اعىلشىن تىلىندە سويلەۋدى قالىپتاستىرۋدىڭ ادىستەرى
اعىلشىن تىلىندە سويلەۋدى قالىپتاستىرۋدىڭ ادىستەرى
ءتىل – قارىم - قاتىناس قۇرالى. ءتىل سويلەۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى، سويلەۋ ارقىلى عانا دامىپ، ءومىر سۇرەدى. ءبىز شەت ءتىلىن وقىتۋ تۋرالى ايتقاندا، ونى ەڭ الدىمەن قاتىناس قۇرالى رەتىندە وقيمىز.
سويلەۋدىڭ نەگىزگى ماعىناسى ادامنىڭ الەممەن قارىم - قاتىناسى ادام ساناسىندا كورىنىس تاباتىن وي. سويلەۋدىڭ نەگىزگى وبەكتىسى ادامنىڭ شىنشىل ومىرمەن بايلانىستى. بيليايەۆ ويىنشا شەت ءتىلىن يگەرۋ ياعني باسقا تاسىلدەرمەن جانە جولدارمەن ساناداعى ويدى شىعارۋ. سويلەۋدى ادامدار بىردەڭەنى ايتۋ قاجەتتىلىگى تۋعان كەزدە قولدانادى. اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ العاشقى ساتىلارىندا وقۋشىلاردا اعىلشىن تىلىندە ءوز ويىن جەتكىزۋ قاجەتتىلىگى تۋادى. ول قارىم - قاتىناس جاساپ وتىرعان قيمىل ءىس - ارەكەت نەگىزىندە كورىنەدى. مىسالى بىردەڭەنى جەتكىزۋ، سۇراققا جاۋاپ بەرۋ، ءوتىنىشتى ورىنداۋ سونداي - اق قالامدى اپەرۋ، ەسىكتى اشۋ، تاقتانى ءسۇرتۋ ت. ب. بۇل جاعدايلاردىڭ نەگىزگى ماقساتى كۇتىلەتىن قورىتىندى. اعىلشىن تىلىندە ويدى جەتكىزۋ كەزىندە وقۋشى ەستەگى سوزدەردى تەرىپ (اناليز) ونى ويدى جەتكىزۋ ءۇشىن سويلەۋ بۇتىنىنە قوسۋ كەرەك (سينتەز). ءسوزدى جادىدا ساقتاۋ ءۇشىن ولاردى بەلگىلى ءبىر نارسەمەن قاتىستى جۇيەلەۋ كەرەك. ولار پاراديگماتيكالىق جانە سينتاگماتيكالىق بولا الادى. سويلەۋدىڭ وسى ەكى ءتۇرى كوپ بولسا وقۋشىنىڭ سويلەي الۋ قابىلەتى جوعارى بولادى.
پاراديگماتيكالىق بايلانىس نەگىزىندە سوزدەردى ءارتۇرلى بەلگىسىنە قاراپ ەستە ساقتاي الادى.
- جازۋ كەزىندەگى بىردەي دىبىستالۋ two - too
- one - won، see - sea
- ماعىنا جاقىندىعىنا بايلانىستى مىسالى: small - little
- ماعىناسىنىڭ قاراما - قارسىلىعىنا بايلانىستى answer - ask
Cويلەۋ كەزىندە سينتاگماتيكالىق بايلانىستا ۇلكەن رول اتقارادى. ياعني باسقا سوزدەرمەن سايكەس كەلۋ نەگىزىندە مىسالى order دەگەن ءسوز كەلەسى ءسوز تىركەستەرىندە قولدانىلادى.
- order - something (order dinner، order breakfast، a new coat etc )
- order to do something (order to stand up، to close the door، to stay in bed)
- give an order to do something (to stand up، to stay after classes)
وسى سوزدەردىڭ تاڭدالىنىپ الىنۋىنا سويلەۋشىلەر اراسىنداعى قارىم - قاتىناس لەكسيكالىق سوزدىك قورلارى قاتىستى قۇرالداردى تاڭداپ الۋ پروسەسىندە مىناداي جاعدايلار ىسكە اسادى.
- كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن اعىلشىن تىلىندەگى بىرلىكتەر
Good afternoon، thank you my name is، I am on duty، may I come in.
سوزدەردىڭ ورنىن اۋىستىرۋ جانە قۇرىلىمىن وزگەرتۋ. مىسالى: My name is دەگەن دايىن تىركەستەن name is بىرلىگى وزگەرىسسىز قالىپ my ءتۇرىن his، her نەمەسە my sister’s دەپ اۋىستىرۋعا بولادى. وسى قۇرىلىمدى وزگەرتۋ كەزىندە بىرىنشىدەن ويلاۋ تىكەلەي مەن ارقىلى جۇزەگە اسىپ 2 - ءشى جاعدايدا گرامماتيكالىق قۇرىلىمى ىسكە اسادى. شەت ءتىلىن وقىتۋدىڭ قيىندىعى وسىندا. ادام ويىن جەتكىزەر كەزىندە ونى ءبىرىنشى ويلاپ الادى ال ول انا تىلىندە ىسكە اسادى. سويلەۋ قۇرىلىمىنىڭ 3 - ءشى بولىگى ويدى جۇزەگە اسىرۋ ءبولىمى.
سويلەۋ اۋديروۆانيە، وقۋ جانە جازۋمەن تىعىز بايلانىستا. اۋديروۆانيە مەن سويلەۋ ويدى اۋىزشا جەتكىزۋ رەتىندە ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. سويلەۋ بۇل تىكەلەي وقۋمەن بايلانىستى. ياعني سويلەۋ مەن داۋىستاپ وقۋدىڭ قارىم قاتىناسىن دالەلدەپ جاتۋ ارتىق. سويلەۋ جازۋمەن دە بايلانىستى. مىسالى وقۋشى جازۋ ۇستىندە ءوز ويىنان سىبىرلاپ ايتىپ وتىرادى.
سويلەۋ مونولوگتىق جانە ديالوگتىق تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى. ول مەتوديكالىق ماقسات نەگىزىندە دە جۇزەگە اسادى ياعني ءاربىر سويلەۋ فورمالارىنىڭ لينگۆيستيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتۋ نەگىزىندە. مونولوگتىق ويلاۋعا ويدى تولىق جەتكىزۋ جانە ءبىر - بىرىمەن بايلانىستى بولۋ دەگەن مىنەزدەمە ءتان. ديالوگتىق سويلەۋ كليشەلەرىن جانە ەليپتيكالىق سويلەمدەردى قولدانۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسادى. مىسالى سويلەۋ پراكتيكاسىندا جالپى سۇراقتارعا ءيا، جوق دەگەن قىسقا جاۋاپ الا الامىز. وقۋشىلار كوبىنەسە بۇنداي جاۋاپقا قاناعاتتانباي تولىق جاۋاپ سۇرايدى. مىسالى is it tuesday today دەگەن سۇراققا yes، it is نەمەسە yes it is already tuesday today دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى. التەرناتيۆتىك سۇراقتارعا جاۋاپ رەتىندە مىنانداي مىسالدار كەلتىرە الامىز. Yes، it is an English book or Russian one سۇراعىنا it is a Russian one نەمەسە a Russian one دەگەن جاۋاپ الا الامىز.
ارنايى سۇراقتارعا مىناداي جاۋاپ الا الامىز what is red. The flower is who will go to the cinema. My brother will. دەگەن سياقتى جاۋاپ الۋعا بولادى.
مونولوگتىق سويلەۋگە «حابارلاۋ» دەگەن مىنەزدەمە بەرە الامىز. ولارعا مىنانداي مىسالدار كورسەتە الامىز. مىسالى وقۋشىلار قايدا وقيمىز نەمەسە بۇگىن قاي كۇن دەگەن سوزدەردى اعىلشىنشا جەتكىزە الۋ قاجەت. اعىلشىن ءتىلىڭ وقىتۋ كەزىندە وقۋشىلار سويلەۋگە ۇمىتىلادى. ءتىپتى وقۋشىلاردىڭ لەكسيكالىق سوزدىك قورلارى مينيمالدى دارەجەدە بولسا دا ولار ءتىلدىڭ كوممۋنيكاتيۆيۆتىك قىزمەتىن سەزىنە باستايدى. اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ العاشقى جىلدارىندا وقۋشىعا سۇراقتاردى قويۋ، وعان جاۋاپ بەرۋ ت. ب سياقتى ۇساق سويلەۋ بىرلىكتەرىن وقىتۋشى سۇرايدى. سويلەۋ كەزىندە وقۋشى كەم دەگەندە ءۇش سويلە مونولوگتىق سويلەۋگە سويلەۋ دايىندىقسىز ىسكە اسادى، ياعني ءتىلدىڭ ءتىل ماتەريالىنىڭ كولەمى بەس سويلەمنەن كەم بولماۋ كەرەك. وقىتۋدىڭ ەكىنشى جىلىندا ديالوگتىق سويلەۋ كەزىندە اڭگىمەنى جۇرگىزە الۋ قابىلەتتىلىگى بولۋ كەرەك، ول سۇراق پەن جاۋاپ، ۇسىنىس، بۇيىرۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسادى. ول تىكەلەي تىلدىك ءماتىننىڭ باعدارلاماسىنا قاتىستى بولۋ كەرەك جانە ول 4 سويلەمنەن كەم بولماۋى قاجەت. كەيبىر مونولوگتىق سويلەۋ كۇردەلىرەك ياعني ونىڭ كولەمى 7 سويلەمنەن جوعارى بولۋ كەرەك. اۋىزشا سويلەۋ شەت ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى. سويلەۋ – ساباقتىڭ ماڭىزدى بولىگى. اۋىزشا سويلەۋ - وقۋشىلاردىڭ ءماتىندى تىڭداۋ مەن وقۋ كەزىندەگى وقىلعان ماتەريالدى تەكسەرۋ قۇرالى.
بقو، ورال قالاسى،
№20 وجببم اعىلشىن ءتىلى ءپانى ءمۇعالىمى
ماليۋكوۆا گۇلجيھان شامۇرات قىزى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ءتىل – قارىم - قاتىناس قۇرالى. ءتىل سويلەۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى، سويلەۋ ارقىلى عانا دامىپ، ءومىر سۇرەدى. ءبىز شەت ءتىلىن وقىتۋ تۋرالى ايتقاندا، ونى ەڭ الدىمەن قاتىناس قۇرالى رەتىندە وقيمىز.
سويلەۋدىڭ نەگىزگى ماعىناسى ادامنىڭ الەممەن قارىم - قاتىناسى ادام ساناسىندا كورىنىس تاباتىن وي. سويلەۋدىڭ نەگىزگى وبەكتىسى ادامنىڭ شىنشىل ومىرمەن بايلانىستى. بيليايەۆ ويىنشا شەت ءتىلىن يگەرۋ ياعني باسقا تاسىلدەرمەن جانە جولدارمەن ساناداعى ويدى شىعارۋ. سويلەۋدى ادامدار بىردەڭەنى ايتۋ قاجەتتىلىگى تۋعان كەزدە قولدانادى. اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ العاشقى ساتىلارىندا وقۋشىلاردا اعىلشىن تىلىندە ءوز ويىن جەتكىزۋ قاجەتتىلىگى تۋادى. ول قارىم - قاتىناس جاساپ وتىرعان قيمىل ءىس - ارەكەت نەگىزىندە كورىنەدى. مىسالى بىردەڭەنى جەتكىزۋ، سۇراققا جاۋاپ بەرۋ، ءوتىنىشتى ورىنداۋ سونداي - اق قالامدى اپەرۋ، ەسىكتى اشۋ، تاقتانى ءسۇرتۋ ت. ب. بۇل جاعدايلاردىڭ نەگىزگى ماقساتى كۇتىلەتىن قورىتىندى. اعىلشىن تىلىندە ويدى جەتكىزۋ كەزىندە وقۋشى ەستەگى سوزدەردى تەرىپ (اناليز) ونى ويدى جەتكىزۋ ءۇشىن سويلەۋ بۇتىنىنە قوسۋ كەرەك (سينتەز). ءسوزدى جادىدا ساقتاۋ ءۇشىن ولاردى بەلگىلى ءبىر نارسەمەن قاتىستى جۇيەلەۋ كەرەك. ولار پاراديگماتيكالىق جانە سينتاگماتيكالىق بولا الادى. سويلەۋدىڭ وسى ەكى ءتۇرى كوپ بولسا وقۋشىنىڭ سويلەي الۋ قابىلەتى جوعارى بولادى.
پاراديگماتيكالىق بايلانىس نەگىزىندە سوزدەردى ءارتۇرلى بەلگىسىنە قاراپ ەستە ساقتاي الادى.
- جازۋ كەزىندەگى بىردەي دىبىستالۋ two - too
- one - won، see - sea
- ماعىنا جاقىندىعىنا بايلانىستى مىسالى: small - little
- ماعىناسىنىڭ قاراما - قارسىلىعىنا بايلانىستى answer - ask
Cويلەۋ كەزىندە سينتاگماتيكالىق بايلانىستا ۇلكەن رول اتقارادى. ياعني باسقا سوزدەرمەن سايكەس كەلۋ نەگىزىندە مىسالى order دەگەن ءسوز كەلەسى ءسوز تىركەستەرىندە قولدانىلادى.
- order - something (order dinner، order breakfast، a new coat etc )
- order to do something (order to stand up، to close the door، to stay in bed)
- give an order to do something (to stand up، to stay after classes)
وسى سوزدەردىڭ تاڭدالىنىپ الىنۋىنا سويلەۋشىلەر اراسىنداعى قارىم - قاتىناس لەكسيكالىق سوزدىك قورلارى قاتىستى قۇرالداردى تاڭداپ الۋ پروسەسىندە مىناداي جاعدايلار ىسكە اسادى.
- كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن اعىلشىن تىلىندەگى بىرلىكتەر
Good afternoon، thank you my name is، I am on duty، may I come in.
سوزدەردىڭ ورنىن اۋىستىرۋ جانە قۇرىلىمىن وزگەرتۋ. مىسالى: My name is دەگەن دايىن تىركەستەن name is بىرلىگى وزگەرىسسىز قالىپ my ءتۇرىن his، her نەمەسە my sister’s دەپ اۋىستىرۋعا بولادى. وسى قۇرىلىمدى وزگەرتۋ كەزىندە بىرىنشىدەن ويلاۋ تىكەلەي مەن ارقىلى جۇزەگە اسىپ 2 - ءشى جاعدايدا گرامماتيكالىق قۇرىلىمى ىسكە اسادى. شەت ءتىلىن وقىتۋدىڭ قيىندىعى وسىندا. ادام ويىن جەتكىزەر كەزىندە ونى ءبىرىنشى ويلاپ الادى ال ول انا تىلىندە ىسكە اسادى. سويلەۋ قۇرىلىمىنىڭ 3 - ءشى بولىگى ويدى جۇزەگە اسىرۋ ءبولىمى.
سويلەۋ اۋديروۆانيە، وقۋ جانە جازۋمەن تىعىز بايلانىستا. اۋديروۆانيە مەن سويلەۋ ويدى اۋىزشا جەتكىزۋ رەتىندە ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. سويلەۋ بۇل تىكەلەي وقۋمەن بايلانىستى. ياعني سويلەۋ مەن داۋىستاپ وقۋدىڭ قارىم قاتىناسىن دالەلدەپ جاتۋ ارتىق. سويلەۋ جازۋمەن دە بايلانىستى. مىسالى وقۋشى جازۋ ۇستىندە ءوز ويىنان سىبىرلاپ ايتىپ وتىرادى.
سويلەۋ مونولوگتىق جانە ديالوگتىق تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى. ول مەتوديكالىق ماقسات نەگىزىندە دە جۇزەگە اسادى ياعني ءاربىر سويلەۋ فورمالارىنىڭ لينگۆيستيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتۋ نەگىزىندە. مونولوگتىق ويلاۋعا ويدى تولىق جەتكىزۋ جانە ءبىر - بىرىمەن بايلانىستى بولۋ دەگەن مىنەزدەمە ءتان. ديالوگتىق سويلەۋ كليشەلەرىن جانە ەليپتيكالىق سويلەمدەردى قولدانۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسادى. مىسالى سويلەۋ پراكتيكاسىندا جالپى سۇراقتارعا ءيا، جوق دەگەن قىسقا جاۋاپ الا الامىز. وقۋشىلار كوبىنەسە بۇنداي جاۋاپقا قاناعاتتانباي تولىق جاۋاپ سۇرايدى. مىسالى is it tuesday today دەگەن سۇراققا yes، it is نەمەسە yes it is already tuesday today دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى. التەرناتيۆتىك سۇراقتارعا جاۋاپ رەتىندە مىنانداي مىسالدار كەلتىرە الامىز. Yes، it is an English book or Russian one سۇراعىنا it is a Russian one نەمەسە a Russian one دەگەن جاۋاپ الا الامىز.
ارنايى سۇراقتارعا مىناداي جاۋاپ الا الامىز what is red. The flower is who will go to the cinema. My brother will. دەگەن سياقتى جاۋاپ الۋعا بولادى.
مونولوگتىق سويلەۋگە «حابارلاۋ» دەگەن مىنەزدەمە بەرە الامىز. ولارعا مىنانداي مىسالدار كورسەتە الامىز. مىسالى وقۋشىلار قايدا وقيمىز نەمەسە بۇگىن قاي كۇن دەگەن سوزدەردى اعىلشىنشا جەتكىزە الۋ قاجەت. اعىلشىن ءتىلىڭ وقىتۋ كەزىندە وقۋشىلار سويلەۋگە ۇمىتىلادى. ءتىپتى وقۋشىلاردىڭ لەكسيكالىق سوزدىك قورلارى مينيمالدى دارەجەدە بولسا دا ولار ءتىلدىڭ كوممۋنيكاتيۆيۆتىك قىزمەتىن سەزىنە باستايدى. اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ العاشقى جىلدارىندا وقۋشىعا سۇراقتاردى قويۋ، وعان جاۋاپ بەرۋ ت. ب سياقتى ۇساق سويلەۋ بىرلىكتەرىن وقىتۋشى سۇرايدى. سويلەۋ كەزىندە وقۋشى كەم دەگەندە ءۇش سويلە مونولوگتىق سويلەۋگە سويلەۋ دايىندىقسىز ىسكە اسادى، ياعني ءتىلدىڭ ءتىل ماتەريالىنىڭ كولەمى بەس سويلەمنەن كەم بولماۋ كەرەك. وقىتۋدىڭ ەكىنشى جىلىندا ديالوگتىق سويلەۋ كەزىندە اڭگىمەنى جۇرگىزە الۋ قابىلەتتىلىگى بولۋ كەرەك، ول سۇراق پەن جاۋاپ، ۇسىنىس، بۇيىرۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسادى. ول تىكەلەي تىلدىك ءماتىننىڭ باعدارلاماسىنا قاتىستى بولۋ كەرەك جانە ول 4 سويلەمنەن كەم بولماۋى قاجەت. كەيبىر مونولوگتىق سويلەۋ كۇردەلىرەك ياعني ونىڭ كولەمى 7 سويلەمنەن جوعارى بولۋ كەرەك. اۋىزشا سويلەۋ شەت ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى. سويلەۋ – ساباقتىڭ ماڭىزدى بولىگى. اۋىزشا سويلەۋ - وقۋشىلاردىڭ ءماتىندى تىڭداۋ مەن وقۋ كەزىندەگى وقىلعان ماتەريالدى تەكسەرۋ قۇرالى.
بقو، ورال قالاسى،
№20 وجببم اعىلشىن ءتىلى ءپانى ءمۇعالىمى
ماليۋكوۆا گۇلجيھان شامۇرات قىزى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
بىلىمدىلىگى: كومپيۋتەر قۇرىلعىلارى بويىنشا وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن نىعايتۋ، تياناقتاۋ ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، تەكسەرە وتىرىپ، قورىتىندىلاۋ.
-
وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ - ساپالى ءبىلىم كەپىلى
