InfoHub Logo

ساباقتىڭ بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا الكانداردىڭ الىنۋىن، فيزيكالىق، حيميالىق قاسيەتتەرىن جانە تارالۋىن مەڭگەرتە وتىرىپ، حيميالىق رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن ساۋاتتى جازۋعا
داعدىلاندىرۋ.

ساباقتىڭ تاربيەلىك ماقساتى: وقۋعا سانالى سەزىمگە، جاۋاپكەرشىلىككە، ءوز بەتىنشە ەڭبەكتەنۋگە تاربيەلەۋ. تەز ويلاپ، تەز قورىتۋعا جانە سويلەۋ مانەرىنە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ دامىتۋشىلىق ماقساتى: لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتى مەن ەسەپتەۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ. بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ، وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى يگەرتۋ ساباعى.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى سۇراق-جاۋاپ، وي-تولعانىس. رەپرودۋكتيۆتى كەستەلەرمەن جۇمىس. ىسكەرلىك ويىندار.

ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: 1. ينتەراكتيۆتىك تاقتا
2. ديداكتيكالىق ويىن «حيميالىق سۋرەتتەر».
3. زەرتحانالىق قۇرال-جابدىقتار.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ.
3. ساباققا قاجەتتى قۇرالدارىن تۇگەلدەپ، دۇرىس وتىرۋىنا نازار اۋدارۋ.

II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
1. «دانالىق اعاشى» ىسكەرلىك ويىنى.
بۇل ويىندا وقۋشىلار جەمىس اعاشىنداعى جەمىستەردى الۋ ارقىلى وزدەرىنە ۇپاي ياعني فيشكا جينايدى.
ەڭ كوپ ۇپاي سانىن جيناعان وقۋشىعا جەمىس اعاشىنىڭ ەڭ ۇشىنداعى «ءبىلىم كىلتى» تابىس ەتىلەدى. ياعني «5» دەگەن باعانى يەمدەنەدى. قالعان وقۋشىلار جيناعان ۇپاي سانىنا قاراي باعالانادى.

«دانالىق اعاشى» ىسكەرلىك ويىنىنىڭ سۇراقتارى:
1.الكانداردى باسقاشا قالاي اتاۋعا بولادى ؟ نە سەبەپتى؟
2. الكاندار نەگە قانىققان كومىرسۋتەكتەر دەپ اتالادى؟
3. گامولوگتار دەگەنىمىز نە؟
4. گومولوگتىق قاتار دەگەنىمىز نە؟
كەلەسى سۇراق تاجىريبە سۇراق:
5. بەلگىسىز قانىققان كومىرسۋتەكتىڭ مولەكۋلالىق مودەلى بەرىلگەن.
سۇراق: مالەكۋلالىق مودەل ارقىلى قانىققان كومىرسۋتەكتى تابۋ جانە ونىڭ يزومەرى قۇراستىرۋ.
6. كەلەسى سۇراق «بەينە سۇراق»
ءبىرىنشى سۇراقتى قوياتىن اۋدانىمىزداعى جانقوجا باتىر اتىنداعى №70 مەكتەپتىڭ حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: قايماقباي كۇمىس اپاي.
سۇراق: قانىققان كومىرسۋتەكتەردىڭ بارلىعىندا كومىرتەگى اتومىنىڭ توتىعۋ دارەجەسى بىردەي ەمەس، مىسالى: مەتان مولەكۋلاسىندا -4؛
ال ەتان مولەكۋلاسىندا كومىرتەگى قانداي توتىعۋ دارەجەسىنە تەڭ؟
جاۋابى: -3؛
7 ەكىنشى بەينە سۇراقتى مەكتەبىمىزدىڭ حيميا-بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ءىزبان نۇرسۇلۋ اپاي قويادى.
سۇراق: 2-مەتيل 4-ەتيل گەكساندا قانشا يزومەر بار؟ جاۋابى: ەكى يزومەر بار.

2. حيميالىق سۋرەت
كەلەسى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋدىڭ شارتى سۋرەت بەينەلەنگەن حيميالىق قۇبىلىستى تابۋ. (پرەزەنتاسيادا كورسەتىلگەن)

ءىىى.جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ بارىسى:
• الكانداردىڭ الىنۋى
• الكانداردىڭ قاسيەتتەرى
• الكانداردىڭ تارالۋى

الكانداردى الۋدىڭ ءتورت ءتۇرلى ءادىسى بەلگىلى:
الكاندار نەگىزىنەن تابيعاتتا كەزدەسەدى. گاز ءتارىزدى الكانداردى تابيعي مۇنايعا سەرىكتەس گازداردان شىعادى. سۇيىق الكانداردى مۇنايدىڭ، قاتتى الكاندار مۇناي مەن وزوكەريتتىڭ قۇرامى دا بولادى. سونىمەن قاتار الكانداردى سينتەزدەپ الۋدىڭ بىرنەشە جولدارى بار.

1. الكانداردى زەرتحانادا قانىقپاعان كومىرسۋتەكتەردى ورشىتكىلەرى قاتىسىندا گيدرلەپ الادى:
ن2س= سن2 + ن2ن3س-سن3
ەتيلەن ەتان

2. ۆيۋرس رەاكسياسى بويىنشا،الكانداردىڭ گولوگەنتۋىندىلارىنا مەتالل ناترييمەن اسەر ەتىپ الادى:
سن3سL+2Na C2H6+2NaCL
ەگەر ۆيۋرس رەاكسياسىنا ءار ءتۇرلى الكانداردىڭ گولوگەنتۋىندىلارىنىڭ قاتىسىندا جۇرگىزىلسە، الكانداردىڭ قوسپاسى تۇزىلەدى.مىسالى،يودمەتان مەن يودەتاننىڭ قاتىسىندا ۆيۋرس رەاكسياسى ناتيجەسىندە ەتان، پروپان جانە بۋتاننىڭ ءتۇزىلۋى مۇمكىن.

3. الكانداردى كومىردى گيدرلەۋ ارقىلى دا الۋعا بولادى. بۇل رەاكسيا جاي زاتتاردىڭ (بەيورگانيكالىق) ورگانيكالىق قوسىلىستارعا ءوتۋ مۇمكىندىگىن سيپاتتايدى. رەاكسيا 5000س تەمپەراتۋرا شاماسىندا، ورشىتكى (تەمىر وكسيدى)قاتىسىندا جۇرەدى:
nCO+(2n+1)H2CnH2n+2+nH2O

4. مەتاندى زەرتحانادا ناتريي اسەتاتى مەن ناتريي گيدروكسيدىن بالقىتىپ الادى:
الكاندار تابيعاتتا كوپ تارالعان كومىرسۋتەكتەر. ولاردى تابيعي گازدان جانە مۇنايدى فراكسيالاپ ايداپ ءبولىپ الادى. ولار قانىققان كومىرسۋتەكتەر. قۇرامىنداعى كومىرتەگى اتومدارى ءوزارا تەك دارا بايلانىستار ارقىلى جالعاسقان.

الكانداردىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى.
الكاندار مولەكۋلالىق قاتارىندا سالىستىرمالى اتومدىق ماسسالارىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى بالقۋ جانە قايناۋ تەمپەراتۋرالارى مەن تىعىزدىقتارى بىرتىندەپ ارتادى.
گومولوگتىق قاتارداعى زاتتاردىڭ قاسيەتتەرى ۇقساس بولادى جانە بەلگىلى ءبىر باسقا مۇشەلەرىنىڭ قاسيەتتەرىن بولجاۋعا بولادى.سونىمەن قاتار گومولوگتىق قاتارلاردا ديالەكتيكانىڭ سان وزگەرىسىنە اۋىسۋ زاڭى ايقىن بايقالادى.

حيميالىق قاسيەتتەرى:
الكاندار ورىنباسۋ،ايىرىلۋ، يزومەرلەنۋ جانە توتىعۋ رەاكسيالارىنا تۇسەدى. الكانداردىڭ باسقا كومىرسۋتەكتەرمەن سالىستىرعاندا ءبىر ەرەكشەلىگى – ولاردىڭ قۇرامىنداعى كومىرتەك اتومدارىنىڭ ۆالەنتىلىكتەرىنە تولىعىمەن سۋتەك اتومدارىمەن قانىققان. سوندىقتان الكاندار قوسىلۋ رەاكسياسىنا تۇسپەيدى.

ورىنباسۋ رەاكسيالارى:
1.گالوگەندەنۋ رەاكسيالارى – الكانداردىڭ پراكتيكالىق ماڭىزدى رەاكسيالارىنىڭ ءبىرى، جارىقتىڭ نەمەسە جوعارعى تەمپەراتۋرانىڭ اسەرىنەن ىسكە اسادى.جارىقتىڭ اسەرىنەن جۇرەتىن رەاكسيالار فوتوحيميالىق رەاكسيالار دەپ اتالادى. الكانداردىڭ گولوگەندەرمەن ورىنباسۋ رەاكسيالارى حلورمەن جەڭىل،بروممەن قيىنداۋ، يودپەن قيىن جۇرەدى. ال فتورمەن قوپارىلىس تۇزە جۇرەتىن بولعاندىقتان، رەاكسيانى ينەرتتى گاز قاتىسىندا سۇيىلتىپ جۇرگىزەدى. سۋتەكتىڭ ورنىن گولوگەندەرگە الماستىرعاندا، الكانداردىڭ گولوگەنتۋىندىلارى تۇزىلەدى:
سن2+CL2سن3CL+نCL
سن3CL+CL2 سن2CL+نCL
سن2CL+CL2 سنCL3+سنCL3+ نCL
سنCL3+ CL2س CL4+ نCL
2. نيترلەۋ رەاكسياسى.
بۇل رەاكسيانى ورىس عالىمى م.ي.كوناۆالوۆ(1888ج) اشقاندىقتان، كوناۆالوۆ رەاكسياسى دەپ اتالادى:
س2ن6+ HNO3 س2ن5 NO2+ H2O
3. ايىرىلۋ رەاكسياسى.
سن4س+2ن2
4. ريفورمينگ رەاكسيالارى ناتيجەسىندە الكاندار اروماتتى كومىرسۋتەكتەرگە، مىسالى، گەكسان بەنزولعا اينالادى:
س6ن14 س6ن6+4ن2
5. يزومەرلەنۋ رەاكسيالارى بارىسىندا كومىرتەكتىڭ اراسىنداعى بايلانىستارى ءۇزىلىپ، ءتۇزۋ كومىرتەك تىزبەگى تارماقتالادى. بۇل ءۇردىس ورشىتكى قاتىسىندا جانە قىزدىرعاندا جۇرەدى.
6. توتىعۋ رەاكسيالارى: جانۋ رەاكسياسى
سن4+ 2و2سو2+4ن2

مەتاننىڭ تارالۋى:
• باتپاقتى سۋلاردا
• وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار ورگانيزمىندە
• تابيعي گازدىڭ قۇرامىندا

IV.جاڭا ساباقتى بەكىتۋ:
1. بالامالى تەست مەتان مەن پروپاندى سالىستىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن ناقتىلاۋ. دۇرىس جاۋاپقا «+» دۇرىس ەمەس جاۋاپقا «-» بەلگىلەرى قويىلادى.
سۇراقتارى:
•«باتپاق گازى» دەگەن اتاۋعا يە بولعان گاز.
•وتىن رەتىندە قولدانىلاتىن گاز.
•تابيعي گازدىڭ قۇرامىندا بولادى.
•«سىعىلعان گاز» نەمەسە «بالون گازى» دەپ اتالادى.
•مۇنايعا سەرىك گازدىڭ قۇرامىندا بار.
•شاحتاداعى جارىلىستى تۋعىزاتىن گاز.
•قانداي گاز قىزىل جولاقتى سيستەرنالار ارقىلى تاسىمالدانادى.
2.«حيميالىق سۋرەت» ارقىلى الكاندارعا ءتان حيميالىق رەاكسيا ءتيپىن انىقتاۋ كەرەك.

V.وقۋشىلاردى باعالاۋ.
Vءى.ۇيگە تاپسىرما: §3،3-§3،4 15-16 ەسەپتەر.