InfoHub Logo

سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى قاي حالىقتى الىپ قاراساق تا، سول ەلدىڭ وسىپ-وركەندەۋ جولىندا باسپا ءسوز ءرولى وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. راسىمەن، تاسقا قاشالىپ جازىلعان ءارى سارعايعان پاراقتارداعى التىن جازۋلاردىڭ قۇنى مەن ءمانى ەشقاشان جوعالمايدى. بۇل پىكىرىمە تاريحىمىزدان بەلگىلى سوناۋ "سارىارقا" گازەتى دالەل بولا الادى. بۇگىندە تامىرى تەرەڭدە جاتقان عاسىردان دا ۇزاق عۇمىرى بار بۇل گازەت قازان توڭكەرىسى كەزىنەن بەرى ۇلت مۇددەسى ءۇشىن شىرىلدادى. الدىنان كەزدەسكەن ساياسي سەنزۋراعا، ءتۇرلى سۇرلەۋ-سوقپاقتارعا باتىل تۇردە قارسى تۇردى. بودان ەلدىڭ ساناسىنا تاۋەلسىزدىك رۋحىن ءسىڭىرىپ، جۇرتتى وياتقان “قازاق” گازەتىمەن ۇندەس، باعىتتاس بۇل باسىلىم 1917-1918 جىلدارى سەمەي قالاسىندا شىعىپ تۇردى. گازەتتىڭ جاۋاپتى شىعارۋشىسى – الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى، سوڭىنان كەڭەستىك ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان حالەل عابباس ۇلى.

"سارىارقا" گازەتىندە الاشوردالىقتار ەل ءۇشىن ەمىنىپ، جۇرت ءۇشىن جۇمىلىپ قىزمەت ەتكەن. حالقىنىڭ ءقالىن الىستان اڭداپ، قايتسەك باسى ازات، كوزى اشىق جۇرت بولامىز دەپ قام جەگەن. سول جولدا مالىن دا، جانىن دا اياماعان. قايمانا قارا قازاعىن ورگە سۇيرەپ، ويرانى شىققان ورداسىن قايتا تىگىپ، الەمدىك وركەنيەتتەن قالماۋىن ماقسات ەتكەن قايماقتاردىڭ ەڭبەگى ولشەۋسىز. ەتكەن ەڭبەك، توككەن تەردىڭ وتەۋىندەي بولىپ ەسىمدەرى ەل جادىنان وشپەيدى، قايتا ۋاقىت وتكەن سايىن جاقۇتتاي جارقىراپ، جاقىنداي تۇسەدى. وسىنداي سوم تۇلعالاردىڭ بىرى-حالەل عابباس ۇلى. سەبەبى الاش قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىلارى باستاعان وسىناۋ زور تاريحي كۇرەس كەرۋەنىن جالعاستىرۋشى حالەل عابباس ۇلىنىڭ كوسەمسوزدىك، ياعني پۋبليسيستيكالىق ەڭبەكتەرى الاش ءۇنى «سارىارقادا» جارىق كوردى. ال ول باسىلىم 1917 جىلى الاشوردا اۆتونومياسى دۇنيەگە كەلىپ، ونىڭ ەل تاريحىنداعى ازات مەملەكەتتىك قۇرىلىم ەكەندىگىن، حالىقتىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىز ۇكىمەتىنىڭ ماقسات-مۇددەسى جۇرتىمىزدىڭ عاسىرلار بويعى ارمانىنىڭ تاريح شىندىعىنا اينالعان كورىنىسى بولعانىن ەلگە ۇعىندىرۋشى باسىلىم، ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، ازات ەل مەملەكەتىنىڭ ءۇنى بولدى. «سارىارقا» گازەتىندە ول جارىق كورگەن كۇننەن باستاپ تەرەڭ ويلى، اعارتۋشىلىق، ۇلت ازاتتىق يدەيالارىن تۋ ەتكەن، وتارلىق ەزگىگە قارسى، قازاق ۇلتىنىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي، رۋحاني ورلەۋى جالىندى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ۇلت زيالىلارى قىزمەت ەتتى. ولار گازەتتە حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ەلدە بولىپ جاتقان جاعدايلاردى كەڭىنەن قامتىعان ماقالالار لەگىن جاريالاپ تۇردى. سونداي-اق الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋ، قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋ سەكىلدى ماڭىزدى ماسەلەلەر قوزعاعان ساياسي ماقالالار دا جازدى.

گازەتتىڭ ۇستانعان ماقساتى مەن باعىتىن باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كورگەن ماقالالاردان دا كورۋگە بولادى. رەسەي يمپەرياسىنداعى ساياسي وزگەرىستەر قازاق قوعامدىق ويىنا قوزعاۋ سالىپ، قازاق زيالىلارىن ساياسي-الەۋمەتتىك، مادەني كوزقاراستار تۇرعىسىنان ءار ارناعا توعىستىردى. ەلدىڭ «كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» بولۋ ماقساتىندا جۇمىلا ەڭبەك ەتۋ، حالىققا قازاق قوعامىنداعى ساياسي وزگەرىستەردىڭ ءمانىن جەتە ۇعىندىرۋ، جاڭا شىققان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق مۇددەنى تۋ ەتكەن شەشىمدەرى مەن زاڭدىق قۇجاتتارىن جاريالاۋ، ەلگە وڭ جول، دۇرىس باعىت بەرۋ، جالپى ەلدىڭ ناقتى ءومىرى مەن بولاشاعىنا قىزمەت ەتۋى – «سارىارقانىڭ» ەڭ باستى ۇستانىمى بولعانى اقيقات. «سارىارقا» گازەتى العاشقى ساندارىنان باستاپ-اق ەل ومىرىندەگى ەڭ وزەكتى دە وتكىر ماسەسەلەردى قاۋزادى. «قازاقتىڭ تاريحى»، «ءدىن تالاسى»، «ايەل تەڭسىزدىگى» سەكىلدى كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تاعدىرلى تاقىرىپتاردى ءسوز ەتتى. اياعىنان قاز تۇرىپ، ءتاي-تاي باسقان، ەندى عانا ەس جيىپ كەلە جاتقان قازاق ەلى ءۇشىن سولكەزدەگى بىرەن-ساران كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ سەبەبىمەن وڭ-سولىن تانۋىنا تۇرتكى بولعان «سارىارقا» گازەتىنىڭ اتقارعان قىزمەتى ۇشان-تەڭىز. سايىن دالانىڭ توسىندە شاشىراپ جاتقان وقىرمانعا كوكەيتەستى ماسەلەلەردى ۇزدىكسىز جاريالاپ، جۇرتشىلىقتىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتتى. حالىقتىڭ ساناسىن، ساياسي ومىرگە كوزقاراسىن قالىپتاستىردى.

“سارىارقا” گازەتى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ مۇرا ەتىپ تاپسىرىپ كەتكەن، ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن سيپاتتايتىن، تاريحقا ساپار شەككىزىپ، كەمەلدەندىرەتىندەي قۇندىلىقتارعا باي گازەت. ەستەرىڭىزدە بولسا، وسى ”سارىارقا گازەتى” ءۇشىن قانشاما الاش زيالىلارى بار جانىن سالعان بولاتىن. سول كىسىلەردىڭ ەڭبەگىن باعالايىق! “گازەت حالىقتىڭ كوزى، ءھام، قۇلاعى” دەپ احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتامىز ايتقانداي،ءبىز ءۇشىن ءدال وسى گازەتتىڭ ورنى ءاردايىم ەرەكشە. قورىتىندىلاي كەلە ايتارىم، گازەت كوبەيسە، وقىرماندار كوبەيىپ، تاڭداپ-تالعاپ وقيدى دەمەكشى، ”سارىارقا” گازەتىنىڭ عۇمىرى ۇزاق بولسىن، العا قويعان ماقساتى ايقىن بولىپ ەل ءۇشىن، حالىق ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىن گازەت رەتىندە تاريحتا ءوز اتىن التىن ارىپتەرمەن ماڭگىلىككە قالدىرا بەرسىن!

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. “سارىارقا» گازەتى. 1917 جىل. ع.انەس.-الماتى: «ارىس» باسپاسى
2. ق. بەكحوجين “قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋ جولدارى”
3. ق. بەكحوجين “قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنىڭ وچەركى” (1860-1958) الماتى “مەكتەپ” 1981
4. اتابايەۆ ق. قازاق ءباسپاسوزى قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى (1870-1918). عىلىمي مونوگرافيا. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2000. -358 بەت

قالدىبايەۆا بالعىن قايرات قىزى

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى 1-كۋرس

---