InfoHub Logo

ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا جەتىسۋ، سىرداريانىڭ بويىندا ورنالاسقان قالالار مەن ماۋارەنناحردى باسىپ العان موڭعول مەملەكەتى بۇعان دەيىن ءوز اقشا جۇيەسى بولماۋى سەبەپتى، اقشا سوعۋ ءىسىن ءوزى جاۋلاپ العان، ەرتەدەن اقشا سوعۋ ءىسى دامىعان ەلدەردەگى اقشا جۇيەسى بويىنشا جالعاستىردى. موڭعولدار وزدەرى جاۋلاپ الىپ وتىرعان جەرلەردەگى اقشا سارايلارىنىڭ ونىمدەرىنە الدىڭعى كەزەڭدەردەگى اقشالاردان ازداعان وزگەشەلىكتەر عانا ەندىرىپ، كوپشىلىگىندە بيلەۋشىلەردىڭ اتتارى مەن لاۋازىم-اتاقتارىن الىپ تاستاپ، ءانونيمدى تۇردە عانا سوعىپ وتىردى. تيىندار بەتتەرىنە ادام اتتارىنان تەك حاليف ناسر ليد-دين اللاحتىڭ اتى عانا ءتۇسىرىلدى. بۇل ءحاليفتىڭ ەسىمى ونىڭ ولىمىنەن كەيىن دە ءبىرشاما ۋاقىت ءتۇسىرىلىپ تۇرعان. دەگەنمەن، بۇل كەزەڭدە از كولەمدە بولسا دا شىڭعىس حان، ۇگەدەي، موڭكۋ قاعانداردىڭ اتتارىمەن التىن دينارلار، كۇمىس ديرحەمدەر جانە كۇمىس جالاتىلعان مىس ديرحەمدەردىڭ سوعىلىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى [16، 73-ب.].

موڭعولدىڭ العاشقى حاندارى شىڭعىس حان، ۇگەدەي مەن موڭكە قاعانداردىڭ بيلىگى تۇسىنداعى اقشا اينالىمى تەك 3 اقشا مەتالى نەگىزىندە ءجۇردى (كۇمىس اقشالار بۇل كەزەڭدە تەك يمپەريانىڭ شىعىس اۋماقتارىنداعى بىرنەشە اقشا سارايلارىندا عانا سوعىلىپ، نەگىزىنەن سول ايماقتىڭ نارىعىن عانا قامتىپ وتىردى.): 1 - تومەن سىنامدى (580 سىنامدىق) التىن اقشالار، 2 - كۇمىستەلگەن مىس ديرحەمدەر جانە 3 - مىس فەلستەر. ەكى عاسىرداي بۇكىل ورتا جانە ورتالىق ازيانىڭ اقشا اينالىمىندا ۇستەمدىك ەتكەن كۇمىس توقىراۋىنىڭ اسەرى كۇمىس اقشالاردىڭ العاشقى موڭعول بيلەۋشىلەرى تۇسىندا بۇكىل يمپەريا اۋماعىندا نەگىزگى اقشا تۇرىندە اينالىمعا ەنۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى. ۇگەدەي حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا كۇمىس اقشا سوعۋمەن اينالىساتىن بىرنەشە جاڭا اقشا سارايلارى پايدا بولدى. بۇل جاڭا اقشا سارايلارىنىڭ كوپشىلىگى موڭعولدار اتاجۇرت اتاعان جەرلەردە عانا جۇمىس ىستەدى.

موڭعولدار اتاجۇرت جەرى دەپ تەك موڭعوليا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، شىعىس تۇركىستان مەن جەتىسۋ جەرىن دە قاراستىراتىن [9، 64-ب.]. اتالمىش جەرلەردە سوعىلعان كۇمىس اقشالار تەك جەرگىلىكتى نارىقتى عانا قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان سەكىلدى. سەبەبى، بۇل اقشا سارايلارىنىڭ كۇمىس اقشالارى تەك اقشا سارايلارى ورىن العان اۋماقتاردان عانا تابىلۋدا. بۇل كەزەڭدە شاعاتاي ۇلىسى قۇرامىنا ەنگەن ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى قالالاردا ساۋدانىڭ باسىم بولىگى نەگىزىنەن كۇمىستەلگەن مىس ديرحەمدەرمەن جۇرگىزىلدى. موڭكە قاعان تۇسىندا، 1251 جىلى وتكەن قۇرىلتايدا، ادام باسىنا سالىنعان كۇپشۇر سالىعى توۆار تۇرىندە ەمەس، التىنمەن جينالسىن دەگەن شەشىم شىعارىلعان سوڭ، كوپەس-بيلەۋشى ماسۋد-بەكتىڭ التىن اقشالار سوعىپ شىعارىپ وتىراتىن بىرنەشە جاڭا اقشا سارايلارىن ۇيىمداستىرۋىنا تۋرا كەلدى. التىن دينارلاردىڭ سىنامى كۇندەلىكتى ساۋدادا قولدانىلۋعا ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن ادەيى تومەن ەتىپ بەلگىلەندى (500–580 سىنامدى) [13، 131-ب.].
بۇل كەزەڭدە دە التىن دينارلار سالماق كورسەتكىشتەرى بويىنشا عانا اينالىمدا جۇرگەن. كۇندەلىكتى ساۋدادا دا التىن اقشالار بەلگىلى كولەمدە ءرول اتقارعان. التىن اقشالاردان قاجەت سالماقتاعى بولىگى سىندىرىلىپ الىنىپ، تولەمدەر جاسالىپ وتىرعان. ونى وسى كەزەڭگە ءتان التىن اقشالار مەن بۇيىمداردان تۇراتىن كومبەلەر قۇرامىندا دينارلاردىڭ ءتۇرلى كولەمدەگى سىنىقتارىنىڭ كوپتەپ كەزدەسىپ وتىرۋى راستايدى.

قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان قالالاردا تولىققاندى كۇمىس اقشالار تەك 670 حيجرا جىلىنان (1271–1272 جج.) باستاۋ العان، تاريحتا ماسۋدبەك رەفورماسى اتالىپ كەتكەن اقشا رەفورماسىنان باستالادى. ارينە، رەفورمانىڭ قىسقا مەرزىم ىشىندە ىسكە اسىرىلا المايتىندىعى بەلگىلى. كۇمىس اقشالاردىڭ ساۋدا اينالىمىنا تولىققاندى ەنۋى ءۇشىن بىرنەشە جىلدار قاجەت بولدى. رەفورما باستالعان العاشقى جىلى، بۇعان دەيىن دە كۇمىس اقشالار سوعىپ وتىرعان المالىقتان بولەك كۇمىس اقشا سوعۋ ىسىنە جاڭادان كىرىسكەن وتىرار اقشا سارايى قوسىلدى. ودان كەيىنگى جىلى وتىراردان بولەك تاراز، كەنجدە اقشا سارايلارى دا اتسالىسقان. وسىلايشا، حيجرانىڭ 686 جىلىنا دەيىن (1287–1288 جج.) ءبىرى ەرتە، ءبىرى كەشىرەك 18-دەن اسا اقشا سارايلارىندا كۇمىس اقشا سوعىلىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر.

مۇسا جىبەك ءسابيت قىزى

---