الاش ارىستارى: سوڭعى ءسوز، سوڭعى سۋرەت
قازاق تاريحىنىڭ ماقتاناتىن، شاتتاناتىن كەزىنەن بولەك، جۇزگە جابىرقاۋ اكەلەتىن، كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەتىن كۇندەرى-دە بار. ول – كوپشىلىككە بەلگىلى 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كورگەندەردى ەسكە الۋ كۇنى
نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان تاريحي فوتوسۋرەتتەردىڭ جيىنتىعىن بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن الماتىداعى كينو-فوتوقۇجاتتار جانە دىبىس جازبالارى ساقتالعان ورتالىق مۇراعاتىنىڭ قورى جۇرتشىلىققا جاريالاعان بولاتىن. ۇلت ءۇشىن قۇربان بولعان ەسىل ەرلەردىڭ جازىقسىز بەينەسىن مۇراعاتتىڭ قور مەڭگەرۋشىسى ەڭلىك تولىقبايەۆانىڭ رەسپۋبليكالىق «جاس الاش» گازەتىنە جاريالاۋى بويىنشا تانىپ بىلگەن كوپشىلىكتىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ، جان دۇنيەسى الاي-دۇلەي كۇيگە تۇسكەنى انىق. سونىمەن قاتار زەرتتەۋشى، جۋرناليست بولات ءمۇرسالىم قۇراستىرعان «الاشوردا» فوتوالبومىنان دا بىرنەشە سۋرەت كوشىرىلىپ الىندى.
ءار سۋرەت – ءار ءتۇرلى تاعدىر. سوڭعى ءسوز – ارمانشىل ادامنىڭ، ءۇمىتتى جاننىڭ كەلەشەككە سالەمى، امانات-وسيەتى. «ءسوزىڭ – ءوزىڭ» دەپ س. تورايعىروۆ بەكەر ايتپاسا كەرەك. قايران ارىستاردىڭ مۇباراك جۇزىنەن، بەيكۇنا پەيىلىنەن جازىقسىزدىعى، ناقاقتىعى ايقىن اڭعارىلادى. تەرگەۋدەگى سانسىز قيتۇرقىلىق، مازاققا تولى الداپ-ارباۋ ارىستارىمىزدىڭ جىگەرىن جاسىتا الماپتى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەل اراسىنداعى زور بەدەلىنەن قورىققان بولشيەۆيكتەر ونى قازاقستاننان الاستاپ، ماسكەۋگە جەر اۋداردى. ون جىل ءۇي قاماعىندا وتىرعان ايگىلى تۇلعانى 1937 جىلدىڭ تامىز ايىندا قايتا تۇتقىندايدى. ءاليحان بوكەيحاندى اتۋ جازاسىنا كەسكەن ۇكىم 1937 جىلى 27 قىركۇيەكتە شىعارىلعان جانە ءدال سول كۇنى شەشىم ورىندالعان.
1989 جىلى مامىردىڭ 14 سسرو جوعارعى سوتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا ارەكەتىندە قىلمىس قۇرامى جوق بولعاندىقتان تولىق اقتالدى.
«مەن سوۆەتتىك بيلىكتى جاقسى كورگەن ەمەسپىن، ءبىراق، مويىندادىم!» ءاليحانتانۋشى س. ءجۇسىپ مىرزانىڭ زەرتەۋىنشە، بۇل – الاشتىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ سوڭعى ءسوزى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى العاشىندا 1929 جىلى نكۆد جەندەتتەرىنىڭ قۇرىعىنا ىلىگىپ، 10 جىل مەرزىمگە كونسلاگەرگە كەسىلدى. الايدا ول جازا سولتۇستىك ولكەگە (ارحانگەلسك وبلىسى) جەر اۋدارىلۋعا وزگەرتىلدى. ايداۋدان 1934 جىلى امان ورالعاننان كەيىن 3 جىلدان سوڭ، 1937 جىلدىڭ 8 قازانىندا قايتا ۇستالىپ، «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان ايىپ تاعىلدى. ەكى ايدان سوڭ، ياعني 8 جەلتوقساندا اتىلدى. 1988 جىلى سوۆەتتىڭ سوتتىڭ شەشىمىمەن ايىپسىز دەپ تانىلىپ، اقتالدى.
ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى بولعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ادەبيەت حاقىنداعى وسيەتىن سوڭعى ءسوز رەتىندە دە باعالايمىز: «ادەبيەتتi ەشكiم ماقتانىش ءۇشiن جازبايدى، ول مiنەزدەن تۋادى، ۇلتىنىڭ قاجەتiن وتەيدi ءسويتiپ…» ونىڭ بۇل ءسوزى ءاليحاننىڭ «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەن سوزىمەن ۇندەسىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ماسكەۋگە قىزمەتكە اۋىسقان 1930 جىلدىڭ قازان ايىندا تۇتقىندالىپ، 1932 جىلى ۆورونەجگە 5 جىل مەرزىمگە جەر اۋدارىلادى. 1938 جىلى قايتا تۇتقىندالىپ، ۇشتىكتىڭ شەشىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. ۇكىم 1938 جىلدىڭ 3 تامىزىندا ورىندالعان. تەك ستالينيزم زارداپتارى جويىلعاننان كەيىن 1958 جىلدىڭ 28 اقپانىندا اقتالدى.
وكىنىشكە قاراي، «ايتۋدا جانشا شەبەر» دەپ سۋرەتتەلەتىن بۇل ارىستىڭ سوڭعى وسيەتى ساقتالماپتى.
تەمىربەك جۇرگەنوۆ كسرو جوعارعى سوۆەتىنە دەپۋتاتتىققا كانديدات رەتىندە ۇسىنىلاتىن 1937 جىلدىڭ 3 تامىزىندا «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان ايىپپەن ۇستالعان. ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابىنىڭ 10، 11-تارماقتارى بويىنشا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. سسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىنىڭ 1957 جىلى 18 ساۋىردەگى شەشىمىمەن كىناسىز جازالانعانى انىقتالىپ تولىق اقتالعان.
حالەل دوسمۇحامەدوۆ 1938 جىلى 26 شىلدەدە جالعان ساياسي ايىپپەن ەكىنشى رەت تۇتقىنعا الىنىپ، اۋەلى ماسكەۋ، كەيىن الماتى تۇرمەسىندە وتىردى. 1939 جىلى 24 ساۋىردە اسكەري تريبۋنالدىڭ ۇكىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ونىڭ ءىسى تەك 1958 جىلى 28 اقپاندا قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستىق ىستەر كوللەگياسىندا قايتا قارالىپ اقتالدى.
1938 جىلى ەكىنشى رەت قامالعاندا شيەتتەي بالا-شاعاسىنا: «ەندى مەنى كۇتپەڭدەر. ەلگە كوشىڭدەر»، – دەپ ءتىل قاتىپ، سوڭعى ءسوزىن ايتىپ ۇلگەرەدى…
1937 جىلدىڭ تامىزىنان 1938 جىلدىڭ 25 اقپانىنا دەيىن نكۆد تۇرمەسىندە وتىرعان سانجار اسفەندياروۆتىڭ سوڭعى ءسوزىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. وسىنداي پىكىردى ايگىلى قايراتكەر ءومىرىن زەرتتەۋشى عالىمدار بەكىتىپ وتىر.
ايگىلى قايراتكەردىڭ جۇبايى رابيعا دا قارلاگ-تا 5 جىل ايداۋدا بولدى. ءوزى 1958 جىلى 26 مامىردا اقتالدى.
ءنازىر تورەقۇلوۆتى 1937 جىلدىڭ 17 شىلدەسىندە نكۆد جەندەتتەرى تۇتقىندادى. وسى جىلدىڭ قاراشا ايىندا سسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري القاسى تۇرىكشىلدىكتى ناسيحاتتادى جانە «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتاپ، ەڭ جوعارعى ۇكىم – اتۋ جازاسىنا كەستى. 1958 جىلى 28 قاڭتاردا سسرو جوعارعى سوتىنىڭ شەشىمىمەن اقتالدى.
1929 جىلى باستالعان سوۆەتتىك قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە قازاقستانداعى ۇلتشىلدىق ۇيىممەن بايلانىسى بار دەگەن جالعان جالامەن تۇتقىندالىپ، ۇزاق تەرگەۋدەن كەيىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا 1931 جىلى اتۋ جازاسىنا سىرتتاي ۇكىم شىعارىلعان.
«ماعان تاعىلعان كىنامەن تانىستىم. ءوزىمدى ايىپتىمىن دەپ سانامايمىن». بۇل ايماۋىتوۆ قالامىنان تۋعان سوڭعى سوزدەر ەدى.
ساكەن سەيفۋللين ناقاق جالامەن 1937 جىلدىڭ 24 قىركۇيەگى كۇنى قاماۋعا الىنعان. 1938 جىلى «ۇلتشىل بۋرجۋا» دەگەن ايىپپەن تۇتقىندالىپ، 1938 جىلى 25 اقپاندا الماتى نكۆد-سىنىڭ قابىرعاسىندا اتىلدى. كەيىن ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن 1957 جىلى اقتالعان.
سۇڭقار ساكەن: «ەشقانداي قىلمىس جاساعان ەمەسپىن. الدىن الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدە ايتىلعانداردى راستامايمىن»، – دەسە دە، اجال قۇرىعىنان قۇتىلا المادى.
ءىلياس جانسۇگىروۆ 1937 جىلى 5 تامىز كۇنى رەپرەسسيا جەندەتتەرىنىڭ كەسىرىنەن قاماۋعا الىنىپ، 1938 جىلى 26 اقپان كۇنى اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. 1957 جىلى 12 ساۋىردە تولىق اقتالىپ، تۋعان حالقىمەن قاۋىشادى.
اقىننىڭ سوڭعى كەزدە قالاي جانە قايدە جەردە ۇستالعانىن، ونى ۇستاپ اكەتكەن ادامدار جايلى ونىڭ ۇلى سايات «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ءتىلشىسى ءومىرجان ءابدىحالىقۇلىنا بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەيدى: «اكەم ول ۋاقىتتا جازۋشىلار وداعىن (1937) باسقارعان. قازاقتىڭ سالتىمەن جاز شىعا تاۋدىڭ بوكتەرىندە كيىز ءۇي تىگىپ، سوندا دەم الادى ەكەن. سول جاقتان ۇستاپ اكەتكەن. قالاداعى ءۇيىن ءتىنتىپ، قۇجاتتارىن، شىعارمالارىن الىپ كەتكەن. كەيبىر شىعارمالارىنىڭ قايدا ەكەنى ءالى كۇنگە بەلگىسىز».
بەيىمبەت مايلين 1937 جىلى جازىقسىز تۇتقىندالىپ، قىزىل قىرعىن ساياسي رەپرەسسيانىڭ كەسىرىنەن 1938 جىلدىڭ 26 اقپانىندا سۇراۋسىز اتىلدى.
بەيىمبەتتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن جان-جاقتى زەرتتەگەن توقتار بەيىسقۇلوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، ايگىلى جازۋشىنى ايىپتايتىن سوت وتىرىسى 26 اقپاندا 12.30-دا باستالىپ، 12.45-تە اياقتالعان. ۇلتتىق ادەبيەت كلاسسيگىنىڭ ءومىرىن جالعىز وققا بايلاعان ءۇش-اق ادامنىڭ شەشىمىنە نەبارى 15 مينۋت ۋاقىت كەتكەن.
قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ اتىشۋلى 58-باپتىڭ 2، 8، 9، جانە 11-تارماقتارى بويىنشا ايىپتالعان. ەڭ الدىمەن ءبىرىنشى باپ (58-2) بويىنشا «جاپون جانسىزى» رەتىندە كىنا تاققان. ونداعىسى عالىمنىڭ جاپون تىلىنە قىزىعۋشىلىعىنان بولەك، 10-نان استام ءتىلدى بىلەتىندىگى سەبەپ. الايدا 58-8 باپ (تەررورلىق) ايىپتالىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ۇكىم شىعارىلدى. 1938 جىلدىڭ 25 اقپانىندا اتىلعان. 1957 جىلى 3 قازاندا سسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ شەشىمىمەن اقتالدى.
شاحزادا شونانوۆا – ستاليندىك رەپرەسسيا جىلدارىندا اتىلعان قازاقتىڭ ءۇش قىزىنىڭ ءبىرى. بەلگىلى جۋرناليست قاراگوز ءسىمادىلدىڭ جازۋىنشا، سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتپاق بولدى دەگەن ايىپپەن تورعاي سۇلەيمەنوۆا، ءماميلا تاڭاتوۆا ەسىمدى قازاق ايەلدەرى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
شاحزادا شونانوۆا تورە تۇقىمىنان جانە باقىتجان قاراتايەۆتىڭ تۋىسى بولۋى سەبەپتى، كەيىن كورنەكتى ءمۇعالىم تەلجان شونانوۆقا تۇرمىسقا شىعۋىنا بايلانىستى ءومىرى اۋىر جاعدايدا ءوتتى. 1931 جىلى الماتى مەديسينالىق ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، الايدا قاتاڭ باقىلاۋدا بولىپ، ۇزدىكسىز اڭدۋ مەن قۋدالاۋدىڭ استىندا بولعان ول 1933 جىلى اقىرى وقۋدى تاستادى. 1937 جىلى قيسىنسىز جالا جابىلىپ، «حالىق جاۋى» اتانعان شونانوۆا ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولدى.
الاشتىڭ ارىستاي ازاماتتارىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان وگپۋ مەن نكۆد رەپرەسسياسى ەكى كەزەڭنەن تۇرادى دەيدى زەرتتەۋشىلەر. بۇل قۋعىن-سۇرگىننىڭ اقىرى جاپپاي سوتتاۋدان بولەك جاپپاي اتۋعا ۇلاستى. 1928-1932 جىلدارداعى العاشقى سۇرگىندەۋ بارىسىندا 47 ادام تەرگەلىپ، 1930 جىلعى 4 ساۋىردەگى سوت ۇكىمىمەن 35 ادامعا ءتۇرلى جازا قولدانعان. احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان 10 ادامنىڭ اتۋعا بۇيىرىلىپ، كەيىن ونىسى 10 جىلدىق تۇرمەگە اۋىستىرىلاتىنى وسى كەز. ال 1932 جىلعى ەكىنشى سوت ۇكىمىنىڭ مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان ۇلى قايراتكەرلەر توبى 5 جىلدىڭ مەرزىمگە ۆورونەجگە ەرىكسىز ايدالدى.
تۇتاستاي الىپ قاراعاندا، 1937-1938 جىلعى قانقۇيلى ستاليندىك رەپرەسسيادان ەشكىم دە امان قالماعان («الاشوردا» كىتابىنىڭ «اباقتى جولى» ءبولىمى).
زاڭعار كارىمحان
بۇل دەرەك http://e-history.kz/ سايتىنان الىندى
You Might Also Like
-
...بۇرىنعى وتىرعان استىنا كەتىپ، ونىڭ ورنىنا ەكىنشى تاق ۇستىنە شىققاندىعىن – جاندىدا بالىق بىلەدى، جانسىزدا سامارقاننىڭ كوك تاسى بىلەدى. بالىق بىلەتۇعىندىعىن سونان بايقاعان: ناۋرىزداما توي قى...
-
31 مامىر – حالىقارالىق تەمەكى تارتۋمەن كۇرەس كۇنى. تەمەكىنىڭ زياندارى، تەمەكى يندۋسترياسىنىڭ ساۋدا قولدانىمى، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ تەمەكى ىندەتىمەن كۇرەسۋدە نەندەي شارالار ج...
