InfoHub Logo

بۇگىنگى تاڭدا التىن وردا تاريحىندا يسلام ءدىنىنىڭ الاتىن ورنى تۋرالى عالىمدار اراسىندا ءتۇرلى كوزقاراستار قالىپتاسىپ وتىر. ءبىر توپ زەرتتەۋشى ماماندار التىن وردانىڭ السىرەپ، ىدىراۋىنىڭ باستى سەبەبى مۇسىلمانشىلىق ءداستۇردىڭ مەملەكەت ىشىندە كەڭ ءورىس الۋىنان بولدى دەپ پايىمدايدى. كەلەسى ءبىر توپ ماماندار بۇل ۋاقىت موڭعول شاپقىنشىلىعى ناتيجەسىندە قۇلدىراعان ورتا ازيا مۇسىلمانشىلىق ءداستۇرىنىڭ قايتا جاندانۋ ءداۋىرى دەپ باعامدايدى. ۇسىنىلىپ وتىرعان ماقالادا ءبىزدىڭ ماقساتىمىز التىن وردا مەملەكەتىندە يسلام ءدىنىنىڭ ورنىڭ انىقتاۋ، ەكى ءتۇرلى كوزقاراستاعى مامانداردىڭ اراسىنداعى پىكىر-تالاسقا ارالاسىپ، وزىندىك پىكىرلەردى كورسەتۋ ەمەس. ءبىزدىڭ ماقسات – ناقتى ارحەولوگيالىق دەرەكتەر نەگىزىندە التىن وردا مەملەكەتىنىڭ يسلامدانۋ ۇدەرىسىندە كەرۋەن جولدارىنىڭ ءرولىن كورسەتۋ.

التىن وردا مەملەكەتىنىڭ يسلامدانۋ ۇدەرىسىنىڭ باسى جوشىنىڭ ۇلى بەركەنىڭ يسلامدى قابىلدانۋىنان باستالادى. تاريحي دەرەكتەردە حان تاعىنا وتىرعان بەركە اعاسىنىڭ سالدىرعان سارايشىق قالاسىنا بارعاندا بۇقارادان كەلگەن كوپتەگەن كەرۋەندەردىڭ بىرىندەگى ەكى جاقسى كىسىنى ءبىر اۋلاق جەرگە شاقىرتىپ مۇسىلماندىقتىڭ شارتتارى مەن تاريحىن سۇراعاندىعى، الگى ەكى جاننىڭ مۇسىلمانشىلىقتى جاقسى بايان قىلۋىنىڭ ارقاسىندا بەركە حان شىن جۇرەگىمەن يسلامدى قابىلداعاندىعى جازىلادى. بەركەنىڭ سوڭىنان ءىنىسى توقاي-تەمىردە يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن ءابىلعازىنىڭ دەرەكتەرىنەن كەزدەستىرەمىز. التىن وردا ءداۋىرى تۋرالى دەرەكتەردە بەركەنىڭ يسلامدى سەيفۋددين ءباحارزيدىڭ ۋاعىز-ناسيحاتى ناتيجەسىندە قابىلداعاندىعى كەلتىرىلگەن. بەركەنىڭ يسلامدى قابىلداۋى ونىڭ وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن ارا-قاتىناسىنىڭ ناشارلاۋىنا سەبەپ بولعاندىعىن ءابىلعازى ءوزىنىڭ شەجىرەسىندە جازادى. ءبىراق، بەركە مۇسىلمان بولا تۇرا ءوزىنىڭ اسكەرىن 1258 جىلى قۇلاعۋدىڭ باعدات قالاسىن باسىپ الۋىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن جىبەرگەندىگى تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. راشيد اد-دين بەركەنىڭ مۇسىلمانداردىڭ قالالارىن قيراتىپ، مۇسىلمان باسشىلارىنىڭ ۇيلەرىن ورتەگەنىن، دوسى مەن جاۋىن اجىراتپاي، تۋىسقاندارىمەن كەڭەسپەي حاليفتى تاقتان تايدىرعاندىعىن ءسوز ەتەدى. بەركەنىڭ مۇسىلمان بولا تۇرا بۇنداي قادامدارعا بارۋى ساياسي مۇددە تۇرعىسىنان جاسالعان وزىندىك شەشىمى ەكەنى ايتىلادى. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ جازبا مۇرالارى. بۇل مەملەكەتتىڭ تۇرعىن حالىقتارى ەتنيك. قۇرىلىمى جاعىنان ءارتۇرلى ەدى. التىن وردا داۋىرىندە باي ادەبيەت جاسالدى. بۇعان قۇتب، حورەزمي، سايف ساراي، ءالي، سيدي احمەد، حۇسام حاتيب سياقتى اقىن-جازۋشىلار، ابۋ حايان، يبن مۋحاننا سياقتى عالىمدار ات سالىسقان. التىن وردا داۋىرىندە پايدا بولعان جازبا مۇرالاردىڭ كوپشىلىگى جوعالىپ كەتتى. التىن وردا داۋىرىنەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كەلىپ جەتكەن جازبا نۇسقالاردىڭ باستىلارى مىنالار: “مۇحابباتناما” داستانى، 1353 ج. جازىلعان “مۇحابباتنامادا” ءماسناۋي (ءار ەكى جولى وزىنشە ۇيقاساتىن ولەڭ فورماسى)، عازەل (العاشقى ەكى جولى عانا ۇيقاسىپ، ءارى قاراي اقساق ۇيقاس بولىپ كەتەتىن ولەڭ) تۇرىندە كەلىپ وتىرادى. وسى ءتارتىپ اتالمىش داستاندا دا ساقتالعان. كىتاپتىڭ سوڭىندا ءمىناجات (اللاعا جالبارىنۋ)، قىتا (فيلوس.ءتۇيىن)، شاعىن اڭگىمە بەرىلگەن. نەگىزگى ءبولىم — ون ءبىر ارناۋدا (نامەدە) عاشىق بولعان جىگىتتىڭ سۇلۋ قىزعا سۇيىسپەنشىلىگى جىرلانادى. اقىن ارناۋلارىندا ادامنىڭ كىرشىكسىز سەزىمىن، اسىل ماحابباتتى ارداقتاۋدى جىر ەتەدى. “حۇسراۋ مەن شىرىن” داستانىنىڭ تاقىرىبى — حۇسراۋ دەگەن جىگىت پەن شىرىن ەسىمدى قىزدىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك، شىنايى ماحاببات. داستاندا ارامدىق پەن زۇلىمدىقتى، قاستاندىق پەن ساتقىندىقتى، وسەك پەن وتىرىكتى ادىلدىك پەن ادالدىق جەڭىپ شىعاتىندىعى جىرلاندى. حۇسراۋ مەن شىرىن تۋرالى اڭىز تاياۋ جانە  ورتا شىعىس، زاكاۆكازە، ورتا ازيا، ءۇندىستان حالىقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە كەڭ تاراعان. “حۇسراۋ مەن شىرىن” داستانىن نيزامي سالجۇق سۇلتانى توعرۋلبەكتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جازعان. حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن وسى ەپيك. جىردى التىن وردا اقىنى قۇتب پارسى تىلىنەن تۇركى تىلىنە اۋداردى، ءبىراق بىزگە جەتپەگەن. قولجازبانىڭ جالپى كولەمى — 240 بەت. ءار بەتتە 21 ءبايىت بار. ءنيزاميدىڭ “حۇسراۋ مەن شىرىنى” 130 تاراۋدان تۇرسا، قۇتبتىڭ اۋدارماسى — 90 تاراۋ. وسىعان سايكەس نيزاميدەگى 7000 ءبايىت ورنىنا قۇتبتا 4700 ءبايىت بولىپ شىققان. قۇتب اقىن ءنيزاميدىڭ كومپوزيسياسى مەن سيۋجەتىن ساقتاي وتىرىپ، ءوز حالقىنىڭ تۇسىنىگى مەن داستۇرىنە لايىقتاپ، ەركىن اۋدارما جاساعان. “گۇليستان بي-تۇركي” (“گۇلستان”) — شىعىستىڭ كورنەكتى اقىنى ءساعديدىڭ قالامىنان تۋعان داستان. مۇنى، مىسىر عۇلامالارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا التىن وردا اقىنى سايف ساراي 1391 ج. پارسى تىلىنەن تۇركى تىلىنە اۋدارادى. وسى اۋدارمانىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كەلىپ جەتكەن جالعىز كوشىرمەسىنىڭ كولەمى 371 بەت. ءار بەتتە 13 جولدان جازۋ بار.

كايراتوۆ ارايلىم

---