ادەپتەن وزبايىق
9 سىنىپ
تاقىرىپ: ادەپتەن وزبايىق
قۇندىلىق: «يماندىلىق»
قاسيەتتەر: ادەپتىلىك، كىشىپەيىلدىلىك
ماقساتى: 1. وقۋشىلاردىڭ ادەپ نەگىزدەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
2. ادەپ نورمالارىن ۇستانۋ ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ.
3. ادەپتىلىككە، مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ.
I. ساباق بارىسى
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 5 ت ءادىسىن ساباق بارىسىندا ورىندايمىز.
ءتارتىپ تالاپ تىنىشتىق تازالىق تاتۋلىق
II. تىنىشتىق ءساتى
- قايىرلى تاڭ، بالالار! سەندەردى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن!
قانە، ءبارىمىز ءبىزدىڭ اسپانداعى نۇرىن شاشىپ تۇرعان كۇنگە ۇقساپ وتىرايىق.
باياۋ اۋەن قويىلادى. وقۋشىلار دەنەسىن، باسىن تىك ۇستاپ، كوزىن جۇمىپ وتىرادى.
• ءمۇعالىم: ءبىز بارشا تىرشىلىككە جىلۋى مەن جارىق شاشقان كۇننىڭ كوزىنە اينالدىق. كۇننىڭ كوزى بولىپ جارقىراعان باسىمىز تەك جاقسىلىق ويلايدى. كۇننىڭ جىلۋىمەن راحاتتانعان قولدارىمىز تەك جاقسى ىستەر جاسايدى. جاپ - جارىق ساۋلە شاشقان اياقتارىمىز تەك دۇرىس جولمەن جۇرەدى. كۇننىڭ جارىعى اۋزىمىزعا دا كىردى – ول تەك شىندىقتى ايتادى. ال قۇلاعىمىز جاقسى سوزدەردى ەستيدى. ماڭدايىمىزعا جەتكەن جارىق ساۋلەمەن بىرگە ەڭ سۇيىكتى ادامدارعا، وتباسىنا، الەمگە، جانۋارلارعا، تابيعاتقا جىلى ساۋلەمىزدى سىيلاپ، ىشتەي جاقسى تىلەكتەر تىلەيىك. قانداي تىلەكتەر تىلەيمىز؟(ويلانامىز). وسىنداي تىنىشتىقتا ءسال وتىرا تۇرايىق. قانداي جان تىنىشتىعى! ەندى جايلاپ كوزدەرىڭدى اشۋعا بولادى.
كىم ءوزىنىڭ اسەرىمەن بولىسكىسى كەلەدى؟
«كوپىر»
بۇرىنعى وتكەن ماتەريالداردى ەسىنە ءتۇسىرىپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى
ادامي قارىم - قاتىناستاعى ەڭ باستى مىندەت نە؟
سالەمدەسۋ بىلەمىز بە؟ سالەمدەسۋ نەنىڭ بەلگىسى؟
ادەپتى سويلەۋدىڭ ادامي قارىم – قاتىناسقا ىقپالى قانداي؟
وزگەنىڭ ءسوزىن تىڭداماۋ، دۇرىس جاۋاپ بەرمەۋ ادەپتىلىككە جاتا ما؟
II كەزەڭ «ادەپتەن وزبايىق» تاقىرىبىن ءوز بەتتەرىمەن مەڭگەرتۋگە جاعداي جاساۋ
تەورياسى: «ءبىلۋ»
تاقىرىپ مازمۇنى بويىنشا سۇراقتاردى تالداۋ
- ءسىز ومىردەن قانداي ادەپ قاعيدالارىن ۇستاناسىز؟
- جالپى قازاق حالقىنىڭ قانداي ادەپ نورمالارىن بىلەسىز؟
- ادەپ، ادەپ ساقتاۋ، ادەپتىلىك دەگەن نە؟
- ادەپتىلىك ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىندە قالاي كورىنىس تابادى؟
- «دۇرىس ءجۇرۋ، تۇرۋ، ادەپتى بولا ءبىلۋ – ۇساق-تۇيەك ەمەس» دەگەن قالاي تۇسىنەسىڭدەر
تەورياسى: «ءتۇسىنۋ»
ءماتىن بويىنشا اڭگىمەلەسۋ
سوڭىنان دايەكسوزبەن قورىتىپ ءتۇسىندىرۋ
وقۋ اقپارات:
ادەپ ساقتاۋ – ادامگەرشىلىكتىڭ بەلگىسى. ادەپ ءسوزىنىڭ بالامالارى وتە كوپ: ادالدىق، كىشىپەيىلدىلىك، مەيىرىمدىلىك، سىپايىلىق، يماندىلىق قاسيەتتەرى بار بالا باسقا بالالارعا دا ەرەكشە ىلتيپاتپەن قارايدى. «ادەپتىلىك بەلگىسى – ءيىلىپ سالەم بەرگەنى» دەمەكشى سالەمدەسۋ دە ادەپتىلىكتىڭ جوعارعى قۇندىلىعى.
قوعامدىق كولىكتەگى كەلەڭسىز جاعداي
بۇگىن اۆتوبۋسپەن ۇيگە قايتتىم، ۇلكەن ادەپسىزدىككە جولىقتىم. جۇرەگىمنىڭ اۋىرعانى سونشالىقتى، كوزىمنەن ءبىر تامشى جاس شىعىپ كەتتى، مۇمكىن، مەن قاتتى كوڭىلىمە العانىم شىعار، الايدا بۇل ماسەلەنى قوزعاماۋ مۇمكىن ەمەس. اۆتوبۋسقا كىردىم، جاستار ارتىندا، ال ۇلكەن كىسىلەر الدىندا وتىر ەكەن. مەن وتىرعان ايالدامادان تاعى ءبىر ۇلكەن كىسى، جاسى شامامەن 65-كە كەلگەن اتا اۆتوبۋسقا كىرۋگە ۇمتىلدى، جۇرگىزۋشى قارت ادامنىڭ وتىرعانىنا ءمان بەرمەدى، ءتىپتى اتانىڭ كىرگەنىنە كوز سالمادى دا ەسىكتەردى جاۋىپ جۇرە جونەلدى. قارت كىسى قۇلاپ كەتە جازدادى، ءبىراق ەشتەڭە دەمەدى، قولىمدى بەرىپ ەدىم، راقمەت بالام دەدى دە قويا سالدى.
سوسىن وتىرايىن دەسە ورىن جوق، ورىن بەرەتىن جاستار اۆتوبۋستىڭ ارتىنا وتىرىپ العان. الدىڭعى جاعىنداعى كىسىلەر 40 - 50 جاس شاماسىندا، وزدەرىن كارى سەزىندى مە، ارتىنداعى جاستار ورىن بەرسىن، جاستار وتىر عوي دەدى دە قوزعالمادى. نە دەگەن ساراڭدىق دەپ ويلادىم، نە دەگەن تاس جۇرەكتىك، ول كىسى بىزدەن قاراعاندا كوپ نارسە كوردى عوي، ءبىر ادام بولسىن تۇرىپ ورىن بەرمەۋ، نە دەگەن ادامدار ولار سوندا، مۇلدەم تۇسىنبەدىم. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ءبىر جىگىت ۇيقىسىنان ويانىپ تۇرىپ، ورىن بەردى. قارت كىسىنىڭ اياعى اۋىرادى ەكەن، ءجۇرۋى قيىن، ارەڭ دەگەندە جاناعى ورىنعا بارىپ وتىردى. جىگىتكە ۇلكەن راحمەتىن ايتتى. جىگىتكە مەن دە ريزا بولدىم. ول ۇيقىسىنان ەندى تۇرعاندىقتان تۇك تۇسىنبەي قالدى. كۇلدى دە شىعىپ كەتتى، اتتەڭ مەن دە شىعىپ كەتە العانىمدا عوي، الايدا ايالداماما ءالى جەتكەن جوقپىن. قارت كىسى ەشكىمگە اشۋلانبادى، كەرىسىنشە سونداي جاعدايدا ەكەنىنە ءوزىن كىنالى سەزىنىپ قانا وتىردى. ال مەن بولسام ول كىسىگە قاراپ، مۇڭايۋمەن ولەڭ تىڭداپ تۇردىم.
سونىمەن اۆتوبۋستاعى ادامدار بىرىنەن كەيىن ءبىرى تۇسە باستادى، اتانىڭ تۇسەتىن ۋاقىتى كەلگەن ەكەن، ورنىنان تۇرىپ ەكى ايالداما بۇرىن دايىندالىپ جاتىر ەكەن، سەبەبى، باسقا ادامدارعا كەدەرگى كەلتىرگىسى كەلمەگەن - اۋ. نەگە تۇسپەي جاتىر ەكەن دەپ مەن ۋايىمداپ تۇردىم. سوسىن بارىپ ءتۇسىندىم. ول كىسى ءتۇسىپ بارا جاتىر ەدى، سىرتقى جاقتان ءبىر جىگىت كومەكتەستى، وعان قاتتى قۋاندىم. سوسىن تەرەزەدەن قارت كىسىنىڭ ارەڭ دەگەندە ءجۇرىپ بارا جاتقانىن كوردىم دا، ىشىمنەن امان بولىڭىز، بۇنداي جاعدايعا ەندى تاپ بولماڭىز دەگەن بولاتىنمىن. مەن تۇسەتىن ايالداماعا جەتكەنشە ويلانۋمەن بولدىم.
دايەكسوز:
«ءبىز بويىمىزداعى ادەپتى دامىتۋعا ءتيىسپىز. ويتپەسەك ادامداردىڭ ءىلتيپاتىنان وپ - وڭاي ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن» (ي. گەتە)
تاقىرىپ: ادەپتەن وزبايىق
قۇندىلىق: «يماندىلىق»
قاسيەتتەر: ادەپتىلىك، كىشىپەيىلدىلىك
ماقساتى: 1. وقۋشىلاردىڭ ادەپ نەگىزدەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
2. ادەپ نورمالارىن ۇستانۋ ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ.
3. ادەپتىلىككە، مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ.
I. ساباق بارىسى
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 5 ت ءادىسىن ساباق بارىسىندا ورىندايمىز.
ءتارتىپ تالاپ تىنىشتىق تازالىق تاتۋلىق
II. تىنىشتىق ءساتى
- قايىرلى تاڭ، بالالار! سەندەردى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن!
قانە، ءبارىمىز ءبىزدىڭ اسپانداعى نۇرىن شاشىپ تۇرعان كۇنگە ۇقساپ وتىرايىق.
باياۋ اۋەن قويىلادى. وقۋشىلار دەنەسىن، باسىن تىك ۇستاپ، كوزىن جۇمىپ وتىرادى.
• ءمۇعالىم: ءبىز بارشا تىرشىلىككە جىلۋى مەن جارىق شاشقان كۇننىڭ كوزىنە اينالدىق. كۇننىڭ كوزى بولىپ جارقىراعان باسىمىز تەك جاقسىلىق ويلايدى. كۇننىڭ جىلۋىمەن راحاتتانعان قولدارىمىز تەك جاقسى ىستەر جاسايدى. جاپ - جارىق ساۋلە شاشقان اياقتارىمىز تەك دۇرىس جولمەن جۇرەدى. كۇننىڭ جارىعى اۋزىمىزعا دا كىردى – ول تەك شىندىقتى ايتادى. ال قۇلاعىمىز جاقسى سوزدەردى ەستيدى. ماڭدايىمىزعا جەتكەن جارىق ساۋلەمەن بىرگە ەڭ سۇيىكتى ادامدارعا، وتباسىنا، الەمگە، جانۋارلارعا، تابيعاتقا جىلى ساۋلەمىزدى سىيلاپ، ىشتەي جاقسى تىلەكتەر تىلەيىك. قانداي تىلەكتەر تىلەيمىز؟(ويلانامىز). وسىنداي تىنىشتىقتا ءسال وتىرا تۇرايىق. قانداي جان تىنىشتىعى! ەندى جايلاپ كوزدەرىڭدى اشۋعا بولادى.
كىم ءوزىنىڭ اسەرىمەن بولىسكىسى كەلەدى؟
«كوپىر»
بۇرىنعى وتكەن ماتەريالداردى ەسىنە ءتۇسىرىپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى
ادامي قارىم - قاتىناستاعى ەڭ باستى مىندەت نە؟
سالەمدەسۋ بىلەمىز بە؟ سالەمدەسۋ نەنىڭ بەلگىسى؟
ادەپتى سويلەۋدىڭ ادامي قارىم – قاتىناسقا ىقپالى قانداي؟
وزگەنىڭ ءسوزىن تىڭداماۋ، دۇرىس جاۋاپ بەرمەۋ ادەپتىلىككە جاتا ما؟
II كەزەڭ «ادەپتەن وزبايىق» تاقىرىبىن ءوز بەتتەرىمەن مەڭگەرتۋگە جاعداي جاساۋ
تەورياسى: «ءبىلۋ»
تاقىرىپ مازمۇنى بويىنشا سۇراقتاردى تالداۋ
- ءسىز ومىردەن قانداي ادەپ قاعيدالارىن ۇستاناسىز؟
- جالپى قازاق حالقىنىڭ قانداي ادەپ نورمالارىن بىلەسىز؟
- ادەپ، ادەپ ساقتاۋ، ادەپتىلىك دەگەن نە؟
- ادەپتىلىك ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىندە قالاي كورىنىس تابادى؟
- «دۇرىس ءجۇرۋ، تۇرۋ، ادەپتى بولا ءبىلۋ – ۇساق-تۇيەك ەمەس» دەگەن قالاي تۇسىنەسىڭدەر
تەورياسى: «ءتۇسىنۋ»
ءماتىن بويىنشا اڭگىمەلەسۋ
سوڭىنان دايەكسوزبەن قورىتىپ ءتۇسىندىرۋ
وقۋ اقپارات:
ادەپ ساقتاۋ – ادامگەرشىلىكتىڭ بەلگىسى. ادەپ ءسوزىنىڭ بالامالارى وتە كوپ: ادالدىق، كىشىپەيىلدىلىك، مەيىرىمدىلىك، سىپايىلىق، يماندىلىق قاسيەتتەرى بار بالا باسقا بالالارعا دا ەرەكشە ىلتيپاتپەن قارايدى. «ادەپتىلىك بەلگىسى – ءيىلىپ سالەم بەرگەنى» دەمەكشى سالەمدەسۋ دە ادەپتىلىكتىڭ جوعارعى قۇندىلىعى.
قوعامدىق كولىكتەگى كەلەڭسىز جاعداي
بۇگىن اۆتوبۋسپەن ۇيگە قايتتىم، ۇلكەن ادەپسىزدىككە جولىقتىم. جۇرەگىمنىڭ اۋىرعانى سونشالىقتى، كوزىمنەن ءبىر تامشى جاس شىعىپ كەتتى، مۇمكىن، مەن قاتتى كوڭىلىمە العانىم شىعار، الايدا بۇل ماسەلەنى قوزعاماۋ مۇمكىن ەمەس. اۆتوبۋسقا كىردىم، جاستار ارتىندا، ال ۇلكەن كىسىلەر الدىندا وتىر ەكەن. مەن وتىرعان ايالدامادان تاعى ءبىر ۇلكەن كىسى، جاسى شامامەن 65-كە كەلگەن اتا اۆتوبۋسقا كىرۋگە ۇمتىلدى، جۇرگىزۋشى قارت ادامنىڭ وتىرعانىنا ءمان بەرمەدى، ءتىپتى اتانىڭ كىرگەنىنە كوز سالمادى دا ەسىكتەردى جاۋىپ جۇرە جونەلدى. قارت كىسى قۇلاپ كەتە جازدادى، ءبىراق ەشتەڭە دەمەدى، قولىمدى بەرىپ ەدىم، راقمەت بالام دەدى دە قويا سالدى.
سوسىن وتىرايىن دەسە ورىن جوق، ورىن بەرەتىن جاستار اۆتوبۋستىڭ ارتىنا وتىرىپ العان. الدىڭعى جاعىنداعى كىسىلەر 40 - 50 جاس شاماسىندا، وزدەرىن كارى سەزىندى مە، ارتىنداعى جاستار ورىن بەرسىن، جاستار وتىر عوي دەدى دە قوزعالمادى. نە دەگەن ساراڭدىق دەپ ويلادىم، نە دەگەن تاس جۇرەكتىك، ول كىسى بىزدەن قاراعاندا كوپ نارسە كوردى عوي، ءبىر ادام بولسىن تۇرىپ ورىن بەرمەۋ، نە دەگەن ادامدار ولار سوندا، مۇلدەم تۇسىنبەدىم. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ءبىر جىگىت ۇيقىسىنان ويانىپ تۇرىپ، ورىن بەردى. قارت كىسىنىڭ اياعى اۋىرادى ەكەن، ءجۇرۋى قيىن، ارەڭ دەگەندە جاناعى ورىنعا بارىپ وتىردى. جىگىتكە ۇلكەن راحمەتىن ايتتى. جىگىتكە مەن دە ريزا بولدىم. ول ۇيقىسىنان ەندى تۇرعاندىقتان تۇك تۇسىنبەي قالدى. كۇلدى دە شىعىپ كەتتى، اتتەڭ مەن دە شىعىپ كەتە العانىمدا عوي، الايدا ايالداماما ءالى جەتكەن جوقپىن. قارت كىسى ەشكىمگە اشۋلانبادى، كەرىسىنشە سونداي جاعدايدا ەكەنىنە ءوزىن كىنالى سەزىنىپ قانا وتىردى. ال مەن بولسام ول كىسىگە قاراپ، مۇڭايۋمەن ولەڭ تىڭداپ تۇردىم.
سونىمەن اۆتوبۋستاعى ادامدار بىرىنەن كەيىن ءبىرى تۇسە باستادى، اتانىڭ تۇسەتىن ۋاقىتى كەلگەن ەكەن، ورنىنان تۇرىپ ەكى ايالداما بۇرىن دايىندالىپ جاتىر ەكەن، سەبەبى، باسقا ادامدارعا كەدەرگى كەلتىرگىسى كەلمەگەن - اۋ. نەگە تۇسپەي جاتىر ەكەن دەپ مەن ۋايىمداپ تۇردىم. سوسىن بارىپ ءتۇسىندىم. ول كىسى ءتۇسىپ بارا جاتىر ەدى، سىرتقى جاقتان ءبىر جىگىت كومەكتەستى، وعان قاتتى قۋاندىم. سوسىن تەرەزەدەن قارت كىسىنىڭ ارەڭ دەگەندە ءجۇرىپ بارا جاتقانىن كوردىم دا، ىشىمنەن امان بولىڭىز، بۇنداي جاعدايعا ەندى تاپ بولماڭىز دەگەن بولاتىنمىن. مەن تۇسەتىن ايالداماعا جەتكەنشە ويلانۋمەن بولدىم.
دايەكسوز:
«ءبىز بويىمىزداعى ادەپتى دامىتۋعا ءتيىسپىز. ويتپەسەك ادامداردىڭ ءىلتيپاتىنان وپ - وڭاي ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن» (ي. گەتە)
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءىدىرىس ۇرگەنىشبايەۆ ەسىمى تاريحتا، ءبىزدىڭ ەسىمىزدە ماڭگى قالماق
