التاي تاۋلارىنىڭ مارجانى
شقو، ءۇرجار اۋدانى، جاناي اۋىلى،
"جاناي ورتا مەكتەپ» كمم گەوگرافيا - بيولوگيا پاندەرى ءمۇعالىمى
اگيمبەكوۆا بازارگۇل التىنبەك قىزى
ماقالانى جازعاندار: باقىتبەك جامانبايەۆ وتستاۆكاداعى پوليسيا پولكوۆنيگى، تابيعات جاناشىرى.
سايلاۋ تولەۋوۆ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.
التاي تاۋلارىنىڭ مارجانى
مارقاكولدە نەگە تۋريستىك سالا دامىماي وتىر؟
«تۋريزم ءۇشىن ينفراقۇرىلىم – جەكە باعىت. ونىڭ باستى باسىمدىعى جۇمىس ورىندارى سانىن كوپتەپ قۇرۋ مۇمكىندىگى بولىپ تابىلادى. مۇندا ءبىر جۇمىس ورنىن قۇرۋ ونەركاسىپكە قاراعاندا 10 ەسە ارزانعا تۇسەدى». مەملەكەت باسشىسى ن. ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا ارناعان «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» جولداۋىندا وسىلاي دەگەن بولاتىن.
XX عاسىردىڭ باسىندا اتاعى الەمگە ءمالىم جيhانكەز، ناتۋراليست، التايدىڭ بىردەن - ءبىر بىلگىرى ن.ي.يابلونسكيي بىلاي دەپ جازىپتى: « وڭتۇستىك التاي تاۋلارىنداعى وسى ءبىر ۇلكەن كولدىڭ تاڭعاجايىپ سۇلۋلىعىن ءبىر عانا ءسات ەسىمە السام بولدى، ءار جولى مەنى ەرىكسىزدەن – ەرىكسىز الەمنىڭ وسى ءبىر عاجاپ بۇرىشىنا، جەر بەتىنىڭ وسى ءبىر جۇماعىنا قايتا - قايتا تارتا بەرەدى. مەن ومىرىمدە اياق باسپاعان جەرىم جوق، ءبىراق بۇدان اسقان اسەم جەر، بۇدان اسقان تاۋداعى كولدى ەشقانداي جەردەن ەشۋاقىتتا كەزدەستىرمەپپىن. ءومىرىمنىڭ وڭتۇستىك التايدا وتكەن كەزەڭىندە مەن مارقاكولدە بىرنەشە مارتە بولدىم. بۇكىل دۇنيەنى ۇمىتىپ سۇيسىنە قاراۋشى ەدىم، توياتتاماۋشى ەدىم، ءارى ول جەردەن ۇيگە كەرى قايتقىم كەلمەۋشى ەدى» (1907جىل).
مارقاكول ءوڭىرى جاعراپيالىق ورنالاسۋى بويىنشا شولەيتتى جەر، ءسۋبالپى، ءالپى تاۋ الدى جازىعى، ماڭگى توڭ باسقان ءوڭىر بولىپ 5 ايماققا بولىنەدى. وسى 5 ايماقتىڭ تۇلا بويىندا جەر شارىنداعى ءوسىپ - ونەتىن وسىمدىكتەر، ءداندى داقىلدار بارلىق اعاشتاردىڭ ءتۇرى، بالىق، جانۋارلاردىڭ ون شاقتى تۇرلەرى بار. قويناۋىندا التىن، قولا، كۇمىس، كومىر، مۇناي مىرىش كوپتەگەن كەندەردىڭ مول قورى تۇنىپ تۇر. زامانىندا ەكىنشى شۆەيساريا اتانعان، بوتانىڭ كوزىندەي سۇلۋمارقاكولى تەڭىز دەڭگەيىنەن 1500 - 2000مەتر بيىكتىكتەن اتقىلاپ اعىپ جاتقان قالجىرىنىڭ، اق قابا، اراسان قابا، جامان قابا، قارا قابا وزەندەرىنىڭ ءجونى بولەك.
كول جاعالاۋىن قاراعاي، سامىرسىن، شىرشا، قايىڭ وسكەن ورماندى القاپ الىپ جاتىر. مۇندا زووپلانكتونداردىڭ 60 ءتۇرى كەزدەسسە، قۇستاردىڭ ونداعان ءتۇرى مەكەندەيدى. كول توبەسىنەن تونگەن كۇمبەز ءتارىزدى ازۋتاۋدا التىن تامىر، مارال تامىرى، ونداعان دارىلىك وسىمدىكتەر كوپتەپ وسەدى.
مۇحيت سىندى مارقاكول التايداعى،
جامالىنان ءالى كۇن ءار تايمادى.
تىنىس الىپ تاۋلاردىڭ جانتايعانى.
ساۋلە تۇسسە، ءجۇزىنىڭ ءوزى كۇندەي،
سۋى ءمولدىر جاستىقتىڭ سەزىمىندەي.
كەلىنشەكتەي قىرداعى كوركى، ءبىراق،
سۇلۋلىعىن جۇرەتىن ءوزى بىلمەي.
كوكورايدا شىق تۇنار، شاڭ شاشىلماي،
سۇيەدى اعىن جاعانىڭ جارتاسىن جاي.
تاۋ قورشاعان مارقاكول تۇركىلەردىڭ
سۇلۋلارى تاعاتىن القاسىنداي،- دەپ قازاقتىڭ اياۋلى اقىن قىزى فاريزا اپامىز جىرلاعان وسى عاجاپ مارقاكول تابيعاتى ادامدار تاراپىنان زارداپ شەگىپ وتىر. نەگە دەيسىز عوي؟
الدىڭعى جىلدىڭ جازىندا قىتايمەن شەكارالاس مارقاكول وڭىرىندە شەكارا وتريادىنىڭ جاۋىنگەرلەرى مەملەكەتتىك شەكارانى بۇزعان جۇڭگو ەلىنىڭ 12 ازاماتىن قولعا ءتۇسىردى. مۇڭلىقوۆ باستاعان كۇزەت توبى ەلدىڭ اۋماعىنا ءوتىپ كەتىپ، دارىلىك وسىمدىك جيناپ جۇرگەن 4 ازاماتتى ۇستايدى. شەكارا كۇزەتى كۇشەيتىلەدى. قىتايلار ءوز اكەسىنىڭ ۇيىندە جۇرگەندەي سەزىنگەن. ولار قارسىلىق كورسەتكەن. ءسويتىپ ولاردى كومەنداتۋراعا اكەلىپ قامايدى.
جوعارعى اقپارلاردان كەيىن، مارقاكولدىكتەردىڭ تىرشىلىگىنە از - كەم توقتالايىق. مارقاكول اۋدانىنىڭ تاراتىلۋى ناتيجەسىندە ايتۋلى ءوڭىر، اسىرەسە كول ماڭايىنداعى تاۋداعى ەلدى مەكەندەر مەملەكەتتىك قۇزىرلى ورگاندار شوعىرلانعان اۋدان ورتالىعىنان الىس قالدى. جولدار بۇزىلعان. قارا جولمەن ءجۇرۋ حالىققا قولايسىزدىق تۋدىرادى. قىستاعى اۋا رايى 30 - 40 گرادۋس سۋىقتا جولدىڭ ناشارلىعىنان قاتىناس تا بولماي قالادى. كولگە تاقاۋ جاتقان اۋىل ادامدارىنىڭ تىرشىلىك كوزدەرى نەگىزىنەن كۇز، قىس ايلارىندا بالىق اۋلاپ ساتۋمەن، كوكتەم كەزىندە بالىق ۋىلدىرىق شاشاتىن كەزدە كولگە قۇياتىن وزەن - بۇلاقتاردا زاڭسىز بالىق ۇستاپ، ۋىلدىرىعىن جيناپ ساتۋ، سوڭعى جىلدارى جاز جانە كۇزدە تاۋلاردا قىزىل كىتاپقا ەنگەن وسىمدىكتەردىڭ تامىرىن قازىپ، ەمدىك قاسيەتى قۋاتتى قۇرتتاردى جيناپ ساتۋمەن بايلانىستى.
كولدىڭ «مارقاكول مەملەكەتتىك قورىعىنىڭ» قۇرامىندا ەكەنىن، قورىق زاڭناما تالاپتارى بويىنشا كولدەن اۋەسقويلىق بالىق اۋلاۋعا تەك كول جاعالاۋلارىندا ورنالاسقان ۇرانحاي، ماتاباي، قاراعايلى – بۇلاق اتتى ءۇش ەلدى مەكەننىڭ تۇرعىندارىنا عانا، كىسى باسىنا 5 كەلىگە دەيىن اۋلاۋعا رۇقسات بەرىلەتىنىن، ال ۋىلدىرىق شاشۋ كەزىندە مۇلدەم تيىم سالىناتىنىن ەسكەرسەك، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نەگىزگى تىرشىلىك كوزدەرىنىڭ زاڭسىز ارەكەت ەكەنىن تۇسىنەرسىز.
تابيعات قورعاۋ زاڭدارىن بۇزۋمەن قازىپ الىپ، جينالاتىن ەمدىك قاسيەتى بار قۇرتتاردى كورشى قىتايعا جاسىرىن زاڭسىز تاسىمالدايتىن كونتراباندالىق توپتاردىڭ جەرگىلىكتى وكىلدەرى ساتىپ الادى. ەڭ ءقاۋىپتىسى - وسى زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ ماجبۇرلىك تىرشىلىك كوزىنەن جەكەلەگەن توپتاردىڭ، ازاماتتاردىڭ زاڭسىز بايۋ كوزىنە اينالىپ بارا جاتقانى. سوڭعى جىلدارى وڭىردە، جاستار اراسىنان وسى باعالى بالىقتى ۋىلدىرىقتى، قۇرتتى زاڭسىز بايۋ كوزدەرىنە اينالدىرۋ نيەتىمەن ءارتۇرلى دەڭگەيدە ۇيىمداسقان توپتار قۇرىلىپ جاتقانى دا بەلگىلى جايت. بالىقتى كولدەن جۇڭگو تورلارىمەن اۋلاۋ ارەكەتتەرى دە ءورشىپ تۇر. زاڭسىز ارەكەتتەرىن بوگەتسىز ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا بۇل توپتار ءوز قاتارلارىنا ءىشىنارا مەملەكەتتىك قورىق قىزمەتكەرلەرىن دە تارتۋدا. سىبايلاس جەمقورلىق تا وسىدان تۋىنداپ جاتىر. وسىنىڭ بارىنەن تابيعاتقا قيانات جاسالۋدا.
ودان كەيىن، سوڭعى ون - ون بەس جىلداردا پايدا بولعان تابىس كوزدەرىنىڭ ءبىرى - كولگە كەلگەن ساياحاتشىلارعا، بالىق اۋلاۋ ءۇشىن كەلگەن تۋريستەرگە جالعا جاتار ورىن، ءۇي ۇسىنۋ جانە ولاردى قىستىڭ كۇندەرى ات - شانامەن اقىسىنا كولگە تاسىمالداۋ، ال مۇز قاتقانعا دەيىن قايىق ۇسىنۋ. ارينە، بۇل دا ەش جۇيەسىز، مەملەكەت تاراپىنان رەتتەلمەي، قولداۋىن تاپپاي، اركىمنىڭ ءوز بەتىنشە جاساپ جاتقان تۋريستىك سالاداعى تىرشىلىك ارەكەتتەرى.
ال جالپىعا ءتان سيپات الىپ بارا جاتقان تابيعاتقا ءقاۋىپتى ءۇردىستى توقتاتىپ، تۇپكىلىكتى جويۋ ءۇشىن مۇنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن جويۋ كەرەك.
تۋريستەردى تارتۋدىڭ تاعى ءبىر جولى، ول بۇل ولكەنىڭ الەم جۇرتشىلىعىن قىزىقتىراتىن باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى كورىكتى دە كيەلى التاي تاۋلارىندا ەكەنىن ەسكەرىپ، حالىقارالىق «التاي - ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز»، « التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى»، ت. س. س. باعدارلامالاردىڭ اياسىندا دا ناقتى جوبالار جاساپ، تاريحي قۇندىلىقتارىنا دا الەم حالىقتارىنىڭ كوڭىلىن بۇرۋ. مارقاكول وڭىرىندە دە اشىپ زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن وبالار، ەسكى تاس جازۋلارى سياقتى تاريحي ەسكەرتكىش ورىندارى كوپ. ارينە، بۇل جۇمىستارعا ارحەولوگتاردى، تاريحشىلاردى، باسقا سالالارداعى بىلىكتى مامانداردى تارتۋ قاجەت. قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆتىڭ كەيبىردە «ءبىز شىعىستى تۇركى وركەنيەتىنىڭ بەسىگى دەپ ءجيى ايتامىز. ەندەشە، ەرتىستىڭ زايسانعا قۇيار تۇسىندا بىلگە قاعان، تونىكوك، كۇلتەگىن بابالارىمىزدىڭ الىپ ەسكەرتكىشتەرىن نەگە ورناتپاسقا؟! ويتكەنى، بىزگە جەتكەن تاريح بويىنشا قارا ەرتىس سول تۇركى قاعاندارىنىڭ تۋعان جەرى»، دەگەنى بار ەدى. جوعارىدا كورسەتىلگەن باعدارلامالار مەملەكەت تاراپىنان قاراجات شىعىنىن تالاپ ەتەتىنى دە بەلگىلى. ءبىراق، باعدارلاما ىسكە اسىپ جاتسا، بىرىنشىدەن، ورتالىقتان شالعايدا، قىتايمەن جاقىن شەكارادا جاتقان وسى تاۋلى ولكەدەگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ماسەلەسى وڭتايلى شەشىلۋىنە كوپ اسەر تيەتىنىنە كۇمان بولماسا كەرەك. سەبەبى، ءتۋريزمنىڭ كوپ سالالى، سوعان سايكەس جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قاتىسۋىن كوپ تالاپ ەتەتىن تابىستى كاسىپ كوزى ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى.
ەكىنشىدەن، حالىققا زاڭدى دا ماردىمدى تابىس كوزىن تاۋىپ بەرە وتىرىپ، حالىقتىڭ تابيعات بايلىعىن زاڭدى تۇردە زالالسىز پايدالانۋ مۇمكىندىگىنە كوزىن جەتكىزىپ، باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا قاتىسۋعا ىنتالاندىرىپ، تابيعاتقا قيانات جاساۋ رايىنان قايتارۋعا اسەرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
ۇشىنشىدەن، زاڭدى تۋريزم نەگىزىندە جەكە باعدارلاما قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلسا، ولكەدە وسى سالاداعى بيزنەسكە جول اشىلىپ، جاڭادان قانشاما جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، جەكە كاسىپكەرلىك، شاعىن كاسىپورىندار پايدا بولىپ، جۇمىستار جۇرگىزەر ەدى. وسىعان سايكەس، كەتكەن شىعىن سالىق، مىندەتتى تولەمدەر، باسقا دا مەملەكەتتىك ليسەنزيا، رۇقسات قۇجاتتاردىڭ زاڭدى تولەمدەر تۇرىندە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە دە، جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە دە، كەتكەن شىعىننىڭ ورنى دا تولار ەدى.
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ 2014 جىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ايتىلعان
«قولداۋدى ەكونوميكالىق ءوسىم مەن جۇمىسپەن قامتۋدا اسا ۇلكەن مۋلتيپليكاتيۆتى تيىمدىلىك بەرەتىن سالالار الۋى ءتيىس» دەگەن سوزدەرى مارقاكولدەگى ءتۋريزمدى دامىتۋعا ۇندەپ تۇرعانداي.
"جاناي ورتا مەكتەپ» كمم گەوگرافيا - بيولوگيا پاندەرى ءمۇعالىمى
اگيمبەكوۆا بازارگۇل التىنبەك قىزى
ماقالانى جازعاندار: باقىتبەك جامانبايەۆ وتستاۆكاداعى پوليسيا پولكوۆنيگى، تابيعات جاناشىرى.
سايلاۋ تولەۋوۆ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.
التاي تاۋلارىنىڭ مارجانى
مارقاكولدە نەگە تۋريستىك سالا دامىماي وتىر؟
«تۋريزم ءۇشىن ينفراقۇرىلىم – جەكە باعىت. ونىڭ باستى باسىمدىعى جۇمىس ورىندارى سانىن كوپتەپ قۇرۋ مۇمكىندىگى بولىپ تابىلادى. مۇندا ءبىر جۇمىس ورنىن قۇرۋ ونەركاسىپكە قاراعاندا 10 ەسە ارزانعا تۇسەدى». مەملەكەت باسشىسى ن. ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا ارناعان «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» جولداۋىندا وسىلاي دەگەن بولاتىن.
XX عاسىردىڭ باسىندا اتاعى الەمگە ءمالىم جيhانكەز، ناتۋراليست، التايدىڭ بىردەن - ءبىر بىلگىرى ن.ي.يابلونسكيي بىلاي دەپ جازىپتى: « وڭتۇستىك التاي تاۋلارىنداعى وسى ءبىر ۇلكەن كولدىڭ تاڭعاجايىپ سۇلۋلىعىن ءبىر عانا ءسات ەسىمە السام بولدى، ءار جولى مەنى ەرىكسىزدەن – ەرىكسىز الەمنىڭ وسى ءبىر عاجاپ بۇرىشىنا، جەر بەتىنىڭ وسى ءبىر جۇماعىنا قايتا - قايتا تارتا بەرەدى. مەن ومىرىمدە اياق باسپاعان جەرىم جوق، ءبىراق بۇدان اسقان اسەم جەر، بۇدان اسقان تاۋداعى كولدى ەشقانداي جەردەن ەشۋاقىتتا كەزدەستىرمەپپىن. ءومىرىمنىڭ وڭتۇستىك التايدا وتكەن كەزەڭىندە مەن مارقاكولدە بىرنەشە مارتە بولدىم. بۇكىل دۇنيەنى ۇمىتىپ سۇيسىنە قاراۋشى ەدىم، توياتتاماۋشى ەدىم، ءارى ول جەردەن ۇيگە كەرى قايتقىم كەلمەۋشى ەدى» (1907جىل).
مارقاكول ءوڭىرى جاعراپيالىق ورنالاسۋى بويىنشا شولەيتتى جەر، ءسۋبالپى، ءالپى تاۋ الدى جازىعى، ماڭگى توڭ باسقان ءوڭىر بولىپ 5 ايماققا بولىنەدى. وسى 5 ايماقتىڭ تۇلا بويىندا جەر شارىنداعى ءوسىپ - ونەتىن وسىمدىكتەر، ءداندى داقىلدار بارلىق اعاشتاردىڭ ءتۇرى، بالىق، جانۋارلاردىڭ ون شاقتى تۇرلەرى بار. قويناۋىندا التىن، قولا، كۇمىس، كومىر، مۇناي مىرىش كوپتەگەن كەندەردىڭ مول قورى تۇنىپ تۇر. زامانىندا ەكىنشى شۆەيساريا اتانعان، بوتانىڭ كوزىندەي سۇلۋمارقاكولى تەڭىز دەڭگەيىنەن 1500 - 2000مەتر بيىكتىكتەن اتقىلاپ اعىپ جاتقان قالجىرىنىڭ، اق قابا، اراسان قابا، جامان قابا، قارا قابا وزەندەرىنىڭ ءجونى بولەك.
كول جاعالاۋىن قاراعاي، سامىرسىن، شىرشا، قايىڭ وسكەن ورماندى القاپ الىپ جاتىر. مۇندا زووپلانكتونداردىڭ 60 ءتۇرى كەزدەسسە، قۇستاردىڭ ونداعان ءتۇرى مەكەندەيدى. كول توبەسىنەن تونگەن كۇمبەز ءتارىزدى ازۋتاۋدا التىن تامىر، مارال تامىرى، ونداعان دارىلىك وسىمدىكتەر كوپتەپ وسەدى.
مۇحيت سىندى مارقاكول التايداعى،
جامالىنان ءالى كۇن ءار تايمادى.
تىنىس الىپ تاۋلاردىڭ جانتايعانى.
ساۋلە تۇسسە، ءجۇزىنىڭ ءوزى كۇندەي،
سۋى ءمولدىر جاستىقتىڭ سەزىمىندەي.
كەلىنشەكتەي قىرداعى كوركى، ءبىراق،
سۇلۋلىعىن جۇرەتىن ءوزى بىلمەي.
كوكورايدا شىق تۇنار، شاڭ شاشىلماي،
سۇيەدى اعىن جاعانىڭ جارتاسىن جاي.
تاۋ قورشاعان مارقاكول تۇركىلەردىڭ
سۇلۋلارى تاعاتىن القاسىنداي،- دەپ قازاقتىڭ اياۋلى اقىن قىزى فاريزا اپامىز جىرلاعان وسى عاجاپ مارقاكول تابيعاتى ادامدار تاراپىنان زارداپ شەگىپ وتىر. نەگە دەيسىز عوي؟
الدىڭعى جىلدىڭ جازىندا قىتايمەن شەكارالاس مارقاكول وڭىرىندە شەكارا وتريادىنىڭ جاۋىنگەرلەرى مەملەكەتتىك شەكارانى بۇزعان جۇڭگو ەلىنىڭ 12 ازاماتىن قولعا ءتۇسىردى. مۇڭلىقوۆ باستاعان كۇزەت توبى ەلدىڭ اۋماعىنا ءوتىپ كەتىپ، دارىلىك وسىمدىك جيناپ جۇرگەن 4 ازاماتتى ۇستايدى. شەكارا كۇزەتى كۇشەيتىلەدى. قىتايلار ءوز اكەسىنىڭ ۇيىندە جۇرگەندەي سەزىنگەن. ولار قارسىلىق كورسەتكەن. ءسويتىپ ولاردى كومەنداتۋراعا اكەلىپ قامايدى.
جوعارعى اقپارلاردان كەيىن، مارقاكولدىكتەردىڭ تىرشىلىگىنە از - كەم توقتالايىق. مارقاكول اۋدانىنىڭ تاراتىلۋى ناتيجەسىندە ايتۋلى ءوڭىر، اسىرەسە كول ماڭايىنداعى تاۋداعى ەلدى مەكەندەر مەملەكەتتىك قۇزىرلى ورگاندار شوعىرلانعان اۋدان ورتالىعىنان الىس قالدى. جولدار بۇزىلعان. قارا جولمەن ءجۇرۋ حالىققا قولايسىزدىق تۋدىرادى. قىستاعى اۋا رايى 30 - 40 گرادۋس سۋىقتا جولدىڭ ناشارلىعىنان قاتىناس تا بولماي قالادى. كولگە تاقاۋ جاتقان اۋىل ادامدارىنىڭ تىرشىلىك كوزدەرى نەگىزىنەن كۇز، قىس ايلارىندا بالىق اۋلاپ ساتۋمەن، كوكتەم كەزىندە بالىق ۋىلدىرىق شاشاتىن كەزدە كولگە قۇياتىن وزەن - بۇلاقتاردا زاڭسىز بالىق ۇستاپ، ۋىلدىرىعىن جيناپ ساتۋ، سوڭعى جىلدارى جاز جانە كۇزدە تاۋلاردا قىزىل كىتاپقا ەنگەن وسىمدىكتەردىڭ تامىرىن قازىپ، ەمدىك قاسيەتى قۋاتتى قۇرتتاردى جيناپ ساتۋمەن بايلانىستى.
كولدىڭ «مارقاكول مەملەكەتتىك قورىعىنىڭ» قۇرامىندا ەكەنىن، قورىق زاڭناما تالاپتارى بويىنشا كولدەن اۋەسقويلىق بالىق اۋلاۋعا تەك كول جاعالاۋلارىندا ورنالاسقان ۇرانحاي، ماتاباي، قاراعايلى – بۇلاق اتتى ءۇش ەلدى مەكەننىڭ تۇرعىندارىنا عانا، كىسى باسىنا 5 كەلىگە دەيىن اۋلاۋعا رۇقسات بەرىلەتىنىن، ال ۋىلدىرىق شاشۋ كەزىندە مۇلدەم تيىم سالىناتىنىن ەسكەرسەك، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نەگىزگى تىرشىلىك كوزدەرىنىڭ زاڭسىز ارەكەت ەكەنىن تۇسىنەرسىز.
تابيعات قورعاۋ زاڭدارىن بۇزۋمەن قازىپ الىپ، جينالاتىن ەمدىك قاسيەتى بار قۇرتتاردى كورشى قىتايعا جاسىرىن زاڭسىز تاسىمالدايتىن كونتراباندالىق توپتاردىڭ جەرگىلىكتى وكىلدەرى ساتىپ الادى. ەڭ ءقاۋىپتىسى - وسى زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ ماجبۇرلىك تىرشىلىك كوزىنەن جەكەلەگەن توپتاردىڭ، ازاماتتاردىڭ زاڭسىز بايۋ كوزىنە اينالىپ بارا جاتقانى. سوڭعى جىلدارى وڭىردە، جاستار اراسىنان وسى باعالى بالىقتى ۋىلدىرىقتى، قۇرتتى زاڭسىز بايۋ كوزدەرىنە اينالدىرۋ نيەتىمەن ءارتۇرلى دەڭگەيدە ۇيىمداسقان توپتار قۇرىلىپ جاتقانى دا بەلگىلى جايت. بالىقتى كولدەن جۇڭگو تورلارىمەن اۋلاۋ ارەكەتتەرى دە ءورشىپ تۇر. زاڭسىز ارەكەتتەرىن بوگەتسىز ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا بۇل توپتار ءوز قاتارلارىنا ءىشىنارا مەملەكەتتىك قورىق قىزمەتكەرلەرىن دە تارتۋدا. سىبايلاس جەمقورلىق تا وسىدان تۋىنداپ جاتىر. وسىنىڭ بارىنەن تابيعاتقا قيانات جاسالۋدا.
ودان كەيىن، سوڭعى ون - ون بەس جىلداردا پايدا بولعان تابىس كوزدەرىنىڭ ءبىرى - كولگە كەلگەن ساياحاتشىلارعا، بالىق اۋلاۋ ءۇشىن كەلگەن تۋريستەرگە جالعا جاتار ورىن، ءۇي ۇسىنۋ جانە ولاردى قىستىڭ كۇندەرى ات - شانامەن اقىسىنا كولگە تاسىمالداۋ، ال مۇز قاتقانعا دەيىن قايىق ۇسىنۋ. ارينە، بۇل دا ەش جۇيەسىز، مەملەكەت تاراپىنان رەتتەلمەي، قولداۋىن تاپپاي، اركىمنىڭ ءوز بەتىنشە جاساپ جاتقان تۋريستىك سالاداعى تىرشىلىك ارەكەتتەرى.
ال جالپىعا ءتان سيپات الىپ بارا جاتقان تابيعاتقا ءقاۋىپتى ءۇردىستى توقتاتىپ، تۇپكىلىكتى جويۋ ءۇشىن مۇنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن جويۋ كەرەك.
تۋريستەردى تارتۋدىڭ تاعى ءبىر جولى، ول بۇل ولكەنىڭ الەم جۇرتشىلىعىن قىزىقتىراتىن باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى كورىكتى دە كيەلى التاي تاۋلارىندا ەكەنىن ەسكەرىپ، حالىقارالىق «التاي - ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز»، « التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى»، ت. س. س. باعدارلامالاردىڭ اياسىندا دا ناقتى جوبالار جاساپ، تاريحي قۇندىلىقتارىنا دا الەم حالىقتارىنىڭ كوڭىلىن بۇرۋ. مارقاكول وڭىرىندە دە اشىپ زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن وبالار، ەسكى تاس جازۋلارى سياقتى تاريحي ەسكەرتكىش ورىندارى كوپ. ارينە، بۇل جۇمىستارعا ارحەولوگتاردى، تاريحشىلاردى، باسقا سالالارداعى بىلىكتى مامانداردى تارتۋ قاجەت. قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆتىڭ كەيبىردە «ءبىز شىعىستى تۇركى وركەنيەتىنىڭ بەسىگى دەپ ءجيى ايتامىز. ەندەشە، ەرتىستىڭ زايسانعا قۇيار تۇسىندا بىلگە قاعان، تونىكوك، كۇلتەگىن بابالارىمىزدىڭ الىپ ەسكەرتكىشتەرىن نەگە ورناتپاسقا؟! ويتكەنى، بىزگە جەتكەن تاريح بويىنشا قارا ەرتىس سول تۇركى قاعاندارىنىڭ تۋعان جەرى»، دەگەنى بار ەدى. جوعارىدا كورسەتىلگەن باعدارلامالار مەملەكەت تاراپىنان قاراجات شىعىنىن تالاپ ەتەتىنى دە بەلگىلى. ءبىراق، باعدارلاما ىسكە اسىپ جاتسا، بىرىنشىدەن، ورتالىقتان شالعايدا، قىتايمەن جاقىن شەكارادا جاتقان وسى تاۋلى ولكەدەگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ماسەلەسى وڭتايلى شەشىلۋىنە كوپ اسەر تيەتىنىنە كۇمان بولماسا كەرەك. سەبەبى، ءتۋريزمنىڭ كوپ سالالى، سوعان سايكەس جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قاتىسۋىن كوپ تالاپ ەتەتىن تابىستى كاسىپ كوزى ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى.
ەكىنشىدەن، حالىققا زاڭدى دا ماردىمدى تابىس كوزىن تاۋىپ بەرە وتىرىپ، حالىقتىڭ تابيعات بايلىعىن زاڭدى تۇردە زالالسىز پايدالانۋ مۇمكىندىگىنە كوزىن جەتكىزىپ، باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا قاتىسۋعا ىنتالاندىرىپ، تابيعاتقا قيانات جاساۋ رايىنان قايتارۋعا اسەرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
ۇشىنشىدەن، زاڭدى تۋريزم نەگىزىندە جەكە باعدارلاما قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلسا، ولكەدە وسى سالاداعى بيزنەسكە جول اشىلىپ، جاڭادان قانشاما جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، جەكە كاسىپكەرلىك، شاعىن كاسىپورىندار پايدا بولىپ، جۇمىستار جۇرگىزەر ەدى. وسىعان سايكەس، كەتكەن شىعىن سالىق، مىندەتتى تولەمدەر، باسقا دا مەملەكەتتىك ليسەنزيا، رۇقسات قۇجاتتاردىڭ زاڭدى تولەمدەر تۇرىندە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە دە، جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە دە، كەتكەن شىعىننىڭ ورنى دا تولار ەدى.
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ 2014 جىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ايتىلعان
«قولداۋدى ەكونوميكالىق ءوسىم مەن جۇمىسپەن قامتۋدا اسا ۇلكەن مۋلتيپليكاتيۆتى تيىمدىلىك بەرەتىن سالالار الۋى ءتيىس» دەگەن سوزدەرى مارقاكولدەگى ءتۋريزمدى دامىتۋعا ۇندەپ تۇرعانداي.
You Might Also Like
