ءالىمعازى
ءتۇس وڭالماي، ءىس وڭالمايدى.
حالىق دانالىعى
قالتاڭ-قۇلتاڭ ەتكەن جۇدىرىقتاي سار شال قوس قاباتتى كاتەج تەرزەسىنەن الاتاۋعا تاعى كوز سالادى... ءتانى تاس قابىرعانىڭ ىشىندە قامالعانمەن، رۋحى الىسقا ۇشتى....
1955 جىل. بەيجىڭ. التىن كۇز، سارالا جاپىراقتار بىر-بىرلەپ جەرگە قۇلايدى. كەزەكتى جينالىستان سوڭ سەيفۋدين ازيزوۆ پەن يمينوۆ ماۋ زىدۇڭنىڭ وزدەرىن قابىلداۋىن قيىلا ءوتىندى. ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتقان ماۋزىدۇڭ شىڭجاڭ مەن ىشكى مونعوليا باسشىلارىن حۋايجەنتيان زالىندا چجوۋ ەنلاي ەكەۋى بىرگە قابىلدادى. سەيفۋدين ازيزوۆ: «ءسىزدىڭ نۇسقاۋىڭىز بويىنشا جەر يەسى پومششيكتەردىڭ جەرىن الىپ قارا حالىققا بەردىك، ەندى ءىرى بۋرجۋازيا مەن بايلاردى نە ىستەيمىز دەپ، ءبىر جاعى ماداق كۇتە ءبىر جاعى سۇراعىنا جاۋاپ العىسى كەلىپ العا ۇمسىندى. ءدوڭ ايبات كورسەتىپ جوندانىپ وتىرعان ماۋ زىدۇڭ تەرشىگەن سيىر مۇرنىن ءسۇرتتى. سالالى ساۋساقتارىن جوعارى كوتەرىپ، كەرەقارىس ماڭدايىن سيپاي، شاشىن تارادى. مونعولدىڭ حالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ۋلانفۋعا ناراۋ قاراپ«سەندەر قالاي شەشتىڭدەر» ايتىپ بەر دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ، قىسقا موينىن قالىپسىز قوزعاپ ءسوزىنىڭ ارتىن جۇتتى. اناۋ استىنا سۋ شىققانداي قوپالاقتاپ ءسوز باستادى.
— ءسىزدىڭ تاپسىرماڭىز بويىنشا بۋرجۋازيا مەن بايلارعا قاتىستى مەملەكەتتىك سەكتور مەن جەكە مەنشىك سەكتوردى بىرىكتىرۋ ساياساتىن قولدانىپ جاتىرمىز. ماۋ زىدۇڭ شىڭجاڭنىڭ قوس باسشىسىنا بارلاي قاراپ «سەندەردە سولاي ىستەڭدەر» دەگەندەي ورنىنان تۇرىپ تەمەكسىن تۇتاتا كەزدەسۋدى ءبىتىردى.
اسپانى ىس قاپتاعان ءۇرىمجى قاباعى سالبىراعان كۇرتتەردەي كۇپتى، قويۋ مۇناردىڭ اراسىندا كوككە بوي سوزعان تاس ۇيلەر قاتارلاسا ساپ تۇزەيدى، كوشە ۋدا-شۋ، حۋنۆەيبيڭدەر ايقايلاي ارلى-بەرى ۇرانداتا كەتىپ بارادى. كۇنى دە ءتۇنى دە تىنىشسىز كۇي كەشكەن بەيباق قالا امالسىز مۇلگيدى.
1967 جىلدىڭ يت قاتىرار سۋىعى، ازىناعان 31 جەلتوقسان. ماويستەردىڭ تاپسىرماسىمەن «ەكىنشى قىزىل شتاب»-تىڭ باسشىلارى حۋ لۋانچۋان مەن حۋ دالۋان توتەنشە شۇعىل كەڭەس اشتى. 7335ء-شى اسكەري بولىمشە باستىعى ليۋ ءوز وكىلدەرىمەن كەلدى. ۇلكەندى كىشىلى ۇرىمجىدەگى بۇقارالىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى قاتىستى. بارلىعى 37 ادام. ونىڭ 30 عا جۋىعى ۇساق ۇلت. باجايلاي قاراعان حۋ لۋاچۋان ىشىنەن «بۇل ۇيمداردى تەزدەن تاراتۋ جانە قىتايلاسىترۋ كەرەك» دەپ تىستەندى. ماونىڭ ۇزىندىلەرىن وقىپ، قاي ەلدە تۇرعاندارنى ەستەرىنە مىقتاپ سالعان ول، ءسوزدىڭ كەزەگىن بولىمشە باستىعى ليۋعا بەردى. ول جوتكىرىنە ورنىنان قيقاڭداي تۇرىپ، ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى جاعىداي تۋرالى ۇزاق سويلەدى. بىردەڭە ايتا الماي تۇرعانى بايقالىپ قالدى. شەكەسىندەگى تەرىن تەز ءسۇرتىپ، امەريكا مەن سوۆەت ريۆيزيونيستەرى تۇتاندىرعان ءورتتى لاۋلاتقىسى كەلەتىن ىشكى جاۋلار ارامىزدا بار. سولاردى شۇعىل تۇتقىنداۋ بۇيىرعى كەلدى دەپ اقىرى ءىشىن اقتاردى، وتىرعانداردىڭ جۇرەگى توقتاپ قالا جازدادى. زالدىڭ ءىشى سىلتىدەي تىنىپ، ۇنسىزدىك باستى، ءار كىم ءوزىن ىشتەي تەكسەردى... ولار سەيفۋدين ازيزوۆ پەن يمينوۆ. تىنىسى توقتاي جازداعاندار زورعا دەم الدى. 37 ادامنىڭ 29 «يا ولار ءبىزدىڭ جاۋىمىز» دەپ قول قويدى. ايتان، ءالىمعازى باستاعان 8 ادام باس تارتىپ، قاعىس قالدى. ەندىگى جينالىس سەندەرگە باعىتتالادى دەگەندەي حۋ ولاردى وقىتى كوزىمەن اتىپ، جۇرەگىنىڭ كومەراسىنا ءتۇسىردى.
جارىم ءتۇن، ايتان قالىڭ ويدىڭ ىشىندە قامالىپ دوڭبەكشىپ جاتىر، تاستاي قاراڭعىنى جارىپ تەلەفون بەبەۋلەدى. ارجاعىندا حۋ لۋاچۋاننىڭ وكەتمسىگەن داۋسى ەستىلدى. تەز جەت، جينالىس. تروپكانى تاستاي سالدى. قۇلاعىنىڭ دابىل جارعاعى جارىلا جازدادى. اسىعىس جارىقتى قوستى. ساعات ءتىلى ەكىدەن تومەن سالاقتاپتى. استىعا تۇسكەن ايتاننىڭ الدىن قارۋ اسىنعان ەكى ادام توستى. انادايدا باسقالاردىڭ دا قارسى بايقالدى. ءقاۋپتى تەز سەزگەن ايتان ءوزىن تانىستىرىپ «ەكىنشى قىزىل شتاب»-تىڭ جينالىسىنا كەتىپ بارا جاتقانىن ايتتى. سۋىق قارۋ اسىنعاننىڭ بىرەۋى الدىنا سالىپ ايداپ، كەڭەس بولاتىن جەرگە جەتكىزدى. ءبارى جينالىپ وتىر، وڭتۇستىك شىڭجاڭ اسكەري وكرۋگىنىڭ بۇرىنى باستىعى ۇلاتايەۆ تا كەلىپتى. ول كەيىنگى كەزدە حۋ لۋاچۋاننىڭ سەنىمدى سەرىگى بولىپ، بۋرحان مەن يمينوۆكە قارسى كۇيە جاعىپ جۇرگەنىن ەستىگەن. ايتان قۇددى شۇبار جالان قوينىنا كىرىپ كەلە جاتقانداي ۇيقىسى شايداي اشىلدى. جوۋ ەنلايدان شۇعىل تەلەفون كەلدى دەپ قورازدانعان حۋ: «يمينوۆتى ۇستاپ، قاماڭدار دەدى» دەپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانا سويلەدى. شاتتىعىن بىردەن قۋىپ سۇرلانعان حۋ لۋاچۋان بۇگىن تۇندە، ءدال ءقازىر بۇيرىقتى ورىنداۋىمىز كەرەك دەپ، ستولدى تاقىلداتا وتىرعاندارعا اجىرايا قارادى. جارتى ساعاتتان كەيىن يمينوۆ ۇستالدى دەگەن حابار كەلدى، سول كۇنى كۇن شىقپاي شۋار حالىق كوميتەتىندەگى قامي اسىلحانوۆ، يۋسۋپ مۋمينوۆ جانە قالي اباقوۆتاردى دا قاماۋعا العانىن دۇيىم جۇرت ءبىلدى. كەزەك ەندى كىمگە كەلەدى دەپ، از ۇلتتاردان شىققان اتقا مىنگەن سەركەلەر ەتەگىن جيناپ، ەسىك قوڭىراۋى مەن تەلەفوننان اجالدىڭ ءۇنى ەستىلەردەي شوشىندى... اينالاسى ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە ومارعازى ايتان ۇلى، راحمەتوللا اپشە ۇلى، اشيردين تاتلىق، تۇرعىن الماس سىندى كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلار ءىز-تۇسسىز جوعالدى.
سۋىقتا ىزعارلى مۇنار كۇن ءۇرىمجى تۇنجىرايدى.
بولمسىز بۇلدىر تۇمان قالاعا شوگىپ تۇر. تاڭعى سۋىق وڭمەنىنەن ءوتىپ، بۇرسەڭدەگەن ايتان تاعى جينالىس زالىنا اسىعىس كەلە جاتتى. زالىم ويلارعا تابان تىرەگەن ماويستەردىڭ كوسەمى حۋ لۋاچۋان بۇل جينالىستى ايتانعا ارنادى. سەن، ايتان وزدىگىڭنەن «ەكىنشى قىزىل شتاب»-تىڭ تۇراقتى مۇشەلىگىنىن شىعۋعا ءوتىنىش جاز، سونىمەن بىرگە «ۇشقىنان جالىن قاۋلايدى» اتتى بۇحارالىق ۇيمنىڭ باسشىلىق قىزمەتىنەن باس تارت. ءوزىڭنىڭ كىناڭدى تولىق مويىنداپ، تۇسىنىكتەمە جاز. «مىندەتتى تۇردە يمينوۆ جونىندەگى ايپتاۋلاردى راستاپ جاز، ءۇش قىزىل تۋ ارقىلى جۇرگىزىپ وتىرعان ۇلىحاندىق ءشوۆينيزىمدى اشكەرلەۋ قوزعالىسىنىڭ باستىعى يمينوۆ دەپ كورسەت» دەپ اتان تۇيە كوتەرە الماس ءسوز ايتتى. ايتان «ەكىنشى قىزىل شتاب»-تىڭ تۇراقتى مۇشەلىگىنىن شىعۋعا ءوتىنىش جازدى. «ۇشقىنان جالىن قاۋلايدى» اتتى بۇحارالىق ۇيمنىڭ باسشىلىق قىزمەتىنەن باس تارتتى. سول ارالىقتا حۋعا تەلەفون كەلىپ، الدە كىمدەرمەن ۇزاق سويلەسىپ كەتتى، داۋىستارى قاتتى شىعا باستادى... تۇسىنىكتەمە جازىپ وتىرعان ايتان جالعان ايپتاۋدى، وتىرىك تاعىلعان كىنانى مويىندامايمىن دەپ باسقاشا جازدى. زالدىڭ ءىشى ابىر-سابىر كۇي كەشىپ، تىنىشسىزدانىپ جينالىس مەرزىمىنەن بۇرىن ءبىتتى.
***
اسپانى ىس قاپتاعان ءۇرىمجى قاباعى سالبىراعان كۇرتتەردەي كۇپتى، قويۋ مۇناردىڭ اراسىندا كوككە بوي سوزعان تاس ۇيلەر قاتارلاسا ساپ تۇزەيدى، كوشە ۋدا-شۋ، حۋنۆەيبيڭدەر ايقايلاي ارلى-بەرى ۇرانداتا كەتىپ بارادى. كۇنى دە ءتۇنى دە تىنىشسىز كۇي كەشكەن بەيباق قالا امالسىز مۇلگيدى. «ءۇش قىزىل تۋ» ۇيىمىنىڭ تەڭ ءتوراعاسى ءالىمعازى كەڭسەسىندە حالىقتى قابىلداپ وتىر.
ەلدە بولىپ جاتقان انارحيانى پايدالانىپ، شىڭجاڭدى باسقارىپ وتىرعان ۆاڭ ەنماودىڭ «ۇلىقىتاي ءشوۆينيزمىن» ناقتىلى دالەلدەرمەن اشكەرەلەۋ ءۇشىن ءار قالادا بولىمشەلەر قۇرىپ، قارا حالىقتان ۇرىلعان-سوعىلعانداردى قابىلداپ، ماتەريال جينادى. ونى اقپارت كوزىندە جاريالادى. ۆاڭ ەنماو بۇل ءىسىنىڭ ماۋ زىدۇڭ ساياساتىنا قارسى ەكەنىن جاپپاي اشكەرەلەۋمەن بولدى. بۇكىل شىڭجاڭنان «ءۇش قىزىل تۋدى» قولداۋشىلار كۇن ساناپ كوبەيدى. جالپى حالىقتىق ۇلكەن كۇشكە، الىپ ۇيمعا اينالدى. ۇيعىر-قازاق، موڭعول ت.ب ستۋدەنت، جۇمىسشى، زيالىسى وسى ۇيمنىڭ توڭىرەگىنە توپتالا باستادى.
— اسسالاۋماعالايكۋم...اعا مىنا حۇڭقىزىلاردان كوردىك... اپتىعا ءسوز باستادى ەكى جاعى شىنە كىرگەن، ۇزىن بويلى، شۇڭىرەك كوز، سوپاق باس، بۇكشىرەيگەن ارىق قارا جىگىت.
— ۋاعالايكۋماسسالام، ءيا، نە بولدى، اسىقپاي ايتىڭىز.
— تۇندە، ۇيىمە ءبىر توپ جۇڭگو ەسىگىمدى شاعىپ، باسىپ كىردى، مەنى ۇرىپ، قىزىم مەن ەكى قابات ايەلىمدى كوزىمشە قورلاپ، ءۇيدىڭ ىشىندە قولىنا ىلىنگەن اقشاعا جارايتىندى الىپ كەتتى. قالش-قالش ەتىپ تىستەنە جەر تەپكىلەپ...ەكى بەتىن شاپالاقتادى.... دولدانا شىڭعىردى....
— وي، ارسىزدار، سۇمدىق بولعان ەكەن، بۇلار قۇتىردى.
— سەن ءۇرىمجىنىڭ قاي اۋدانى، قاي كوشەسىندە تۇراسىڭ؟
— مەن نانليان اۋدانى يانانلۋ كوشەسىندە تۇرامىن.
— ءبىز ولاردى بىلەمىز، سەنىڭ ۇيىڭە كەلگەندەر ماويستەر ۇيىمىنىڭ قولداۋىنداعى گاوجۇن ورتا مەكتەبىنىڭ سودرلارى.
— نە ىستەيمىز، قالاي كەك الامىن بۇل وڭباعانداردان.
— جالعىز ءوزىڭنىڭ شاماڭ كەلمەيدى، سەن سابىر قىل، كەگىڭدى تولىق الماساقتا، ءبىز اقىلداسىپ بۇل ارسىزدىققا جاۋاپ بەرەمىز. بىزبەن بايلانىستا بول.
— اسسالاۋماعالايكۋم. ولەۋسىرەپ تارتىنشاقتاعان بۇزاۋداي سەمىزشە قىزىل بەت، تايقى ماڭداي سار جىگىت كىردى.
— يا، نە بولدى جىگىتىم.
— تۇندە دوسىمىز ەكەۋمىز كوشەدە كەلە جاتساق، ءبىر توپ جۇڭگو باسسالىپ توپەلەپ، دوسىمنىڭ باسىن جاردى، مەن اۋىر سوققىدان تالىپ قالىپتىم، كيمىمىزدى سىپىرىپ الىپ تىرداي جالاڭاش ەتىپ تاستاپ كەتىپتى.
— دوسىڭ قايدا؟
— ونىڭ باسىن تاڭىپ بەردىم، ۇيدە جاتىر. باسىن كوتەر المايدى، توبەم سولقىلداپ اۋىرىپ تۇر دەيدى.
باسقا بارار جەر باسار تاۋى جوق قارا حالىقتىڭ جالعىز جاناشىرى، ارىزىن تىڭداپ، جۇباتۋشىسى وسى ءالىمعازى قۇرعان «ءۇش قىزىل تۋ» ۇيىمى بولدى. ايتاندا ەكى ۇيىمنان باس تارتىپ، ءالىمعازىنىڭ جانىنا كەلدى. ماويستەر ولاردى تارتۋعا كوپ كۇش سالىپ «بۇلار ۇلىحاندىق شوۆينيزىمگە ەمەس، جالپى جۇڭگو ۇلتىنا قارسى دەپ، تەك از ۇلتتاردان قۇرالعان ۇيىم ەكەنىن جەلەۋ ەتىپ كوپ سوقتىقتى، ءبىراق ولاردىڭ ارتىندا تۇرعان بۇكىل شىڭجاڭنىڭ حالىقىن ويلاپ سەسكەندى.
ماويستەر ەندى «شىڭجاڭدا شىعىس تۇركىستان تۇرعان كەزدە كەتكەن ەسەڭدى قايتار» دەپ قىتايلار سودرلارىنا استىرتىن دەم بەردى. ءتۇن بالاسى ەلدى ۇرەي جايلادى. جاپپاي باسسىزدىق، باسى جارىلعان، كوزى شىققاندار ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالدى. كۇنىگە جۇزدەن جوعارى ادام ءالىمعازى مەن ايتانعا كەلىپ ءىشىنىڭ كۇيىگىن ءوشىردى. كەلگەن ەلدى ليستوۆكالار مەن داسزىباولاردى تارتۋعا شاقىردى. كەك قايتارار كۇن الدا دەپ قۋانتتى.
شىڭجاڭ ۋنۆەرسيتەتىندەگى ءۇش جەڭىل ماشينانىڭ بىرەۋى ءالىمعازىدا. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ قاقپاسىنا سىرتتان ەندى كىرە بەرگەنى سول، ءبىر قارا شال مەن شۇبار كەمپىر الدىن توسا، باسىنداعى جاۋلىعىن جۇلىپ الىپ كولىكتىڭ الدىنا لاقتىردى. كىلت توقتاعان ءالىمعازى تىزەرلەپ وتىرعان ەكى قارتتى قولتىقتاپ تۇرعىزدى. كولىگىنە وتىرعىزىپ، كەڭسەسىنە اپارىپ سويلەستى. ءقادىر دەگەن ءوزىنىڭ گۋپپالاسىنىڭ اكە-شەشەسى ەكەن. حوتان قالاسىنان كەلىپتى. ۇلى ءبىر جەتىنىڭ الدىنا ماويستەر جاعىنان جاسىرىن قولعا الىنىپ، تۇرمەدە جاتىر ەكەن. سونى شىعارىپ بەرسەڭ جانىم بالام دەپ شەشەسى ەڭىرەپ قويا بەردى. جالعىز ۇلىم ەدى جاقسىلىعىڭ اللادان قايتىن بالام دەپ اكەسى ساقالىن سۋلادى.
ءوز اكە-شەشەسى كوز الدىنا كەلگەن ءالىمعازى بىردەن شال-كەمپىردى الىپ، شىنجاڭ ءبىرىنشى تۇرمەسىنە باردى. كۋالىگىن كورسەتىپ كەدەرگىسىز ىشكە ءىنىپ، ءقادىردى بوساتۋدى تالاپ ەتتى. ءبىر ساعاتتان سوڭ ءقادىر بوساپ شىقتتى. شىعا سالا ءالىمعازىنىڭ اياعىن قۇشاقتاپ «قۇلىڭ بولايىن، بۇل جاقسىلىعىڭدى ۇمىتپايمىن» دەپ شىن جىلادى. ءالىمعازى ءوزىن ونى بوساتۋعا يتەرمەلەگەن ۇلى كۇشكە ءسۇيىندى.
***
1968 ج. ماۋجىراعان كوكتەمنىڭ كۇنى. تامىلجىعان 17 مامىردىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، ازانمەن از ۇلت جۇمىسشىلارى، ستۋدەنتتەر مەن ينتەللگەسيا وكىلدەرى قولدارىنا «ۇلىحاندىق ءشوۆينيزىم جويىلسىن!»، «ۆاڭ ەنماو جويىلسىن!»، «چجان سيسين جويىلسىن!» دەگەن ۇراندارمەن پلاكاتتار كوتەرىپ، توپ-توبىمەن شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتتىنە جينالا باستادى. ءبارى اشۋلى. مەملەكەتتىك ەت كومبيناتىنا اپارا جاتقان ءۇش مىڭ قويدى جولدان بۇرىپ، شىڭجاڭ ۋنۆەرسيتەتىنە ايداپ كەلىپ سويىپ الدى.
جاڭا تۋعان بۇزاۋ ارىستاننان قورىقپايدى. ءالىمعازى، قاليبەك، امەت، يۋسۋپ ايتان، تاشمابەت، الىمبەك باستاعان ستۋدەنتتەر امالسىز قىزىل تۋدى كوتەرىپ، قىزىل تۋعا قارسى تۇرۋعا بەل بۋدى. ۇلكەن زالدا جينالىس وتكىزىپ، 29 مامىردا ۆاڭ ەنماودىڭ «ۇلى جۇڭگو شوۆينيزىمىنە»قارسىلىق تانتۋعا كوشەگە شىعىپ، ميتينگى وتكىزۋ شەشىمى قابىلدادى. قالاداعى جۇڭگو سودرلارى ەڭ كوپ جينالعان گاوجۋن ورتا مەكەبىنىڭ الدىندا وتكىزۋدى جوسپارلادى. كوميسسيا قۇرىلىپ، قىزۋ دايىندىق جۇمىستارى باستالدى. سول كۇننەن باستاپ بۇكىل ۇرىمجىدە ليستوۆكالار مەن داسزىباولار قاپتادى. وتباسىنىڭ اماندىعى ءۇشىن باستارىن بايگىگە تىككەن جۇرت شىنداپ كىرىستى. كەك قايتارۋدىڭ الدى دەپ ءبىلدى.
ماويستەر چجوۋ ەنلايعا «سوۆەتكە بايلانعان، قوس جۇرەك، وتان تۇتاستىعىن بۇلدىرۋشىلەر 1962 جىلعى 29 مامىردا قۇلجا جانە شاۋەشەكتە بولعان قاندى ۋاقيعانىڭ 5 جىلدىعىن ەسكە العالى جاتىر» دەپ، جەتكىزدى.
بۇلار ۋاقىتىن 26 مامىرعا وزگەرتتى. رەسمي بەيجىڭنىڭ «ميتينگىگە رۇقسات جوق» دەگەن تەلەگراماسىن الىپ شىڭجاڭ اسكەري باسقارماسىنىڭ ءۇش پولكۆنيگى كەلدى.
— تاپتىق كۇرەس بارىنشا شيەلەنىسكەن، تىنىشسىز قوعامدا بۇلارىڭ نە؟ ميتينگى وتكىزۋلەرىڭە رۇقسات جوق.
— سەندەر چجوۋ ەنلايدىڭ اتىن ساتىپ وتىرسىڭدار، ۆاڭ ەنماودى اشكەرەلەۋگە بەيجىڭ قارسى بولمايدى. ءبىزدىڭ بۇل ءىسىمىز تاپتىق كۇرەسپەن ەش قاتىسى جوق. ءبىز حالىققا ۋادە بەرىپ قويدىق، ميتينگىگە شىعۋدى توقتاتپايمىز، ەگەر كۇشپەن تاراتساڭدار ارتى ۇلكەن كوتەرىلىس بولادى دەپ، ءۇش اسكري شەندىگە سەس كورسەتتى. ال بۇل ەرەۋىلدەن بۇلىك شىقسا ءوزىمىز جاۋاپ بەرەمىز.
ەرتەسى تۇستەن كەيىن ولار قايتا كەلدى.
— سەندەردى بەيجىڭمەن سويلەستىرسەك سەنەسىڭدەر مە؟
— جالعاڭدار قانەكي، ءوز شىندىعىمىزدى ايتايىق.
— ۋاي، ۋاي...
— يا، ءبىز «ءۇش قىزىل تۋشىلارمىز».
— مەن تىكەلەي چجوۋ ەنلايدىڭ تاپسىرماسىمەن، كومەكشىسى جوۋ فىڭ. سىزدەر ميتينگىنى توقتاتىڭىزدار.
— ءبىزدى جوۋ زۇڭلي قولدايدى. ءسىز چجوۋ ەنلاي ەمەسسىز.
1966 جىلى بۇكىل قىتايدا مادەنيەت ريەۆوليۋسياسى بۇرىق ەتە ءتۇستى. بەلسەندىلەر بارلىق ەلدى تەگىن ارالادى. سول كەزدە ءالىمعازى جانىندا ەكى جىگىتى بار مادەنيەت رەفورماسىنا باسشىلىق جاساپ وتىرعان وسى جوۋ فىڭنىڭ قابىلداۋىندا بولعان.
بۇكىل قىتايدا جۇرگىزىلگەن «وڭشىلدارعا قارسى كۇرەس» شىنجاڭعا كەلگەندە نەگە «جەرگىلىكتى ۇلتشىلدارعا قارسى كۇرەس» بولادى؟! شىنمەن وڭشىل قىتايلار نەگە اقتالىپ، از ۇلتتاردان ونداعان مىڭ ادام ۇلتشىل بولىپ، ماسقارا تەلپەگىن كيەدى، قاماۋعا الىنادى؟! وسىنداي اپەرباقاندىققا جول بەرۋدىڭ سەبەبىن سۇراپ، شىڭجاڭداعى اسىرا سىلتەگەن داراقىلىقتاردى توقتاتۋعا ءوتىنىش جاساعان. جالپى 19 سۇراق قويىپ سۇحباتتاسقان. ايتقان ءسوزىنىڭ ءبارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، وزىنە قول قويۋ ءوتىنىش جاساعاندا ات تونىن الا قاشقان قورقاق وسى بولاتىن، ونىسىنا قويماي سەن ايتتىڭ با، قولىڭدى قوي دەپ، تاستاي قاتىپ زورعا قول قويدىرىپ، مادەنيەت رەفورماسى باسقارماسىنىڭ ءمورىن باستىرعان. جوۋ فىڭدى بىلەتىن بۇلار «ءبىز چجوۋ ەنلايدىڭ وزىمەن سويلەسەمىز» دەپ شورت كەستى.
ميتينگىنى توقتاتىڭدار دەپ، ءۇش پولكوۆنيك باستاپقى سوزدەرىن قايتالاي باستادى. بۇلاردا ءوز سوزدەرىن قايتالادى. جينالعاندار «ۇرامىز، سوعامىز» دەپ، ولاردىڭ ۇرەيىن ۇشىردى.
— سەندەر چجوۋ ەنلايدىڭ وزىمەن سويلەستىرىڭدەر. ەكى ساعاتتاي ۋاقىتتان سوڭ جۇڭگو پرەمەرى چجوۋ ەنلاي تەلەفونعا شىقتى.
— سەندەر ەل رەفورماسىنا كوپ ەڭبەك سىڭىردىڭدەر، ماو ساياساتىن قولدادىڭدار، ءبىراق وسى جولى سوۆەت ريەۆيزيونيستەرى مەن امەريكا يمپەرياليستەرى ازىرلەپ جاتقان سىرتقى كۇشتەرگە ازعىرىلىپ وتىرسىڭدار، ميتينگىگە شىقساڭدار، ارتى جاپپاي تارتىپسىزدىككە ۇلاسىپ، قان توگىسكە اپارادى، شىڭجاڭ قاۋپسىزدىگىنە ۇلكەن قاتەر تونەدى، سەندەرگە سول كەرەك پە؟ ميتينگىنى توقتاتىڭدار.
— ال جوۋ زۇڭليدى تىڭدادىڭدار دەپ، ءۇش اسكەري شەندى قوقيلانا قالدى. ءالىمعازى، ايتاندار وڭاشالانىپ از-كەم اقىلداستى.
— ەرتەڭ جوۋ زۇڭليدىڭ ءسوزىن كوشەگە شىعىپ حالىققا جەتكىزەمىز. بارلىق ىسكە ءوزىمىز جاۋاپ بەرەمىز، تارتىپسىزدىك بولمايدى دەپ، اتتان تۇسسە دە، ۇزەڭگىدەن تۇسپەدى كوزدەرىنەن وت شاشقان جاس بورىلەر.
كەش باتا تەلەفوندا تىنىم بولمادى. «كوشەگە شىقپاڭدار!» — دەپ اقىل ايتۋشىلار كوبەيدى.
قاس قارايا قالاعا كىرىپ، شىعاتىن جولدار جابىلدى، بارىق ترانسپورت توقتادى. كوشەگە حالىقتىڭ شىعۋىنا تيىم سالىندى. بيىك ۇيلەردىڭ توبەسىندە اۆتومات ارقالاعان اسكەرلەردىڭ قاراسى كورىندى، وت وق توگەتىن سۋىق قارۋدىڭ ۇڭعىسى ءار جەردەن ۇڭىرەيە بۇلاردى قاس قاقپاي باقىلادى، بۇكىل قالا قورشاۋعا الىندى، تيتتەي ءتارتىپ بۇزسا تۇگەلدەي جامساتىپ سالماققا دايىن تۇر.
26 مامىر. كۇندە تاباقتاي بولىپ كوكجيەكتەن كوتەرىلدى، ازانمەن قالاداعى از ۇلت جۇمىسشىلارى، ستۋدەنتتەر مەن ينتەللگەسيا وكىلدەرى، الىس-الىس ايماقتاردان كەلگەن ۇزاق جولعا جۇك تاسيتىن پالۋان دەنەلى كولىك جۇرگىزۋشى جىگىتتەر قولدارىنا «ۇلىحاندىق ءشوۆينيزىم جويىلسىن!»، «ۆاڭ ەنماو جويىلسىن!»، «چجان سيسين جويىلسىن!» دەگەن ۇراندارمەن پلاكاتتار كوتەرىپ، توپ توبىمەن شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتتىنە تاعى جينالا باستادى. ساقتىقتى كۇشەيتىپ، ءار ون ادامعا باسشى قويىپ، «سىرتتان بوتەن ادام قوسىنعا كىرگىزبەڭدەر قوسىنعا، ءوز ۇرانىمىزدان باسقا قانداي دا ءبىر بوتەن سوزگە ەرمەڭدەر» دەپ، قاتتى شەگەلەدى. توبەدە ءتونىپ تۇرعان اسكەرلەر ءبىزدى اتىپ ويناۋعا ءبىر سىلتاۋ تاپپاي تۇرعانى شىندىق. ءتارتىپ بۇزاتىن ادامدى بۇلاردىڭ ءوزى ايداپ سالۋى دا مۇمكىن، قاتتى ساق بولايىق دەپ ءالىمعازى توقتاعاندا، ءسوزدى جالعاعان ايتان قاندايدا ءبىر ءتارتىپ بۇزۋشى بولسا، سول جەردە ۇستاپ بايلاپ تاستاڭدار دەپ شەگەلەدى.
جۇرىستەرىن ءبىر پىسىقتاپ، ميتينگىنى باستاپ كەتتى، ەكى جۇك ماشيناسىنىڭ ۇستىندە «ءۇش قىزىل تۋ» ۇيىمىننىڭ باسشىلارى ءالىمعازى، قاليبەك، امەت، يۋسۋپ ايتان، تاشمابەت، الىمبەك ۇرانداپ ءجۇرىپ وتىردى، قالعان ەل تۇگەلدەي جاياۋلاپ ايقايلاي ەردى. كوشەنىڭ ءار جەرىندە بىرنەشە بۇزعىنشىلار قوسىلدى، سول ساتتە ولاردى بايلاپ-ماتاپ تاستادى، اسا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن ءنانمىن كوشەسىنە بارىپ الاڭدا چجوۋ ەنلايدىڭ ءسوزىن حالىققا جەتكىزىپ قايتتى. قاتتى دايىندالعان قارۋلى توپ تيىسەرگە قارا تاپپاي ءتىسىن قايراپ توبەدەن ءتۇستى. كۇندە قيعاش قاراپ توبەدە تۇردى.
***
كۇندەلىكتى «ءۇش قىزىل تۋدىڭ» قابىداۋ كەڭسەسىنە كەلىپ كوز-جاسىن توگىپ، بوتاداي بوزداعان قارا حالىق پەن جۇمىسشىلاردىڭ لەگى ءبىر ساتكە تولاستامادى. قارا ءنوپىر ادام.....ءالىمعازى ەكى يىعىن قومداپ ۇشاتىن قارعاشا، جۇمساق ورىندىقتىڭ ۇستىندە مازاسىزدانادى، قىسقا ساۋساقتارى مەن قايرتتى شاشىن سالالاي قايتا-قايتا تارايدى. ەسىكتەن الىپ دەنەلى، اق ساقالى كەۋدەسىنە تۇسكەن، قاريا كىرىپ كەلدى، جۇزىنەن نۇر تامادى، قۇددى كوكتەن تۇسكەندەي....بولمەنىڭ ءىشى جارىقتاندى.
— بالام، جاعىدايلارىڭ قالاي؟
— اتا، قازاقشا ايتساق جاقسى، قىتايشا ايتساق جامان.
— سەندەر ءوزى نە ىستەمەكسىڭدەر، ماقساتتارىڭ نە؟
— بىزدە باسقا جوسپار جوق، «ءتورت كونەنى جويۋ» دەپ قازاقتىڭ دومبىراسى، ۇيعىردىڭ دۋتتارىن شاقتى، ۇلتتىق اسپاپتاردىڭ بارلىعى «سارى دىبىس شىعارادى» دەپ جاپپاي جيناپ ورتەۋدە، ال قىتايدىڭ ۇلتتىق اسپابى ارھۋ، پيپا ءتورت كونەگە جاتپاي امان قالدى. از ساندى ۇلتتاردىڭ بارلىق ۇلتتىق كيىمدەرى، ۇلتتىق تۇرمىستىق قۇرال-جابدىقتارى دەرلىك ورتەلدى، اقساقالداردىڭ ساقالىن كۇشپەن قىرىپ تاستادى. سوۆەتتەن كەلگەن كىتاپتاردىڭ بارلىعىن تاۋ-تاۋ ەتىپ ورتەدى. «ءتورتتى انىقتاۋ» دەپ، تاپتىق كۇرەس ول ۇلتتىق كۇرەس دەپ از ساندى ۇلتتاردى كۇشتەپ قىتايلاستىرۋ ورىستەتىلدى، زور قىتايشىلدىق اشىق كورىندى، زورلاۋ، توناۋ، اتۋ-شابۋ جەرگىلىكتى اتقا مىنەرلەردىڭ قولداۋىمەن داعدىلى ادەتكە اينالدى. ۆاڭ ەنماودىڭ زور قىتايشىلدىعى-از ساندى ۇلتتاردى نايزانىڭ ۇشىنا شانشىدى، جوسپارلى تۇردە جۇڭگو ەمەس ۇلتتاردى ۇلت رەتىندە جويۋ. وسىعان از بولسادا قارسى تۇرۋ. ۆاڭ ەنماودى قۇلاتساق، باسقا ءبىر ۇلىق كەلسە، ودان ساباق الىپ، ەلدىڭ جاعىدايى جاقسارا ما دەگەن وي....
— ماقۇل، ۆاڭ ەنماودى قۇلاتاسىڭدار، تاعى ءبىر تۋىسى كەلەدى، سوندا نە وزگەردى...
بالام، مەنىڭ سەندەرگە، حالىققا جانىم اشىپ كەلدى. ءبىز ازدى-كوپتى دۇنيە باستان وتكەردىك. تەمىر، قوجيا نياز، شىعىستۇركىستان، وسپان كوتەرىلىسىن كوردىك ءبارىنىڭ سوڭعى تاعدىرى نە بولدى. قىزىل جۇڭگو كەلگەننەن كەيىن شىڭجاڭنىڭ جاعدايى ءبارى كوز الدىمىزدا وزگەردى. باسقا ماقساتتارىڭ بار-اۋ شاماسى؟ سويلەگەن تەك ءتىلىڭ عانا بولدى، مەن جۇرەگىڭنىڭ سوعىسىن بايقادىم.
سەندەر ايتپايسىڭدار بىلەم. ءالىمعازىنڭ جابىق جانارى جارىق ەتىپ، بويىنا توك جۇرە باستادى.
سەن جاستارعا ءقازىر ءبارى وڭاي سياقتى كورىنەدى، شىن مانىندە وڭاي دۇنيە جوق، مىنا ءۇرىمجى قازاننىڭ شۇڭقىرى سياقتى قالا، اينالاسى تاقىر تاۋ، ەش قايدا قاشىپ قۇتىلا المايسىڭدار. بۇنداعى جۇڭگو اسكەرىن كوردىڭدەر، قىبىر ەتسەڭ ەش ايامايدى. حالىقتى ارانداتىپ، قۇرتاسىڭدار. سەندەر «وتاندى قۇتقارۋ راديوسى»، «سوۆەت وداعى» قولدايدى دەپ ويلايسىڭدار، ولارىڭ بوس قيال. ەش ۋاقىتتا ارعى اق ورىس، بۇگىنگى قىزىل ورىس قازاققا، شىعىس تۇكىستانعا شىن پەيىلىمەن كومەتكەسكەن ەمەس، كومەتسپەيدى دە، وعان سەنبەڭدەر. ولاردىڭ ءوز ەسەبى وزىندە، سەندەردى كەرەك كەزدە پايدالانادى، كەرەك ەمەس كەزىندە لاقتىرىپ كەتە بەرەدى.
1945 جىلعى اقپانداعى يالتا كەلىسىمىنەن سوڭ ستالين شىڭجاڭدى كىمگە قالدىرۋدى قاتتى ويلاندى...قىرسىقتاۋ، ءوز ايتارى بار، امەريكانىڭ يتارشىسى جان كايشيگە قاراعاندا ماۋزىدۇڭدى قولداۋ وتە ءتيىمدى دەپ ءتۇيدى. سىزعان سىزىعىمەن جۇرەتىن قىزىل جۇڭگو ءوزىنىڭ وتار ەلىندەي بولادى، ونىڭ ۇستىنە سوسياليستىك لاگەر جارتى ميلليارد قىتايمەن تولىعادى.
شىعىس تۇكىستان ۇكىمەتىن ستالين كەزىندە قارا قىتايعا قارسى قويىپ، بارلىق بازاسىن ءوزى جابدىقتاسادا ەندى شىعىس تۇركىستاندى، ءۇش ايماق ارمياسىن بەيبىت تۇردە تاراتۋ ءۇشىن قىزىل قىتايمەن سۇمدىق زالىم ويلارعا تابان تىرەپ، احمەتجان قاسىمي باستاعان شىعىس تۇركىستان كوسەمدەرىنىڭ كوزىن جويدى.
ستالين شىڭجاڭداعى اسكەرى مەن اۋىر قارۋ-جاراعىن ءبىر تۇندە الىپ كەتتى. شىڭجاڭنىڭ بوس قالعانىنا بۇكىل الەم كوز تىكتى، قارا قىتايدا، وسپان دا، ما بۋپاڭ دا ول اۋماقتى ۇستاپ تۇرا المايتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى. امەريكا، انگليا اسكەرىن كىرگىزۋگە دايىندالا باستادى. باسقا ءبىر ەل شىڭجاڭعا كىرسە ونى شىعارۋ سوعىستان شارشاعان ورىسقا وڭايعا تۇسپەيدى.
1945 جىلىڭ تامىز ايىندا ستالين مانجۋريانى جاپوننان ازات ەتتى. ءوز پرەمەر ءمينيسترى مولتوۆتى قىتايعا جىبەرىپ، كونتون ارمياسىنىڭ بارلىق قارۋ جاراعىن ماۋ زىدۇڭعا سيعا ءتارتتى، قىزىل ارمياسىمەن شىڭجاڭعا كىرۋدى ايتتى. الىپ ەلدەرگە شىڭجاڭعا كىرۋ وڭاي بولعانمەن، قىزىل جۇڭگو اسكەرىنە شىڭجاڭعا كىرۋ قيىننىڭ قيىنى. جاڭ كايشيدىڭ باتىس سولتۇستىگىن (شىڭجاڭ مەن ءتيبيىتتىڭ) تىنىشتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قارۋلاندىرعان دۇڭگەن مابۋ پاڭنىڭ 70 مىڭ ادامدىق اتتى اسكەرى ولاردى قىلىشتان وتكىزەدى، ودان بەرى قازاق ءباھادۇرى وسپان ساربازدارى اجداھاداي اۋزىن اشىپ تۇر، ماناستىڭ تۇبىندە شىعىس تۇركىستاننىڭ ءۇش ايماق ارمياسى تاعى بار، بۇلاردىڭ ءبارى شىڭجاڭعا كەلەتىن جاياۋ-جالپى، جەڭىل جاۋدىڭ بەتىن قايتارۋعا ابدەن جەتكىلىكتى. جول ۇزاق 1000 كيلومەتر ءشولدى قاعىر دالانى كەسىپ وتەدى. مولتوۆ ەكىنشى رەت قىتايعا كەلدى. چيڭ پاتشالىعى كەزىندە وزدەرى ورناتقان گانسۋ مەن قۇمىلداعى اسكەري بازانىڭ ۇشاقتارىن جانە 100 جۇك ماشيناسىن بەردى، جولداعى جاۋلاردىڭ توبەسىندە سوعىس ۇشاقتارىن ويناقتاتىپ، جۇڭگو قىزىل ارمياسىن شىڭجاڭعا ءبىر جەتىدە كۇشپەن كىرگىزدى. شىڭجاڭنىڭ جاڭا قوجاسى قىزىل جۇڭگو وسىلاي كەلمەدى مە. قازىرگى جاعىداي وزىڭە بەلگىلى. باسقا جوسپارلارىڭ بولعاندا دا ىسكە اسپايدى، بۇلاي تاۋەكەلگە بارماڭدار. سەندەردىڭ بۇل ىستەرىڭ وتە قاتەرلى، وتپەن ويناپ وتىرسىڭدار....
مەيلى، بالام، ماعان سەنبەسەڭ، سەن سەنگەندە دە مەن ەشتەڭە ىستەپ بەرە المايمىن، مەن ايتتىم، موينىمداعى قارىزدان قۇتىلدىم دەپ، بۇرىلىپ كەتە باردى...
****
ءالىمعازىنىڭ تۇلا بويى ءبىر ىسىپ ءبىر سۋىدى....جان دۇنيەسى استاڭ-كەستەڭ كۇي كەشتى... سول ءتۇن ءتۇس كوردى.... جانىندا ءبىر توپ ادام بار ءالىمعازى سايرام كولىنىڭ جاعاسىندا قاشىپ كەلەدى، باتىستان دولى بوران ۇيتقي سوعىپ، كوزگە قۇم ۇشىرىپ، الەي-دۇلەي بولدى دا كەتتى. ارتىنشا بۇرقاسىنداپ قار جاۋدى، اياز قىسىپ، سۋدىڭ بەتىنە قالىڭ مۇز قاتتى، كەنەتتەن شىعىستان پايدا بولعان قارا بۋرا جىنىن شاشا تۇرا قۋدى. اتاسىنىڭ «جاراعان بۋرا قۋسا تاۋعا قاشىڭدار، جازىقتا جان قالمايدى» دەگەن ءسوزى ەسىنە تۇسكەن ءالىمعازى «جىگىتتەر تاۋعا قاشىڭدار، تاۋعا قاشىڭدار» دەپ ايقاي سالدى. بارلىعىدا جان-دارمەنىمەن تاۋعا قاشىپ، قۇتىلدى. ەستەرىن جيىپ، اينالاسىنا كوز سالدى. بۋرا كورىنبەدى. ەتەككە تۇسكەنى سول بۇعىپ جاتقان بۋرا الدا كەلە جاتقان ءالىمعازىنى باس سالدى. ءالىمعازى ەكى شابىنىڭ اراسىنا تەز سىرعىپ ۇلگىردى. كەۋدەسىمەن جەردى ەزگىلەي باستادى. وزىمەن ءوزى الىسىپ ابدەن شارشادى، اقىرىن سىتىلىپ شىعىپ، جولداستارىنا قوسىلدى. اق قار كوك مۇزدىڭ ۇستىندە دىردەكتەپ كەلە جاتتى. ءبىر كەزدە قارلى بوران توقتاپ، كۇن شىعىپ، مۇز ەرىپ، قىزعالداقتار جايقالىپ، جەر بەتى ماساتىداي قۇلپىردى. گۇلدەن-گۇلگە كوز سالدى، سونداي راحاتتاندى، كەشەگى قالىڭ قار، سوقىر تۇمان ارتتا قالدى. ءومىر قانداي تاماشا دەپ ءان سالدى!!! كەنەت الىستان تالىقسىپ، جاعىمدى سكريپكا ءۇنى قۇلاققا ەستىلدى، كوز ۇشىندا اق بوز ءۇي كورىندى، سول جاققا قاراي اياڭدادى.... ءالىمعازى كىشى اكەسى ءارىپتىڭ سكريپكادا وتىرعانىن كوردى. قاۋقىلداسىپ امانداسىپ، قىمىز ءىشىپ جاتىپ ويانىپ كەتتى....
كۇندەلىكتى ادەتىمەن «ءۇش قىزىل تۋ»-دىڭ قابىلداۋ كەڭسەسىندە تۇندە كورگەن ءتۇسىنىڭ بايىبىنا بارا الماي، مازاسى كەتىپ ءالىمعازى وتىردى..... نۇرلى ءجۇزدى، ۇزىن بويلى، اق ساقالدى شال كەلدى. الدىڭعى كەلگەن كىسىگە قاتتى ۇقسايدى.
— اتا، ءتۇس جوري الاسىز با؟
— كورەيىك.
— ءتۇسىن تولىعىمەن تاپتەشتەپ ايتىپ شىقتى.
— وي، بالام، سەندەردىڭ الدارىڭدا سۇمدىق قيىنشىلىقتار كۇتىپ تۇر، ءبىراق ارتى جاقسى بولادى ەكەن.
****
تاسقورعان. بالا كەزدە بۇلدىراڭداي شاۋىپ ويناعان تانىس ولكە، تانىس ماڭ، ءوزىنىڭ ءۇش بولمەلى قورجىن تام، ورتاڭعى بولمەدە اسىر سالعان قوزى-لاق، توقتاۋسىز ماڭىرايدى، جەر وشاق، ماما اعاش. اكەسى داۋلەتحان جيرەن قاسقا اتقا ءمىنىپ، ۇلكەنى ءالىمعازىنى تورى تايعا، قالعان ءۇش بالاسىن كەرى، جيرەن، كۇرەڭ تايعا جايداق مىنگىزىپ، ولارمەن بالاشا شوقىراقتاپ، جارىسا بەستوبەگە تويعا اسىعىپ كەلەدى... حۋنۆەيبيڭدەردىڭ اششى ايقايى ونىن ءتاتتى ءتۇسىن بۇزدى.
ءۇرىمجى، مۇناردا، مۇنار ۇزاق ءتۇن. قالا شىراقتارى ولەز ساۋلە شاشادى، جەر تەپكىلەي كەتىپ بارا جاتقان قالىڭ جۇڭگو ەلگە ۇرەي تۋعىزىپ، ءبىر كەلكى داۋىسپەن كوكتى جارا ايقايلايدى...
كوڭىلدەن جىراقتاعان، كەلمەسكە كەتكەن الىس-الىس جىلداردىڭ ارجاعىندا قالعان «قىز كەزىن» ءالىمعازى ەسىنە الدى.
كوزىلدىرىك تاققان ۇزىن بويلى، ارىق سارى سىنىپ جەتەكشىسى موڭكىبات اعاي كۇندەگىدەي ساباققا كىردى. جوقتاما جاساپ، ءمۇعالىم ءۇي جۇمىسىن ساناپ وتكىزىپ الدى. ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداماعان اسقار بۇرىشتا ەكى قولىنا ەكى كەرپىش كوتەرىپ جىلاپ تۇردى. ساباق تولىعىمەن ماۋ زىدۇڭ ءۇزىندىسىن جاتتاۋ بولدى. ءار بالاعا «25 تىشقان، ءبىر جىلان، قارا تورعايدىڭ 10 جۇمىرتقاسى» اكەلەسىڭ دەپ ءۇي تاپسىرماسىن بەرەدى. ءالىمعازى تۇنىمەن ىستىك تەمىرمەن تىشقان اۋلادى، قارا تورعايدىڭ كوزىنە تۇندە پورجەكتر سالدى، تۇك كورمەي باقىرايىپ، وزىنە قاراپ جاتقان ونى وڭاي ۇستادى، ال جىلاندى بۋتلكەنىڭ اۋزىن اشىپ، اقىرىن ايداپ كىرگىزدى. مەكتەپ وقۋشىلارى قولدارىنا سىپىرتقى الىپ، «ءتورت زياندى جاندىكتى جويامىز» شىبىن-شىركەيدى قۋىپ جازدى وتكىزدى....
تامىزدىڭ كوبى كەتىپ، ازى قالدى، اسپان الا بۇلتتى. تاۋ باسىنا قار ءتۇسىپ، ءتۇن سۋىدى. شەگىرتكە شىرلىن وزگەرتتى. ەكى ءداۋ قارا جىگىت الاق-جۇلاق ەتىپ، يت قۋعانداي القىنا كەلدى.
— بالاڭىزدى بىزگە ءبىر جەتىگە بەرەسىز، تاۋ جولىن جاساۋعا كومەكتەسەدى. بۇل اۋىل باستىعىنىڭ بۇيرىعى. اكەم ءۇنسىز ماقۇل بولدى. بالالاردى الدارىنا سالىپ، تۇندەلەتىپ جاياۋ ايداپ، تاۋ باسىنا الىپ شىقتى. قارا قوستان ويانعان ءالىمعازى قارا كوجە ءىشىپ، ازانمەن جۇمىسقا كىرىستى. ءوز وتباسىلارىڭنىڭ ۇلەسى دەپ تاقىر باس، شۇڭىرەك كوز قارا جىگىت ەرەسەك ادامدارمەن بىردەي ەتىپ، ءبىر كۇنگە ون مەتر جەرگە جول جاساۋدى تاپسىردى. اۋىر جۇمىس، قابىرعاسى قاتپاعان ءبۇلدىرشىن، ابدەن دىڭكەلەدى، تاس قوپارار قايلا، لوم تەمىر مەن شوي بالعانى مۇلدە قوزعالتا المادى. ءبىر كۇندىك جۇمىستى ءبىر جەتىدە مۇرنىنان تىرەلىپ زورعا ءبىتىردى. قارا سيراق بەلسەندىلەر «جۋانداردىڭ بالاسى» دەپ مازاقتاي اسپانداتا كۇلدى. ءار اپتا سوڭىندا «سپۋتنيك ۇشىرعاندار» دەپ، جوسپاردى اسىرا ورىنداعانداردى ماداقتادى. «ءبىر اپتادا كەلەسىڭدەر دەگەن» سوڭ ءبىر كيممەن كەلگەن بۇلار ابدەن بيتتەپ، اشتىق پەن سۋىق سورىپ، قۇر سۇلدەرى قالدى. جەلتوقسانىڭ ۇسكىرىك ايازى باستالىپ، جەرگە قاتتى توڭ جۇرگەندە، امالسىز الدارىنا سالىپ ايداپ اكەلىپ تاستادى.
شىلبى تۇڭعىش نەمەرەسى ءالىمعازى تۋا سالا كۇنبولاتتىڭ اسقاربەگىنىڭ قىزىنا بەسىك قۇدالاسىپتى. ءبىر كۇنى قۇدالار كەلدى. ويىن بالاسى قالىڭدىق بىرگە كەلىپتى ميىعىنا ءتۇسىرىپ ۇكىلى قۇندىز بورك كيگىزىپتى، ول سونداي ءبىر سۇيكىمسىز كورسەتىپ تۇر. قالىڭ بارقىت مەشپەتى تىپتەن قوربيادى. ءالىمعازىعا ىرجيدى قاراپ، ۇيالىپ تومەن قاراپ جەر شۇقىدى. ءبىر شايدان سوڭ ءبىر توپ بالا ماما اعاشقا جارماسىپ وينادى. قالىڭدىق ەكى جاس ۇلكەندىگىن كورسەتىپ، اعاشقا ءبىرىنشى ورمەلەپ شىقتى، ءالىمعازى دا استىندا تىرمىسا باستادى. باسىنان تەۋىپ جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى. تۇرا سالا ءالىمعازى اياعىنان قانشا تارتسا دا ءداۋ قىزعا ەش شاماسى جەتپەدى. ءالىمعازى بولاشاق قالىڭدىعىن قاتتى جەك كوردى. بۇل جەك كورۋ ەسىنە تۇسسە، الىگە دەيىن اشۋىن كەلتىرەدى.
قوناقتاردىڭ قولىنا سۋ قۇيعان ءالىمعازى باسقاعا ۇقسامايتىن ارىق قارا كىسىنىڭ دۇڭكيگەن جوتاسىن بايقادى. كەش باتا سول بۇكىش ادام جۇرەلەپ وتىرىپ زۋلاتىپ، قوبىلاندى جىرىن وقىعاندا قاۋمالاعان قالىڭ ەل ونىڭ اۋزىنا كىرە جازدادى. «اۋليە قويماي قىدىرىپ، ەتەگىن شەڭگەل سىدىرىپ اللادان بالا سۇرادى» دەگەن جەرلەرىنە كەلگەندە ءبايبورى مەن انالىقتىڭ ءوزى سويلەپ تۇرعانداي كۇي كەشتى وتىرعان ەل. ارقاسى قوزعان ول ارقىراپ ەسىكپەن تورگە نەشە مارتە سىرعاناپ باردى. جىردىڭ ىشىنە ەنىپ كەتتى. قاراماننىڭ «قاتىنىڭنان قورقادى ەكەنسىڭ» دەگەن سوزىنەن كەيىنگى قوبىلاندىنىڭ اشۋلى بەينەسىنە شىنداپ كىردى. ورنىنان اتىپ تۇردى، جوتاسى جازىلىپ كەتتى، كادىمگى قوبىلاندى ءوزى ۇيگە كىرىپ كەلدى. تايبۋرىلدىڭ تۇياعىنان وشقاتاي بولىپ جەر ويىلدى... ءۇيدىڭ ءىشى شاڭعا بوكتى... ارقىراپ شاپتى-اي كەلىپ. جاعى تالماي تاڭ اتقانشا قىرىمنىڭ قىرىق باتىرنان جەتۋىن ءتىرىلتتى. باسقى تاۋىق شاقىرعاندا بالالار تۇرماق ۇلكەندەردىڭ ءوزى ۇيقىعا كەتتى، بالادان جالعىز ءالىمعازى قالدى. ەكى جاعىن تايانىپ، كينو كورگەندەي تاعى ايتا ءتۇس دەپ كوزى باقىرايىپ ەكپەتتەپ جاتتى...
مەكتەپتە نۇرسيلامەن پارەلەل سىنىپتا وقىدى. بالالار ونى سۇيرەپ ءالىمعازىعا، ءالىمعازىنى سۇيرەپ وعان اپارىپ، قوساقتاپ ابدەن مازاقتايدى. قالىڭ مالىن ونبەس جىل بويى اقىرىن-اقىرىن بەرىپ وتىردى. سوعىم، تاعى باسقا تاپقاندى اۋىزدان جىرىپ بەرەدى. ءالىمعازى «ۇيلەنبەيمىن، وقيمىن» دەپ ەدى. شەشەسى «اكەڭ ەستىسە ولتىرەدى» دەپ ەسىن شىعاردى. 1958 جىل جىرتىس تويعا ەل جينالدى. ارتىنشا داۋرەن دەگەن ناعاشى اعاسى كۇيەۋ جولداس، ءارى قاراۋىل بولىپ، قىز جاققا ۇرىن باردى.... قىزدىڭ جەڭگەلەرى قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان سالتى بويىنشا ارقان كەرىپ، سىڭعىرلاي كۇلىپ قارسى الدى. ءالىمعازى ىشىنەن قاشىپ كەتۋدىڭ جولىن ىزدەدى. توي باستالدى.
ءتۇن. قىز بەن جىگىتتى وڭاشا قالدىراتىن ساتكە دە جەتتى. كۇنى بويى تاس كەنەدەي جابىسىپ، ەكى ەلى ايرىلماعان داۋرەن قىزدىڭ ءبىر جەڭگەسىمەن اڭگىمەسى جاراسىپ باسى اينالدى. سول ساتتە ءالىمعازى كەرمەدەگى اتىنا ءمىنىپ، اۋدان ورتالىعىنا قاشتى. سول جىلدىڭ كۇزىندە ۇلكەندەردىڭ زورلاپ، ايداۋىمەن ءالىمعازى نەكەسىن قيدىرۋعا اۋدان ورتالىعىنا باردى. نەكەگە قول قوياتىن كەزدە، تىسقا شىعا ءۇيدى ايلانا اتقا ءمىنىپ، قاشقان ءالىمعازى جۇرگەلى تۇرعان بارونعا جەتىپ ۇلگىردى، وسىلاي ەكىنشى رەت قۇتىلدى. سول كەتكەنەن وقۋعا ءبىراق كەتتى.
****
شىڭجاڭدا اسكەري بيلىك اۋىستى. ماۋ زىدۇڭنىڭ «زيالى جاستاردى اۋىلدا قايتا تاربيەلەۋ»دەگەن ۇرانىمەن ستۋدەنتتەر اۋىل-قىستاققا ەڭبەكپەن تاربيەلەۋگە قۋدى. شىڭجاڭ ۋنۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى دەرلىك وڭتۇستىك شىڭجاڭعا ءبولىندى، «ءۇش قىزىل تۋدىڭ» ەكى باسشىسى امەت، يۋسۋپ تە وڭتۇستىككە كەتتى. ۇلكەن ارمانعا وزدەرىن بايلاعان ءالىمعازى، قاليبەك، ايتان، تاشمابەت، الىمبەكتەر قولدارىنان تەك قانا مال باعىۋ كەلەتىنىن ايتىپ، سولتۇستىك شىڭجاڭنىڭ بورتالا مونعول وبلىسى، اراسان اۋدانى اققوي كەنىتىنە جولداما الدى. قوي باعىپ، جىلقى قايىرىپ، ەڭبەكپەن تاربيەلەنە باستادى... جاتسا دا-تۇرسا دا ۇلت ازاتتىعى دەپ، حالىقتىڭ قامىن ويلاعان ءالىمعازى، قاليبەك، تاشمابەت، الىمبەك، ايتاندار ءتۇن جاستانىپ، ءۇش اۋداندى ارالاپ، ەلدى ازاتتىق سەنىمىنە جەتەلەپ، ءوز ۇيىمدارىنا مۇشە قابىلدادى. «كوتەرىلىس ۇشقىنى بۇكىل شىڭجاڭدى شارپيدى، شىڭجاڭ ازات بولادى» دەگەن نىق سەندىردى. ءالىمعازى ۇرىمجىگە، ايتان قۇلجاداعى بولىمشەلەرگە بارىپ بورتالاعا ورالدى. 19 اقپانداعى قارۋلى كوتەرىلىسكە بوراتالانىڭ ءۇش اۋداندا استىرتىن دايىندالدى. ءجۇز ادامدىق باسشىلىق القاسى سايلاندى. اسكەري پولكتارعا قالاي شابۋىل جاساۋدى جوسپارلاپ، اتىسقا ساقادايلاندى. جەر-جەردەن كوتەرىلسكە قاتىسۋعا ادامدار كوپتەپ جينالدى. 12 اقپاندا ۇرىمجىدەن ەكى ادام كەلدى، ولار قىتايلاردىڭ كوپتەپ كوشىپ كەلىپ جاتقانىن، اسكەردىڭ سانى ەسەلەپ ارتقانىن ايتىپ «سوۆەت وداعىمەن بايلانىس قۇرماي، كوتەرىلىس جاساساق، بوسقا قىرىلىپ كەتەمىز» دەپ اقىل سالدى.
ايتان، قاليبەك، تاشمابەت، الىمبەكتەر ەسكى شىعىس تۇركىستاننىڭ پورولدارىن الىپ، سوۆەت وداعىنا اتتاناتىن بولدى. جەر-جەردەن كەلگەندەر ءوز جەرىنە قايتتى.
تۇرپاننان كەلگەن ءالىم نياز: «مەن كەتپەيمىن، سەندەرمەن بىرگە بولامىن، ازاتتىق جولىندا جان پيدا» — دەپ قارىس تابانداپ جاتىپ الدى.
— سەن بوتەن ادامسىڭ، ۇكىمەت ادامدارى كورسە قيىن بولادى. ايتاندارمەن بىرگە سوۆەتكە بار دەپ ءالىمعازى ۇسىنىس جاسادى.
— ءالىم نياز سەن اتقا ءمىنىپ كوردىڭ بە؟
— توقسىننان التىن تاققا ءبىر حاتىم بارعان — دەپ ۇيعىرشالادى.
— ول قانشالىق جول؟
— ءبىر ساعاتتىق جول. 15 شاقىرىم.
— توقسىن مەن التىن تاۋدىڭ اراسى سياقتى جازىق جول ەمەس، تاۋ جولى. سەن جۇرە الاسىڭ با؟ دەپ ايتان سەنىمسىزدىك تانىتتى.
— نەم بوپتى، جۇرە الماي....
ءالىمعازى ءۇنسىز جىميدى. تاڭ اتا اڭشى تۇرسىن چەكەت جول باستاپ، ايتان بەس جىگىتىمەن قارلى بوراندا جولعا شىقتى.
«اۋداننىڭ باس دارىگەرىن ۇستاپ كەتىپتى»، «پوچتاشىنى ۇستاپ كەتىپى» دەگەن سۋىق حابار دۇڭك-دۇڭك ەتىپ، ەل ىشىنە تارادى. قارلى بوران باتىستان بەتكە ۇرادى. ءالىمعازى شايتان ارباسىنىڭ شىنجىرىن جوندەگەن بولىپ، اينالاسىنا ساقتىقپەن قاراپ، بوراتالانىڭ باتىسىنداعى تاڭنۇر بولىمشەسىندە تۇراتىن شالدىڭ ۇيىنە كەلەدى.
تاۋ جاقتان بىرنەشەۋدىڭ قاراسى كورىندى. بۇل كىم؟ زەر سالا قارادى. جاقىنداعاندا تاني كەتتى، ءوزىنىڭ كەشە كەتكەن ايتاندارى.
— نە بولدى، تىنىشتىق پا؟
— وي، اكەڭدى، اناۋ سەنىڭ ۇكىلەپ قوسقان ءالىم نيازىڭ تارتتىردى. اشۋدان جارىلا جازداعان تىعىرشىق دەنەلى ءداۋ قارا ايتاننىڭ ەكى بەتى سۋىقتان ودان بەتەر قارايىپ، دومبىعىپ ءىسىنىپ كەتىپتى.
— انە، ونى ارقالاپ كەلەدى.
اشۋىنىڭ الدى بار، ارتى جوق ايتان ءبىر شايدان سوڭ جادىراپ، بولعان جايدى باياندادى...
جارتى كۇن جۇرگەن سوڭ ءالىم نياز «وي جان، ماعدىرىم قالمادى» دەپ، ىڭقىلعا باستى. ارتقا مىنسە، كۇيمىشاعى ويىلىپ، ويباي سالادى. الدىعا وڭگەرسەك ءىشى اۋىردى، ەرگە مىنگىزسەك كوتەنى قاناپ توقتامادى. «مەن ازاتتىقتىڭ العاشى قۇربانى بولايىن، اتىپ كەتىڭدەر» دەپ، وكىرىپ جىلاپ قويا بەردى. ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا قالاي قولىڭ قيىپ، اتىپ كەتسىڭ بۇل ءيتتى. وسىمەن يتشىلەسىپ، جۇرگەندە تاڭ اتىپ كەتتى. قايتا باعىمزعا، قۇلاعان قورجالىققا جەتىپ، كۇنى بويى سوندا تىعىلدىق. بۇل يت از شىداعاندا، شەكاردان ءتۇن جاستانا ءوتىپ كەتەر ەدىك. اسكەريلەردىڭ قويى دا بىزگە قاراي جايىلىپ توقتامادى، بىزدە اقىرىن تاس لاقتىرىپ، ۇركىتىپ وتىردىق. تۇستە جۇڭگو قويشى كەلدى. ءبىزدىڭ ءۇنىمىز ىشىمىزگە ءتۇسىپ، قالشىلداپ كەتتىك. قايتا ول تامعا كىرمەي كەرى قايتتى. زورعا كەشتى باتىردىق. سودان كەلە جاتقان ءتۇرىمىز وسى. ايتان، قاليبەك، تاشمابەت، الىمبەكتەر ءبىر كۇن دەم الىپ، كەش باتا ءالىم نيازدى تاستاپ قايتا جولعا شىقتى. سول كەتكەننەن ولار ەش حابارسىز كەتتى.
ءار كۇنى جاسىرىن ەل ۇستالىپ جاتتى. ءبىر كەشتە ءالىمعازى سەنىمدى دوسى شامسيدين ەكەۋى سەرت بەرىپ ۇيىمدارىنا مۇشە بولىپ، ەندى ەلدىڭ ۇستالۋىنا سەبەپكەر بولىپ جۇرگەن ساتقىن مامەتتىڭ ءۇيىن اڭدىدى. مەڭەرۋ ءتۇن. اسپاندا جۇلدىزدار جىمىڭدايدى، الىستان ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى تالىپ ەستىلەدى. اينالا جىم-جىرت، ءولى تىنىشتىق ورنادى، بارلىق ەلدىڭ شامى ءسوندى، شولپان تۋدى. شامسيدىن باسپالاپ مامەتتىڭ ۇيىنە جاقىندادى. كەلىسكەندەرى بويىنشا ءالىمعازى سىرتقى كۇزەتتە، شامسيدين جەتكەن سوڭ جارىق جاعىپ بەلگى بەرەدى، سول كەزدە ءالىمعازىدا جەتەدى. ارالىعى ءجۇز ەلۋ مەتىردەي جەر. ەش دىبىس جوق. بەلگى جارىقتا جانبادى. شامسيدين دا قايتىپ ورالمادى. ءالىمعازى دوسى كەشىككەن سايىن كۇدىكتەندى. سەرتكە بەرىك ول تاپجىلماي كوپ تۇردى. تاڭ اتا امالسىز كەرى قايتتى. سول كەتكەننەن شامسيدن زىم-زيا جوعالدى.
ءالىمعازى مەن ءالىم نياز ساقتىقتى كۇشەيتىپ، ايتاننىڭ سىنىپتاسىنىڭ ۇيىندە جاسىرىنىپ جاتتى. كيىم تىگەتىن ۇزىن بويلى ءۇي يەسى ەنتىگە ەسەگىمەن جەتتى.
— ساقشى قالماق ماعان زۇڭزيىپ قارايدى.
— زۇڭزيىپ قاراسا نە بوپتى؟
— ءبىلىپ قويعان سياقتى.
— ءبىلىپ قويسا، ساعان زۇڭزيماي-اق كەلىپ ۇستاي سالماي ما ءبىزدى. قورىقپا.
— ەرىنشەكتەنە ۇيدەن شىققان ول، ءبىر ساعاتتا تاعى قايتا ورالدى.
— مەنىڭ تىگىنحانامنىڭ الدىنان ساقشى قالماق تاعى شاۋىپ ءوتتى.
— وتسە نە بوپتى.
— قاتىن-بالام بار عوي...
— وي، بار بولسا نە بولىپتى. بىلجىراماي جۇمىسىڭا بار، تىنىش ىستەي بەر.
— جارتى ساعاتتان سوڭ قارا سارت تاعى كەلدى. مەنىڭ تىگىنحانامنىڭ الدىنان ساقشى قالماق قايتا شاۋىپ ءوتتى. بالا-شاعانىڭ امانىندا ءۇيدى بوساتىڭدار. ۇستالساق ءبىراق قۇريمىز.
— ءبىزدىڭ سۋرەتىمىز ءار جەردە جاپسىرۋلى تۇر، ءقازىر تاپا-تال تۇستە شىقساق، ءبىزدى باس سالماي ما؟ نەدە بولسا دا، قاس قارايا شىعامىز. بولماسا، ءوزىڭ سول ساقشىنى باستاپ كەلىپ ۇستات. ءقازىر شىقساق سەن ۇستاتتىڭ نە، ولار ۇستادى نە ءبارى ءبىر. ءۇي يەسى كونەر ەمەس. تۇپكى بولمەگە ەرتىپ كىرگەن ءالىمعازى ماۋزەردى جۇلىپ الىپ، ەندى كونبەسەڭ باسىڭنىڭ ءتۇتىنىن شىعارام دەپ، سەس كورسەتتى.
جان دارمەنى قالماي قول-اياعى دىرىلدەپ كەتتى. ونداق قىلماڭ، وي-اي جان، قاتىن-بالام بار عوي.
— سەنىڭ بۇيتكەن قاتىن بالاڭدى. بۇل ۇيىمعا بىرەۋ سەنى زورلاپ كىرگىزدى مە؟ الدا ۇلكەن-ۇلكەن جۇمىستار بار، سەن وسىنداي بولىمسىز ىستە قورقاقتىق تانىتساڭ نە بولعانىڭ. ءوزىڭدى سەرگەك ۇستا. ەسىڭدى تەز جي.
بۇيتە بەرسەڭ ءوزىڭ بۇلدىرەسىڭ. قورىقساڭ، كەش باتقانشا وسىندا قوزعالماي وتىر.
كەش باتا ءالىم نيازدى ەرتىپ، ءالىمعازى جولعا شىقتى. تاڭ نۇرىنداعى شالدىڭ ۇيىنە كۇتىپ جاتقان ابدىرحمان مەن ماقسۇتتى ەرتىپ اق قار، كوك مۇزدا، ايتاندى ىزدەپ جولعا شىعاۋعا كەلدى....الدا، قيىن ساپار...
ءتۇن.
— مىنا ۇيدەگى كىسىلەر ماعان دادامداق، انامداق (اكە-شەشەمدەي) بولىپ كەتتى، ءبىر حوش ايتسام دەپ، كەر اۋىز سارى ءالىم نياز توقتاي قالدى.
— اي ءالىم، سەن نە ولارعا سوۆەتكە كەتىپ بارامىن دەپ، ايتاسىڭ با سوندا؟
— ياقاي (جوق)، ءبىر حوش ايتىپ كەتەي، انامداق، دادامداق....
— ءبىزدىڭ جانىمىز شۇپىرەكە ءتۇيۋلى، سەن سول انامداق، دادامداقتى قويساڭ...
اناۋ ءسوزىن قايتالاپ كونەر ەمەس.
— جاقسى وندا، ەرتەڭ ازاندا كەزدەسەيىك. بىزگە جول باستايتىن اڭشى، وسى ءۇيدىڭ كورشىسى، سودان قالماي ەرتە جەت.
— قايىر امسە، قايىر امسە، قايىر امسە دەپ ءالىم باسقاشا قوشتاستى.
— ەرتەڭ كەزدەسەمىز-عوي، نە بولدى سونشا وزەلەنىپ.
— قايىر امسە دەپ، قۇشاقتاسا قوشتاسىپ قالا بەردى. ءالىمعازىنىڭ ونە بويى ءبىر سۋىقتى سەزدى.
ءالىمعازى تاڭنۇرىعا جەتىپ، ابدىراحمان مەن ماقسۇتتىڭ جانىنا جاتىپ، ازانمەن شالدىڭ بالاسىن ەسەككە مىنگىزىپ، «ءالىم نيازبەن بىزگە جول باستايتىن اڭشى شالدى شاقىر» دەپ جۇمسادى. اياعىن ەسەككە سۇيرەتكەن ەڭگەزەردەي جىگىت بارعان سايىن الىستاپ، الىستاعان سايىن كىشىرەيىپ، ارتىنشا كورىنبەي كەتتى. بىرەر ساعاتتا كەلەتىن ول جوق، سارىلا كۇتتى. ەسەگى دە، ءوزى دە بولدىرىڭقى، ءتىرى ولىك بولىپ، ۇرەيى ۇشىپ كەش باتا جەتتى.
— قۇرىدىق، ءبارى ءبىتتى.
— سونشالىق نە بولدى.
— اسىقپاي ايتشى.
— تۇندە ءالىم نياز سىزدەن ءبولىنىپ، انا ۇيگە بارعانى سول سولداتتار كەلىپ ءتىنتۋ جۇرگىزىپتى. ءۇي يەسى جان تاپپاي ءالىم نيازدى دالاداعى وشاققا جاعاتىن ساباننىڭ ىشىنە جاسىرىپتى. ءۇيدى ىلەزدە اقتارىپ شىققان ولار دالاداعى سابانعا مىلتىقتىڭ نايزاسىن بىرسىلداتىپ ۇرعاندا «وي جان» دەپ ءالىم نياز شىعا كەلىپتى. ال كورشىسى اڭشى قاشىپ كەتكەن بە، الدە قولعا ءتۇستى ما ول جاعى بەلگىسىز؟
ودان شىعىپ شەيح قاجىعا باردىم. ولدا ەسى شىعىپ وتىر، تەز جوعالىڭدار، مىناداي جاعىدايدا كەلمەڭدەر، تىرىدەي ولەمىز. سەندەرگە جول باستايتىن ادام جوق، وزدەرىڭ ءبىر امالىن تابىڭدار دەپ بەزىلدەپ وتىر.
بۇگىن تۇندە ءتىنتۋ بولادى ەكەن. ساقتىق جاساعان ءالىمعازىلار اۋىل سىرتىندا دالاعا تۇنەڭدى....سول ءتۇن ادەتتەگى تۇننەن ۇزاق جانە سونداي ساقىلداعان سار اياز بولدى. بۇلار قاتىپ قالماۋى ءۇشىن، كوز ىلمەي باستارىن بۇركەپ، ارلى-بەرلى سەكەكتەپ ءجۇرىپ تاڭ اتىردى. ازانمەن ۇزىن تۇرا جىگىت: «تىنىش بولدى، بىزگە ءتىنتۋ كەلمەدى، قالادا بىرنەشە رەت وق اتىلدى، ونىڭ نە ءۇشىن اتىلعانىن بىلمەدىك، جۇرىڭىدەر» دەپ شاقىرىپ كەلدى. تاعى ساقتىق جاساپ بۇلاردى ەسەك قوراعا كىرگىزىپ تاڭعى اس بەردى، استىنا سابان توسەپ، ۇستەرىنە كورپە جامىلىپ ۇيقتادى. كەش باتا ابدىراحمان، ماقسۇت، ءالىمعازى ۇشەۋى «ءبىر جول بار جاقىن، جاقىندا بولسا الىس. ءبىر جول بار الىس، الىستا بولسا جاقىن» دەپ، وزدەرى جاقسى بىلەتىن الىس جولدى تاڭدادى. سەكسەن شاقىرىم جەردە اراسان بار سوعان جەتسەك، تاۋ جاقىن، ول جاقتى ءبىر شاما بىلەمىن دەپ، ءالىمعازى جول باستادى. مۇندا جاقىن دەگەنىمىزبەن ءوزىمىز بارىپ، جۇڭگو شەكاراشىلارىنا ۇستالىپ قالارمىز. تۇندە ءجۇرىپ، كۇندىز كوپىر استىنا تىعىلىپ جاتتى. تۇندە جولعا شىققان بۇلا ارالارىنا ءجۇز مەتىردەن ارالىق تاستاپ، قالىڭ قاردى سىقىرلاتىپ، ايازدا بۇرسەكتەپ ءبىر ءتۇن ءجۇردى. ءالىمعازى ەكى جولداسىن كوپىر استىنا قالدىرىپ، جولدا ات باعاتىن ايتاننىڭ ناعاشىسىنا باردى.
— اعا ات بەرسەڭ.
— ويباي، ماعان جولاماڭدار، مەنى ءبىر مونعول ساقشى كۇزەتىپ ءجۇر، قىزىم قىزۋى كوتەرىلىپ اۋىرىپ جاتىر، سونى دارگەرگە اپارۋعا قورقىپ وتىرمىن.....
تاڭ قاراڭعىلىعىندا ايتاننىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنا دا جەتتى، انادايدا ءتۇتىنى بۋداقتاپ، قارا ءۇي تۇر. ايتانعا بارا جاتقاندارىن ايتىپ، اكە-شەشەسىنىڭ سالەمىن الا بارۋدى ويلادى، بارۋعا قورىقتى، ول ءۇيدى كۇزەتىپ جۇرگەن اسكەر بولۋى ابدەن مۇمكىن، امالسىز جامان تامنىڭ ىشىنەن كوز سالدى. ايتان ۇيلەنگەندە قالىڭدىعىن الىسىپ، ءالىمعازى ۇرىمجىدەن بىرگە كەلگەن. «بالاما دوس بولساڭدار، ماعان دا بالاسىڭدار» دەپ، ەڭكىش تارتقان اكە مەن شەشە قۋانىشتان جارىلىپ، ۇلان-اسىر توي جاساپ ەدى. ءالىمعازى اۋەلەتە ءان سالىپ، وتىرعانداردى تاڭداندىرا تاڭ اتىرعان. قايران بەيبىت تۇندەر-اي. ەستەن كەتپەس تاماشا كۇندەردى ساعىنا ەسىنە الدى. ءۇش ايدىڭ الدىندا بوراتالاعا ءبولىس بويىنشا كەلگەن ءالىمعازى جانىندا ءشامشيدىن دەگەن دوسى بار ەكەۋى قوناق ۇيدە اشششى سۋعا قىزارا ءبورتىپ، اتاسىنان قالعان ءاندى اسپانداتا شىرقاپ، شالقىپ وتىرعاندا، ءداۋ قارا جۇڭگو باستاپ ەسىكتى تەۋىپ كىرىپ، جۋان جۇدىرىعىن تۇيگەنشە، ءالىمعازى ۇيعىر دوسى بەرگەن بەلىندەگى سار پىشاقتى وڭدى-سولدى كەزەپ، بىرنەشەۋىنىڭ تىزەسىن جارالادى. سىرتتا ايقاي-شۋ ۇدەي ءتۇستى. تەرەزەدەن قاشىپ شىققان ەكەۋى، كەتىپ بارا جاتقان ەسەك ارباعا جارماسىپ ايتاننىڭ وسى ۇيىنە كەلىپ تىعىلعان. كۇندە جيىن، كۇندە توي، دىر-دۋمان قىزىق سوندا بولعان. سۇڭعاق بويلى، قىر مۇرىندى، قارا تورى قىزدىڭ ءان سالعانداعى سۇلۋ بەينەسى، ەكى ۇرتى، شيدەيىن ەرنى، الما موينى، قولاڭ شاشى ءبارى-بارى ءالى ەسىندە... قوس داۋىسپەن ءالىمعازى ەكەۋى جاراسا تاڭعا دەيىن كەڭ دالانى انمەن تەربەپ ەدى. قايران كۇندەر..... كوز الدىندا شۇبىردى. بايلىقتىڭ ۇلكەنى تىنىشتىقتان ەكەن-اۋ.
كۇن ۇياسىنا باتا جولعا شىعىپ، ەل ورىنعا وتىرا قارابۇقا اۋىلىنا جەتتى. بۇندا تانىسى بۇركىت دەگەن جىگىتتىڭ ۇيىنە بارۋعا نيەتتەنگەن ءالىمعازى ەكى جولداسىن كوپىردىڭ استىنا وتىرعىزىپ «مەنەن حابار بولماي قوزعالماڭدار» دەپ جولعا شىقتى. بيسميللا دەپ قارابۇقا كىردى، ۇيلەردىڭ اراسىندا تەزدەتىپ كەلە جاتتى، تۋرا الدىنداعى ۇلكەن داربازا اشىلىپ، ىشىنەن قالىڭ ساۋ ەتىپ شىعا كەلدى. ءالىمعازىنى قالىڭ توپ جۇتتى، جىتىرمەلتىپ كەتىپ بارادى، ءبىر ءداۋ قارا جۇڭگو تەسىلە قارادى. وي تاۋبە، باعانا عانا ايتاننىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا «ساعىنا» ەسكە الاعان ءداۋ قارا قىتايدىڭ ءدال ءوزى. ۇرەيى ۇشتى، ءالى قۇرىپ، اياعىنان جان كەتە باستادى. بار كۇشىن سالىپ، تەزدەتە زۋلاپ، توپتان شىعا بەردى. ارتىنان بىرەۋ «توقتاڭ، توقتاڭ» دەپ ۇيعىر تىلىندە داۋسىن كوتەرە وكشەلەپ قۋىپ كەلەدى. اكاۋ، بۇنىسى كىم؟ اقىرىن قارادى، جاڭاعى جۇڭگو ەمەس، سۇلباسى مۇلدە باسقا، بوتەن ادام. تونىنىڭ ەتەگى جەلپىلدەپ، وزىنەن بۇرىن الدىعا ۇشادى. اي جارقىراپ تۇر. اناۋ وكشەلەپ كەلەدى، ءالىمعازىدا قاشىپ كەتەر شاما جوق. جامان تامعا جەتىپ توقتادى. ماۋزەرىن وقتاپ، بەلىنە قىستى. جاعىدايعا قارايىن، بولماسا وت وقتى وڭمەنىنە قادايىن دەپ دايىندالدى. ارتىنشا كىرگەن ساقالدى ەڭگەزەردەي قارا سارت ەنتىگە سويلەي باستادى.
— وي بالام، سەن قايدا كەتىپ قالدىڭ؟
— ءسىز كىمسىز، مەنى قايدان تانيسىز؟
— سەن ءبىزدىڭ اققويدىڭ توعىزىنشى بولىمشەسىنە كەلگەن ستۋدەنتسىڭ عوي. مەن سونداعى ءسۇنجاڭ(كەنت باسشىسى). ءالىمعازىنىڭ بويىنا ازداپ جان كىردى.
— مەن ىلەگە ۇيگە بارىپ ەدىم، تالقىنىڭ اسۋىن قار باسىپ قالىپتى، سودان جەتكەنىم وسى.
— مەنىڭ ايعىرىم بار سوعان مىنگەس، كەتتىك.
— مەنىڭ اندا جۇگىم بار. وتىرىكتەن الىسقا قولىن شوشايتتى.
— جۇگىڭ مەن قوسىپ الىپ كەتەمىن، سەنى ىزدەپ جاتىر.
— ەرتەڭ ءوزىم بارام، ءسىز جۇرە بەرىڭىز. (ات شاپتىرىم جەردە ءبىر تراكتور ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ تۇردى) مەن انا تراكتورمەن ەرتەڭ بارامىن.
— ا...يا، ول ءبىزدىڭ اققويدىڭ تراكتورى، وندا ءسويت، كەشىپكە....
«شالدىڭ اجالى جوق ەكەن، مەنى دە اللا ءبىر ۇلكەن كۇنادان ساقتادى-اۋ» دەپ كۇبىرلەدى. تراكتوردى كورسەتىپ، اۋزىنا ءسوز سالعان جاراتقانعا ءسۇيىندى. ىزدەگەن ۇيىنە جەتتى.
— اسسالاۋماعالايكۋم دەپ، ءۇيدىڭ ىشىنە قۇلاش-قۇلاش سۋىقتى الا كىردى. بەيۋاقتا بۇل كىم؟ دەپ تىكسىنىپ قالدى ۇيدەگىلەر. بۇركىت، ءالىم اعا دەپ، تاني كەتتى.
اراسانعا جاڭا بارعان ءالىمعازىنى اراساندا ءمۇعالىم بولىپ ىستەيتىن ءبىر اۋىلداسى قوناققا شاقىرعان. سول جەردە وسى بۇركىت قالىڭدىعىمەن تاعى ءبىر ەكى-ۇش جىگىت بارلىعى داستارقانداس بولعان. ءالىمعازىنى ءالىم دەپ اۋىلداسى تانىستىرعان. ول اۋەلەتىپ ءان سالعاندا وتىرعاندار ونىڭ اۋزىنا كىرۋگە شاق قالعان. اسىرسە، مەد بيكە قىز تۇرىمحاننىڭ قيىلعان قاسى، جايىلعان شاشى، نازدانا ەركەلەگەن داۋسى. بۇركىت سول ءتاتتى شاقتاردىڭ كۋاسى بولعان. كەتەرىندە تويىنا شاقىرىپ، ءۇيىنىڭ مەكەن-جايىن ايتقان. بوراتالا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قارابۇقاعا بارىپ، جۇمابەك اعانىڭ ءۇيى دەسەڭ ءبارى بىلەدى. اعامنىڭ اتى ايتان دەپ اڭقىلداعان. ءالىمدى كورگەندە قۋانعان بۇركىت «الگى مەن ايتقان ءانشى جىگىت وسى، اكە» مەن ءقازىر بارىپ دومبىرا الىپ كەلەيىن، وزدەرىڭىزدە تاماشا ءاننىڭ كۋاسى بولىپ، قۇلاق قۇرىشتارىڭىز ءبىر قانسىن. دالاعا اتىپ شىعىپ، قالىڭ ءشيدىڭ باسىنان ءور قويانداي سەكىرە ۇشىپ بارادى.
— قايدان دومبىرا اكەلەدى؟
— اندا ءبىر ساقشىنىڭ ءۇيى بار سونىڭ دومبىراسىن اكەلەدى.
— ويباي ونى توقتات. ساقشى دەگەندە توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولعان ءالىمعازىنىڭ ءتۇرى بۇزىلا ساڭق ەتتى.
— نە بولدى؟
— اۋەلى بۇركىتتى توقتات، سوسىن ايتام.
ايتان ءىنىسىن ايقايلاپ جاتىپ، ازەر توقتاتتى.
— اۋەلى قوناقتىڭ جاعدايىن سۇراپ، ءان سالۋعا كوڭىل-كۇيىن بىلمەي، باس-كوز جوق شاپقىلاي بەرسە بولا ما؟ ءالىم اعاڭ اۋىرىپ تۇر ەكەن.
— ەكى جىگىتتى بۇركىت بارىپ الىپ كەلدى.
— قىستا ءبىر باسپاق سويىپ ەدىك دەپ، الدارىنا ءبىر تاباق ەت قويدى. ءولىپ-تىرىلىپ جەپ، ەكى بۇيىرلەرى شىعا تويدى. قالىڭ قار تەرىستىكتەن بۇرقاسىنداپ تۇر، قارىس قادام جەر كورىنبەيدى، كۇندىز جۇرۋگە مۇمكىندىك تۋدى دەپ، بىلگەن ولار سۋدىڭ بويىنداعى جولسىزبەن ومبىلاپ كەلەدى. ارىپ-اشىپ اقىرى اراساننىڭ جانىنداعى اقسۇمبەگە جەتتى. تانىسى مازاقتىڭ ۇيىنە ىستىق كوجەنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، وبىرلانا ءىشىپ، اڭگىمەسىن ايتتى. كەشەگى ەتەگى جەلپىلدەگەن كەنت باستىعى ۇيعىر شال ازانمەن ءالىمعازىنى كورگەنىن ايتىپ « ءقازىر كەلەدى» دەپ باسقالاردى ايقۇلاقتاندىرىپ قويعانىن ەستىگەندە، ءۇي يەسىنىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەي باستادى. مازاق اۋىل باستىعى حاميتتى شاقىرىپ كەلدى. حاميت ءىنىسى بالقاشتى ەرتە كەلىپتى. بۇلار «ءۇش قىزىل تۋ» ۇيىمىنىڭ جىگىتتەرى.
«بۇگىن تۇندە ءتىپتى قاتتى تەكسەرۋ بولادى، جىگىتتەردى تەزدەتىپ ەكى اتپەن ساربۇيرەك تاۋىنىڭ ەتەگىنە جەتكىز» دەپ، ءىنىسى بالقاشقا بۇيىردى. مازاقتتىڭ ۇيىندەگى ءبىر تابا نان مەن بەس التى قۇرتتى الىپ سۋىت جولعا شىقتى.
تۇرگەن وزەنىنىڭ باسىنداعى جازىقتان بوراتالانىڭ ەڭ بيىك تاۋى ساربۇيرەك باستالادى. باتىستا مۇز تاۋ، قارسى بەتتە سايرام سۇلاپ جاتىر.
جەر جاعىدايىنا قانىق بالقاش الدى جاقتى قولىمەن نۇسقاي، وسى باعىتپەن تىك سايدى ورلەپ وتىرساڭىزدار، قازان اسۋى بار. جوتانىڭ باسىندا سسسر دەگەن جازۋ بار، ودان ارى ءبىر كۇندە شەكاراعا جەتەسىزدەر.
سول جەردەن قوشتاسىپ، ءبىر اللاعا تاپسىرىپ، تۇنگى تەكسەرىستە ۇيىندە بولۋ ءۇشىن كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتتى. قالىڭ قاردى كەشىپ، سايدى ورلەپ ءۇش جاياۋ ومبىلاپ كەلەدى، قارلى بوران بەتكە ۇرادى، ۇسكىرىك اياز وڭمەننەن وتەدى، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تۇنەك، قول ۇستاسقان بۇلار ءبىرىن-بىرى سۇيرەپ، تاعدىرىنا جازىلعان سىزىقپەن العا جىلجيدى. ابدەن قارا تەرگە ءتۇستى. تاڭ اتتى، اق تۇتەك بوران، كوز اشتىرمايدى، قاپالاقتاعان قار.... كۇنى بويى جىبىرلادى. كەش باتتى، قويۋ قاراڭعى بىردەن باستى. «قايدا باراسىڭدار» دەگەندەي الىپ جارتاس كەۋدەلەرىن توستى، جول جوق، ودان اسىپ كەتۋگە ەش مۇمكىن ەمەس... اتتام جەر كورىنبەيدى. «جولعا شىقساڭدار ءبىرىڭدى باستىق سايلاڭدار، بولماسا ەكى ايىرىق جولدا سەندەرگە باستىق شايتان بولادى» دەگەن پايعامبار ءسوزىن ۇمىتقان ۇشەۋى ابدەن كەرىلدەستى:
— ءتۇرىمىز مىناۋ، بۇندا قالساق تەرىمىز قاتىپ، بەزگەك بولىپ ولەمىز، ارتقا قايتايىق، مۇمكىن سۋ ىشەرلىگىمىز بار شىعار، جول باستايتىن ادام تاۋىپ، ەرتەڭ قايتا كەلەمىز دەپ ءالىمعازى وزەلەندى.
— ارتتاعى ەلدى قۇرتامىز-عوي، كەشەگى حاميتتىڭ «قاتتى تەسەرۋ باستالدى» دەگەن ءسوزىن ەستىدىڭ، قايتا بارساق ءوزىمىز دە قولعا ءتۇسىپ قالامىز، وسىنشا جولعا كەلىپ الدىق، ەندى سەندەر قايتساڭدار دا، مەن قايتپايمىن. سەندەرگە ەش رەنىشىم جوق، ولسەم وسى جولداعى قۇربانىمىن دەگەن ابدىراحمان ومبىلاي العا ءجۇردى. ءالىمعازى مەن ماقسۇت ءۇنسىز نە ىستەرىن بىلمەي تۇرعان جەرىندە قالدى. تەر شىمىرلاپ، ءۇستى-باستارى سۋىقتاپ قاتا باستادى، ابدىراحماننىڭ ال-دارمەنى كەتىپ، تيتىقتاپ جارتاستىڭ وڭىنا ءبىر، سولىنا ءبىر ءجۇرىپ امالسىز توقتادى. ۇنسىزدىك، مەڭىرەۋ قاراڭعى دالا، توپەگەن قار. پاك تە كىرشىكسىز قار ۇشقىندارى ەشتەڭەدەن قاپەرسىز جەرگە تۇسەدى.
ابدىراحمان قايتىپ كەلدى. باتىر جىگىت كەلدىڭ بە، كەتتىك وندا دەپ، ءبىر كۇن ءبىر ءتۇن جۇرگەن جولدان كەرى قايتتى. ەڭىسكە سىرعاناپ، اۋناپ تەزدەتىپ ەتەككە ءتۇستى، بۇلاردىڭ ويى تاڭ اتپاي مازاقتتىڭ ۇيىنە جەتۋ. ءبىر تاۋلىك جۇرگەن جولدى ءبىر تۇندە باسىپ، تاڭ قاراڭعىسىندا مازاقتتىڭ ۇيىنە كەلدى. ءيتتىڭ تۇىمەن ءۇرىپ، تاڭ اتا ۇيقتاپ قالاتىن شاعى، ءولى تىنشتىق. ءار ءبىرى ىشتەي اللاعا سيىنىپ كەلەدى. تەرەزەنى اقىرىن قاقتى، تەرەزەنىڭ ىشىنەن قولىن اۋزىنا قويىپ مازاق يشارا جاسادى. مىسىق تابانداپ اياعىنىڭ ۇشىمەن سىرتقا شىعىپ «سويلەمەڭدەر، ۇيدە ءبىر قالماق سەندەردى اڭدىپ جاتىر»... ۇشەۋدى مازاق قورجىن تامنىڭ كەلەسى بولمەسىندەگى كيىز ءۇيدىڭ ۇزىگىنىڭ اراسىنا وراپ تاستادى. مەن وياتقانشا تۇرماڭدار...ءتۇس اۋا بۇلاردى زورعا وياتتى. «تۇنگى تەكسەرىس» دەپ ۇشەۋىن ءۇش جاقىن ەلدى مەكەنگە الىپ ءجۇردى. مازاقتتىڭ اعاسى جاباق جامان قۇناننىڭ ارتىنا ءالىمعازىنى سالىپ تەپەڭدەپ كەلەدى. «جون» دەگەن جەرگە قوي كۇزەتىنە كەتىپ بارا جاتقان كەيىپتە، اتىن شايماردان دەپ ايتۋعا ءالىمعازى ءوزىن دايىندادى. ەلسىزبەن ءجۇرىپ، قاسات بۇزۋعا قۇناننىڭ ءتۇرى مىناۋ، مىسىقتاي ءىلبىپ كەلەدى، نەدە بولسا تاپتاۋرىن بولعان جولمەن ءجۇرىپ، ساقشىلاردىڭ الدىنان وتەمىز، اللا ءوزىڭ ساقتا دەپ، جاباق كۇبىرلەپ كەلەدى. اسپاندا جەردە قار، جەتى تۇندە ەكى قازاق ءومىر ءۇشىن ارپالىسادى. مىلقاۋ ءتۇن، قارسى بەتتەن ۇرعان اق تۇتەك بوران ەكەۋدى ادام تانىماستاي وزگەرتتى. تۇنگى توعىزدار. جان جۋ (توقتا) دەگەن ءۇن وت وقشا قادالدى. كۇشتى جارىق تاستۇنەكتى جاردى، جۋان دا وتكىر ساۋلە ونە-بويلارىنا ءسىڭىپ جاتتى. جاباقتىڭ ءتىسى ساقىلداپ، ەكى اياعى دىرىلدەپ قۇناننىڭ ەكى قاپتالىن توقتاۋسىز سوقىلادى، جامان قۇنان تەڭسەلىپ تۇر. ءالىمعازى ءۇنسىز وتىر، ءبىر ءتۇرلى جايباراقات.
— كىمسىڭدەر دەپ قوس اۋىز سۋىق قارۋ اسىنعان ورتا بويلى، سەمىزشە ساقشى ۇيعىرشا سويلەپ، اتتىڭ شاۋجايىنان الا ءتۇستى.
— مەن ج...ج...ج...جاباق.
— قايدا كەتىپ باراسىڭدار؟
— ج...ج...جونعا.
— وندا نە بار؟
— قوي كۇزەتۋگە بارامىز. جاباقتى اياعىنان باستاپ قولى جەتكەن جەرگە دەيىن سيپاپ شىقتى.
— نەگە سونشا دىرىلدەيسىڭ؟
— جاۋراپ كەتتىم...اۋىرىپ تۇرمىن...
— سەن كىمسىڭ؟ ءالىمعازىعا زۇڭزيدى. ول تۋىسىن كورگەندەي جايباراقات وتىر.
— مەن شايماردان، جاباقتىڭ ءىنىسىمىن، قوي كۇزەتىنە كەتىپ بارامىز. ونى دا سيپالاپ ءتىنتۋ جۇرگىزدى، ەكەۋدىڭ بەتىنە جارىقتى قايتا-قايتا سالىپ اسىقپاي توقتاتا قارادى، از تۇردى. ءۇرىمجى، اراسان، اققوي كوشەسىنە جاپسىرعان ءالىمعازى مەن قازىرگى ءالىمعازى مۇلدە باسقا. قۇبىجىققا اينالدىرعان قاشقىن ءومىر. ەندى ىستەيتىن ەشتەڭە قالمادى. ءۇش بۇرىش فورماسىندا وت وق توگەتىن قارۋ اسىنعان ەڭگەزەردەي ءۇش ءداۋ ساقشى. تامىن بۋشى(بۇلار ەمەس) دەپ، قيعاش قارسىداعىعا جۇڭگو تىلىندە ءتىل قاتتى. ول ءۇنسىز، ءچۇي...ءچۇي(كەت...كەت) دەپ دىبىستادى. جاباق ءوزىن قايتا تاۋىپ، اتتى قامشىلاپ، جۇرۋگە تەپسىندى، جامان قۇنان دا از دەمالىپ الىپتى، جەلىسكە جاقسىن جىلدامدىقپەن الىستاي بەردى. ءۇنسىز ءبىر قىرقادان استى. جاباقتتىڭ قورقاقتىعىنا ءالىمعازى تاڭ قالعان. قاراڭعى تۇندە جورتادى، قالقانىڭ موڭعولدارىنىڭ مالىن تۇندەلەتىپ ايداپ كەلەدى، تاقىمى جىرىندى جىگىت دەپ ەستيتىن. اعا، ءسىز قاتتى قورقىپ كەتتىڭىز. ويباي-اۋ، قورىقپاي قايتەم، كەتتىك-قوي ەندى كەلمەسكە دەپ، قاتىن-بالامدى ويلاپ، ەسىم شىعىپ نە بولعانىمدى بىلمەي، اتىمدى ۇمىتىپ قالىپتىم. اللا ساقتادى.
جونعا دا جەتتى، كەلە سالا بەس ءۇيدىڭ قويىن ءبىر قوراعا قاماپ، قورانىڭ ءتور جاعىنا، كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىن كەرىپ، تۋىرلىقتى ىشىنەن ۇستاپ، سول جەرگە ءالىمعازىنى جاتقىزدى. اياق باتپايتىن تىعىزدىق. جارىم ءتۇن اۋا تەكسەرگىشتەر كەلدى، اۋىل باستىعى حاميت ءوزى باستاپ ءجۇر. مىلتىقتىڭ نايزاسىن كيلاردىڭ اراسىنا سۇققىلايدى. قوي قوراعا دا كەزەك كەلدى، قويلار تىك تۇر، ءبىر تاڭعا ءالىمعازى ءۇشىن ءۇي يەلەرى دە، قويلاردا شىدايمىز دەگەندەي تىك تۇر. كۇشتى جارىق قويلاردىڭ كوزىنە تۇسكەندە، قالىڭ كوز جاندى.
— مىنا قويلاردىڭ كوزى نە دەپ تۇر... بۇندا پالە جوق دەپ تۇر-عوي دەپ، حاميت جانىنداعىلاردى كۇلدىردى.
تاعى ءبىر تاڭ اتتى. جولعا باۋىرساق پەن ەكى تابا نان، قۇرت بەردى.
— جول باستايتىن ادام بولسا دەپ، ءالىمعازى موينىن سوزا ءسوزىن جۇتتى.
— تازدىڭ ءبيتى ساناۋلى دەگەن، پالەن قايدا كەتتى دەسە، وزىمزگە پالە تاۋىپ الامىز-عوي. كەشەگى جارتاسقا بارعان سوڭ، سولعا بۇرىل ءبىراز جۇرسەڭدەر، ۇلكەن سايعا تۇسەسىڭدەر، ودان ارى تاۋ ەتەگىنە ىلىنەسىڭدەر. تاۋدان اسقان سوڭ ۇلكەن اڭعار كەزدەسەدى. اڭعارمەن ءجۇرىپ وتىرساڭدار زاستاۆاعا ءبىرا-اق كۇندە باراسىڭدار دەپ، حاميت ۇشەۋىن كەزەك-كەزەك ىستىق قۇشاقتاپ شىعارىپ سالدى.
قالىڭ قاردى ومبىلاعان ءۇش باتىر سوۆەت وداعىنا ارشىنداي باسىپ كەلەدى. بۇرقاسىن. اق تۇتەك بوران باسى- كوزگە سابالايدى. اتتاپ باساۋدىڭ ءوزى مۇڭ. جارتاستان ءوتتى. بۇلار العاش جولعا شىقانان تولاسسىز جاۋعان اق ۇلپا اقىرى توقتادى. سايدى ورلەپ كەلەدى، ءجۇن بايپاقتى نىعارلاي كيگەن ءالىمعازىنىڭ اياعى سولقىلداپ قاقساپ، گۇپ بولىپ ءىسىدى. جەر باستى بولدى سىزدايدى، ميىنا ءبىراق ۇرادى. قاشاندا الدىدا جۇرەتىن ول قاتاردان قالدى...اڭىزاق كۇن ءجۇرىپ زورعا دەگەندە تاۋ ەتەگىنە ءىلىندى، ءون-بويلارىن بيلەگەن ۇرەيدەن قۇتىلدى. ءشول قىسقانىن سەزدى. ءالىمعازى تىپپەن جۇرۋدەن قالدى. ابدىراحمان مەن ماقسۇت ءالىمعازىنى كەزەك-كەزەك ارقالادى.
كولەڭكەلەرى ەكى ەسەلەندى. دەم الىپ وتىرعاندارى سول ەدى، ءبىر ساۋلە ءدوڭ باسىندا كۇنگە شاعىلىسا جارىق-جۇرىق ەتىپ، بۇلاردى ەرىكسىز وزىنە قاراتتى. سول ماڭنان ءبىر كىشكەنە قۇس ۇشىپ شىقتى. ۇشەۋى قالجىراعان تاندەرىن سۇيرەپ سوندا جەتتى. تاۋ جوتاسىندا شىمىرلاپ سۋ شىعىپ جاتىر. كەزەك-كەزەك باس قويدى. كوزدەرى جانىپ، جۇزدەرىنە قان جۇگىرىپ، جان-جاعىنا قارادى. قاتپاعانىنا قاراعاندا سىناپتى سۋ ەكەن جىگىتتەر. ەگەر ءىشىپ بولساڭدار اياعىمدى سالسام دەپ ءالىمعازى اياعىن سالدى. باسىندا دەنەسى ءدىر ەتسە دە، ارتىنشا جانى جايلانىپ، سونداي راحاتتانا باستادى. ءتىپتى، ۇيقىسى كەلدى.
— اياعىڭ سۋىق كەزەك الىپ قۇريدى دەپ، ماقسۇت بەزىلدەدى.
— وي، جوق. سونداي راحاتتانىپ وتىرمىن. اقىرىن اياعىن سىلاپ جۋىپ وتىرىپ، ءىسىپ تۇرعان جەردى تىستەنە قاتتى باسىپ سوقتاسىن شىعاردى، اتقالاقتاپ قان ارالاس سارى ءىرىڭ سۋدىڭ بەتىن اقجالقاق جاپتى. سونداي جەڭىلدەدى. جەردى نىق باسىپ، قايتا قاترعا قوسىلدى. جاراتقان ولارعا كىشكەنتاي قۇس پەن ادەمى سۋدى سۇيىنشىلەدى. ساپارلارىن ارى قاراي جالعادى. الدارىنان تىك شانشىلما تەرەڭ اڭعار شىقتى. ەبىنىڭ جەلى قالىڭ قاردى ۇرلەپ تاستاپتى، قولدارىنداعى تاياقپەن تۇرتكىلەپ، تاپتاپ، تەپكىشەك جاساپ ءبىرىنىڭ ىزىمەن ءبىرى قۇلدادى. جۇرىستەرى ەش ماندىمادى. شىدامى تاۋسىلعان ءالىمعازى اللاعا تاۋەكەل دەپ، قار بەتىنە وتىرا قالىپ ەڭىسكە قاراي سىرعاناي جونەلدى، وكشەسىنەن شىققان اق تۇتەك قار بەتىن ۇرىپ، كوزىن اشتىرمادى. زۋلاپ بارادى، زۋلاپ بارادى. بالا كەزىندەگى تاسقورعاننىڭ ماڭىنداعى سىرعاناق تەپكەنى ەسىنە ءتۇستى. ول كەزدە ۋايىمسىز-قايعىسىز شاتتانا سىرعاناۋشى ەدى.... ارتتاعى ەكەۋى دە سولاي ىستەدى.
ءتۇن. ۇسكىرىك اياز. ەتەككە تۇسكەن ۇشەۋى قالىڭ قاردى اق ايۋشا ۇڭگىپ، جاقىن-جاقىن جاتتى، قار ءىشى جىلى ەكەن. شارشاعان ولار اناسىنىڭ قۇشاعىندا جاتقانداي راحاتتانا ۇيقىعا باستى. جارىم تۇندە عانا جامباستارى مۇز بولىپ قاتىپ، سىرقىراعانىن سەزدى، ەكى جامباسىن كەزەك-كەزەك قوزعادى. قۇلان يەكتەپ تاعى ءبىر تاڭى اتتى. وت شار مەيىرلەنە ۇشەۋىنە شۇلەن شۇعىلاسىن شاشتى. الدە قاشان كەۋىپ تالقانعا اينالعان باۋىرساقتى ازاندا ءبىر ۋىس، كەشتە ءبىر ۋىس ۇرتتارىنا سالىپ، تال قاجاۋ ەتەدى. ولدا بىتۋگە تاياۋ، الدا ءالى قانشا كۇن جول جۇرەدى، ونى ءبىر اللاعانا بىلەدى. تاسباقا اياڭمەن قيالاپ ورلەي باستادى. ەكىنتى مەزگىلىندە بۇلار قارا سۇيەكتەن حال كەتىپ، مويناققا ءىلىندى. كەنەت «شاتىر» ەتكەن جويقىن داۋىس ەستىدى. استىلارىنان جەر سىرعىپ بارا جاتقانداي بولدى. جۇرەكتەرى زۋىلداپ، ونە-بويلارى دىرىلدەپ، ءىشى-قارىندارى جۇلىنىپ بارا جاتقانداي كۇي كەشتى. قار سۋسىپ قوزعالىپ بارادى. اقىرىن-اقىرىن دەپ، ماقسۇت اكەسىمەن تالاي تاۋعا شىققانداعى ءادىسى بويىنشا، جولداستارىن يشارامەن ۇنسىزدىككە شاقىرىپ، العا جىلجىدى، بارىنشا شيراق قيمىلداپ، سوڭعى تۇياق سەرپەر جاسادى. ءولدىم-تالدىم دەگەندە جوتاعا ءىلىندى. «گۇر» ەتكەن زور داۋىس جەر-كوكتى جاڭعىرتتى، بۇكىل اڭعاردىڭ ءىشى ۇيپاق-تۇيپاق اق تۇتەككە وراندى. قالىڭ قار، ۇيما-جۇيما بولىپ جوڭكىلىپ بارادى، ساي تاعانىندا ۇلكەن تاۋ پايدا بولدى. وي، اللا، سۋ ىشەرلىگىمىز بار ەكەن، يا، قۇداي، ءوزىڭ ساقتا دەپ بىلگەندەرى بويىنشا توڭقاڭداپ ساجدە جاسادى. ءسال كەشىكسەك كوشكىنىڭ استىندا ولىگىمىزدى يتتە تاپايتىن ەدى-اۋ دەپ ەڭىرەپ كەتتى.
سسسر دەگەن جازۋلى قولدان ۇيگەن تاسقا جەتتى. الدارىندا تاعى كەڭ اڭعار. ەشقانداي تىرشىلىك نىسپى بايقالمايدى. وڭ جاقتاعى مۇز تاۋ كەشكى شاپاقپەن شاعىلىسادى. وڭ نە سولعا جۇرەرىن بىلمەي بۇلار اڭتارىلدى. ءالىمعازى تاۋەكەل دەپ وڭعا قاراي قالىڭ قاردى مالتاقتاپ باستادى. ادال جۇرەكتى، ابدىراحمان كەلەدى، ارتتا دەنەسى اۋىر، قارا تورى ماقسۇت ىرسىلداي ىلەستى. ىلەزدە ءتۇن تۇڭىلىگىن جاپتى. تۇنگى سۋىق جەل سۇيەكتەن ءوتتى. اق ايۋشا قاردى ۇڭگىپ ىشىندە تاڭ اتىردى. دوڭكيگەن قوي تاستاردىڭ جوتاسى قاردان ازەر كورىنەدى. قالىڭ قار، ومبىلاپ كەلەدى. اياعىن باسسا بولدى قورىس ەتىپ قارعا كىرەدى، ودان زورعا اياعىن شىعارسا، ەكىنشى اياعى قارعا كىرەدى. شوڭقاڭ-شوڭقاڭ ەتەدى. جۇرىستەرى ەش ماندىمادى. كۇنى بويى ءبىر شاقىرىم زورعا جىلجىدى. كەش باتا قۇمدى القاپقا جەتتى. اياقتارى ءتيدى بولدى، سۋسىپ قايتا ارتقا لاقتىرادى. تالقاندارىن ۇرتتارىنا سالىپ، كۇش جيناپ، ودان دا ءوتتى. ءشول مەن اشتىق قاتار قىستى. پىر-پىرلاپ ۇشقان ءۇش قۇر ۇزىلگەن ۇمىتتەرىن قايتا جالعادى، كوپ ۇزاماي ءۇش تەنتەكتىڭ ورتاڭعى اعىسىن كەلدى. سۋعا باس قويدى. ىشتەرى شالقىلداپ، كوك قارىن بولدى. تاناۋلارى اشىلىپ، مۇرىندارىنا كوكتەمنىڭ العاشقى ءيسى كەلدى، جان-سارايلارى جادىرادى. جىلىمىق جەل بەتتەن وبەدى. «امان-ەسەن وتانعا كەلۋلەرىڭمەن دەگەندەي ايمالايدى». ءالىمعازى اڭىراتىپ تۋعان جەرمەن قوشتاسىپ، «سۇراساڭ رۋمدى قارا كەسەك، دوسىمنان دۇشپانىم كوپ قىلعان وسەك» دەپ، ءماديدىڭ قارا كەسەگىن اڭىراتىپ اسپانداتا سالدى-اي كەلىپ.....ءۇش تەنتەك وزەنى اعىسىن توقتاپ، قوي تاستار قايدان شىققان ءۇن دەپ، قۇلاق تۇرە ءولى تىرشىلىككە جان ءبىتتى. بارشا اتىراپقا ارىستان كەۋدەلى ءۇش باتىر كەلدى دەپ ايقاي سالدى. تۇمسا تابيعات تەرەڭ مۇڭعا باتتى، كۇندە قىزارا ارتىنا قارايلاپ، سامىرسىن شىرشالاردىڭ اراسىنا كىرىپ جاسىرىندى. ءتۇن قاراڭعىلىق تونىن تاعى جاپتى.
ۇيگەن تاستان سوڭ، ءبىر كۇندە زاستاۆاعا جەتەسىڭدەر دەگەن حاميت. ءبىر ەمەس، ەكى كۇن بولدى، شاماسى شەكاراعا تاياپ قالدىق-اۋ. قاراڭعىدا جاس شەكارا قورعاۋشىلارعا كەزدەسىپ، قورقىپ اتىپ جىبەرمەسىن، ازاندا كۇن جارىقپەن بارايىق دەپ اقىل قورىتتى. شالقايىپ جاتقان جاداعاي اڭعاردىڭ ەكى قاپتالى ەندى قوجىر-قوجىر تىك جالاما جار تاس بولىپ، ەتەگى قالىڭ سامىرسىن قاراعايعا ۇلاستى. بورقىسى بار قاراعايدىڭ تۇبىنە جاتا كەتتى. بورقى ولاردى استىنان توڭ وتكىزبەي، جىلى جاتتى. تاڭ اتا تالقاندى تال قاجاۋ ەتىپ، ساپارىن جالعادى. الدارىنان ايۋدىڭ ۇلكەن ءىزىن كوردى، قاسات قاردا شويناڭداعانانشا دەپ، ايۋدىڭ سوقپاعىنا ءتۇستى، تۋپ-ۋرا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ءجۇردى. ءايۋدىڭ ىزىمەن جەتى رەت سۋدان ءوتتى. ايۋ سوڭىندا كۇنگەيگە شىعىپ كەتىپتى. تالقاندارى تاۋسىلدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى بۇلار تەك سۋ ىشەدى، قارىندارى اشپادى. جۇرىستەرىن جالعاپ كەلەدى، التىنشى كۇن بولعاندا ءالىمعازىنىڭ كوزى قارىعىپ، تۇك كورمەي قالدى. كوزدىڭ ءقادىرىن ەندى ءبىلدى. اينالا اپپاق الەم، ەشتەڭە سەزبەيدى. كوزىنىڭ ىشىندە قالىڭ ينە قادالعانداي شانشيدى، سۋ توگىلىپ اعادى. ماقسۇت تاياق جەتەككە الدى. بىتىك وسكەن يت مۇرىن، تال-شىلىك، بۇتا بۇرگەن، قايتا-قايتا بەتىنە ۇرادى. قارىندارى اشتىقان ءىسىنىپ كەتتى. ءاي، جىگىتتەر، كۇنگەيگە قاراڭدار، سارى گۇل اشقان ءتورت ەلى ءشوپ كورسەڭدەر، دەرەۋ ءتۇبىن قازىپ الىڭدار. ول تۇيە سارىمساق. سونى جەسەك امان قالامىز. از ۋاقىتتان سوڭ ءبىر ۋىس تۇيە سارىمساق قازىپ كەلدى. ءالىمعازى ءدامىن تاتىپ كورىپ، ءدال ءوزى دەپ، كىرشىلدەتىپ جەي باستادى. اتا-بابامىز كەزىندە اشارشىلىقتا وسى تاۋ سارىمساعىن جەپ، امان قالعان ەكەن دەپ مىلجاڭداپ قويادى. تاعى ەكى كۇن ءجۇرىپ، ءۇش تەنتەك وزەنىنىڭ قوسىلعان ۇلكەن اعارىنا كەلدى، وڭ جاقتاعى تاۋ الاسارا ءۇزىلىپ جازىقتالدى. باتىستاعى تاۋدا ەكى كۇن بۇرىن شوگىپ جوق بولعان. سۋدىڭ ارجاعى ميداي جازىق دالا، ەشقانداي اڭ-قۇس كورىنبەيدى. ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ جوق. اۋىزعا سالاتىن ءتۇيىر تاپپاي، سان ساپالاق ويلارمەن ءۇش جاياۋ كەلەدى. كەش باتا، قۋراعان اعاشتى سالعىپ ءمىنىپ سۋدان ءوتتى. تاعى ءتۇن، سۋدىڭ ءبىر قالىپتى گۇرىلى، باسقا ەشقانداي بوتەن دىبىس جوق. قوي تاسقا ارقالارىن سۇيەپ، بۇرسەڭدەپ تاڭ اتىردى. ءالى ۇيقىسىن اشا الماي تاۋ قالعىيدى، وڭ جاعى كەڭ دالا، ارقىراعان وزەن، تال-شىلىك وزىمەن ءوزى سىبىرلاسادى.
— مەن تۇندە انا جاقتان ءبىر جارىق كورگەندەي بولدىم، سولاي بارايىق دەپ، ابدىراحمان قۋانا ءۇن قاتتى.
— قاراڭدار ادام نە مالدىڭ ءىزى بار ما ەكەن، جارىق شىقسا وندا ادام بار دەگەن ءسوز.
ابدىراحمان سۋدان قايتا كەرى ءوتىپ، ءىز شولدى. از ءجۇرىپ بادىرايىپ جاتقان جۋان ەتىكتىڭ ءىزىن كورگەندە، جاتا قالىپ ءسۇيىپ الدى، مىناۋ ورىستىڭ ەتىگى، قىتايدا مۇنداي ەتىك بولمايدى، ولمەيتىن بولدىق دەپ ايقايلاپ جىبەردى. تۇرا سالا جۇگىردى. ۇلكەن ءىز قاردى نىق-نىق باسىپ، تاۋعا ورلەپتى. شۇڭىرەك كوز، قىر مۇرىندى ابدىراحمان ءبىلىمدى كىتاپتان العان، وقىمىستى جىگىت. تازا جۇرەكتى جان، الايدا شىن ومىردەن تاجىريبەسى از. ماقسۇت كەزىندەگى قارا كوكتىڭ تۇقىمى، بارعا شۇكىرى، جوققا قاناعاتى از. بىلىك، ءبىلىمى ورتاشا، ارامدىعى مەن ادالدىعى بىردەي، الايدا سەرتكە ادال جان. ءالىمعازى اتا كورىپ تون پىشكەن، اكە جانىندا وق جونعان، ءبىلىمدى كىتاپ پەن ومىردەن تەڭ العان ويشىل، لوگيكاسى مىقتى، ۇشقىر دا تىك مىنەزىدى، ادۋىندى باتىر جىگىت. بۇلار سول ىزبەن تاۋعا شىقتى، انادايدا ءۇي توبەسى كورىندى، الاتاۋ سيىر كىمسىڭدەر-ەي، دەگەندەي وڭكيىپ، مۇرنىن شۇيىرە قاراپ، سامارقاۋ موڭىرەپ قويادى. قاتار-قاتار سالىنعان قورجىن ۇيلەر.
— بوراتالا جاقتان وتكەن بەس ۇيعىر جىگىتى، ءبىز سياقتى قينالا-قينالا قاڭعىپ، اقىرى اداسىپ، قىتايدىڭ شەكاراسىنا ءوز اياقتارىمەن بارىپتى. جاقىنداماي تۇرىپ، ابدەن بايقاڭدار. اڭعاردا اسىعىستىق جاساپ، وڭعا بۇرىلىپ اداسىپ كەتتىك، سولعا بۇرىلعاندا وسىنشا شارشامايدى ەكەنبىز. تاعى باسقا قانداي بەلگىلەر بار.
— ءۇيدىڭ توبەسىندەگى جاپپا بىزدىكى ەمەس، ءشوپتىڭ ءوزى لاپاستىڭ استىندا تۇر.
— قانشا قالدى.
— ەكى ءجۇز مەتىردەي.
— قاتتى جاقىنداماڭدار، اتىپ جىبەرمەسىن، ايقايلاپ بەلگى بەرىڭدەر.
تىرشىلىك بايقالمايدى. اڭ-تاڭ... ءتورت جاعىنان قاردىڭ اسىتىنان مۇزداي قارۋلانعان ادامار شىعىپ قورشاۋعا الدى.
ۇشەۋى قولدارىن كوتەر اينالاسىنا قارادى. قولدارىندا اۆتومات، اياعىندا ۇزىن قونىش ەتىك، باستارىندا كوك مالقاي، ارقاسىندا تورسىعى بار سايدىڭ تاسىنداي جىگىتتەر وزدەرىنە قارۋ كەزەپ تۇر...
— ءبىز جۇڭگو...قىتايدان كەلدىك دەپ، ءۇن قاتتى ابدىراحمان. كيمىنەن تانىعان ولار «قارۋلارىڭدى تاستاڭدار»، — دەپ ايقايلادى. اكەسىنەن ۇيرەنگەن از ورىسشاسى بار ماقسۇت ماۋزەرىن جەرگە تاستادى. ايداپ اپارىپ، ۇشەۋىن ءۇش بولەك قاراڭعى بولمەگە قامادى.
ءالىمعازىنىڭ كوزىنە ءبىر ۋكول سالدى. تالىپ ءتۇسىپ ۇيقتاپ كەتتى، ءتۇس كوردى، تۇسىندە بەسىك قۇدا بولىپ، ايتتىرعان وزىنەن ۇلكەن قالىڭدىعى وكشەلەپ قۋىپ كەلەدى.... قۋىپ كەلە جاتقان قالىڭ جۇڭگو بولىپ كەتتى...اتىس باستالدى، قوي تاساردىڭ اراسىندا اتىسىپ جاتىر، تارىس-تارىس مىلتىق ءۇنى، تەرەزەنى بىرەۋ تارسىلداتىپ ۇرىپ تۇر، ءتۇس اۋىپتى.
— ەي، ماڭقا قازاق، تاماق ءىش.
— مەنى مازالاما.
— سەن قايدا جاتقانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ اكەڭنىڭ ۇيىندە جاتقانداي شىرەنەسىڭ-عوي.
— اكەمنىڭ ۇيىندە جاتپاعاندا شە...
— سەن «گاۋپاكتا» جاتىرسىڭ.
— ول نە؟
— تۇرمە.
— تۇرمە تۇرماق، ودان زورعىسى بوسىن مەنى مازالاما.
— تاماعىڭدى ءىش، ماڭقا قازاق. تەرەزەگە تاماعىڭدى قويدىم.
اقىماق قازاق....قازاق... كۇڭكىلدەپ بارىپ ءۇنى ءوشتى.
ول كەتىسىنە ءىشى-قارنى شۇر ەتە ءتۇستى... اقىرىن كوزىن اشىپ، كەسەدەگى بۇرشاق كوجەسىن تۇگىن قالدىرماي ءىشىپ الدى. سول جاتقاننان مول جاتتى، تاڭ اتا تاعى ايقايلاعان كەشەگى شۇلدىرلەگەن قىرعىز تاماق اكەلدى، تاعى ۇيقى، ۇزاق ۇيقى... ەكى كۇن ۇيقتادى. ءۇشىنشى كۇنى دالاعا شىعارىپ، ساتىرلاتىپ سۋرەتكە ءتۇسىردى، ءالىمعازىنىڭ كوزى از كوردى... وڭكيگەن ءداۋ ماشيناعا وتىرعىزىپ ەكى جىگىت الىپ ءجۇردى بۇلاردى، قالىڭ جىڭعىل توعاي، بۇتا-بۇرگەن، تال-شىلىك اراسىندا زۋلاپ كەلەدى، ۇلكەن الاڭحايعا دا شىقتى. سول جەردەن اسكەري تىك ۇشاققا مىنگىزدى، ۇشاق ىشىندە بوتەن ءۇش جىگىت كۇلىپ قارسى الدى. ءبىراق ءتىل جوق، الدىڭعى جىگىتتەردە ءۇنسىز اكەلگەن. سويلەپ ۇيرەنگەن ءالىمعازىنىڭ ءتىلى قىشىسا دا اۋزىن اشا المادى. ءبىر ساعاتتاي ۇشتى، ەكىنشى اسپان پايدا بولا باستادى، قالانىڭ قالىڭ شامىن كوردى، ەڭىستەپ كەلە جاتتى... تۇستەن بەرگى ۇنسىزدىكتى جۇڭگو داۋسى بۇزدى. بۇلاردىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي شوشىدى.
— سەندەر بىلەسىڭدەر مە؟ بۇل قازاقستاننىڭ استاناسى الماتى اۋە جايى دەپ، تازا جۇڭگو تىلىندە ءۇن قاتتى.
شوشىعان ماقسۇت جاپاقتاپ ەكى دوسىنا كەزەك-كەزەك كوز سالدى، ولاردا بۇتىنا جىبەرگەن بالاداي ءۇنسىز.
1969 جىل 2 ءساۋىر. الماتى ءتۇنى. بۇلاردى اكەلگەن ءبىر جۇڭگو مەن ەكى ورىس جوق بولدى. ەكى قازاق جىگىت قارسى الدى، ابدىراحمان مەن ماقسۇتتى ءبىر جەڭىل كولىككە، ءالىمعازىنى ءبىر جەڭىل كولىككە مىنگىزىپ الىپ ءجۇردى. ءالىمعازى ءوزىنىڭ قازاق بولعانىنا ماقتانىپ كەلەدى. عالامات قالا، الماتى كۇندىزگىدەي جارقىراپ تۇر، قىسقا كويلەكتى قىزداردىڭ ساندارى جالتىلداپ، تۇنگى شىراقتى ۇيالتادى. جاسامىس كەلىنشەكتەردىڭ ات باسىنداي كەۋدەسى وزىنەن بۇرىن قوزعالادى. شىلدە ايى الدا سوندا كوزىڭە مولتىلدەپ جاس كەلىپ، تۇسىڭدە ولەڭ وقىپ، بۇتىڭدى تالاي سۋلايسىڭ دەيدى جۇرگىزۋشى جىگىت.
— قالانىڭ ءتۇنىن كورەسىڭ بە؟
— كورسەتسەڭ، قانەكي.
بىرنەشە كوشەنى اينالدىرىپ، كوكتەبەگە شىعاردى. الماتى الىپ تەڭىزدەي جايىلىپ جاتىر، سامساعان ەلەكتر توگى، «قازاعىم ساعان ريزامىن، وسىنداي الىپ قالا سالعان سەندە ارمان جوق» دەپ، داۋىستاپ جىبەردى ءالىمعازى. ەي، اقىماق، بۇنى ورىس سالعان قالا...
كەلدىك دەدى. قاقپا اشىلىپ، ماشينا ىشكە كىرە جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ بارا جاتتى.
جەرتولە، قاپ-قارا كيىم بەردى. كيىمدەرىن شەشىپ الىپ، بەنزين شاشىپ ورتەدى. «ايۋشا قالىڭ قارعا كىرگەندە مەنى ساقتاعان قايران ءجۇن مەشپەتىم، شەشەم ءوز قولىمەن تىككەن، كوزىندەي بولعان زات ەدى، وسىنى ورتەمەڭدەر» دەپ، ءالىمعازى ءبىراز جالىندى. بالەنىڭ كوبى وسى ءجۇننىڭ اراسىندا دەپ، ونى الدىمەن ورتەپ جىبەردى. قارا كيىمدى زورلانا كيدى. ەكى كۇن سەمىز جامباس بەرىپ، قۇداسىنداي كۇتىپ، اۋىز مۇرتتارىن مايلادى. جىلى جەردە قارىندارى تويىپ، ۇيقىلارى قانىپ، ادام قالپىنا ەندى كەلدى. ءبىر اۋلانىڭ ىشىندە جۇرسە دە بۇلاردى 36 كۇن بويى بىر-بىرىنە كەزدەستىرمەي تەرگەدى. ءالىمعازىنىڭ شىڭجاڭ ۋنۆەرسيتەتىندەگى «ءۇش قىزىل تۋ» ۇيىمىن باسقارىپ، ونداعى ەكى جەڭىل ماشينانىڭ ءبىرىن ءمىنىپ، شىرەنە ءجۇرۋى؛ سوتتالعان گۋپپالاسى ءقادىردى تۇرمەدەن شىعارۋى؛ ءشامشيددىننىڭ ۇستالىپ، بۇنىڭ جاۋ قولىنان امان قۇتىلۋى؛ سوۆەت كگب ءۇشىن اقىلعا، لوگيكاعا سيمايتىن، جاۋابى جوق ۇلكەن سۇراق بولدى. الاپات جىلداردا قاراڭعى تۇندە جوعالتقان دوسى شامسيدين اراعا 17 جىل سالىپ الماتىعا قاشىپ كەلىپ، تەرگەۋگە الىنعاندا ءالىمعازىنىڭ ايتقانىمەن بىردەي شىققاندا بارىپ ءسوزدىڭ شىنىنا كوزى جەتىپتى. 17 جىل بويى «جۇڭگو بۇنى بىزگە ادەيى جىبەرگەن ادام با؟» دەپ، باقىلاۋ استىندا ۇستاپ، ازاماتتىق بەرمەدى. كوكشەتاۋعا جەر اۋداردى.... قوي باقتىردى... ەڭبەكپەن تاربيەلەدى.....
***
قالتاڭ-قۇلتاڭ ەتكەن جۇدىرىقتاي سار شال قوس قاباتتى كاتەج تەرەزەسىنەن الاتاۋعا كوز سالادى... ەسىنە جالىندى جاستىق شاعى ءتۇسىپ، الىپ كۇش كەۋدەسىن كەرنەدى... ءتانى تاس قابىرعانىڭ ىشىندە قامالعانمەن، رۋحى الىسقا ۇشتى....
كۇن شۇلەن شۇعىلاسىن شاشقان شۋاقتى كۇندەردە شىمقالاعا ءالىمعازى وقۋعا ءتۇستى، قىتايدا وقىعان فيلولوگيا ماماندىعىن قايتا وقىدى. شىنىمەن تۇسىندە كورگەن قىزعالداقتاي قالىڭ قىزدىڭ اراسىندا ءجۇردى... ستۋدەنتتىڭ ەڭ كارىسى وسى ءالىمعازى بولسا دا، اقىلىمەن، اۋەلەتىپ سالعان انىمەن قىز بىتكەندى وزىنە ماگنيتتەي تارتتى. قىزدار البرت، بالالىعى ءالى تولىق باسىلماعان، الاقۇيىن ءوز قۇرداستارىن ەمەس، پىسكەن ءومىردىڭ تەزىنەن وتكەن ساقا جىتىتكە جاقىن ءجۇرىپ، وزدەرىنە اعا تۇتتى....
ءماريام جىميىپ ءبىر قاراعاندا ءالىمعازىنىڭ ىشىندەگى «ۋ مەن جاراسى» جازىلدى، سونداي مەيىربان سۇلۋ جۇزدەن قاتال دا سۇستى بەينەسى ەرىپ، بالقىدى. بۋ بولىپ، سالماعىن جوعالتتى، قاڭباق شالعا اينالىپ، وزىنەن تۇتاستاي ايىرىلدى. باياعى ءمارزيا، گۇلسىم، ناعىم، تۇرلىحاندار كوڭىلىنىڭ ماحاببات ايدىنىنان پىر-پىرلاپ ۇشىپ، ءماريام ءالىمعازى ايدىنىندا جالعىز ءجۇزدى. «سەن كەلەسىڭ جانىما كۇلىپ تۇنىق، جىبەرەسىڭ قايعىمدى ۇمىتتىرىپ» دەپ ءالىمعازى ىزىڭداي ءان سالىپ، باقىتتان باسى اينالىپ اللاعا مىڭ سان شۇكىرشىلىك ەتتى....ءسويتىپ جۇرگەندە ماسكەۋدەن دوسى ايتان كەلدى.
ەلىم دەپ ەس بىلگەلى ەڭىرەدىم،
جەرىم دەپ جەتى تۇندە تەبىرەندىم!
قايعىڭدى قايران قازاق ارقالادىم،
ءتۇس ەكەش تۇسىمدە دە سەنى كوردىم!-دەپ ارقىراپ ەسكى دوسى كەلىپ، ارقا-جارقا بولدى. ءبىز قولدان كەلگەنشە ەلگە ۇلەس قوسىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا اتسالىسايىق، دەپۋتاتتىقا ءوزىمىزدى ۇسىنايىق. ساياساتپەن سەن اينالىسپاساڭ، ساياسات سەنىمەن اينالىسادى دەپ ەكى دوس وزدەرىنشە وي ءتۇيدى.
سول كۇدەردىڭ بىرىندە ءالىمعازى ءتۇس كوردى. تاسقورعان. تۋعان اۋىلى، بالا كەزدە اسىر سالىپ ويناعان تانىس ولكە، تانىس ماڭ، ءوزىنىڭ ءۇش بولمەلى قورجىن تامى، ورتاڭعى بولمەدە اسىر سالعان قوزى-لاق، توقتاۋسىز ماڭىرايدى، جەر وشاق، ماما اعاش. اكەسى داۋلەتحان ءوزى جيرەن قاسقا اتقا ءمىنىپ، ۇلكەنى ءالىمعازىنى تور تايعا، قالعان ءۇش ءىنىسىن كەرى، جيرەن، كۇرەڭ تايعا جايداق مىنگىزىپ، بەستوبەگە تويعا كەلدى...سول تويدا ءالىمعازى كوكقاسقا تايعا مىنگەن ايتانمەن تانىسىپ، دوس بولدى. ەكەۋى اناۋ تاۋدىڭ باسىنا شىعامىز دەپ ءسوز بايلاسىپ، قۇيىنداتا تۇرا شاپتى.... اكەسى داۋلەتحان ارتىنان قۋىپ جەتىپ...سەن مىنانى جەلىكتىرمە، ءوز جولىڭمەن ءجۇر بەر، بۇنىڭ ءوز جولى بار دەپ ءالىمعازىنى كەرى قايتارىپ ەرتىپ بارا جاتتى....ءوز جولى...دەپ كۇبىرلەي ورنىنان تۇردى ءالىمعازى.
***
ءالىمعازىعا قانات ءبىتتى، تاۋدان تاۋعا، شىڭنان شىڭعا، بۇلتاردىڭ اراسىندا، زەڭگىر كوكتە ۇزاق قالىقتاپ ۇشاتىندى شىعاردى...تاڭعى شايدا جانجارى ءمارياعا ءتۇسىن ايتتى. جاقسى ءتۇس ەكەن دارەجەڭ كوتەرىلەدى، كوڭىلىڭ شاتتانادى، ءتۇسىڭ وڭالىپتى، ەندى ءىسىڭ وڭالادى دەپ، جارى قۋاندى. كەلىنشەگىن قۇشاقتاپ ءالىمعازى اللاعا شۇكىرشىلىك ەتىپ، وتكەن كۇندەرىن كوز الدىنان ءبىر ساتتە وتكىزدى. قازاقتىڭ ءبىر تۋار ۇلى شامشى قالداياقوۆپەن ءبىر تويدا ءان سالىپ تۇرىپ تانىستى. سودان توننىڭ ىشكى باۋىنداي ىشتەسە ارالاستى، قايدا بارسا، ءان اعانىڭ قاسىندا شاپانىن كوتەرىپ ءجۇردى، وي ءبولىستى، سىرلاستى.
«ءالىمعازى شپيون، تىڭشى بولسا مەندە شپيون. بۇل جىگىتتە سونشا، نە اقىلارىڭ بار، جەتتى ەمەس پە، ەلىم-جەرىم دەپ، قازاقتىڭ قامىن جەپ، قارا قىتايعا قارسى اتويلاپ شاپقان باتىردى جاۋ دەۋ — ناعىز ناداندىق» دەپ، كگب باستىعىنا قاتتى ايتىپ، سوۆەت ازاماتتىعىن الدىرىپ بەردى ءشامشى اعا. شىنىمەن، ءالىمعازى قازاق ەليتاسى زيالى قاۋىممەن قويان-قولتىق ارالاستى، جازدى-سىزدى. جالىن باسپاسىنان «سىرىمدى ساعان ايتام» دەگەن كىتابى شىعىپ جازۋشى بولدى. الماتىعا كەلىپ، قازاق راديو-تەلەارناسىنا جۇمىسقا تۇردى...تاسى ورگە دومالاپ، ءدۇيىم ەلدى جالت قاراتار تالاي-تالاي حابارلار جاسادى.
ادامدى توقشىلىقتا تانى دەگەن. ب ا ق پەن تاق، ايەل مەن اقشا ءالىمعازى دا بولدى. اششى سۋعا ءبىر كۇنى اۋزى ءتيدى، سول كۇنى ءتۇس كوردى.... تۇسىندە ونى ءبىر ءداۋ اۋىز قارا يت قاپتى، ودان اياعىن زورعا بوساتىپ، جارالانىپ كەلە جاتقاندا تاعى ءبىر قارا يت تۇرا ۇمتىلىپ، شوشىپ وياندى. بۇرىن تۇسىندە ىلعي ءيتتىڭ جاعىن ايىرىپ جىبەرەتىن، ەندى ول ساقتىق جاساۋدى ويلادى.
قازاق قوعامىنىڭ قولامتالى جاراسىن قازىپ جازىپ جۇرگەن ءالىمعازى بيلىككە جاقپاي قالدى. تۇسىندەگى ءداۋ اۋىز قارا يت قاپپاي تۇرىپ، ءوز ەركىمەن ءوتىنىش جازىپ جۇمىستان تەز كەتتى. قازاقستانعا زامان گازەتىنە جۇمىسقا كەلدى. تۇرىك ەلىنە ستامبۋلعا باردى، ءۇش ايدا تۇرىك ءتىلىن مەڭگەردى. قازاق-تۇرىك تىلىندەگى ساناۋلى اۋدارماشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جۇمىس جاسادى. «ۇلى حۇن يمپەرياسىنىڭ تاريحى» اتتى ۇلكەن ەڭبەكتى تۇرىك تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، تامىرىن، تەگىن ىزدەپ جۇرگەن قازاق زيالىلارىنىڭ كوزىن اشتى، قازاق رۋحانياتىنا وشپەس ۇلەس قوستى... وسى كەزگە دەيىن ەلگە تامسانا قاراپ كەلسە، ەل ەندى وعان تامسانا قارايتىن بولدى. ءمىردىڭ وعىنداي كوسەم ءسوزى نىساناعا ءدال تيەتىن ناعىز مەرگەنگە اينالدى. اللا تاعالا وعان ءسوز بەرىپ دارەجەسىن كوتەردى.
عىلىمعا كەلدى، تۇركەش قاعاناتى بويىنشا زەرتتەپ، كانديداتتىق قورعادى. اتا جاۋى قىتايدىڭ باقايىنان باسىنا دەيىنگى قۋلىعىن ساناپ، ەلدى ساقتاندىردى، تاس اتىپ سۋدىڭ شولپىسىن ەستىگىسى كەلەتىن تالاي ەلدى ءتۇپسىز تەرەڭدىگىمەن تاڭعالدىردى...
****
تاسقورعان. تۋعان اۋىلى، تانىس ولكە، تانىس ماڭ، ءوزىنىڭ ءۇش بولمەلى قورجىن تامى، ورتاڭعى بولمەدە اسىر سالعان قوزى-لاق توقتاۋسىز ماڭىرايدى، جەر وشاق، ماما اعاش. اكەسى ەكەۋى قاشىپ كەلەدى، قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىمەن ورلەپ، تاۋدىڭ قۇزار باسىنا شىقانى سول، اكەسىنىڭ اياعى تايىپ، قۇلاپ كەتتى...شوشىپ وياندى. اكەسىن ساعىنا ەسىنە الدى. مولدا، ەسكىنىڭ قالدىعى، ت.ب دەپ، باسىنا سان قالپاق كيدىرىپ ۇرىپ-سوعۋشى ەدى.... مەنەن الاالماعان ءوشىن اكەمنەن العان شىعار دەپ... شىتىرمان ويعا قالدى. جيىرما ءۇش جىلدان كەيىن ءالىمعازى اكەسىنە حات سادى. ەكى ايدا حات كەلدى. جانىندا ۇزىن شاش، زور دەنەلى باجاسى بار حاتتى اسىعىس اشتى، ءبىرىنشى جولدان ءوز اكەسىنىڭ مارجانداي ادەمى جازۋى كوزىنە وتتاي باسىلدى. «اكەم ءتىرى» دەپ، ايقايلاپ جىبەردى. باجاسى شوشىپ كەتتى، اكەم ءتىرىسى نەسى، سەن جىنداندىڭ با؟ باياعى ءتۇسىن ايتىپ بەردى... وندا تويلاۋ كەرەك-قوي. دوستارىن شاقىرىپ تويلادى. ءبىراق ءتىرى ەكەنىنە ءالى دە قۋ ءىشى سەنبەدى، حاتتى اكەمە جازۋى ۇقسايتىن باسقا بىرەۋ جازدى ما، كىم ءبىلسىن؟ اكەسىنە شاقىرتۋ جىبەردى. جەتى جىلدا اكەسى قورعاس وتكەلىنەن ءوتتى، ۇزىن شاش باجاسى ەكەۋى ءالىمعازىنىڭ جەڭىل ماشيناسىمەن الدىنان شىقتى. ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە دەپ ءالىمعازى اكەسىنە تاعى سەنبەي بادىرايىپ قاراپ تۇر. بالام، قۇلىنىم دەپ اكەسى باس سالىپ، باۋىرىنا باستى. ءالىمعازى جانسىز، سۇلە-ساپا امانداستى، شەشەسى بۇل اۋىرۋ ەكەن دەپ ويلادى. باجاسى تاڭعالىپ تۇر. كولىكتە قايتا-قايتا اكە-شەشەسىنە قارايدى. جارتى ساعاتتان سوڭ وزىنە كەلگەن ءالىمعازى ەڭىرەپ اعىل-تەگىل جىلادى، باجاسى كولىك توقتاتتى. اكەسىن قايتا قۇشاقتاپ امانداستى، وتكەن بالالىق شاعىن ەسىنە الدى....
جيىرما جىلدىڭ الدىندا قىتايلار اكەسىنە قالپاق كيگىزىپتى. ءتىلىن تارتپايتىن زار جاق ەكەن دەپ، ءتىلىن سۋىرىپ قولقا كەڭىردەگىنە دەيىن ءبىراق شىعارىپ تاستاپ كەتىپتى. ەرتەسى تاماق الىپ كەلگەن التى جاسار ۇلى حاسەن اكەسىنىڭ كەۋدەسىندە سالاقتاپ جاتقان قىزىل ءتىلىن كورىپ ەسى شىعا ايقايلاپ، بۇكىل اۋىلدى باسىنا كوتەرە جىلاپتى. ەل بولىپ-جۇرت بولىپ ۇيىنە اپارىپ قۇران وقىپ، دۇعا جاساپ، التى ايدا ءتىلىن اقىرىن-اقىرىن ىشىنە جىلجىتىپ كىرگىزىپتى. تەرىس اينالدرىپ سىندىرعان اياعى دا ورنىنا كەلىپتى.
قازاقستاندا بەس اي جۇرگەن اكەسى بۇرىنعىداي ءان سالدى. داۋسى ەش وزگەرمەپتى... اكەلى-بالالى ەكەۋى تۇركىستان، تاشكەنت، سامارقان، بۇحار بارىپ جەتى پىرگە سالەم بەردى.... شىن ىقىلاسىمەن اۋليەلەردى ۋسيلا ەتىپ (ورتاعا سالىپ) اللادان ۇلىنا جارىلقاۋ تىلەدى. ساحار ۋاقىتىندا اكەسى ءپىرىنىڭ الدىندا كوپ وتىردى. ۇلى ءالىمعازىنى ءوز پىرىنە بايلادى، ول ءۇشىن كوپ-كوپ دۇعا جاسادى.......ونى ءالىمعازى بىلمەدى.
***
ەسكى تاراز قالاسى. ءۇش بولمەلى جارىق ۇيدە جەتپىستىڭ جەلكەسىندەگى ءالىمعازى جالعىز وتىر.... باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ۇشقان ۇياسىن قايتا-قايتا وقىپ، ءوزىنىڭ ۇشقان ۇياسىمەن سالىستىرا كوزىنە جاس الىپ، ساعىنىشتىڭ سال شەكپەنىن جامىلدى.
ونىڭ ءتۇسى وزگەردى...اتى جۇرمەي بولدىردى، سازعا باتتى، قوزعالعان سايىن تارتپاش باتپاققا تارتىپ جاتتى، تاۋدىڭ ۇشار باسىندا وتىرادى، استىنداعى تاس قوزعالاقتاپ ەسىن شىعاردى. بىردە قۇزدان قۇلاپ ۇلكەن سايدىڭ ىشىندە كەلە جاتىپ، قىرىق-ەلۋ قۇبىجىق بالالاردىڭ اراسىندا جالعىز قالىپ شوشىپ وياندى.
ويانعاندا وڭەشىنە بىردەڭە تىعىلعانداي سىزداپ اۋىردى. ەمحاناعا باردى ەلۋدى ەڭسەرگەن جالاڭباس قازاق ايەل:
— اعا، ءسىزدى الماتىعا، ۇلكەن ورىنعا جىبەرسەك.
— نە بولىپ قالدى؟
— ەشتەڭە، ءبىر كىشكەنە....
— ايتىڭدار، ەشتەڭەسىن جاسىرماي ايتا بەر... مەن اسارىمدى اساپ، جاسارىمدى جاساعان اداممىن....
— اعا وڭەشىڭدە بارماقتاي بىردەڭە بار. سونى تەز انىقتاۋ كەرەك....
— ونە بويىن ءدىر ەتكەن ءالىمعازى قورىقپايمىن دەسە دە.... اتى جامان اۋىرۋدان ادام جازىلعان با؟ ءوزىن سۋىق تا قاراڭعى كور كۇتىپ تۇرعانىن ەلەستەتتى. شەكەسىنەن سۋىق تەر شىقتى....
الماتىداعى جان جارى ءماريامعا قوڭىراۋ شالدى.
— سەندەردى بالالاردى ساعىندىم، كورگىم كەلەدى....
— نە بولدى؟ جايشىلىق پا؟
— جاي، سەندەردى ساعىندىم، كۇندىز ءتۇن كىتاپ وقۋ مەن جازۋدان شارشادىم. ابدەن جالعىزسىراپ قۇلازۋدامىن.....
ادام ءومىرى جايالىق پەن كەبىننىڭ اراسى ەكەن-اۋ. قانداي ءتاتتى بالالىق شاق.... اكەڭ مەن شەشەڭ بار شارۋاڭدى ىستەيدى، ىشكەنىڭ الدىڭدا، ىشپەگەنىڭ ارتىڭدا. جاس شىبىقتى اتقىپ ءمىنىپ، جالاڭ اياق، جالاڭ باس شاۋىپ جۇرگەن قايران كۇندەر..... اۋىلدان ۇزاپ بەستوبە قالاشىعىندا ورتا مەكتەپتە بەس جىل وقىدى. باسىندا اپتاسىنا سالىپ ۇرىپ، جاياۋ-جالپى ۇيگە تۇندەلەتىپ، ءيتتى ابالاتىپ جەتۋشى ەدى. ءالىمعازى كەلگەندە اق ءتوس قارا يت ارسىلداپ بارىپ، بىردەن باسىلا قالاتىن. شەشەسى بارىن دايىنداپ، ءسۇتتى شايىن ساپىرىپ، جايشىلىقتا اشپايتىن ساندىقشاسىن اشىپ، كۇتىپ وتىراتىن. كەتەرىندە سىقپاسى مەن ىرىمشىگىن سالىپ بەرىپ شىعارىپ سالاتىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ جارتى جىل ءوتتى. تالشىن جانىنا جاقىنداپ، وعان جاناشىر بولدى. اققۇبا، اشاڭ ءجۇزى، دومالاق بەتى، ويماق اۋزى تۇسىنە ەنە باستادى.... ەندى اۋىلعا اپتاسىنا شابۋدى قويدى، ەكى، ودان ءۇش اپتادا ءبىر كەلەتىندى شىعاردى. شەشەسى نە بولدى بالام الدىڭعى اپتا كەلمەدىڭ-عوي.... ۇرلىعىن بىلگەندەي توسىن قويىلعان سۇراقتان ەكى بەتى دۋ ەتىپ، ونە-بويىن وت شارپىدى.
— تاپسىرماسىن ورىندايدى دا، دەپ اكەسى بالاسىن شەشە سۇراعىنان قۇتقاردى...
ستۋدەنت شاعىندا باسىندا تالشىننىڭ حاتىن ساعىنا كۇتىپ، ۇزاق دەمالىستا وقۋشى ەدى. كەيىن تۇردىحانمەن ەستەن كەتپەس ستۋدەنتتىك كۇندەردى بىرگە كەشتى....
ماريامەن تانىستى. ءبىر كۇنى ءماريام تۇسىندە اق ساقالدى، جۇقا سارى شالدىڭ «مەنىڭ ءالىمعازىما جاقسى قارا....»دەگەنىن ايتتى.. ناعىز جارىم وسى دەپ، تاس كەنەدەي سول قىزعا جابىستى. ءوزىن سونداي باقىتتى سەزىندى...
تاڭ اتا كوزى ءىلىندى، سىرات كوپىرىنىڭ جاعاسى، ءۇش قىزىلتۋ ريزا بوعان جۇرتتار راقمەت ايتىپ ءوتىپ جاتتى... اقىن دوسى قاليبەك كەلدى:
قايران جەر، ساعىندى القاپ، شوقى قۇزدار،
قايران ەل، قىرعي جىگىت، توتى قىزدار،
ساعىندىم سەنى!
ءۇي تەلەفونى شىر ەتتى، ءماريامدا ۇلكەن ۇلىمەن كەلىپتى، جانىنا بارلىق ەلى كەلگەندەي قۋانىپ، سونداي ءبىر شاتتاندى، مۇڭنان ءبىر ءسات ايىقتى.
«سەن كەلەسىڭ جانىما كۇلىپ تۇنىق، جىبەرەسىڭ قايعىمدى ۇمىتتىرىپ» دەپ ءالىمعازى ىزىلداي ءان سالدى.
الماتىعا قايتتى.
***
ەمحانا جاعالاۋ، وڭەشتەگى وسپە ەكى كۇن ىشىندە تاعى ءۇش سانتىگە ءوسىپتى، وتە تەز وتا جاساماسا بولمايدى....
تاعى دا ءتۇس. ءور ەلىنەن اتتىلى-جاياۋ قالىڭ ادام شۇبىرىپ كەلەدى...ەل بارعان سايىن ازايىپ، ىلە دارياسىنىڭ بويىنا جەتكەندە بىرنەشە ادام عانا قالدى. سۋ يىرىلە اينالسوقتايدى. الدىڭعى اعىس ارتىن توسىپ، قول ۇستاسا جىلىستاپ باياۋ اعادى. سۋ تەرەڭدىگى بەتىنەن كورىنىپ تۇر، كوپىردى سۋ شايىپ كەتىپتى. ادامدار ىلەنى بويلاپ التىن ەمىلگە قاراي كەتىپ بارادى، ءالىمعازى سولاردىڭ ارتىنان ەردى، ءبىر كەزدە الدىندا جالعىز ادام قالدى. وعان ىلەسىپ قاراڭعى ۇڭگىردىڭ ىشىنە كىردى، مۇلدە كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاس قاراڭعى، سيپالاپ ۇڭگىردىڭ ءار بۇرىشىنا ءبىر بارادى. الدىنداعى ادامنىڭ وكشەسى عانا جارىق-جۇرىق ەتەدى. كەنەت ءبىر ساڭلاۋ اشىلدى، سوعان قاراي ءجۇردى، ىشىندە شەگەسى ورگە قاراپ جالعىز توسەك تۇر، قورققاننان ءالىمعازىنىڭ تىسى-تىسىنە تيە قالشىلدادى.... شەگىنەرگە جول جوق، جالعىز ءۇمىت، شىعار جول وسى. باسى قاتىپ، داعداردى، وسى كەزدە «كىر» دەگەن ءبىر زور داۋىس ەستىلدى... شەگەنىڭ ۇستىنە شالقاسىنان جاتتى، ەش جەرىنە شەگە دارىمادى. ءدىن-امان ءوتىپ جارىققا شىقتى. كۇن جارقىراپ، شۇلەن شۇعىلاسىن شاشىپ تۇر. اعاسىنىڭ جامان اۋىرۋ بولعانىن ەستىگەن تاريحشى، قالامداس جاناشىر ءىنىسى ءنابيجاننىڭ ۇيقىسى ءبولىنىپ، دوڭبەكشىپ تاڭ اتىردى. ازانمەن اعاسىنىڭ كوڭىلىن سۇراپ كەلدى.تاڭعى شايدا قازى-قارتانى كەرتىپ جەپ وتىرعان اعاسىن كوردى.... نە دەرىن بىلمەي، سان ويمەن ارپالىستى....ءالىمعازى ەش ۋايمسىز، وسى اپتادا وتا جاساتۋعا كىرەمىن دەيدى جايباراقات. تىپتەن تاڭعالدى....ءوزىن ارعى دۇنيەگە تاپسىرعان ەكەن دەپ ءتۇيدى....
دارىگەر جۋان دەنەلى، كەزىندەگى جوڭعاردان قالعان جالعىز تۇياق سياقتى قارا سۇر ءجۇزدى، ەڭگەزەردەي ەپسىز جىگىت ەكەن. ءالىمعازى ونى ۇناتپادى. قىزى ءاسيا تانىستارىنا قوڭىراۋ شالىپ، باسقا ونكولوگيالىق اۋرۋلار ەمحاناسىنا اپاردى. ارىق اقسارى جىگىتتى ءبىر كورگەننەن «بولدى قىزىم، وسى دارىگەر ۇنادى»دەپ، اللاعا ءوزىن تاپسىردى. سەندەر الاڭداماڭدار، وتادان امان شىعامىن...دەپ جىلاپ جۇرگەن ءماريا مەن ءاسياسىن جۇباتتى ءالىمعازى.... ... ءالىمعازىعا جانسىزداندىرۋ (ناركوز) ۋكولىن سالدى، دەنەسى مۇزداي باستادى، ءولىمدى ەندى ەسىنە الدى. پىشاققا تۇسەدى، ويلاۋعا باتىلى بارمادى... كۇندەلىگىن الىپ، سوڭعى ءسوزىن جازۋعا وتىردى...ەي بالام، قارىنداسىڭدى سيلا، شەشەڭدى ايالا، ايەل نازىك تە سىرلى، كيەلى جاراتىلىس، جاقسىلاپ قارا. ىنىڭە اعا بول. اللانىڭ ارقانىنا مىقتى جابىس. ءار قازاقتىڭ موينىندا ۇلتتىڭ اماناتى بار، سونى ءبىل..... كوزى بۇلدىراپ.....جازۋى شيمايعا اينالدى....قولىنان قالامى ءتۇستى....بەتى ستولعا ءتيدى...جازۋ اياقتالماي قالىپتى، مۇمكىن ولمەيتىن شىعار دەپ ويلادى مەد بيكە. زۋزاعا سالىپ الا جونەلدى... ءالىمعازىنىڭ تانىنەن رۋحى ءبولىنىپ، ءالميساق الەمىنە ۇشتى.... قالىڭ شەگەنىڭ ۇستىندە جاتتى....باباسى كوبەك، ناعاشى اتسى جانسەيىت، اتاسى شىلبى، اجەسى ءاليمحاندارعا كەزدەستى...
وتادان شىقتى، كۇننەن-كۇنگە السىرەدى... قالتاڭ-قۇلتاڭ ەتكەن جۇدىرىقتاي سار شالعا اينالدى، ءالىمعازى ساۋدىراپ بوس قالعان تەرىسىنە قاراپ، قورقا باستادى، الىپ دەنەسى، تىعىرشىقتاي جۋان بۋقا مويىندى جىگىت اينالاسى ون كۇندە قۋىرشاق قاڭباق شالعا اينالدى... قوس قاباتتى كاتەج تەرزەسىنەن الاتاۋعا كوز سالادى، ءولىمدى ويلاپ، كۇن ساناي باستادى...
كۇيەۋ بالا تۇنگى ىسمەنگە تۇسكەندە، جاڭا بوسانعان جالعىز قىزى ءاسيا قورقادى دەپ، اكە كوڭىلى الابۇرتىپ، قالتاڭداپ تاياققا سۇيەنىپ قىزىنىڭ جانىنا بارىپ قوندى. سول كۇن تاڭ اتا ءالىمعازى ءتۇس كوردى.
وزىنە تانىس زور داۋىس.
— ەي، سەن نەمەنە، اۋىرىپ ءجۇرسىڭ-عوي-ا.
— يا، اۋىرىپ ءجۇرمىن.
— ءولىپ قالام دەپ قورقىپ ءجۇرسىڭ-عوي...ءا.
— يا، قورقىپ ءجۇمىن.
— قورىق پا. ساعان ءقازىر ءولىم جوق.
— سەن بيىل قانشاعا كەلدىڭ؟
— ءتولقۇجات بويىنشا الپىس التىعا، اكەم ايتقان بويىنشا الپىس ۇشكە.
— اللادان 63 ڭە 63، 65 ڭە 65 جاس سۇرايىق....
— ونىسى قالاي، اقىلعا سيمايدى — عوي؟ سەن كىمسىڭ؟ قاشان ءولىپ قالام دەپ، كۇن ساناپ جۇرگەن مەنى اقىماق جاسايسىڭ، سەنىڭ باسقا جۇمىسىڭ جوق پا؟
— ا...وندا 63 ىڭەدە 15، 65 ڭەدە 15. بۇل قالاي.
— ا...مىناۋىڭ اقىلعا قونادى ەكەن.
— سەن كىمسىڭ.... ءۇن جوق....
ءالىمعازى ورنىنان جەڭىل تۇردى. دارەتىن الىپ تاڭ نامازىن وقىپ، قىزىن وياتتى.
— قىزىم جەتى شەلپەك سال، جاڭا ماعان ءبىر زور داۋىس 15 جاس بەرىپ كەتتى، ءقازىر ولمەيدى ەكەنمىن.
قىزى جەتى شەلپەك سالدى. ءبىر فاتيقا ءونبىر ىقىلاس وقىپ دۇعا جاسادى. ون كۇننەن سوڭ ءالىمعازى اۋىرۋدان قۇلان تازا ايىقتى، ءولىمدى مۇلدە ۇمىتتى. شۋدىڭ بويىندا تاس ەسكەرتكىشى تۇرۋعا شاق قالعان قىتايدىڭ باس اقىنى لي بايدى تۋرالى ۇلكەن ماقالا جازىپ، قازاق تەريتورياسىنان قىتايدىڭ اقىنىن قۋىپ شىقتتى....عىلىم اكادەمياسىنا كەلگەن جۇڭگو عالىمدارىنىڭ جاندى جەرىنەن ءسوز جەبەسىن قاداپ، ەلىنە بەزدىرتتى...باياعى جەر باۋىرلاعان ايداھار، ءقازىر اۋزىنان وت شاشقان ۇشاتىن الىپ ايداھاردان بولدى. سودان ەل بولىپ ساقتانايىق دەپ، كوپ جەردە ەمىرىنە ءتىل قاتتى، كەيبىرەۋلەر كوككە قاراپ ايداھاردى ىزدەسە، كەيبىرەۋلەر الجىعان شال: «ايداھار دەگەن ەشقاشان بولماعان» دەپ مازاقتادى...
***
قالتاڭ-قۇلتاڭ ەتكەن جۇدىرىقتاي سار شال قوس قاباتتى كاتەج تەرزەسىنەن الاتاۋعا تاعى كوز سالادى... ءتانى تاس قابىرعانىڭ ىشىندە قامالعانمەن، رۋحى الىسقا ۇشتى....
— جامباسى ورىندىققا تيگەنى سول، قوڭىراۋ شىرىلدادى.
— ءالىمعازى اعا؟ ءسىزدى باستىق وزىنە شاقىرادى.
— جاقسى، ءقازىر بارام. نەگە شاقىردى ەكەن دەپ ۇركەك ءالىمعازى، عادىلبەك شاياحمەتوۆ دەگەن جازۋى بار قوس قاباتتى ەسىكتى اشا ىشكە ەندى.
— اسسالاۋماعالايكۋم.
— سالەمەتسىز دەپ، ايەلشە امانداستى باستىق.
تۇرىك باۋىرلارىمىز كەلىپتى، اۋدارماشى كەرەك.
— ايتساڭىز بولدى.
ون كۇن بويى اۋدارماشى بولىپ، ءبىرتالاي قازاقتىڭ قاسقاسى مەن جايساڭدارىن تۇگەندەدى. تۇرىك اقىنى احمەت كوچاك بارعان جەرىندە ولەڭ وقىپ ارىنداپ، ەلە قىزا باس بەرمەي شاپتى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ كىشى زالىنداعى كەزدەسۋدە قۇددى اۋىزدىقپەن الىسقان اساۋداي باس بەرمەدى. اقىن دەگەن اقىماق بولادى ەكەن-اۋ. ۇلىڭ بار، قىزىڭ بار بالاڭنىڭ بالاسى اقىنعا اۋدارماشى بولماسىن دەپ، ىشتەي تىستەنگەن ءالىمعازى ولەڭ ارالاس لەپىرمە سوزدەرىن ماعىنالىق اۋدارما جاساپ قارا تەرگە ءتۇستى.
— اسسالالاۋماعالايكۋم اعا دەپ، ءداۋ سالام بەردى احمەت كوچاك. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي الىپ دەنەلى قونايەۆ قوس قاباتتى ءۇيدىڭ بيىك تەپكىشەگىنەن تاۋ كوشكەندەي ءتۇسىپ كەلە جاتتى. اقىن جىلدامداتا بارىپ، كەۋدەسىن ۇستاپ، باسىن ءيىپ، تىزەرلەي قولىنان ءسۇيدى. بۇندايدى كۇتپەگەن ديمەكەڭ ابدىراپ قالدى.
— ۋاعالايكۋماسسالام، باۋىرلار، قوش كەلدىڭىزدەر. تۋىسقان تۇرىك ەلى امان با؟
— ءالھامدۇللا، شۇكىر اللاعا، امان. وزدەرىڭىز قالايسىزدار.
— بىزدە اللاعا شۇكىر، جاقسىمىز. قانەكي ىشكە كىرەيىك.
شىعىستان باتىسقا قاراي سوزىلعان كەڭ بولمە، ءبىر قابىرعاسىندا باعالى وتتىقتار، اڭشى مىلتىعى، قانجار، پىشاق، كەزدىكتەر ءتىزىلىپ، استىنا قايسى ەل باسشىسى سىيلاعان ەكەنى ايشىقتالا جازىلعان، ەكىنشى قاپتال قالىڭ كىتاپ.
ديماش اعا ءوزى باسشىلىق ەتكەن جىلداردى ەسىنە الىپ، قازاقستاننىڭ جەتىستىكتەرىن تىزبەلەدى. 25 قاباتتى قازاقستان قوناق ءۇيى، رەسپۋبليكا سارايىن سول كەزدە سالدىردىق. كوپتەپ كەن ورىندارىن اشتىق. قازاقتى كوتەۋ ءۇشىن جوعارى وقۋ ورىندارى مەن تەحنيكۋمدارعا قازاق جاستارىن بارىنشا قابىلدادىق. الماتى سياقتى ورتالىق قالالاردى قازاقىلاندىرۋ ماقساتىمەن جاتاقحانا سالدىرۋعا ماسكەۋدىڭ رۇقساتىن زورعا الدىم. سولاي قازاق قىز-جىگىتتەرىن قالاعا تارتىپ، قازاقتاردى جيناي باستادىق. دەسە دە، كوپ نارسەگە شامام جەتپەدى، ساياساتتىڭ اۋەنىنە ەرىپ، اسىرا سىلتەپ جىبەرگەن كەزدەرىم دە بولىپتى وسى كۇندە ويلاسام... ءبىر ۇلكەن وكىنىشىم...قوي سانىن 50 ميلليون باسقا جەتكىزۋ دەگەن كوپىرمە ۇرانمەن، جالعان ماقتاۋعا سەمىرىپ، قازاق بالالارىن مەكتەپتى بىتىرە سالا وقۋعا ەمەس «كومسومولدىق جاستار بريگاداسى» نا جىبەرىپ، قازاقتى «قويشى حالىققا» اينالدىرىپ جىبەرە جازداپپىن. كەۋدەگە تاققان تەمىر مەدالعا ءماز بولعان قازاق، ودان بەتەر ارشىنداپ كىرىستى... بارىنشا تولىق تۇرىك تىلىنە اۋداردى...ەندى ديماش اعا قاباعىن تۇيە ءسوزىن قايتا ساباقتاپ، قازاق 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى كەزىندە، ازامات سوعىسى تۇسىندا اق پەن قىزىلدىڭ تابانىندا قازاق ابدەن-اق تاپتالدى.1920 جانە ەكىنشى رەتكى قولدان جاسالعان القا-كول سۇلاما1930-33 جىلداردا اشتىقتان قىنداي قىرىلعان قازاقتار امالسىز جۇڭگو، قىرعىز، وزبەك، يران جەرىنە جان ساقتاۋ ءۇشىن قاشا كوشتى. 1937-38 جىلداردا سورپا بەتىنە شىعار قازاتىڭ قايماقتارىن تۇگەلدەي جىپكە ءتىزىپ، قىرىپ سالدى. جەر اۋداردى، وتباسىن ويرانداپ، تۇقىمدارىن تۇزداي قۇرتىپ، ۇرپاقتارىن ماڭگۇرىت جاسادى. بارلىق ءسوزىن سان-سيفرلارمەن، اسا ۇلكەن دالدىكپەن اشىنا جەتكىزدى. باۋىرلارىم قازاق حالقى شىنمەن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن حالىق. ەڭ ايانىشتىسى قازاق اتا دىنىنەن، دىلىنەن، ءداستۇر-سالتىنان، انا تىلىنەن ايىرىلىپ، ورىستاندى. ءبارى مەنىڭ كوز الدىمدا ءوتتى-عوي. ول ءبىر ساپ تاياققا اس ءىشىپ، سابىنا قاراۋىل قويعان كەر زامان ەدى-عوي، امال-نەشىك. سوڭعى ماتەلدى اۋدارا الماي ءتىلىن جۇتقان ءالىمعازى ۇلتتىڭ كەشەگى سورىنا كۇيىنگەن جانداي بولىپ ءۇنسىز قالدى. دەسە دە، اۋدارماسىن ىزدەپ، ىشتەي ءوزىن جەگىدەي جەپ تۇردى، باسقالار قازاقتىڭ ناۋبەتتى جىلدارىن كوز الدارىنا كەلتىرىپ، كوكىرەكتەرىن جالىن شارپىدى....
— وي جىگىتتەر، تۇسكى استىڭ ۋاعى بولىپتى، جۇرىڭدەر، مۇسىلمانشىلقتا الدىمەن تاعام، سوسىن كالام دەگەن بار ەمەس پە. ديماش اعا ءوزى باستاپ ورنىنان تۇرا زىلدەي اۋىر اۋارانى سەيىلتىپ، قوناق بولمەگە باستاپ كىردى. ءالىمعازى 23 جىلدىڭ الدىندا تۇسىندە كورگەن ءۇي، ەش وزگەمەگەن. اق تورلاما پەردە، ۇزىن ستول، ءبار-بارى سول قالپى. يا، مەن بۇندا بولعام دەپ داۋىستاپ جىبەردى...وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ دامبىرلاي سويلەگەن ولار ءالىمعازىنى اڭعارمادى.
— سەندەرگە ەۋروپا مەن ازيانىڭ ءتىپتى، امەريكا مەن قارا قۇرلىقتىڭ دا تاعامى تاڭسىق ەمەس. ۇلىم ەلدار مەن كەلىن ەكەۋى قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن دايىنداپتى. قولىنا ءبىر كىشكەنە سىقپا قۇرتتى ۇستاپ «اعاتاي، جاڭقالتاڭدا قۇرتتىڭ بار ما، انامنىڭ ساۋساعىنىڭ تابى قالعان» دەپ قازاقتىڭ جاركەن اقىنى جىرلاعانداي، مىناۋ سىقپادا مەنىڭ جارتى عۇمىرىم بىرگە بىتە قايناسقان جان جارىم مارقۇم زۋحىرانىڭ قولىنىڭ تابى بار. بىرەۋىن اۋزىنا سالدى. سەندەردە ءدامىن تاتىڭدار. داستارحاندا جەنت، قۇرت پەن ىرىمشىكتىڭ بىرنەشە ءتۇرى، اقتالعان تارى، جۇگەرى جارماسى، كىلەگەي، قولدىڭ سارى مايى، بال، پياز قوسقان قارما نان، سان ءتۇرلى جەمىس-جيدەكتەر مەن سىرتىندا اباي مەن پۋشكين بەينەلەنگەن راحات كومپيتتەرى قاپتاپ تۇر.
— ەۋروپاعا جاقىنداۋ ەلدىڭ ازاماتتارى — عوي «الگىگە قالاي قارايدى ەكەن» دەپ، ىڭعايسىزدانا ارام استى ايتا الماي ءالىمعازىعا اۋدار دەگەندەي قارادى ديمەكەڭ. ونسىز قوناق سيلاماعانداي....
شايتان سىبىرلادى ما، اۋدارماسىز تۇسىنگەن احمەت كوچاك؛
— ۇلكەن كىسىنىڭ قولىن قايتارساق بولمايدى. اعامىز بۇگىن ۋ بەرسەدە ىشەمىز.
— ءجون، ءجون. ءبىز 70 جىلدىق قۇدايسىز قوعامنان جاڭا شىقتىق. ورىستار ءبىزدى تىك تۇرىپ شاپتىرۋدان باستاپ، بارلىق جامان ادەتتەردى جوسپارلى تۇردە ۇيرەتتى-عوي. ينشاللا بىزدە مۇسىلمانبىز، اتا-بابامىز تاريقات ۇستانعان. ءالىمعازى بەلى قايىسا زىلدەي-زىلدەي تۇراقتى تىركەستەردىڭ بالاماسىن تاپقانىن تاۋىپ، تاپپاعانىن مولشەرلەپ جەدەلدەتىپ جارىسا اۋدارما جاسادى.
— يا، اعا ءدال ايتتىڭىز، سىزدەرىڭ اتالارىڭىز احمەت ياسساۋي ءبىزدىڭ انادولىعا ادەبالى، اتابەك قاتارلى شاكىرتتەرىن جىبەرگەن. يمانعا ءزارۋ كەزدە ەلدىڭ يمانىن جاڭارتقان. تۇرىكتەر ونى جاقسى بىلەدى. ءبىز سىزدەرگە قارىزدارمىز، ەندى مىنە ءبىزدىڭ دە قارىز قايتارتىن كەزەك كەلىپ تۇر.... قازاق ەلى — بۇكىل تۇركىنىڭ قارا شاڭىراعى. احمەت كوچاك تەز شەشىم جاساعان اعات قىلىعىنا ەندى وكىندى. دەسە دە، دەنەسىندە لاپىلداپ تۇرعان اقىندىعى بۇل ويىنان تەز قايتاردى.
— ءۇش قىرلى بۇج-بۇج شايتان سۋدىڭ شيشاسىن كوتەرگەن ديماش اعا، بۇل مەنىڭ ءتىرى كەزىمدە ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنە بەرىلەتىن ايىرىقشا اششى سۋ. سەندەرگە قالعان ەكەن.
ورنىنان تۇرىپ احمەت كوچ ءسوز باستادى.
— وتىرىپ سويلەي بەر، ەركىن وتىرىس-قوي.
— «سىزگە دەگەن قۇرمەت، قازاق ەلىنە دەگەن قۇرمەت». تىك تۇرىپ، سويلەسەم شابىتتانىپ تۇرامىن.
— لەپىرە سويلەپ، قولىن قوزعاپ، موينىن تولعاپ ولەڭ وقىپ، اسپانعا رۋحى ۇشىپ جەرگە تۇسپەي ءبىراز قالىقتادى... ءالىمعازى اياعىنان قانشا تارتسا دا تۇسكىسى كەلمەي ولەڭىن نوسەرلەتە توكتى-اي كەلىپ...زورعا ءتۇستى.
— اعا مىناۋ سىزگە تۇرىك شەبەرلەرىنىڭ ارنايى جاساعان سيلىعى، تۇركى تەكتەس ەلدەردىڭ كارتاسى. قىمابات باعالى لاعىل تاستارمەن ادەمى بەزەندىرىپتى. ءار ەلدى ءوز تۋىنىڭ تۇسىمەن بەدەرلەگەن. قازاقستان بولەكشە كوزگە ۇرادى....
— تەڭدەسىز سىيلىق، تەڭدەسىز سىيلىق. — ديماش اعا ءسىز بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ اعاسىسىز، ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن كوپ جاپا شەكتىڭىز. ءبىز ءسىزدى انادولى جەرىنە قوناققا شاقىرىپ كەلدىك.
— قوناققا شىقىرۋ — سۇننەت، بارۋ — پارىز . ءبىراق ءبىز سول شەتەل ۇستايتىن كوك قاعازدىڭ جانىنا جاقىندامادىق. اقشا دەگەن جانىپ تۇرعان وت دەپ الىستان سىيلاستىق، الىگە دەيىن سولاي.
— ءسىز وتە دۇرىس ىستەگەنسىز، بولماعاندا بۇگىن قايدا وتىراتىنىڭىزدى ءبىر اللا بىلەدى.
ءسىز تەك بارام دەسەڭىز بولدى، اقشا جاعىنان الاڭداماڭىز، بارلىق جاعدايدى ءسىز ءۇشىن ءبىز جاسايمىز.
— مەن جالعىز بارۋعا تاعى قيىنداۋ، ءوزىمنىڭ جەكە دارىگەرىم، مەنىڭ جەكە كۇتىمىمە قارايتىن كەلىنىم مەن بالام بار جالپى ءتورت ادامبىز.
— ءسىز ءۇشىن ءبىز دايىن، ون بەس ادام بولسا دا، ءبىزدىڭ قۇشاق اشىق. ءسىز كەلىسىم بەرسەڭىز بولدى.
ديماش اعانىڭ جانى تولقىپ، شەكسىز ريزاشىلىعىن بىلدىرە جىميدى.
توسىت كوتەرتۋ كەزەكتى ءالىمعازىعا كەلدى....
— مەن 23 جىلدىڭ الدىندا كورگەن عاجايىپ ءبىر ءتۇسىمدى ايتسام.
— ە، ايتا-عوي، ايتا-عوي.
— مەن ءوزىم قىتايدا تۋىپ، ءبىلىم العان اداممىن، ءسىز قازاقستاندا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ تۇرعان 1969 جىلى شەكارا بۇزىپ، قازاقستانعا ءوتىپ كەلدىم. سول جىلدىڭ تامىلجىعان تامىز ايىندا ءبىر ءتۇس كوردىم، تۇسىمدە وسى زال مەن جاڭاعى بولمەڭىزدە بولدىم، ونداعى بارلىق زاتتاردى ءدال بۇگىنگىدەي اپ-انىق كوردىم. وسىندا ل. برەجنيەۆ ەكەۋىڭىزگە التىن تاباققا سالىپ، قويدىڭ باسىن تارتقامىن. وسى ءتۇسىمدى قاسىمداعى جولداستارىما ايتىپ ەدىم. «ادام دەگەن شاماسىنا قاراپ ءتۇس كورمەي مە ەكەن؟» ءجۇرىسىمىز مىناۋ. ول كىسىلەر قايدا، ءبىز قايدا دەپ مازاقتاي كۇلگەن ەدى.
— شىنىمەن عاجاپ ءتۇس ەكەن، شىن مۇسىلمaننىڭ ءتۇءسى ءوز تaعدىرىنaن aيان بەرەءدى. ءتۇس ءۇش ءتۇرءلى بولaدى: ءبىءرىنءشىءسى، اللaدaن كەلەءتىن يللaھي ءتۇس؛ ەكىنءشىءسى، aدaمنىڭ كۇندەلىكءتى ىس-ارەكەءتى بويىنشa قaيتaلaنaدى؛ ءۇشىنءشىءسى، جىننaن كەلەءتىن قورقىنىشتى ءتۇس. ادaم ۇيىقتaعaن كەزدە aدaم رۋحى دەنەءسىنەن ءبوءلىءنىپ كەتەءدى. ال رۋح كوكتەگى پەءرىشتەلەرمەن ءبىرگە بولaدى. سول كەزدە aدaم سaنaسىندa ءتۇس aرقىلى كوءرىءنىس بەرەءدى. شىنaيى يللaھي ءتۇس وسىلاي كەلەدى.
يا، بالام سەندە بەكەر جىگىت بولمادىڭ، جاعىدايىڭ قالاي، ودان بەرگى كۇندەرىڭ قالاي ءوتتى، جاڭاعى تۇسىڭدە باس تارتقان ەكى شالدان ءبىر جاقسىلىق كوردىڭ بە؟
— ەلگە كەلە قايتا تۋىپ، باسىندا ەڭبەكتەدىم. بۇگىندە قازاق-راديو كورپوراتيۆىندە ءتىلشى بولىپ جۇمىس جاسايمىن. ەكى ۇل ءبىر قىزىم بار، جاعىدايىم جامان ەمەس.
— ە، وندا جاقسى ەكەن. الاتىنىڭدى العان ەكەنسىڭ.
ءالىمعازى پارىز بەن قارىز دەپ كۇبىرلەي بەردى...
قالتاڭ-قۇلتاڭ ەتكەن جۇدىرىقتاي سار شال قوس قاباتتى كاتەج تەرزەسىنەن الاتاۋعا تاعى كوز سالادى... ءتانى تاس قابىرعانىڭ ىشىندە قامالعانمەن، رۋحى الىسقا ۇشتى....
You Might Also Like
-
قۋ قۇلقىندى قۇرعاتپايتىن — ءوزىمىز. سوندىقتان: تاڭەرتەڭ ءىرىڭ باسقان كوزىڭدى تىرنالاپ اشپاستان بۇرىن، ىشىندە ەسەكتىڭ ميىنداي ميى جوق ءزىلباتپان باسىڭدى قۇسىقتىڭ ءيسى سىڭگەن جاستىقتان كوتەرمەي تۇر...
