسىنادى.
ءىى ءبولىم.
كورىنىس قويىلادى
ابىلاي حان مەن باتىر اراسىنداعى شەشەندىك تۇرعىداعى ايتىلعان ماعىنالى سوزدەردى ايتىپ وتەدى.
مازمۇنىندا: وقۋشىلار شەشەندىك سوزدەردى ەسكە ساقتاۋ قاجەت. ادامزات بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردى تۇتۋ.
مىندەتتەرى: دۇنيەتانىمدىق پايىمداۋلارىن وي ەلىگىنەن وتكىزىپ، ۇلتتىق رۋح، نامىس ۇعىمدارىن اقيقاتىن ۇعىنۋ بولىپ تابىلادى.
ناتيجەسى: تۋىستىق قاتىناستاردىڭ تانىمدىق، الەۋمەتتىك، تاعىلىمدىق ماندەرىنىڭ ساباقتاستىعىن اجىراتادى، «ءۇش جۇرت» ۇعىمىنىڭ قالىپتاسۋ ءمانىن تۇسىنەدى.
ءىىى ءبولىم.
ىرىم - تىيىمدار بىلەمىز بە؟ دەپ اتالادى.
بۇل بولىمدە قازاق حالقىنىڭ ىرىم - تىيىمدارىن كەزەك-كەزەك اتاپ كورسەتەدى.
مىندەتتەرى: بۇرىنعى كەزەڭدە ۇعىم بولىپ قالىپتاسقان ۇعىمداردىڭ تانىمدىق مانىنە ۇڭىلۋگە ۇمتىلدىرۋ، وي سالۋ. وقۋشىلار ىرىم-تىيىمدار تۋرالى تۇسىنىك الادى.
ناتيجەسى: قازاق حالقىنا ءتان جاۋاپكەرشىلىكتى، پارىزدى تولىق مويىندايدى، ەسكەرەدى.
ءىV ءبولىم.
اسىلدىڭ ءسوزى – اقىلدىڭ كەنى دەپ اتالدى.
بۇل كەزەڭدە وقۋشىلار ابىز اتا، قازبەك بي، مارعاسقا جىراۋ، ءتاتتىقارا اقىنداردى سومداپ بابالار وسيەتىنە توقتالادى. ءرولدى سومداپ جۇرگەن وقۋشىلار بويىنان قازاق حالقىنا ءتان جاقسى ۇعىمداردى ۇيعارعانىن كوردىم.
ناتيجەسى: بۇل كەزەڭدە وقۋشىلار بويىنان ۇلتتىق نامىس پەن جىگەر قالىپتاسقانىن بايقادىم.
V ءبولىم.
دەگەن ەكەن...دەپ اتالادى.
بۇل بولىمدە اباي، ءال-فارابي سىندى ۇلى اقىندار مەن فيلوسوفتاردىڭ سوزدەرىن قىسقاشا ايتىپ وتەدى. وقۋشىلار بۇل بولىمدە عۇلامالاردىڭ سوزدەرىن جاتقا ايتىپ كورسەتەدى، سونىمەن بىرگە وقۋشى بويىنان ۇلكەن ءبىر حالقىنا دەگەن جاناشىرلىق سەزىم بايقالادى.
شارا سوڭىندا ءمۇعالىم قورىتىندىلاپ اياقتايدى،
جالپى شارا كەزىندە وقۋشىلار وزدەرىن تانۋ – بۇل ۇلتتىق رۋحتى بويعا دارىتۋ مەن زامان اعىمىنا بايلانىستى ۇلتتىق نامىس پەن حالىقتىڭ ساناسىنا سىنعا ءتۇسىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرەدى. ۇلتتىق سانا، سەنىم، نامىس، مىنەز-قۇلىقتارىن وزگەرتىپ قاراپايىمدىلىق تۇلعا بولادى. وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمى ءبىرىڭعاي قالىپتاسادى.
جوسپارى:
ءى. كىرىسپە
وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ ءومىر تالابى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيە تانىمىن دامىتۋ ولشەمدەرى مەن كورسەتكىشتەرى.
سىنىپتان تىس شارادا وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ تاجىريبەمنەن.
ءىىى. قورىتىندى ءبولىم
ناتيجەلەرگە ساراپتاما.
ءى. كىرىسپە
وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ ءومىر تالابى.
- زەرتتەۋدىڭ كوكەيكەستىلىگى. جەكە تۇلعانىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا قوعامنىڭ رۋحاني - مادەنيەتىنىڭ دامۋ دەڭگەيى مەن سالت-ساناسى ىقپال ەتەدى. جەكە تۇلعانى جان-جاقتى قالىپتاسۋداعى اۋقىمدى ورىن الاتىن كومپونەنتتەردىڭ ءبىرى - دۇنيەتانىم. [1.2.]
- پروفەسسور س.قالييەۆ ءوزىنىڭ ۇسىنعان ءوز زەرتتەۋلەرىندە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردىڭ ەتنوستاردىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك تۇرعىدا كورىنىس الۋىنا وزىندىك پايىمداۋلار جاسايدى.
- پروفەسسور س.قالييەۆتىڭ تاربيەلەۋشىلىك – حالىق اۋىز ادەبيەتى جانرلارىنداعى تالىمدىك ويلار، حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنەن زامان اعىمىنا ساي جاڭعىرىپ، تۇرمىستا قولدانا ءبىلۋ بەيىمدىلىگى. تاربيەلىك شارالاردى جوسپارلاۋدا حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ عىلىمي پەداگوگيكامەن بايلانىسى نەگىزىندە حالىق قاعيدالارىنىڭ عىلىمي پەداگوگيكالىق تالاپتاردى ۇسىنادى.[3.2].
1. جاس مولشەرىن ەسەپكە الۋ.
2. بولمىس ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋ.
3. بالا تاربيەسىنىڭ ورتاعا، وتباسىنا بايلانىستىلىعى.
4. بالانىڭ جەكە باسىن قادىرلەۋ.
5. جاسىنا ساي اقىل – ويىن دامىتۋ.
6. تاربيە مازمۇنىڭ ءبىر تۇتاستىلىعى.
7. تاربيەنىڭ ۇزىلىسسىزدىگى.
8. ۇجىمدىق تالىم-تاربيە.
مىنە، وسى باعىتتاردى ۇستانا وتىرىپ ءوزىمنىڭ ىزدەنىس ۇستىندەگى ىس-تاجىريبەلىك جۇمىسىمدى پايداعا اسىرۋ ماقساتىندا ۇلتتىق تاربيەنىڭ نەگىزىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، جۇمىسىمدى ۇسىنامىن. مەنىڭ، وتكىزگەن تاربيەلىك شارالاردا جوعارىدا ايتىلعان تالاپتار وقۋشى دۇنيەتانىمىن دامىتۋدىڭ نەگىزى بولدى دەپ بىلەمىن.
- ادامنىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ مازمۇنى پسيحولوگيالىق بولمىسىندا.
- دۇنيەتانىم تۇتاستىعى مەن كوز جەتكىزۋ دەڭگەيى قوعامداعى ءتۇرلى قىزىعۋشىلىقتاردىڭ قاراما – قايشىلىقتارىنان كورىنىس الادى.
- ادامنىڭ قوعامداعى ورنىنداعى سانالىق ساپاسى.
- قاجەتتىلىكپەن قىزىعۋشىلىق سيپاتى مەن مازمۇنى.
- جەكە قاسيەتتەردىڭ تۇرلىشە كورىنىس الۋى.
زەرتتەۋدىڭ بولجامى: اتالعان سيپاتتامالاردىڭ ومىردە كورىنىس الۋىنان جەكە تۇلعا قالىپتاسۋىنىڭ فاكتورلارى انىقتالادى. جەكە تۇلعا قالىپتاسۋىنىڭ فاكتورلارىن سىزبا تۇرىندە بەينەلەسەك. وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن دامىتۋدا ولاردىڭ ەموسيونالدىق ءورىسىن ەسكەرۋ قاجەت.
جەكە تۇلعا
جەكە تۇقىم قۋالاۋشىلىق تاربيەلىك ورتا بولمىس ەڭبەك ارەكەتى قارىم - قاتىناس
كەمەلدەنگەن جەكە تۇلعا الەۋمەتتىك فاكتور جوعارى نەرۆ جۇيەسىنىڭ فيزيولوگياسى
كەڭىستىك ورتا اناتومو - فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىك ءىس – ارەكەت ورتا
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن دامىتۋ ولشەمدەرى مەن كورسەتكىشتەر
سەبەبى ەموسيونالدىق قارىم – قاتىناس ارقىلى جوعارىدا ايتىلعان ءبىلىم قورى وقۋشىلاردىڭ يدەيالىق كوزقاراستارىن، ادامگەرشىلىك ساپالارى حالىق قاعيدالارى نەگىزىندە قالىپتاسادى. بۇل ساپالاردى قالىپتاستىرۋعا «اتادان قالعان اسىل ءسوز»، «ۇلدان ۇلاعات، قىزدان قىلىق»، «اتا مەن اجە ءىسى بىزگە ونەگە» تاقىرىبىندا ىسكە اسىرىلدى. اتالعان ينتەللەكتۋالدى جانە ەموسيونالدى سانالار وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن دامىتۋدا ءىس – ارەكەت – تاجىريبە ارقىلى كورىنىس بەرەدى. ب.وتەشوۆا [2]
ونى ءبىز وقۋشىلاردىڭ قالىپتاسقان دۇنيەتانىمدىق باعىتى، ونىڭ ازاماتتىق بەينەسى ارقىلى باعدارلاي الامىز. ارينە، ءىس – ارەكەتكە – تاجىريبەلىك ساپالارى.
قالىپتاسۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە وقۋشىلاردى ءىس – ارەكەتكە، ينتەرگراتيۆتىك تۇردە ۇيىمداستىرىلعان شارالار ارقىلى جۇزەگە اسىرامىز. مىسالى ، پىكىر الىسۋ، ىسكەرلىك رولدىك ويىندار وتكىزۋ، كوزقاراس ساباقتارى، پەداگوگيكالىق جاعداياتتار شەشۋ، تانىمدىق سايىستار وتكىزۋ
(قوسىمشا سحەما) ارقىلى كورسەتسەم تومەندەگىدەي الۋعا بولادى.
ۇلتتىق دۇنيەتانىم قۇرىلىمى:
1. ويلاۋ
2. سەنىم
3. قاتىناس
4. كوزقاراس
5. ءبىلىم
6. ارەكەت
7. پاراسات
8. ۇلتتىق سانا
9. ۇلتتىق بولمىس
10. ۇلتتىق مورال
11. ۇلتتىق ويلاۋ
سەبەبى، تەك قانا ءىس – ارەكەت جۇزىندە بالانىڭ ىشكى پوزيسياسى، دۇنيەتانىمدىق باعىتى ايقىن كورىنىس بەرە الادى. ولاردى مەن ارنايى ۇيىمداستىرعان سىنىپتان تىس شارامدا بايقادىم. ولار «تاعىلىمى مول – ناۋرىز مەيرامى»، «كورگەنى جاقسى كوش باستايدى» ت.ب. [1.6.]
جوعارىدا ايتىلعان وقۋشىلاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق، ەموسيونالدىق، ءىس – ارەكەت – تاجىريبەلىك ساپالارىنىڭ قالىپتاسقاندىعى مەن تومەندە كورسەتىلگەن باعالاۋ ولشەمدەرى ارقىلى ايقىندادىم. قوسىمشا سحەما ارقىلى بىلاي الۋعا بولادى.
دۇنيەتانىم:
1. ەكولوگيالىق كوزقاراستار
2. ەستەتيكالىق كوزقاراستار
3. ساياسي كوزقاراس
4. قۇقىقتىق كوزقاراس
5. ءدىني كوزقاراس
6. پەداگوگيكالىق
7. ەتيكالىق
8. الەۋمەتتىك پسيحولوگيالىق
9. فيلوسوفيالىق
سونىمەن بىرگە باعالاۋ ولشەمدەرى تومەندەگىشە:
- دۇنيەگە فيلوسوفيالىق، عىلىمي كوزقاراستارى.
- مىنەز–قۇلىعىنداعى كورىنىس، مورالدىق – ەتيكالىق تالاپتاردى ورىندالۋى، قابىلداۋى.
- ءىس – ارەكەتىندە پايدالانۋى.
زەرتتەۋ بارىسىندا اتالعان ولشەمدەردىڭ ءۇش دەڭگەيىن ەسەپكە الدىم. ولار: جوعارى، ورتا، تومەن.
جوعارى دەڭگەي – حالىق تاعىلىمدارىن قىزىعۋشىلىقپەن قابىلداپ، ونىڭ الەۋمەتتىك تۇرلەرىن ءىس جۇزىندە پايدالانۋ داعدىلارى ءبىرشاما قالىپتاسقان جانە تاربيەلىك مۇمكىندىكتەرىن ءتۇسىنىپ باعالاي الۋى.
ورتا دەڭگەي – حالىق تاعىلىمدارىنىڭ تانىمدىق، تاربيەلىك ءمانىن تۇسىنۋگە قۇلشىنىسى بار، ءبىراق تۇرمىس – تىرشىلىكتە پايدالانۋى جۇيەلى قالىپتاسپاعان.
تومەن دەڭگەي – حالىق تاعىلىمدارىنىڭ تانىمدىق مانىنە كوڭىل بولمەيدى، تۇرمىس – تىرشىلىكتە پايدالانۋ داعدىلارى قالىپتاسپاعان.
اتالعان دەڭگەيلەردىڭ ناتيجەسىن شىعارۋدا 8 – سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزگەن بولاتىنمىن. ساۋالناما ماقساتى – وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن انىقتاۋ باعىتىندا تاراتىلدى. وعان 83 وقۋشى قاتىناستىرىلدى. سونىڭ ىشىندە مەنىڭ 8 ۆ سىنىبىمدا 26 وقۋشى تاپسىرعان بولاتىن. سونىڭ ناتيجەسىنە كورسەتىلگەنى.
ناتيجەسىندە وقۋشىلار دۇنيەتانىمىن حالىق تاعىلىمدارى نەگىزىندە قالىپتاسۋدىڭ مىناداي ولقىلىقتارى بايقالدى.
- قوعامدا، وتباسىنداعى تىرشىلىكتە بالادان سۇرانىس بولماۋى، ءارى تۇتىنۋعا دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ تۋىنداماۋى.
ساۋالناما سۇراقتارى تومەندەگىشە بەرىلدى. [6]
1. ءار حالىقتىڭ سالەمدەسۋ مانەرىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭ؟
2. وتباسى تۋرالى تۇسىنىگىڭ؟
3. اكە مەن اناعا بايلانىستى تۋىستىق اتاۋلاردى اتا؟
4. تىيىم سوزدەر نە ءۇشىن قاجەت؟
5. ىرىمدارعا سەنەسىڭ بە، نەلىكتەن؟
6. باتا تۇرلەرىن اتا، باتا الۋ نەگە قاجەت؟
7. وتباسىداعى پەرزەنتتىڭ ورنىن ەسكەرۋدىڭ ءمانى نەدە؟
8. قارا شاڭىراق، وتاۋ شىعارۋ ۇعىمدارىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟
9. ۇلتتىق قول ونەر تۇرلەرىن اتا؟
10. ساناعا بايلانىستى حالىقتىڭ ۇعىمدارىنان نە بىلەسىڭ؟
11. حالىقتىڭ قاراپايىمدىلىق، كومەكتەرىن اتاپ بەر؟
12. ماۋسىمدىق مەرەكەلەردى اتا؟
13. ءبىر مۇشەل (13 جاس) جاسقا بايلانىستى ءراسىم، جورالعىلاردى بىلەسىڭ بە؟
14. توي تۇرلەرىن اتا؟
15. ناۋرىز مەيرامىنىڭ ەرەكشە بەلگىلەرىن اتاپ بەر؟
حالىقتىڭ ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرپىن، ىرىمدار مەن تىيىمداردى اتاپ بەرۋدە، تانىمدىق تاربيەلىك ماندەرىن اشۋدا وزىندىك پايىمداۋلارى تومەن كورىندى. 26 وقۋشىنىڭ 5 وزاتى عانا جاۋاپ بەردى. ناتيجەسى ساپا كورسەتكىش پەن كورسەتسەم 26 وقۋشىدان 19% پايىز بولدى.
سىنىپتان تىس شارادا وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ تاجىريبەمنەن
وقۋشىلاردىڭ حالىق تاعىلىمدارىن قانشالىقتى مەڭگەرگەنى تۋرالى ساۋالناما، تەستىك جۇمىستار ارقىلى ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ باعىتىندا دەڭگەيى ايقىندالدى. كىرىكتىرىلە جوسپارلاعان حالىق تاعىلىمدارىنىڭ تانىمدىق ءمانىن ۇتىمدى پايدالانۋدا تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ءبىلىم جانە تاربيە شارالارى مازمۇندى ماعلۇماتتار سايكەس قوسىمشا ءىس-شارالار جۇرگىزدىم.[3] كىرىكتىرلە جوسپارلاعان شارالاردىڭ مازمۇندى ماعلۇماتتار وقۋشىلار دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى دا مۇمكىندىگى مول ەكەنىن دالەلدەدى. سول ماقساتتا مەن 8-سىنىپتار اراسىندا وتكىزگەن تاربيەلىك شارا تاقىرىبى «اتادان قالعان اسىل ءسوز» ماقساتىندا – وقۋشىلار بويىنا ادەپتىلىكپەن العىرلىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ. وقۋشىلاردىڭ مانەرلەپ وقۋ، ۇلى عۇلامالاردىڭ سوزدەرىن جاتقا ايتۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ. ادام بويىنداعى ۇنامدى – ۇنامسىز قىلىقتاردى ايىرا وتىرىپ، اتالى سوزدەن عيبرات الۋعا، ادەپتىلىككە، سىپايلىققا تاربيەلەۋ (قىسقاشا بەرىلدى، وسى جەردە تاربيە ساعاتى كەتەدى).
تاقىرىپ: اتادان قالعان اسىل ءسوز
ماقساتى: وقۋشىلار بويىنا ادەپتىلىك پەن العىرلىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ،ۇلى عۇلامالار سوزدەرىن جاتقا ايتۋ قابىلەتىن دامىتۋ، ادام بويىنداعى ۇنامدى - ۇنامسىز قىلىقتاردى ايىرا وتىرىپ اتالى سوزدەن عيبرات الۋعا، ادەپتىلىككە، سىپايلىققا تاربيەلەۋ.
مازمۇنى: - ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى دامىتۋ؛
- اتادان قالعان اسىل ءسوز جۇمىستارىن ەسكەرتۋ.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىندە:
كىرىسپە.
ءمۇعالىم: بالالار، اسىل سوزدەرگە قانداي سوزدەردى جاتقىزار ەدىڭدەر؟
وقۋشىلار وسى ۋاقىتتا بىلاي جاۋاپ بەرەدى: ماقال-ماتەلدەر، شەشەندىك سوزدەر، باتا، اڭىز-اڭگىمەلەر.
ەندەشە بۇگىنگى ءبىز شارامىزدا اتالى سوزدەر مەن بالار وسيەتتەرىمەن تولىق تانىساتىن بولامىز.
ءى ءبولىم.
«ەسكىرمەيتىن ەستى ءسوز»دەپ اتالادى.
وقۋشىلار بۇل بولىمدە ماقال-ماتەلدەر ايتىپ شىعادى. ماقال-ماتەلدەر ايتۋعا ون وقۋشى قاتىستىرىلادى. بۇل ءبولىمنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى وقۋشىلار حالىق تاعىلىمدارىن ءبىلىم مازمۇنى ارقىلى ادامزاتتىق تاربيەمەن ۇشتاستىرۋ.
ناتيجەسى: ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق سانا ۇعىمدارىنىڭ ءمانىن ۇعىنىپ، وزىنە جەتەكشى يدەيا رەتىندە ۇسىنادى.
ءىى ءبولىم.
كورىنىس قويىلادى
ابىلاي حان مەن باتىر اراسىنداعى شەشەندىك تۇرعىداعى ايتىلعان ماعىنالى سوزدەردى ايتىپ وتەدى.
مازمۇنىندا: وقۋشىلار شەشەندىك سوزدەردى ەسكە ساقتاۋ قاجەت. ادامزات بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردى تۇتۋ.
مىندەتتەرى: دۇنيەتانىمدىق پايىمداۋلارىن وي ەلىگىنەن وتكىزىپ، ۇلتتىق رۋح، نامىس ۇعىمدارىن اقيقاتىن ۇعىنۋ بولىپ تابىلادى.
ناتيجەسى: تۋىستىق قاتىناستاردىڭ تانىمدىق، الەۋمەتتىك، تاعىلىمدىق ماندەرىنىڭ ساباقتاستىعىن اجىراتادى، «ءۇش جۇرت» ۇعىمىنىڭ قالىپتاسۋ ءمانىن تۇسىنەدى.
ءىىى ءبولىم.
ىرىم - تىيىمدار بىلەمىز بە؟ دەپ اتالادى.
بۇل بولىمدە قازاق حالقىنىڭ ىرىم - تىيىمدارىن كەزەك-كەزەك اتاپ كورسەتەدى.
مىندەتتەرى: بۇرىنعى كەزەڭدە ۇعىم بولىپ قالىپتاسقان ۇعىمداردىڭ تانىمدىق مانىنە ۇڭىلۋگە ۇمتىلدىرۋ، وي سالۋ. وقۋشىلار ىرىم-تىيىمدار تۋرالى تۇسىنىك الادى.
ناتيجەسى: قازاق حالقىنا ءتان جاۋاپكەرشىلىكتى، پارىزدى تولىق مويىندايدى، ەسكەرەدى.
ءىV ءبولىم.
اسىلدىڭ ءسوزى – اقىلدىڭ كەنى دەپ اتالدى.
بۇل كەزەڭدە وقۋشىلار ابىز اتا، قازبەك بي، مارعاسقا جىراۋ، ءتاتتىقارا اقىنداردى سومداپ بابالار وسيەتىنە توقتالادى. ءرولدى سومداپ جۇرگەن وقۋشىلار بويىنان قازاق حالقىنا ءتان جاقسى ۇعىمداردى ۇيعارعانىن كوردىم.
ناتيجەسى: بۇل كەزەڭدە وقۋشىلار بويىنان ۇلتتىق نامىس پەن جىگەر قالىپتاسقانىن بايقادىم.
V ءبولىم.
دەگەن ەكەن...دەپ اتالادى.
بۇل بولىمدە اباي، ءال-فارابي سىندى ۇلى اقىندار مەن فيلوسوفتاردىڭ سوزدەرىن قىسقاشا ايتىپ وتەدى. وقۋشىلار بۇل بولىمدە عۇلامالاردىڭ سوزدەرىن جاتقا ايتىپ كورسەتەدى، سونىمەن بىرگە وقۋشى بويىنان ۇلكەن ءبىر حالقىنا دەگەن جاناشىرلىق سەزىم بايقالادى.
شارا سوڭىندا ءمۇعالىم قورىتىندىلاپ اياقتايدى،
جالپى شارا كەزىندە وقۋشىلار وزدەرىن تانۋ – بۇل ۇلتتىق رۋحتى بويعا دارىتۋ مەن زامان اعىمىنا بايلانىستى ۇلتتىق نامىس پەن حالىقتىڭ ساناسىنا سىنعا ءتۇسىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرەدى. ۇلتتىق سانا، سەنىم، نامىس، مىنەز-قۇلىقتارىن وزگەرتىپ قاراپايىمدىلىق تۇلعا بولادى. وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمى ءبىرىڭعاي قالىپتاسادى.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «گيمناستيكالىق جاتتىعۋلار» ، “اكروباتيكالىق جاتتىعۋلار”
-
ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى جەكە تۇلعا بويىندا قالىپتاستىرۋ
