التىن قۇس
I
قوزعالماي شالقامنان جاتقانىما ءبىر جەتىدەن اسىپ كەتتى. كوزىمدى اشىپ جان-جاعىما قارايمىن. اۋرۋحانا بولمەسىنىڭ ءىشى مۇنتازداي تاپ-تازا. قابىرعاسى دا، توسەك ورنىم دا، تەرەزەگە ۇستاعان پەردەسى دە — ءبارى دە اپپاق. اققۋدىڭ ۇلپە جۇنىندە كوزگە جۇمساق. وسى ايناداي تازا اق بولمەنىڭ سۇرەڭىنە ءسان بەرگىسى كەلگەندەي اشىق تەرەزەدەن كوگەرە باستاعان جاس قايىڭنىڭ بۇتاقتارى قاراپ تۇر. جاسىل جاپىراقتارى جەلمەن ويناپ ءالسىن-السىن سىلدىر قاعادى. كەنەت بابىنا كەلتىرە سالعان بۇلبۇل ءانى سۇلۋ ۇنگە دىلگەر جانىمدى كانىگى ەتەدى...
مەن ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەيمىن. «تاۋبە، تاۋبە! ومىردەگى ەڭ قۋانىشتى سول سەكۋندىمدە وسىناۋ شات دۇنيەنى قايتا كورە الماي ءولىپ كەتۋىم مۇمكىن ەكەن-اۋ! قۋانىشتا دا اجال بار دەپ كىم ويلاعان! جاسىڭ كەلگەن سوڭ، جار باسىندا تۇرعان ادام تاقىلەتتەس بولادى ەكەنسىڭ. اياعىڭدى ءسال ءمۇلت باسساڭ، شىڭىراۋعا زىمىراي جونەلەسىڭ. مەن دە سول قاۋىپكە دۋشار بولا جازداپپىن عوي». ءيا، اجال دەگەن قاقپاننان بۇ جولى دا قۇتىلىپ كەتتىم. قاقپان قانشا تارس جابىلعانمەن، وتكىر ءجۇزىنىڭ ءالى جەتپەي قالدى. تاعى دا بوساتىپ جىبەردى. ەندى مەن كوزىمدى جۇمىپ ءسال ويلانا قالامىن. سول-اق ەكەن كوز الدىمدا سول كۇنگى سۋرەت ەلەستەي جونەلدى.
ءيا، سول كۇنى مەن جيىرما بەس جىل بويى موينىما تاققان تۇمارداي جۇرەگىمنىڭ تۇبىندە ارمان بولىپ ساقتالىپ كەلگەن اقبايانمەن كەزدەستىم. ەلەكتر قوڭىراۋىن باسىپ ەدىم، ەسىكتى ءوزى اشتى.
— كەلدىڭ بە؟ — دەدى ۇلكەن بوتا كەزىن كۇلىمدەتە. ءسويتتى دە، قىناي بەلدى سۇڭعاق دەنەسىن ىرعالتا، وقتاۋداي جۇپ-جۇمىر، ءتۇپ-تۇزۋ اياقتارىن بىلق-سىلق باسىپ، قولىمنان ۇستاپ مەنى قوناق بولمەسىنە قاراي جەتەكتەي جونەلدى.
ءبىز سالتاناتتى قوناق بولمەسىندەگى پارالون بوستەكتى كەڭ تاحتاعا قاتارلاسا وتىردىق. ۇزىن ساۋساقتارى اپپاق، بىلەگىنەن ۇستاپ ەزىمە قاراي اقىرىن تارتتىم. ول قارسىلاسقان جوق.مەنىڭ بۇنىم ونى جيىرما بەس جىل وتكەننەن كەيىن ەڭ العاشقى ءسۇيۋىم ەدى.
ۇلكەن قارا كەزدەرى تۇماندانا، ويماق اۋىزىن اۋزىما تاياپ، ءسال دىمقىلدانا قالعان ەرىندەرىمەن اقبايان دا قۇشىرلانا جاۋاپ قايتاردى.
جيىرما بەس جىل سارعايا كۇتكەنىم وسى ءبىر قۋانىشتى مەزەت ەدى. كەنەت بويىمدى ءبىر الىپ كۇش بيلەپ كەتتى. ەلۋگە تاياپ قالعاندا بويىما مۇنداي قۋاتتىڭ پايدا بولۋىنا تاڭ قالدىم. ءلاززات ادامعا كۇش بەرەدى دەگەن وسى ەكەن! ەندى اقباياندى باۋىرىما قىسا قۇشتارلانا ءسۇيدىم.
— اسىقپاشى، كويلەگىمدى شەشەيىن، — دەدى اقبايان داۋىسى دىرىلدەي.
ول مەنىڭ قۇشاعىمنان بوسانىپ، اناداي جەرگە بارىپ سىرت كيىمدەرىن شەشە باستادى. اقبايان دەسە اقبايان ەكەن! قۇمىرسقا مىقىندى، بۋرا سان، دەنەسى قىرىق ەكىگە شىقسا دا، جاراتقان بەدەۋدەي سۇپ-سۇلۋ. ۇلبىرەگەن جىبەك ءىش كويلەگىنەن كورىنىپ تۇر، ولپى-سولپى ءبىر جەرى جوق. پاريجعا بارعانىمدا رودەن مۋزەيىندە كورگەن جالاڭاش مادوننالارىنداي سىمباتتى سومدالعان. بۇكىل دەنەسىن ءمۇسىنشى اق مراموردان مۇلتىكسىز ەتىپ جونعانداي جۇپ-جۇمىر، اپپاق. مەنىڭ كوز الدىما ول كەنەت اسپاننان تۇسكەن حور قىزىڭداي بولىپ ەلەستەپ كەتتى. شىداي المادىم، قۇشاعىمدى جايىپ قارسى ءجۇردىم. و دا ماعان قاراي ۇمتىلا بەردى. لەزدە دۇنيە شىر كوبەلەك اينالىپ كەتتى. ەڭ اقىرعى كورگەنىم ءمولدىر سۋ استىندا بۇلقىنعان اق سازانداي جارق ەتە قالعان اقباياننىڭ اپپاق دەنەسى مەن كەنەت ونىڭ شاراسىنان شىعا جازداپ قورىققان كوزدەرى بولدى.
ودان كەيىن نە بولعانىمدى بىلمەيمىن. كوزىمدى اشقانىمدا اڭعارعانىم — اق كەبىن سەكىلدى ءتۇسى سۋىق وسى بولمە. ۇستىندە اق كيىمى بار، كوزىلدىرىكتى، شوقشا ساقال بىرەۋ بەتىمە قاراپ ءتونىپ تۇر. ازدان كەيىن بارىپ الگى كىسى:
— سىزگە ەندى ءبىر اي مىزعىماي جاتۋ كەرەك. ءسىرا، بىردەمەدەن قاتتى تەبىرەنگەن سەكىلدىسىز، ينفاركتىڭ ەڭ اۋىر تۇرىنەن ازەر الىپ قالدىق،— دەدى.— ەندى امال جوق، ءبىراز كۇندى قوزعالماي وتكىزۋگە تۋرا كەلەدى، سابىر جولداس.
وتىز جىلعا تاياۋ شاحتادا جۇمىس ىستەگەن ادامنىڭ كەنەت جۇرەگىنىڭ تالماۋراپ كەتۋى عاجاپ دۇنيە ەمەس. ايتسە دە اۋىر مەحناتتىڭ تالايىنا مىزعىماعان اسىل جۇرەك ءلاززاتتىڭ ءبىر ءسات قۋانىشىنا شىداي الماعانىن ءتۇسىندىم. ۇندەگەن جوقپىن. ءبىراق ىشتەي وتە شاتتاندىم. اۋرۋدان قالعان جان ولجا، ءالى-اق جازىلارمىن، اياۋلى اقبايانىممەن تاعى كەزدەسەرمىن. ەلۋگە تاياعانشا جەر باستىرتىپ جۇرگەن جۇرەك، ۇنەمى ءبۇيتىپ تالماۋسىراي بەرمەس...
مىنە، وسى كۇننەن بەرى ءبىر جەتى ءوتتى. دارىگەر «قيمىلداما» دەگەنىمەن، شىداي الاتىن ەمەسپىن. ۇنەمى شالقامنان جاتا بەرۋدەن ارقام سىرەسىپ قالعان سەكىلدى. ادام اۋىرعان جەرىنەن قولىن المايتىن ادەتى. مەن دە دارىگەردىڭ ايتقانىنا قاراماي، جۇرەك تۇسىمدى الاقانىممەن باسا بەرەمىن. بۇ جولى دا ءسويتتىم. ءبىراق ەشتەڭە ۇعا المايمىن. قاي جەرى ەكەنىن اجىراتۋ قيىن، ايتەۋىر، ءتۇيىلىپ اۋىرادى. بۇنىسىنا دا تاۋبە، العاشقى كۇنى بىرەۋ ينە سۇعىپ جاتقانداي قاتتى شانىشقان.
ەندى تامىرىمدى ۇستاپ، جۇرەگىمنىڭ سوعۋىن تىڭدايمىن. تىق-تىق... بۇزىلعان ساعاتتاي تىم باياۋ ءجۇرىپ جاتقان ءتارىزدى. بىرەۋ... ەكەۋ... ۇشەۋ... كەنەت بىرەۋ ەسىك قاقتى. سانىمنان جاڭىلىپ كەتتىم. رەنجىپ قالدىم. «تارى دا سول قولىمنىڭ تامىرىنا ينەسىن سۇعىپ، ءدارىسىن جىبەرەدى-اۋ».
— كىرىڭىز...— دەدىم سەلسوق دىبىس بەرىپ.
ءباتيما ەكەن. بۇل — تالدىرماش دەنەلى، بەت-الپەتى اققۇبا، ادەمىشە كەلگەن، وتىزعا جەتپەگەن، ءالى ەرگە شىقپاعان ايەل. بۇندايدى قازاق كارى قىز دەيدى. ماعان رەسمي تۇردە كۇتۋشى ەتىپ بەرىلگەن دارىگەر قارىنداس. تامىرىما شانىشقىسى ارقىلى ءدارى جىبەرەتىن دە وسى قىز. بۇل جولى ونىڭ قولىندا شانىشقىسى ەمەس، مەنىڭ جاڭا عانا ۇتىكتەلگەن اق باستون كوستيۋمىم. ءباتيما كوستيۋمىمدى تەرەزە جانىندا تۇرعان ارقالى ورىندىققا اپاردى. سوسياليستىك ەڭبەك ەرى ەكەنىمنىڭ بەلگىسى — التىن مەدالىم مەن لەنين وردەنىمدى وزىمە كورسەتە ءىلدى. سوسىن عانا ماعان قاراپ:
— قالايسىز؟—دەدى.
ءباتيما ءبىرازدان بەرگى تانىسىم. ارامىزدا شەشىلمەي قالعان اجەپتاۋىر قۇپيا سىر دا بار. اۋرۋحاناعا مىنانداي بوپ تۇسكەننەن بەرى ەكەۋمىز دە بىر-بىرىمىزدەن قىسىلۋدامىز. شانىشقىسى ەتىمە قاتتىراق باتىپ كەتسە، ادەيى جانىمدى اۋىرتقىسى كەلەدى-اۋ دەپ تە قالامىن كەيدە. ويتكەنى، ونىڭ ماعان وكپەسى بار-اۋ دەپ ويلايمىن. مۇمكىن، وكپەسى جوق تا شىعار، ءبىراق ءوزىم وسىلاي جوريمىن.
— جاقسىمىن،— دەدىم ەزۋ تارتقان بوپ، ءباتيمانىڭ قاباعىنىڭ ءتۇيىلىپ جۇرگەنى كوڭىلىمە كەنەت جىلى ءتيىپ.
— الجەكەڭنىڭ سۇلۋى بۇگىن تاعى كەلىپ كەتتى،— دەدى ول تەرەزەنىڭ پەردەسىن كەڭىرەك اشپاق بولىپ جاتىپ.
داۋىسىندا ءبىر ءزىل بار. اقباياننىڭ اتىن ول جاقسى بىلەدى. ءبىراق ونىڭ اتىن اتاماي، ۇنەمى «الجەكەڭنىڭ سۇلۋى» نەمەسە «الگى ديرەكتور ەرىنەن ايىرىلعان بيكەش» دەندى.
— ميحايل كۋزميچ وعان كىرۋگە رۇقسات ەتپەدى.— ءباتيما ءالى تەرەزەدەن بۇرىلعان جوق.— ابدەن ايىقپاي سىزگە جولىعۋعا بولمايدى دەپ قايتارىپ جىبەردى.
— بەكەر ويتكەن ەكەن، مەن سويلەۋگە جاراپ قالدىم عوي...
ءباتيما ەندى عانا ماعان كوزىنىڭ قيىعىن اۋداردى.
— ءسىزدىڭ سويلەۋگە جارايتىن جارامايتىنىڭىزدى وزىڭىزدەن گورى ەمدەپ جاتقان دارىگەرىڭىز بىلەتىن شىعار.
— ءبىراق مەنىڭ نەدەن اۋىرعانىمدى دارىگەرىم بىلمەيدى عوي... اۋرۋدىڭ مىڭ دا ءبىر ەمى ونىڭ سەبەبىن بىلۋدە دەمەيسىڭدەر مە وزدەرىڭ...
مەنىڭ بۇل ءسوزىم «اقباياندى كورگىم كەلەدى. كەسەلىمە سول شيپا» دەگەندى سەزدىرۋ. قاسقىر قويشىنى بوركىنەن تانيدى. ءباتيما مەنىڭ ويىما بىردەن ءتۇسىندى.
— كەسەلىڭىزدىڭ نەدەن ەكەنى بالەندەي جۇمباق ەمەس ءتارىزدى. جۇمباق سول كەسەلدەن جازىلۋ جولى. سىزگە ازىرگە «ديرەكتور ەرىنەن ايىرىلعان بيكەشپەن» جولىعۋعا ەرتە. اسىقپاساڭىز، كەزى كەلەر.
ول شىعىپ كەتتى. ءباتيما بۇل سوزدەردى جايباراقات، ءزىلسىز تۇردە ايتتى. جۇرەگىمنىڭ اۋرۋ ەكەنىن ەسىنە العان بولار. ەگەر ەمدەۋشى ادامداردىڭ وزدەرى جانىنا اۋىر تيەر بىردەمە دەسە نە بولعانى؟ ءبىراق مەن ءباتيمانىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن جاقسى ءتۇسىنىپ قالدىم. «كەسەلىڭىزدىڭ نەدەن ەكەنى بالەندەي جۇمباق ەمەس ءتارىزدى. جۇمباق سول كەسەلدەن جازىلۋ جولى». ەزۋ تارتىپ كۇلدىم. ءباتيما «كەسەل» دەپ مەنىڭ جۇرەك اۋرۋىمدى ايتىپ تۇرعان جوق. ونىڭ كەسەلى — اقبايان. ول ماعان دەگەن وكپەسىن دە، اقبايانعا دەگەن نارازىلىعىن دا، جانىما تيمەي، اۋرۋىمدى سىلتاۋ ەتىپ جەتكىزىپ كەتتى. ايەلدىڭ كۇشى از، ايلاسى كوپ دەگەن مىنە وسى دا.
دەگەنمەن، ءباتيما ءسوزى كوڭىلىمدى كوتەرىپ تاستادى. باقىتتى ادام باقىتسىزدىڭ قايعىسىنا تۇسىنە مە، ماعان ءباتيمانىڭ ءسوزى ءدال وسى ساتتە ءبىر كۇناسىز ءازىل ءتارىزدى كورىندى. وعان سەبەبىم دە بار. جۇرەگىم اۋىرىپ ءقازىر اۋرۋحانادا ج اتسام دا، مەن وتە باقىتتى ەدىم. اجالىڭ جەتسە، جانىڭدى التىن ساندىقتا دا ساقتاي المايسىڭ. ماسەلە مەنىڭ كەنەت اۋىرىپ قالۋىمدا ەمەس، جيىرما بەس جىلدان استام ارمانىم بولعان سۇيگەن ادامىما قولىمنىڭ جەتۋىندە جاتىر عوي. «بۇگىن تاعى كەلدى!» بۇل سوزدە ماعان دەگەن قانداي قىمباتتى سىر بار ەكەنىن كىم بىلەدى؟ ەشكىم بىلمەيدى. بۇنى تەك باقىت يەسى مەن عانا بىلەمىن، ءوزىم عانا تۇسىنەمىن. مەن جاتقالى ونىڭ وسىمەن ءۇشىنشى رەت كەلۋى! اقبايانىمنىڭ مەنى ىزدەپ ءۇشىنشى رەت كەلۋى. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ جۇرەگىنىڭ، جانىنىڭ مەن دەپ قانداي اۋىرىپ جۇرگەنىن كورسەتپەي مە؟ سۇيگەن ادامىڭنىڭ سەن ءۇشىن جانى اۋىرار بولسا، ودان ارتىق باقىت بار ما؟! جوق، ودان ارتىق باقىت جوق! مەن شىن باقىتتىمىن! «ريزامىن، التىن قۇسىم!» التىن قۇس. شيرەك عاسىر بويى اۋزىما تۇسپەي كەلگەن بۇل ات قالاي ءتۇستى؟ تولقي جونەلگەن جۇرەگىمدى ازەر باسىپ، وسى التىن قۇس دەگەن ءسوز شىققان سوناۋ ءبىر ادەمى كەشتى ەسىمە ءتۇسىردىم...
مىس قازعان كەن ورنى ول كەزدە كىشكەنتاي عانا قالا بولاتىن. اعىلشىندار سالىپ كەتكەن بەس-التى ەسكى شاحتا مەن جاڭادان ىسكە قوسىلعان ءتورت شاحتا عانا بار-تىن. ەن تەرەڭ دەگەنى ءجۇز ەلۋ - ەكى ءجۇز مەتردەن اسپايتىن. كەن كوتەرەتىن، ادام تاسيتىن كلەتتەرى دە شاعىندى. جالپى جۇمىسشى سانى مىڭنان اسپاسا كەرەك-تى.
كەن ورنى ول كەزدە سىرت قاراعان ادامعا رابايسىز-اق ەدى. قاتپار تاستى، ۇستىنە سيرەك جۋسان مەن قاۋ ارالاس ازداعان جىنعىل، وشاعان وسكەن ادىر، توبەلى ۇشى-قيىرى جوق سۇرعىلت دالا. ويپاتتاۋ، سايعا ۇقساعان قويناۋدا كومىردەن جاعىلاتىن ەلەكتروستانسيا — تەس. قىرقالاردى بويلاي تاستان قالانعان، سوپاقتاۋ كەلگەن كىلەڭ سۇرعىلت بالشىقپەن سىلانعان ءبىر قابات جاتاق ۇيلەر. بۇلاردا جۇمىسشى، شاحتا باستىقتارى، كەن ءىسىن مەڭگەرەتىن ينجەنەر، تەحنيكتەر تۇرادى. تەس-كە جاقىنداۋ الاڭدا كەن قويماسى — شاحتىلاردان اكەلىپ ۇيىلگەن سۇرعىلت پەريت پەن اراسى جاسىل مىق سەكىلدى كوگەرىپ كەتكەن كەن تاستارى — مالاحيت.
وسى تاس ۇيىلگەن جەردەن قاسقىرساي مىس زاۆودىنا دەيىن الپىس شاقىرىم. ال قاسقىرساي مىس زاۆودىنان (بۇل زاۆودتى دا ءبىر كەزدە اعىلشىندار سالعان) الپىس شاقىرىم جەرگە «جايقوڭىر» دەپ اتالاتىن قوڭىرقاي تاس كومىر شىعاتىن جەر بار. وسى ارادان زاۆود پەن ءبىزدىڭ رۋدنيگىمىزگە كومىر تاسىلادى. بۇل ءۇش كاسىپ ورنى ءجۇز جيىرما شاقىرىمداي جىڭىشكە تەمىر جول ارقىلى بايلانىستىرىلعان. كەن تاسيتىن ۇزىن، تاپال پلاتفورمالاردى سۇيرەيتىن، وزدەرى كىشكەنتاي بولعانمەن، شەگىن تارتىپ ىسقىرعاندا داۋىسى جەر جاراتىن «پوپپەل»، «كوكەك» («كۋكۋشكا») دەپ اتالاتىن پاروۆوزدار.
وسى مىسقازعانعا ءبىز سوناۋ اۋمالى-توكپەلى وتىزىنشى جىلدارى اتباسار قالاسىنان كەلدىك. سوعىس باستالاتىن جىلى جيىرما بىرگە شىققام. ودان ەكى جىل بۇرىن توعىز جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەم. اكەم شاحتادا ءجۇرىپ تاس ءتۇسىپ مۇگەدەك بولىپ قالعان سوڭ، ينستيتۋتقا بارماي، جۇمىسقا تۇسكەم.
مەن جيىرما بىرگە شىققانىمدا، اقبايان ون جەتىگە اياق باسقان ەدى. توعىزىنشىدا وقىپ جۇرگەن-دى. كورشىلەس ەدىك. ونىڭ مەنىمەن قۇرداس سادىق دەگەن اعاسى بار. جاسى كەلىپ قالعان اجارلى شەشەسى بولاتىن. اتى بيبيعايشا ەدى. اعاسى مەن ءتارىزدى شاحتادا كەن جارعىش ءوت-دارى اتقىزۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن. ەكەۋمىز دوس ەدىك. بۇلار — باياناۋىل جاقتان. مىسقازعانعا جيىرما سەگىزىنشى جىلى كونفيسكەلەنىپ كەلگەندى. مۇندا كەلگەننەن كەيىن ەكى جىل وتپەي، اكەلەرى قايتىس بولعان-دى. ءبىر ۇل، ءبىر قىزبەن بيبيعايشا جەسىر قالعان-دى. باسقا تۇسكەن باسباقشىل، ءبىر كەزدە ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان بايبىشە، ەندى ەكى بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ شاحتاعا تۇسكەن. ەلەكتروۆوز ايداۋشى ماماندىعىن تەز-اق ۇيرەنىپ العان-دى. مەنىڭ مۇگەدەك اكەم مەن اۋرۋ شەشەم بار. شاحتادا جۇمىس ىستەپ، سولاردى اسىرايمىن. ال بيبيعايشا مەن سادىق اقباياندى اسىرايدى. جوق، اسىرايدى دەگەنىم جاي سول بولار، بارلارىن وسى جالعىز ەركە قىزعا جۇمسايدى. وعان كۇن دە، جەل دە تيگىزبەي، گۇل سەكىلدى ماپەلەپ ءوسىرىپ كەلە جاتقان-دى.
اقباياننىڭ شىن اتى بايان ەدى. ءبىراق شەشەسى قىزىنىڭ جۇمىرتقاداي اپپاعىنا ءسۇيسىنىپ، «اقبايانىم» دەپ اتاپ كەتكەن. ءبىز دە وسى اتقا ۇيرەنىپ العانبىز. ءيا، ول اقبايان دەسە اقبايان ەدى. كوركىڭە كوز تويماستاي ادەمى بولاتىن. ەكى بەتى اپپاق قارداي. قازاق مۇندايدى ويماق اۋىز، كۇلىم كوز دەيدى. راسىندا دا، سول ويماق اۋىز، كۇلىم كوز اق قۇبانىڭ ەڭ كورىكتىسى. ءبىز قىز بەن جىگىت بولىپ تانىسقانىمىزدا، ول ون التىعا جاڭا شىققان-دى. سونداعى سۋرەتى ءالى كوز الدىمدا. سازدى جەرگە بىتكەن تال شىبىقتاي سىمباتتى، سۇڭعاق بويلى، اش بەلى ءۇزىلىپ كەتەردەي جىڭىشكە. ۇلكەن قارا كوزدەرى قالىن. قامىس اراسىنداعى ءتۇپسىز قارا سۋداي تۇڭعيىق، تەك ساعان قاراپ كۇلىمدەسە عانا سوناۋ ءى.اراشىقتارىندا كۇن ساۋلەسى ويناڭ جونەلگەندەي ءبىر عاجايىپ نۇر پايدا بولاتىن. دەنەسىنىڭ سۇڭعاقتىعىنا، كوز تارتارلىقتاي ءتوسىنىڭ كوتەرىڭكىلىگىنە قاراماي، اقباياننىڭ جالپى بەينەسى جاسىل شالعىن اراسىنان اناندايدان كورىنەتىن اق گۇلدى ەسىڭە تۇسىرەتىن. نازىك، جۇپار اڭقىعان اق گۇل، ءبىراق كوكتەم ايىنىڭ اياق كەزىندە تولىقسي باستاعان اق گۇل ەدى ول.
وسى اقبايان ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى وتە جاقسى كوردىك. ءبىراق، بۇل جاقسى كورۋىمىز رۋحاني جاقىندىقتان، ۇلكەن سىننان وتكەن اسىل قاسيەتتەن تۋعان سەزىم ەمەس ەدى. بۇل جىلدان استام ارمانىم بولعان سۇيگەن ادامىما قولىمنىڭ جەتۋىندە جاتىر عوي. «بۇگىن تاعى كەلدى!» بۇل قىز بەن جىگىتتىڭ بىرىنە ءبىرىنىڭ ۇنەمى كوزى تۇسە بەرگەنىنەن پايدا بولعان، البىرت، بالعىن ەكى جاستىڭ العاشقى قۋانىشى ەدى. ايتسە دە، وسى ويدا جوقتا تۋعان تازا سەزىم جارتى جىلدىڭ ىشىندە شىن باقىتتى ماحابباتقا اينالدى. ال بۇنداي عاشىقتىق داۋىلى جوق، بۇلتى جوق، جازدىڭ اشىق كۇنى ءتارىزدى، ەش ۋاقيعاسىز بىرىنەن سوڭ ءبىرى عاجايىپ سالتاناتتا وتە بەرەدى. تەك ەكى جاستىڭ اراسىنداعى ماحاببات قىزا جانعان ءتارىزدى كۇشەيە تۇسەدى.
سو ءبىر كۇن دە بۇگىنگىدەي كوكتەمنىڭ تاماشا كۇنى ەدى-اۋ! اعاشتار جاپىراقتانىپ، گۇلدەنىپ، جەردىڭ تۇگى ابدەن تەبىندەپ قالعان. مەن تاعى كوزىمدى جۇمدىم، قيالىم ماڭگى ءبىر ەسكىرمەس گاۋھار تاستاي جالت ەتىپ، كوز الدىما سونداعى تاڭ-تاماشا سۋرەتتى الىپ كەلدى.
رۋدنيك شەتىندەگى شاعىن باۋ-باقشا. كۇن باتىپ بارا جاتقان كەز. تاپال كەلگەن جاس قايىڭدار اراسىنداعى ورىندىقتا اقبايان ەكەۋمىز قاتارلاسا وتىرعانبىز. سول ءبىر كەشتە اقبايان ماعان كۇندەگىسىنەن دە گورى سۇلۋ كورىنگەن. قارا كولەڭكەلەنىپ بارا جاتقان كەشتە ونىڭ اقشىل ءجۇزى قاراڭعى تۇندە تۋىپ كەلە جاتقان كۇمىس اي ءتارىزدى. شاعىن باۋ-باقشا ءىشى عاجايىپ سىرلى كۇيگە تولعانداي ەدى. جوق، توعاي ءىشى ەمەس، مەنىڭ قيالىم، جان سەزىمىم سىرلى كۇيگە سىيماي كەتكەن-دى. ول ءبىر ماحاببات سىرى، ماحاببات كۇيى ەدى. قىزدى اق بىلەگىنەن ۇستاپ وزىمە قاراي تارتتىم. ول قىمسىنا ۇلبىرەپ، جەل ءۇرىپ جانتايتقان بايشەشەك ءتارىزدى، قيسايا سىزىلىپ باسىن مەنىڭ يىعىما سالدى.
— سابىر،— دەدى اقبايان داۋىسى سىبىزعى ۇنىندەي دىرىلدەپ شىعىپ،— سەن ماعان دەگەن ماحابباتىڭدى، نە دەن اتار ەدىڭ؟
مەن ويلانباستان جاۋاپ بەردىم:
— التىن قۇس دەر ەدىم.
— التىن قۇس! التىن قۇس بولادى ما؟
— بولمايدى.
— وندا... نەگە التىن قۇس دەيسىڭ؟ مەنىڭ ساعان دەگەن ماحابباتىم اقيقات قوي.
— التىن قۇس دەۋىمە بوتەن سەبەپ بار ەدى. ءبىراق مەن باسقا جاۋاپ بەردىم:
— التىن قۇس بولمايدى. سوندىقتان دا ول قولعا تۇسپەيدى. سەنىڭ ماحابباتىڭ دا ماعان سول قولعا تۇسپەس التىن قۇس ءتارىزدى.
— مەنىڭ ماحابباتىم التىن قۇس بولسا، سول ماحابباتتىڭ يەسى ءوزىم قولىڭدا تۇرعان جوقپىن با؟
— التىن قۇستىڭ ۇشىپ كەتۋى عاجاپ پا؟
— ۇشىرما.
— ول ءۇشىن التىن تور كەرەك...
— سەنىڭ التىن تورىڭ — سەنىڭ ماحابباتىڭ ەمەس نە؟ مىقتاپ قۇر سول التىن تورىڭدى.
مەن كوزىمدى اشتىم. جۇرەگىم ءدال سونداعىداي تىپىرشىپ قالىپتى. «جوق، جوق، ماعان تولقۋعا بولمايدى. ءوزىمدى-وزىم ۇستاۋىم كەرەك». جۇرەگىمدى ويناتا جونەلگەن سونداعى اسەم سۋرەتتى قيالىمنان قۋعىم كەلىپ، كوزىمدى قايتا جۇمدىم. ءبىراق قيالىم كوزگە تۇسپەس، ۇزىلمەس شىنجىرداي ويىمدى تاعى سونداعى سەزگە قايتا سۇيرەي الىپ كەلدى. مەن ەندى كۇبىرلەي سويلەدىم. «التىن قۇس! قانداي تاۋىپ ايتىلعان ءسوز بولدى. ەگەر قۇداي بارىنا سەنەر بولسام، اۋزىما سول سالدى دەر ەدىم! راسىندا دا. اقباياننىڭ ماحابباتى مەنىڭ قولىما تۇسپەس التىن قۇس. بولعان جوق پا؟ ۇزاق جىلدار وتكەن سوڭ، قولىما ەندى ءتۇستى مە دەپ ەدىم، تاعى دا تۇسپەي ۇشىپ كەتتى. شىنىمەن-اق، اقبايان، سەنىڭ ماحابباتىڭ قولىما تۇسپەس التىن قۇس بولىپ، اڭساعان ارمانىما جەتكىزبەستەي، جاراتقان، ساعان نە جازدىم؟ الدە سول كۇندەردە التىن تورىمدى دۇرىس قۇرا المادىم با؟ جوق، دۇرىس قۇرعان ەدىم عوي، ءبىراق مەنىڭ قۇرعان التىن تورىمدى اقبايان ماحابباتى ەمەس، بوتەن كۇش بىت-شىتىن شىعارعان جوق پا ەدى؟ ول كۇش كىم ەدى؟»
تاعى كوزىمدى جۇمدىم. سول كەشتەگى سۋرەت قايتادان ەلەستەي جونەلدى. ءالى ەسىمدە... لاپ ەتىپ جانعان تازا تابيعي ماحاببات ەكەۋمىزدى دە شىداتپادى. ءبىر-بىرىمىزدى قۇمارلانا قۇشتىق. ءلاززاتتىڭ ءدال وسى ساتتەگى ءبىر مەزەت راقاتى ءۇشىن ءومىر-باقي دوزاققا جانۋعا بارمىز. اقساي ايقاسقان بىلەكتەرىمىزدى كوزگە كورىنبەس شىنجىرمەن بايلاعانداي، ايىرىلار ەمەس. اتتەڭ، دۇنيە-اي، ءبىزدىڭ قۇشاعىمىزدى كەنەت پايدا بولعان كۇلكى جازدى.
— مىنە عاشىقتار دەپ وسىلاردى ايت!— دەدى قارقىلداي كۇلگەن قوڭىرقاي ەركەك داۋىسى.
الىپ ۇشقان جاستىق تويى ساپ تىيىلا قالدى. ەندى ءبىز ءمولدىر بۇلاقتاي تازا سەزىمدەرىمىزگە بىرەۋ قارا ماي قۇيىپ جىبەرگەندەي، داۋىس شىققان جاققا رەنجي قارادىق. سول جاقتاعى اللەيادان قىز بەن جىگىت شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. قىزى ماعان تانىس. قىپشا بەل، تالدىرماش دەنەلى، قىزىل التىن ىسپەتتەس قىزعىلت شاشتى، اق سارى ءجۇزدى جان. ەركەگى — گرەك مۇسىنشىلەرى مراموردان قۇيعانداي سىمباتتى، كەن، جاۋىرىن، ارىس كەۋدەلى، قارا تورى، قوشقار مۇرىندى جايساڭ جىگىت. قارا بۇيرا شاشى كۇزەلمەگەن مارقا قوزىنىڭ جۇنىندەي ۇيىسىپ كەتكەن. شاش ەمەس، باسىنا قارا بۇيرا بورىك كيگەندەي. بۇنى دا كەشە كورگەم. ول بىزگە بەيتانىس جاندار ەكەن دەپ قىمسىنباي تەسىلە قارادى.
— قانداي كورىكتى قىز!— دەدى ول قاسىنداعى قىزعا ورىسشالاپ.— ۇجماقتان تۇسكەن پەرىشتە ءتارىزدى!
ءوزىن ماقتاعانعا ما، الدە بۇرىن كورمەگەن وسىناۋ سىمباتتى جىگىتتىڭ كوركى تارتىپ كەتتى مە، اقبايان وعان قاراي قالدى. وتتى كوزدەر نۇرى قايداعى ءبىر سەزىمدى جۇزدەرىندە ءمىناجات ەتىپ، كەنەت تۇتاندىردى دا، سول ساتتە ءسونىپ كەتتى. مەن ۇستاپ وتىرعان اقباياننىڭ ساۋساقتارى ءدىر ەتە ءتۇستى.
— ەكى جاستىق جاڭا اتىپ كەلە جاتقان تاڭداي ساۋلەلى شاعىن بۇزبايىق،— دەدى جانىنداعى قىز جىگىتكە،— ءجۇرىڭىز.
— قايداعى تاڭ؟ ءقازىر ءتۇن كەلە جاتقان جوق پا؟— جىگىت ەسەڭگىرەپ قالعان. ءتارىزدى. اۋىر كۇرسىندىم. «ءيا، سول ساتتە ماحابباتىمنىڭ جاڭا اتىپ كەلە جاتقان تاڭىنىڭ قارا تۇنگە اينالا باستاعانىن بىلمەدىم عوي؟»
— مەن جاراتىلىس ءتۇنىن ەمەس، ماحاببات تاڭىن ايتامىن،— دەدى قاسىنداعى قىز.
— ءا... ءسىز عافۋ ەتىڭىز،— دەدى جىگىت كۇلگەن بولىپ،— عاجايىپ سۋرەت مەنىڭ دە پوەتيكالىق سەزىمىمدى بيلەپ كەتتى.
ولار ءبىز وتىرعان الاڭدى سىرتتاي، كەتىپ بارا جاتتى.
— بۇلار كىم، ءسىز تانيسىز با؟—دەگەن جىگىتتىڭ سۇراعىن مەن انىق ەستىدىم.
— قىزدى تانىمايمىن. وسىندا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ءبىر سۇلۋ قىزى بار دەپ جۇرگەن جىگىتتەر. ءسىرا، سول بولۋى كەرەك.— ورىس قىزىنىڭ ۇنىنەن ءبىر جايباراقات كۇناسىز ساز بايقالدى.— جىگىتتى تانيمىن. ول ءبىزدىڭ شاحتادا جارىلعىش ءوت-دارى اتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.
— مەنىڭ قۇلاعىما تاعى دا جىگىتتىڭ جەكسۇرىن داۋسى جەتتى. ول ءبىزدىڭ قۋانىشتى مينۋتتارىمىزدى بۇزعىسى كەلگەندەي، ادەيى قاتتى سويلەپ بارا جاتقان ءتارىزدى.
— ءوت-دارى اتۋشى؟ پەرىشتەدەي سۇلۋ وسىنداي تاماشا قىزدىڭ جاي ءبىر ءوت-دارى اتۋشى جىگىتتى ءسۇيۋى مۇمكىن بە؟
اۋىزدان شىققان سۋىق ءسوز جۇرەككە جەتكەنشە مۇزعا اينالادى. ءالى ەسىمدە، مەنىڭ ىستىق جۇرەگىمە ءدال سول ساتتە بىرەۋ سۇپ-سۋىق مۇزدى ۇستاي قويعانداي بولدى. ءبىراق بۇنىڭ جاۋابىن مەن ءۇشىن جىگىتتىڭ جانىنداعى قىز بەردى.
— ماحاببات ادامنىڭ قوعامداعى قىزمەت بابىمەن بايلانىستى ما؟— دەدى ول ءالى دە جايباراقات سويلەپ. ايتسە دە ماعان بۇل جولى قىز جىگىتكە رەنجي جاۋاپ بەرگەندەي بولدى.— ەكى جاستىڭ ءبىرىن-بىرى ۇناتۋىندا، سۇيۋىندە تەك وزدەرىنە عانا ايان تەرەڭ، سىر، اسىل ماعىنا بار ەمەس پە؟ ول ماعىنا، ول سىر جات كەزگە ويىنشىق بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ال عاشىق ەكى جاسقا — بار ومىرلەرىڭنىڭ تاعدىرى، قوس جۇرەكتىڭ ەڭ ىستىق جالىنى سول سەزىمدە ساپا جاتۋى تابيعي زات دەپ ۇعام. الگى ەكى جاستىڭ ءبىرىن-بىرى ءسۇيۋىن ءسىز ءوز كوزىڭىزبەن ەمەس، ولاردىڭ كوزىمەن قاراپ كورىڭىزشى!.. سوندا ولاردىڭ دا ماحابباتىن ۇعار ەدىڭىز.
ورىس قىزى ءسوزىنىڭ ار جاعىن ەستي المادىم. ولار ۇزاي بەردى. ءبىراق مەنىڭ جۇرەگىم سول ساتتە قوبالجي قالدى. جىگىتتىڭ ءسوزى ەشكىنىڭ قۇيرىعىنداي شوپ-شولاق، كەرى تارتپا توپاس كورىنگەنمەن، كوڭىلىمدە ءبىر ءقاۋىپ تۋدىردى. مەن بىردەن ويعا قالدىم. «مۇمكىن ەكى جاستىڭ ءبىرىن-بىرى قاياۋسىز ءسۇيۋى — سيرەك كەزدەسەتىن سەزىم شىعار. ءبىراق ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى شىن سۇيمەيمىز بە؟ ءيا، شىن سۇيەمىز. بۇنىڭ اتىن ماحاببات دەيدى. ۇيقىداعى جاس بالاداي، ءبىزدىڭ، قاننەن-قاپەرسىز تىنىش جاتقان كوكىرەگىمىزگە شوق سالعان وسى ماحاببات. اقبايان ەكەۋمىزدىڭ بار تىلەگىمىزدى ءبىر سەزىمگە باعىندىرعان دا وسى ماحاببات. بۇكىل الەم قۋانىشىنا بولەگەندەي، ءبىزدىڭ ىستىق جۇرەگىمىزدى دە بار شاتتىعىمەن ەلجىرەتكەن دە وسى ماحاببات. ال وسى ماحابباتىمىزعا مىنا جات جىگىتتىڭ كۇماندانۋعا قانداي قاقىسى بار؟»
مەن وسى كەزدەسۋدەن-اق جاڭاعى بۇيرا شاشتى سىمباتتى جىگىتتى ولەردەي جەك كورە باستادىم. «ونىڭ ءوزىنىڭ كۇماندى ويىن ايتقانى ايىپ پا؟ بىرەۋدى جەك كەرۋگە بۇل سەبەپ پە؟» الگى جىگىتتىڭ الدەقالاي ايتقان سوزىنەن قولما-قول تەرەڭ سىر تۋعىزۋدىڭ قاجەت ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنسەم دە، بويىمدى ءوزىم دە تۇسىنبەيتىن قوبالجۋدىڭ بيلەي باستاعانىن اڭعارعام. ءدال وسى ساتتە ايدىڭ قاراڭعىسى مەن جارىعى قانداي ارالاس بولسا، ءومىردىڭ قايعىسى مەن قۋانىشىنىڭ دا سونداي ارالاس ەكەنىن ۇقتىم. قيسىق اعاشتىڭ كولەڭكەسى دە قيسىق. ءالى قيسىق ءسوزدىڭ يەسىنىڭ دە قيسىق ويلى جان ەكەنىن بىردەن سەزدىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ودان كەنەت سەسكەنە باستادىم. وسىنداي جاعدايدا وتىرعانىمدا:
— بۇلار كىم؟ سەن ولاردى بىلەسىڭ بە؟— دەگەن اقباياننىڭ داۋىسى ەمىس-ەمىس قۇلاعىما جەتتى. سوندا عانا ۇيقىدان جاڭا ويانعان ادامداي، اقبايانعا تاڭىرقانا قاراعام.
— «مەن «الگىلەر كىم؟» دەپ سۇراپ وتىرمىن عوي،— دەدى جانىمداعى قىز قايتادان. ونىڭ ۇنىنەن ەندى ءبىر جات دىبىس سازىن شالىپ قالدىم. دەنەم دىرىلدەپ كەتتى. دەرەۋ جاۋاپ قايىردىم:
— الگىلەردى ايتاسىڭ با؟ قىز ءبىزدىڭ شاحتانىڭ دارىگەرى. جىگىت ماسكەۋ ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلگەن باس ينجەنەرىمىز. اتى ءالجان دەدى عوي دەيمىن،— دەدىم.
— باس ينجەنەر دەيسىڭ بە؟— اقباياننىڭ سوزىنەن كەنەت شاتتانا قالعانداي ءبىر ءۇن ەستىلدى.— كەلمەي جاتىپ پا؟ بىردەن شاحتاعا باس ينجەنەر بولا قالۋىنا قاراعاندا، ءسىرا، اقىلدى بولۋى كەرەك. ءوزى دە سىمباتتى-اق ەكەن!..
ول كەزدە قازاقتان باس ينجەنەر تۇگىل قاتارداعى ينجەنەرلەردىڭ ەزى دە نەكەن-ساياق. اقباياننىڭ سوزىنەن «ينجەنەر»، «باس ينجەنەر» دەگەن عانا تاڭسىق كورەرلىكتەي ماعىنا ۇققىم كەلدى، ءبىراق جۇرەك دەگەن تىم سەزىمتال زات قوي، بۇل سوزدەردىڭ ونىڭ ويىنىڭ قاي پەرنەسىن باسقانىڭ اڭعارىپ قالدىم. كەنەت بويىمدى قىزعانشاقتىق جالىنى شارپي جونەلدى. ۇستىنەن تۇسكەلى كەلە جاتقان بۇركىتتىڭ ءوزىن كورمەگەنمەن، كولەڭكەسىن اڭعارىپ ساسقان قويانداي، نە ىستەۋگە بىلمەي، تىپىرشي باستادىم. مەنىڭ ءحالىمدى ءتۋسىندى مە، اقبايان سىڭعىرلاي كۇلدى.
— نەگە تۇنجىراپ كەتتىڭ،— دەدى ول ماعان مولدىرەي قاراپ، اق بىلەگىن موينىما قايتادان ارتا ءتۇسىپ،— سەن تۇرعاندا مەن كىمگە قىزىعادى دەيسىڭ؟ الگى جىگىتتىڭ ەزگە جۇرتتان ارتىقشىلىعىنا ءسال نازارىمدى اۋدارعانىم عوي.
اقبايان بۇل ءسوزدى ەلەۋسىز ەتىپ ايتتى. ءبىراق «الگى جىگىتتىڭ وزگە جۇرتتان ارتىقشىلىعى» دەگەن ءسوزى جۇرەگىمە قانجارداي قادالدى. ءيا، ءسويتتى. ادام وزىنە تاياپ كەلە جاتقان جىلاندى كورمەسە دە، كەيدە ونىڭ ىزعارىن سەزەدى. بۇنى ينتۋيسيا دەيدى ورىسشا، م.ەنى دە سول ينتۋيسيا بيلەدى. اقباياننىڭ «وزگەدەن ارتىقشىلىعى» دەگەن سوزىنەن ءتۇبى وزىمە كەزەنەتىن مىلتىقتىڭ ۇڭىرەيگەن اۋزىن كورگەندەي بولدىم. ءبىراق جاستىق دەگەن اڭقاۋ كەلەدى. جاماندىقتان گورى جاقسىلىققا بەرىلگىش. قۇربىنىڭ سەزىنە سەنگىش. سەبەبى، ول ماحابباتتى ارداقتاي بىلەدى. ماحاببات وعان ەڭ پارمەندى كۇش. ەكى جاستىڭ اراسىندا سول كۇش باردا وعان ەش ءقاۋىپ جوق سەكىلدى كورىنەدى. مەنى وسىنداي سەزىمى بيلەدى. اقبايان ەكەۋمىزدىڭ ارامىز قىل وتپەستەي ءتاتۋ-تاتتى تۇرعاندا، قوبالجۋدى ورىنسىز دەپ تاپتىم. ونىڭ ءسوزىن ەندى تەزىرەك ۇمىتقىم كەلدى. اش بەلىنەن قۇشاقتاپ تاعى وزىمە تارتتىم. قىز قىمسىنا قوينىما كىرە بەردى. قىزىل ەرنىنەن قۇشىرلانا ءسۇيدىم. اقبايان ءبىراق ماعان جاۋاپ قايىرمادى. ەرنىنەن سۇيگىزدى، ءبىراق ءوزى سۇيگەن جوق. ال بۇدان ون بەس مينۋت بۇرىن... جوق، جۇرەگىم تاعى سەكەم الدى. «وزگە جۇرتتان ارتىقشىلىعى...» دەگەن ءسوز قايتادان جولىمدى كەسىپ وتكەلى كەلە جاتقان قارا مىسىق بولىپ كورىندى. بۇل قارا مىسىقتى قالاي وتكىزبەيمىن؟ اقباياننىڭ تۇرىنە قاراسام، ءتۇرى قۇبىلىپ كەتكەندەي. الىستاعى ءبىر اسەم سۋرەتتى عاجايىپ قيال سەزىمىنە بەرىلگەندەي، جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان ايعا جاۋدىراي قاراپ كۇلىمسىرەيدى. نەگە كۇلىمسىرەيدى؟ الدە ءبىزدىڭ قۋانىشتى بولاشاعىمىزدى ويلاپ قيالى كوكتى كەزىپ كەتتى مە؟ سولاي شىعار. ءاي، وسى قىزعانشاقتىق-اي! كۇلمەن كومىلگەن شوقپەن تەڭسىڭ-اۋ! ابايلاماساڭ، باسىپ كەتىپ، كۇيىپ قالۋىڭ وپ-وڭاي! بايقاۋ كەرەك. دەمەك، كوڭىلگە ءبىر ءدۇدامال ويدىڭ ءتۇسۋى قيىن. ونداي وي ءتۇستى دەگەنشە، تاستاي بەرىك سەنىمىڭ بالعامەن ۇرعانداي شىتىناي جونەلەدى. شىرىگەن تاقتايعا، تەگى، نەگە تۇرمايدى. كۇماندانعان كوڭىلگە سەنىم ايالدامايدى. اسپاندى بۇلت تورلاپ، كۇن قاباعى اشىلماعانداي، مەنىڭ كوكىرەگىمدى دە ۋايىم باسىپ، كوڭىلىم جۇدەي بەردى. ومىردە جاقسى تۇرۋ ءۇشىن سۇلۋلىق ەمەس، باقىت كەرەك. مەن سۇلۋ ەمەسپىن، ءبىراق باقىتتى ەدىم عوي. مەنىڭ باقىتىم — ماحابباتىم ەدى. ال سول ماحابباتىمدى ءوزىم التىن قۇسىم دەپ اتادىم. ادەمى بولعانمەن، ارماندى ءسوز. قولىما تۇسپەيتىن ارماندى بولسىن دەپ جاراتقانىم اۋزىما التىن قۇس دەگەن ءسوزدى ادەيى سالدى ما؟ سويتكەن ءتارىزدى. اقبايان الدەنەگە كۇلىمسىرەگەن سايىن وسى سەزىمگە سەنە تۇسەمىن. سەنگەن سايىن جۇرەگىم ۋداي اشي باستايدى. بۇل نەلىكتەن؟ ارينە، باتار كۇن تۋار ايعا قىرىن قارايدى. ازىنە دەگەن قىزدىڭ ءسال وزگەرگەنىن كوڭىل شىركىن ايتپاي-اق ۇعا باستاعان سەكىلدى. ماحاببات كۇشىنىڭ ەزى وسىندا ەمەس پە؟ ول ءبىر نازىك گۇل، بولماشى سوققان سامال جەلدى دە سەزەدى. سول جەلدىڭ اۋەنىنە قاراي تەربەلەدى.
اقباياننىڭ وسى ءبىر كۇندەردە ءالجانعا قانداي باعا بەرگەنىن بىلمەيمىن، ال ماعان ءالجان ادال اسىما تيگەلى تۇرعان ۇرى يتتەن بىردە-بىر كەم كورىنگەن جوق. «وسىنداي سۇلۋ قىزدىڭ جاي ءبىر ءوت-دارى اتقىزۋشىنى ءسۇيۋى مۇمكىن بە؟» الدا اكەڭنىڭ اۋىزىن اي؟ سونداعى مەنىڭ جازىعىم جۇمىسشىلىعىم با؟ مەنىڭ جاس ءوسپىرىم البىرت جانىمدى، جالىنداعان جۇرەگىمدى قايدا قوياسىڭ؟! اقبايانعا دەگەن ءمولدىر تازا ماحابباتىمدى قاي قولىڭمەن لايلاماقسىڭ؟ تۇرا تۇر بالەم، ءالى كورەرمىز!»
تاعى اقىرىن كۇرسىندىم. ءوزىمنىڭ وسىدان كوپ جىل بۇرىنعى وتتاي ىستىق ويلارىما ەندى سالقىن اقىلمەن قارادىم. «ءيا، و ءبىر كۇننىڭ ءوزى دە قىزىق ەكەن عوي! جۇرەك كۇيەدى، جانادى. جانىڭ تىنىش تاپپاي بۇلقىنادى، تۋلايدى. وسىنىڭ ءبارى ەكەن-اۋ! جالاڭاش ادامدى ءجۇز مىڭ ۇرى شەشىندىرە المايدى. ەكى جاستىڭ اراسىندا شىن ماحاببات بولسا، ەش قارا مىسىق ولاردىڭ جولىن كەسىپ ءوتىپ، جاماندىق ەتە المايدى. ءبىراق... تاعى ويلانا قالدىم. اقبايان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى سوندا شىن ماحاببات بولىپ شىقتى ما؟» كوز الدىمدا وتكەن سۋرەت تاعى ەلەستەي جونەلدى...
ەكەۋمىز ءۇن-تۇنسىز باقشادان قايتىپ كەلە جاتىرمىز. بار ويىم: ءالجاندا. «ءوزى دە سىمباتتى-اق ەكەن!» شىققىر كوزى اقبايانىمدى قالاي كەرىپ قالدى. قۇبىلعان ءتۇر سيپاتىنا، بىزگە ەستىرتە ايتقان سوزدەرىنە قاراعاندا، ءتۇبى ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا تىكەنەك بوپ شىققالى تۇرعانى ايدان انىق. الدە مەن ورىنسىز قىزعانامىن با؟ ءاي، بىلمەيمىن. تەك اقبايانىمنان ءارى جۇرسە ەكەن، كەتەر جولىنا التىن كوپىر سالىپ بەرەر ەدىم!» بۇل — مەنىڭ سونداعى ويىم. التىن كوپىر سالۋ قولىمنان قايدان كەلسىن! اقباياندى جاقسى كورەتىندىگىم سونشالىق، ودان ءالجان الىس جۇرسە، بار جاقسىلىعىمدى اياماس ەدىم دەگەن دالباسام عوي! وسىنداي اۋىر ويعا دۋشار بولعان سورلى باسىم اقبايانعا قاراي بەردىم. ال قىز ماعان مويىن بۇرماي، الدەنەگە كۇلىمسىرەۋمەن كەلەدى. ەگەر بۇل كۇلىمسىرەۋى ماعان ارنالعان بولسا، نەگە كوز قىرىن ءبىر اۋدارماسقا؟ جۇرەگىم ەندى شىن كۇيە باستادى. ورمان ورتەنسە كوزگە تۇسەدى، ادام جانىنىڭ ورتەنگەنى ىشتە قالادى. ارينە، سول كۇنى مەنىڭ جانىمنىڭ قالاي ورتەنگەنىن ەشكىم بىلگەن جوق. ەگەر بىلسە «بۇل سورلى بىلاي ورتەنگەنشە، دوزاققا بارىپ ءبىرجولاتا نەگە جانىپ كەتپەيدى» دەر ەدى. مەنىڭ مۇنداي جاعدايىمدى جانىمدا كەلە جاتقان اقبايان دا سەزەر ەمەس. ءبىز ۇيلەرىمىزگە تاياپ كەلىپ، كۇندەگىمىزدەن گورى ەرتەرەك قوشتاسىپ، تەز ايىرىلىپ كەتتىك.
ەرتەڭىندە شاحتاعا ءتۇستىم. مىسقازعاننىڭ كەڭ سارايداي جەر استىنداعى ءبىر ءزاۋلىم بيىك الاڭىندا كەشەگى باس ينجەنەرمەن كەزدەسىپ قالدىم. ۇستىندە برەزەنت شاحتەر كوستيۋمى. ءبىز تۇرعان جەر ەلەكتر جارىعى تۇسە قويمايتىن قارا كولەڭكەلەۋ بۇرىش بولاتىن. ءالجان قولىنداعى كاربيت شامىنىڭ ساۋلەسىن مەنىڭ بەتىمە ءتۇسىرىپ:
— كەشەگى قىزبەن وتىرعان جىگىت سەنسىڭ بە؟— دەدى امانداسپاستان.
يىعىمداعى ءوت-دارى برەزەنت بوقشانتايىمدى ءسال جوندەدىم دە، باس ينجەنەردىڭ بەتىنە تىكەلەي قارادىم.
— ءيا، مەنمىن.
— قىزىڭ تىم سۇلۋ ەكەن.
باس ينجەنەردىڭ بۇلاي تىكەلەي سويلەۋى ماعان ۇنامادى. ىزالانا قالدىم. ءبىراق اشۋىمدى اقىلعا جەڭگىزىپ:
— ءسىز نەمەنە، و قىزدى ماعان قيماي تۇرسىز با؟ — دەپ كۇلىمسىرەدىم.
— نەگە قيمايىن، ابدەن قيامىن. ونداي سۇلۋ قىزبەن باسقا بىرەۋ جۇرگەنشە، ءوزىمنىڭ قاراماعىمداعى جۇمىسشى جۇرگەنى ماعان دا كوڭىلدى ءجايت.— ءالجان الدەنەگە كەكەتە كۇلدى.—«كىلەم ساتساڭ — اۋىلداسىڭا سات، ءبىر شەتىنە ءوزىڭ دە وتىرارسىڭ» دەگەن قازاقتا ماقال بار ەمەس پە؟
كۇيىپ كەتتىم. بۇل جىگىتتى مەن بىردەن بوسقا جەك كورمەگەن ەكەم؛. جۇرەگى جامان ادام ەكەنى ەندى ماعان ايقىن بولدى. ىزا بويىمدى بيلەپ، ءبىر رەتتە ءالجاننىڭ اۋزىنان سالىپ جىبەرگىم دە كەلدى. ءبىراق ءوزىمدى-وزىم ۇستاپ قالدىم. مەنىڭ قاباعىمنىڭ قاتتى ءتۇيىلىپ كەتكەنىن اڭعارعان باس ينجەنەر، ەزىنىڭ تىم ەرسى سويلەگەنىن ەندى سەنىپ، شايىپ جۋماقشى بولدى.
— قالجىڭىم عوي، ءىنىم،— دەدى ول ەزۋ تارتىپ،— ويىنعا شىداي المايتىن بولساڭ، ونداي سۇلۋ قىزدا نەڭ بار؟ كوتەرە المايتىن ادام بەلىنە شوقپار بايلاماس بولار.
جاۋاپ قايىرعانىمشا، تاس تاسىپ جۇرگەن ەلەكتروۆوز ءدال ورتامىزعا كەلىپ قالدى دا، ەكەۋمىز ەكى جاققا بۇرىلىپ كەتتىك. ءبىراق مەنىڭ كوڭىلىمدە باس ينجەنەردىڭ سەڭدەي اۋىر ءزىل قالدى. «ويىنعا شىداي المايتىن بولساڭ، ونداي سۇلۋ قىزدا نەڭ بار!» بۇل نە دەگەنى؟ اقباياندا نەسى بار؟ ونى جاقسى كورگەن مەنىمەن نەگە وينايدى؟ بىزدە قانداي شارۋاسى بار؟ «كوتەرە المايتىن ادام بەلىنە شوقپار بايلاماس بولار» دەگەن نە؟ نە ايتپاق؟ اقبايان سەنىڭ ماڭدايىڭا سىيمايدى دەمەك پە؟ الدە مەن وقىعان اداممىن، سەن جۇمىسشىسىڭ دەپ قورلاعانى ما؟ جۇمىسشى بولۋ سوكەت پە؟ ءقازىر جۇمىسشىدان ارداقتى كىم بار؟ وكىمەتتىڭ ءوزى جۇمىسشىنىڭ وكىمەتى ەمەس پە؟ ال باس ينجەنەردىڭ مىنا قورلاۋى قاي قورلاۋ؟ سوۆەت ينستيتۋتىن بىتىرگەن جاس مامانعا بۇل ءتىپتى كەلىسپەيتىن قىلىق! جوق، اقشالوۆپەن سويلەسۋ كەرەك بولار. اياعىڭا كىرگەن شوڭگە دەر كەزىندە الىپ تاستاماساڭ، ىسىككە اينالادى. اقشالوۆ دەگەنىم مىسقازعاننىڭ ەن العاشقى اشىلعان كۇنىنەن باستاپ شاحتادا جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان قوس وردەندى قارت جۇمىسشى بولاتىن. وتكەن سايلاۋدا شاحتانىڭ پارتورگى ەتىلىپ بەكىتىلگەن. اتتەڭ، نە كەرەك، دەر كەزىندە مەن ونىمەن سويلەسە المادىم. ءۇش كۇننەن كەيىن ۇلى وتان سوعىسى باستالدى دا، ءالجاننىڭ بەرگەن ءتىزىمى بويىنشا بىردەن سولداتقا الىندىم. «سوعىس كەزىندە جۇمىستا قالسىن» دەگەن قاعازىما دا قارامادى. جوق، مەن مايدانعا اتتانعانىما وكىنگەنىم جوق. وتان الدىندا ازاماتتىق بورىشىمدى اتقارۋعا، ءالجان جىبەرتپەي-اق ءوزىم دە سوعىس باستالعان كۇننەن بەل بۋعام. ماعان باتقانى بۇل ەمەس، باسقا ەكى جاعداي: ءبىرىنشىسى — ءالجاننىڭ ماعان دەگەن وشپەندىلىگى. بۇل وشپەندىلىك قايدان تۋدى؟ ەگەر باس ينجەنەر اقباياندى شىن ۇناتىپ قالعان بولسا، اقباياننىڭ وزىمەن نەگە تىلدەسپەسكە؟ مەنىڭ نە كىنام بار؟ جوق، كەي ادام مۇنداي ىسكە اش قاسقىردان دا جامان.
اشىققان قاسقىر قاشام دا بولسا قويشىعا شاپپايدى، قويعا شابادى. ال ادامعا ءوز كەرەگى از ءالجان دا سونىڭ ءبىرى. اقبايانعا جەتۋ ءۇشىن مەنىڭ كوزىمدى قۇرتۋ كەرەك. نەگە؟ مەن ءالجاننىڭ بۇل تاپىرىق قىلىعىنا تاڭ قالام. ادام دەگەن ارداقتى اتقا كىر جۇقتىرعانى ءۇشىن ودان جيىركەنەم. ونىڭ قاراماعىنان تەزىرەك كەتۋگە اسىعام. ونىمەن بىرگە ءبىر اۋانى جۇتىپ، ءبىر جەردى باسقىم كەلمەيدى. ەكىنشىسى — جاۋىنگەرلەر جينالاتىن قاسقىرسايعا اتتانعالى تۇرعانىمدا اقباياننىڭ جولىعۋعا كەلمەي قالۋى ەدى. كارى اكە-شەشەم مەنى جىلاپ سىقتاپ شىعارىپ سالدى. ءالى ەسىمدە... ميليسيونەر ىسقىرىعىنىڭ داۋسىنداي اششى داۋىسىن ۇزاق سوزىپ «پوپپەل» پاروۆوزى كىلەڭ، جاس جىگىتتەر تيەلگەن كىشكەنتاي قىزىل ۆاگونداردى الا جونەلدى. تەرەزە، ەسىگىنەن قالعاندارعا قولىمىزدى بىلعاي-بىلعاي كەتىپ بارامىز. ەكى كەزىم ءالى دە اقبايان جاقتا. ءبىراق اقبايانىم جوق. مايدانعا اتتانىپ بارا جاتىپ، جۇرەگىم پارا-پارا. «نەگە كەلمەي قالدى ەكەن؟ راسىمەن-اق... جوق، جوق، ويتە قويماس. سۇيگەن ادامنىڭ ونداي قىلىعى جاۋ سالعان جارادان دا اۋىر عوي! دەنەدەگى جارا جازىلادى، جۇرەكتەگى كۇيىكتى نەمەن جازارسىڭ!»
وسىنداي قاپاستا تۇرعانىمدا وتاربا مىسقازعاننان شىعا بەرگەن ەدى. كۇن باتىپ بارا جاتقان كەز. سۇرعىلت توپىراقتى، قاتپار تاستى مىسقازعاننىڭ جايشىلىقتاعى كورىكسىز ءتۇرى، مايدانعا اتتانىپ بارا جاتقان بىزگە وسى ساتتە اسا ءبىر كورىكتى كورىنگەن-دى. ءبىز ۆاگون ەسىكتەرىنىڭ الدىنان تاراماي تۇرمىز. جان-جاعىمىزدان كوزىمىزدى الماي، وسىپ-ونگەن ولكەمىزبەن ىشتەي قوشتاسۋدامىز. جەر-جەردىڭ ءبارى جاقسى، وسكەن جەرىڭ بارىنەن دە جاقسى دەگەن وسى دا! ءبىر توپ جىگىتتىڭ ىشىندە مەن دە تۇرعام. اقبايانىمدى كورە الماي، جۇرەگىم ۋداي اشىپ اۋىرىپ بارادى. جانى قۇرعىر اۋىرعان جەرىڭدە تۇرادى. جۇرەگىمدى ەندى قولىممەن باستىم. كەنەت سەلت ەتىپ العا قاراي ۇمتىلا ءتۇستىم. پوسەلكەدەن ۇزاي بەرىس ءدوڭنىڭ باسىنان تومەن ءتۇسىپ ەكى ادام كەلە جاتىر. تەسىلە قارادىم. بىردەن تانىدىم. اق كويلەكتىسى — اقبايان، جانىنداعى سۇر كوستيۋمدىسى — ءالجان. لۇپىلدەي جونەلگەن جۇرەگىمدى سول قولىممەن باسىپ، تەرىس بۇرىلىپ كەتتىم.
مىنە، ءقازىر دە ءدال سونداعى ونداي، جۇرەگى قۇرعىر لۇپىلدەي جونەلدى. بۇل جولى دا ونى وڭ قولىممەن سيپاي، وزىمە-وزىم توقتام ەتتىم.
— وتكەنگە ادام وكىنبەس بولار،— دەدىم مەن اقىرىن سىبىرلاپ،— كورگەنىڭ از ەمەس، ءالى دە سابىر ەت...
ءىى
جول! جول! ادامنىڭ ءۇمىتى ءتارىزدى، ءومىر-باقي بىتپەس، ۇشى-قيىرى جوق ۇزاق جول!
وتاربا تاناۋى دەلبەڭدەي، جۇيتكي شاپقان وگىز ءتارىزدى بۋى بۇرقىراپ، ىرسىلداپ اعىزىپ كەلەدى. تەلەگراف باعانالارى ءبىرىن-بىرى قۋا قۇلاپ، كەيىن قالىپ بارادى. جان-جاعىمىز ۇشان-تەڭىز كەڭ بايتاق دالا. قازاق دالاسى. مەنىڭ دالام. اكە-شەشەم، اتا-بابام دالاسى!
قازاق دالاسىنا قاراپ تۇرساڭ، دومبىرادان كۇي تىڭداپ وتىرعانداي، كوڭىلىڭ سان جاققا جۇگىرەدى. مىنە، مىناۋ ءبىز قويناۋىنا كىرىپ بارا جاتقان، قىزداردىڭ جيناعان، جۇگىندەي، قىزىلدى-جاسىلدى گۇلگە بولەنگەن سالتاناتتى جاسىل تاۋ القابى، «كەلشى، قۇلىنىم» دەپ قۇشاعىن جايىپ قارسى العالى ساعان ۇمتىلا تۇسكەندەي. ال كەشەگى ءبىز وتكەن ۇشى-قيىرى جوق بوزاڭ شەپتى، ءار جەرى كۇن ىستىعىنان جارىلىپ كەتكەن سورتاڭ تاقىرلى قۇمايت دالا ناعىز ءبىر قايعىدان اجىمدەلگەن قارت اجەڭنىڭ تۇرىندەي. الدەنەلەردى ەسىڭە ءتۇسىرىپ، كوڭىلىڭدى بوساتقانداي. ءبىر عاجابى، سول قۇمايت دالادان كەشە ءوتىپ كەتسەك تە، كوز الدىمىزدان ءبىر كەتپەيدى. الىستاعان سايىن ساعىنا تۇسەسىڭ. ويتكەنى ونىڭ تۇر-كەلبەتى بەتىن كۇن مەن جەل سۇيگەن قارت اجەنىڭ مۇباراك ءجۇزىن ەلەستەتەدى.
اجە! اتىڭنان اينالايىن، «اجە» دەگەن قانداي سۇيكىمدى ءسوز! مەنىڭ دە قارت اجەم بار ەدى. بىلتىر و دۇنيەگە ساپار سالدى. ەگەر ايەلدەن حان تۋار بولسا، مەنىڭ اجەم حان بولۋعا ءتيىستى ەدى. ادامزاتتىڭ پاراساتتىسى دا، اقىلدىسى دا سول كىسى ەدى دەسەم، جالعان ايتپاسپىن. جالپىلاي ساۋاتتانۋ ناۋقانى كەزىندە حات تانىپ العان. ايەل تەڭدىگى العاشقى تۋى كوتەرىلگەن زاماندا اۋىلدىڭ كەڭەستىڭ ءتوراعاسى دا، قىزىل وتاۋ سوتى دا بولعان. ال بالالارى وسە باستاعان شاقتا ۇيدە وتىرىپ قالعان. ءبىراق مەن ەس بىلگەلى وسى قارت اجەمنىڭ قولىنان گازەت، جۋرنال تۇسكەنىن كورگەن ەمەسپىن. سوندىقتان دا بولۋ كەرەك، كەلىندەرى، قىزدارى ونى «گازەت-اپا» دەپ اتاپ كەتكەنى. بۇل سوزدە كەكەسىن، ياكي سىقاق بولمايتىن. مەنىڭ اجەمدى بۇكىل اۋىل جاستارى وقىعان ادام ەكەنىن كورسەتىپ، وسىلاي شىن كوڭىلىمەن اتايتىن. كەمپىرى بار ۇيدە نەمەرەسى اجەسىنە باۋىر باساتىنى — قازاقتىڭ ەسكى ءداستۇرى، مەن دە اجەمنىڭ قۇشاعىندا ءوستىم. لەنين دەگەن ءسوزدى دە العاشقى رەت وسى كىسىدەن ەستىدىم.
قارت اجەمنىڭ تاڭدانارلىق قىزىق، مىنەزدەرى كوپ بولاتىن. سونىڭ ءبىرى و كىسىنىڭ وزگە جۇرت تۇسىنە قويمايتىن (اسىرەسە، ءبىز سەكىلدى بالالار ءتىپتى ۇعا المايتىن) ءسوزىنىڭ ماتەلدەرى ەدى. استى بىلاپىت جۇمسايتىن كەلىندەرىنە ۇرىسقاندا: «شىراعىم، ادام اس ىستەگەندە ىرجىمەكتى دە ويلاۋى كەرەك قوي»،— دەپ ۇرساتىن. بۇل «ىرجىمەگى» كىم دەپ ويلايتىنبىز. اۋىلدا بۇنداي ادام جوق، ءسىرا، جولاۋشىلاي كەلە جاتقان بىرەۋ شىعار دەيتىنبىز دە قوياتىنبىز. ارتىنان بارىپ ءبىلدىم، بۇل ءسوز اجەم سوۆەت قىزمەتىندە جۇرگەن كەزدە ءجيى قولدانىلعان ورىستىڭ «رەجيم ەكونوميي» دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشا قىسقارتىلعان ءتۇرى ەكەن. وسىدان كەيىن ءتۇسىنىپ كور و كىسىنىڭ وسى سەكىلدى باسقا جۇمباق سوزدەرىن! مەنى، اسىرەسە، «لەنين» دەگەن سەز تاڭ قالدىراتىن. بۇل ءسوزدى ايتقاندا قارت اجەمنىڭ كوزىن بىلاي قويعاندا، بەتىنىڭ تارام-تارام اجىمدەرىنە دەيىن كۇلىمدەپ كەتەتىن. سونىسىنا قاراعاندا، ءسىرا، ەرتە ولگەن اعاسى ما، ءىنىسى مە ەكەن دەپ ويلايتىنمىن. ايتەۋىر ءبىر جاقسى كورەتىن ادامى ەكەنىنە شەك كەلتىرمەيتىنمىن. قازاقتىڭ ول كەزدەگى بالالارى تەك ويىنعا عانا ەمەس، ۇلكەندەردىڭ سەزىنە دە قۇمار كەلەتىن ادەتى، مەن اجەمە جاتاتىن دا جابىساتىنمىن:
— اجە، لەنين دەگەن كىم؟ — دەيتىنمىن ونىڭ الدىنا ەركەلەي قۇلاپ.
— لەنين — كەدەي تابىنىڭ كوسەمى، بۇكىل ادام بالاسىنىڭ شامشىراعى،—دەيتىن اجەم، ماڭدايىمنان كۇستى الاقانىمەن سيپاي.
«كەدەي تابى» دەگەن سوزگە تۇسىنبەگەنمەن، شامشىراق دەگەن ءسوزدى ۇعام. مەن اجەمنەن:
— شامشىراق بولعاندا، كادىمگىدەي ءبىزدىڭ شامداي جانىپ تۇرا ما؟ — دەپ سۇرايتىنمىن.
— جوق، قۇلىنىم، ول شىراق سەن اياعىڭدى اپىل-تاپىل باسىپ جۇرە باستاعان كەزىندە سونگەن. جاۋىزدار قاستاندىق جاسادى، سونىڭ زاردابى ءتيدى،— دەيتىن اجەم جاۋاپ بەرىپ،— ءبىراق ونىڭ نۇرى ءومىر-باقي بىزگە جارىق بەرىپ، جول كورسەتىپ تۇرماق...
«سونگەن شىراق قالاي نۇر توكپەك؟» مەنى اجەمنىڭ ءسوزى تاڭ قالدىراتىن. ودان:
— اجە، سەنگەن شام قالاي جارىق بەرەدى؟ — دەپ قايتا سۇرايتىنمىن. اجەم:
— «ادامدى ءولدى دەمە، ارتىندا ولمەستىڭ ءىسى قالسا» — دەگەن اباي اتاڭنىڭ ولەڭىن ەستىگەنىڭ بار ما؟ — دەيتىن مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا ءوزى ماعان سۇراق بەرىپ. جۇمباق ۇستىنە جۇمباق. «ادام ءوزى ولگەندە، ارتىندا ولمەيتىن قانداي ءىسى قالماق؟»
— بار، قۇلىنىم، ويناي عوي،— دەيتىن،— مەكتەپكە بارعان سوڭ، لەنيننىڭ كىم ەكەنىنە ءوزىڭ دە تۇسىنەرسىڭ...
تۇسىنبەيتىن سوزدەردەن تەز جالىعاتىن جاس بالدىرعان شاعىم، اجەم «ويناي عوي» دەگەنىنە قۋانىپ كەتىپ، ۇيدەن اتا جونەلەتىنمىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ، مىنە، مەن ءبىر كۇنى مەكتەپتىڭ دە ەسىگىن اشتىم. قىزىل كىرپىش كوك شاتىرلى مەكتەپ ءۇيىنىڭ باسپالداقتى ەسىگىنە تايانعانىمدا ەڭ الدىمەن كوزىمە تۇسكەنى: بىزگە جول كورسەتكەندەي قولىن كوتەرىپ تۇرعان شوقشا ساقالدى كىسىنىڭ بۇكىل دەنەسىمەن سالىنعان سۋرەتى بولدى. ۇستىندە قارا ترويكا، باركيت جاعالى قارا پالتو، جاعاسىنا جىڭىشكە قىزىل شۇبەرەك تاعىپ العان. جالاڭ باس. بىزگە قاراپ سويلەپ تۇرعان سەكىلدى، ءبىر جەڭىن كيمەگەن، پالتوسىنىڭ ەتەگى جەرگە ءتۇسىپ جاتىر. ەسىكتىڭ جوعارعى جاعىنا ىلىنگەن قىزىل شۇبەرەكتە ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىلعان ۇران بار. ارتىنان بارىپ ءبىلدىم، بۇل — لەنيننىڭ جاستارعا ارنالعان «وقى، وقى جانە وقى» دەگەن ايگىلى وسيەتى ەكەن.
ەسىك الدىنداعى سۋرەت ماعان: «بالاپانىم، مەن سەنىڭ قورعانىڭمىن، اياعىڭدى الشاڭداي باس!» — دەپ جىگەر بەرىپ تۇرعانداي. بۇدان كەيىن لەنيننىڭ سان سۋرەتىن كەزدەستىردىم. ءبىراق بىردە-بىرى ءدال وسى سۋرەتتەي ماعان ىستىق كورىنگەن ەمەس. لەنين اتىن ەستىسەم، وسى سۋرەت كوز الدىما ەلەستەي جونەلەدى. ءباز باياعى ماعان قولىن كوتەرىپ، بولاشاعىما جول سىلتەپ تۇرعانداي.
جوق، بۇنىم بەكەر بولار. لەنيننىڭ تاعى ءبىر بەينەسى ماڭگى-باقي ەسىمدە قالدى. ول — ونىڭ قولادان قۇيىلعان عاجايىپ الىپ ءمۇسىنى ەدى. سوعىستىڭ قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان شاعى. كومانديرىمىزدىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ءۇش جاس جىگىت پ قالاسىنا بارلاۋعا باردىق. بۇل قالاعا نەمىس باسقىنشىلارى كىرگەلى ەكى كۇن بولعان. قايتارىپ الۋىمىز كەرەك. ءبىز شەپتەن شىققانىمىزدا ءتۇن تاستاي قاراڭعى ەدى، قالاعا كىرە بەرگەن كەزىمىزدە اي شىعىپ جان-جاعىمىز بۇلدىرلانا سەلەۋلەنىپ كورىنە باستادى. بۇرىن بارلاۋعا شىقپاعان جاسقا جاۋ ورداسىنا بارۋ قانداي قورقىنىشتى! ءاربىر قارايعان بۇتاسىنىڭ اراسىندا سەنى قاۋىپ-قاتەر كۇتىپ تۇرعانداي... اياعىمىزدى ازەر باسىپ كەلە جاتىرمىز. الدىمىزداعى اق سارى جىگىت وسى قالانىكى. ول قايداعى جوق ءبىر تار كوشەلى، ماس ادامداي مىزعىماي ۇيىقتاعان قاراڭعى بۇرىشتاردىڭ اراسىمەن ءبىزدى ەرتىپ كەلەدى. تۋعان قالاسىنىڭ ىقپىل-جىقپىلىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىنىنە كوزىمىز ابدەن جەتۋلى. جۇرەگىمىز ءسال ورنىعايىن دەدى. ءبىر مەزەتتە ءبىزدى باسقارىپ كەلە جاتقان الگى جىگىت توقتاي قالدى.
— ءقازىر قالالىق باۋ-باقشاعا جەتەمىز،— دەدى ول سىبىرلاي،— سودان كەيىن الاڭ... الاڭدا تۇرعان اسكەرلەردى كورەمىز دە، كەيىن قايتامىز، بۇل ماڭايدا نەمىس كۇزەتشىلەرى كوبىرەك كەزدەسۋى مۇمكىن... ساق بولىڭدار.
ءبىز دەمىمىزدى ازەر الىپ، اقىرىن ءجۇرىپ كەلەمىز. باۋ-باقشانىڭ اسا ءبىر اعاشى قالىڭ جاعىنان كىرگەندەيمىز...
باسقارىپ كەلە جاتقان جىگىت تاعى دا كىلت توقتاي قالدى. ءبىز دە توقتادىق. جان-جاعىمىزعا قارادىق، بالەندەي قورقىنىشتى ەشتەڭە كورىنبەيدى. تەك باۋ-باقشانىڭ ورتا شەنىندە پروجەكتورلاردىڭ وتتارى جارقىراي، ماشينالاردىڭ گۇرىلى ەستىلەدى.
— بۇلار نە ىستەپ جاتىر؟—دەدى جىگىت قينالا سويلەپ.— اناۋ الاڭدا لەنين ەسكەرتكىشى بار ەدى. قالا پيونەرلەرى جىلدا قاسىنا گۇل قوياتىن ەدى... بۇل مالعۇندار سول ەسكەرتكىشتى...
جىگىت ءسوزىن اياقتاعان جوق، قالىڭ اعاشتىڭ اراسىمەن، جەمتىگىن اڭدىعان بارىس سەكىلدى سىبدىرسىز قيمىلداي، العا ۇمتىلدى. كوپ كەشىكپەي ۇلكەن ەمەننىڭ تاساسىنا كەلىپ توقتادىق. پارك ىشىندەگى الاڭ جاپ-جارىق. وسى الاڭدا بولىپ جاتقان سۋرەتتەن بويىم دىرىلدەپ كەتتى. ءون بويىمدى ءبىر اشۋ كەرنەپ، جۇرەگىمدى جالىن شارپي جونەلگەنى.
الاڭ ورتاسىندا ەلەكتر ساۋلەسى جازىق ماڭدايىندا ويناپ لەنيننىڭ قولا ءمۇسىنى تۇر. بىرىنەن سوڭ ءبىرى جەگىلگەن ەكى تانكەتكانىڭ ارتىنا بايلاپتى. ءون بويىن بىلەكتەي جۋان تەمىر ارقانمەن ايقىش-ۇيقىش ەتىپ شاندىعان. ءسىرا، اسىل ءمۇسىندى سۇيرەتىپ الىپ كەتپەك سەكىلدى نەمىستەر. ەسكەرتكىش ماڭىندا جيىرما شاقتى جاۋ سولداتتارى مەن ۇزىن قارا كاپرال كورىنەدى.
— العا!—دەدى كاپرال، ادەيى ءبىزدىڭ كەلۋىمىزدى كۇتىپ تۇرعانداي.
قوس تانكەتكا دا گۇرىلدەي العا ۇمتىلدى. مەن لەنين بابامنىڭ قۇلاعان ءمۇسىنىن كورگىم كەلمەي، جاسقا تولعان كوزىمدى جۇمدىم. ازدان كەيىن بارىپ جەردەي باسىمدى كوتەرمەي باستىق جىگىتىمىزگە:
— ءجۇر، كەتەيىك!—دەدىم، ءوز ۇنىمە ءوزىم تۇنشىعا.
— ءسال شىدا،— دەدى جىگىت،— قارا، قارا، قانداي عاجاپ كورىنىس! مىنە ءمۇسىندى وتىرعىزساڭ، وسىنداي ەتىپ وتىرعىز.
مەن الاڭ جاققا قارادىم. كوزىمنەن جاستىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدىم. بەسجىلدىقتىڭ العاشقى كەزىندە سوم قولادان شومبالداپ قۇيعان لەنيننىڭ ون توننالىق ءمۇسىنى ورنىنان دا قوزعالار ەمەس. ۇلى كەسەم نەمىستەرگە «ماعان كۇشتەرىڭ جەتپەيدى!» دەگەندەي مىزعىماستان جايباراقات تۇر. بار كۇشىمەنەن العا قاراي ۇمتىلعان قوس تانكەتكا ناعىز ءبىر مىقتى اشاعا شىنجىرمەن بايلانعان قوس قانشىق يت ءتارىزدى، قانشا العا قاراي ۇمتىلسا دا، ءبىر ادىم ىلگەرى اتتاي الماي، بۇلقان-تالقان بولۋدا.
ەرتەڭىنە ءبىز قالانى الدىق. ءمۇسىن سول جەرىندە ءالى تۇر ەكەن. نەمىستەردىڭ قولىنان تەك ونى ءسال قيسايتۋ عانا كەلىپتى. لەنيننىڭ وسى ايبارلى قولا ءمۇسىنى ءبىزدىڭ جەڭىلمەستىك بەينەمىزدەي ماڭگى ەسىمدە قالدى.
ۇلى كوسەمنىڭ وسى ەكى بەينەسى كوز الدىما ەلەستەگەن سايىن، كارى اجەم دە ەلەستەي جونەلەدى.
ەڭ العاشقى مەكتەپكە بارعان كۇنى، ساباقتان شىعا ۇيگە جۇگىردىم. ەسىك الدىندا اجەم كۇتىپ وتىر ەكەن. جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، مەن اپتىعا سويلەپ، اجەمنىڭ مويىنا اسىلدىم.
— اجە، مەن بۇگىن لەنيندى كوردىم!
— قويشى، قالقام؟
جاعاسىنا قىزىل شۇبەرەك تاققان، قارا پالتوسى بار. قولىن جوعارى كورسەتىپ ماعان وسيەت ايتىپ تۇر! ايتىپ تۇرعانىم سۋرەت تۋرالى ەكەنىن اجەم دە ۇقتى. ماڭدايىمنان ءسۇيىپ:
— قانداي وسيەت ەكەن، قۇلىنىم؟
— ءمۇعالىم ايتتى: «وقى، وقى، وقى» دەپ تۇر دەيدى.
— ولاي بولسا، لەنين باباڭنىڭ وسيەتىن ورىندايسىڭ عوي؟
— ورىندايمىن! سەنبەسەڭ، انت بەرەيىن، وللاحي-بەللاحي، ورىندايمىن.
اجەم كۇلدى.
— جوق، قالقام، سەن انتتى ەسكىشە ەمەس، جاڭاشا بەر.
— جاڭاشا قالاي دەيتىن ەدى؟ بىلمەيمىن عوي...
اجەم تاعى ماڭدايىمنان ءسۇيدى.
— جاڭاشا «لەنين بابامنىڭ اتىنان انت ەتەمىن» دەيدى.— ءسويتتى دە، ول مەنى باۋىرىنا قىسىپ:—بۇل انتتى بەرەتىن كەزىڭ دە كەلەر. پيونەر دە بولارسىڭ، كومسومولعا دا كىرەرسىڭ... ال سەنەن، قۇلىنىم، ازىرگە ءبىر-اق قانا تىلەگىم بار.
— قانداي تىلەك؟
— بالانى قازاق جاستان ۇيرەت دەيدى عوي. دۇرىس ايتادى. «اسىل — تاستان، اقىل — جاستان». تىلەرىم، قۇلىنىم، لەنين باباڭداي سوزىڭدە تۇرعىش، تاباندى بولىن ءوس. ول جالعىز سەنىڭ عانا قورعانىڭ ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ كوسەمى. كەدەي تابىنىڭ دانىشپانى. سونىڭ جولىنان تايۋشى بولما! ەگەر لەنين وسيەتىن ورىنداۋ ءۇشىن جان پيدا ەتە الار ەر بولىپ وسسەڭ — كارى اجەڭنىڭ بار تىلەگىن ورىنداعانىڭ!
اجەمنىڭ وسى ءسوزى تالاي تار جول، تايعاق كەشۋ، اۋىر كەزەڭدە سان رەت ەسىمە ءتۇستى. «لەنين وسيەتىن ورىنداۋ ءۇشىن جان پيدا ەتە الار ەر بولىپ وسسەڭ — كارى اجەڭنىڭ تىلەگىن ورىنداعانىڭ!» بۇل ءسوز مەنى بولات قانجار مايىسار سىن ساعاتتاردا، لەنينشىل جاس اتىما كىر جۇقتىرماي بەرىك شىعۋىما سەبەپكەر بولدى.
قايران اجەم، نەمەرەسىنىڭ باسىنا اۋىر كۇن تۇسەرىن بىلگەندەي، مەنى كۇنى بۇرىن قايراي بەرگىسى كەلگەن ەكەن! بۇل جاقسىلىعىڭدى ەش ۋاقىتتا دا ۇمىتپاسپىن!
فاشيست سولداتتارى لەنين ەسكەرتكىشىن قۇلاتپاق بولعان كۇنى كارى اجەم تاعى ەسىمە ءتۇستى. گەتە، شيللەردى وقىپ، بەتحوۆەن، موسارتتى تىڭداعان ۇلى حالىقتىڭ سولدات كيىمىندەگى ۇلدارىنىڭ لەنين قاسيەتىن ساۋاتىن ازەر اشقان قازاقتىڭ كارى كەمپىرى قۇرلى ۇقپاعانىنا تاڭ قالدىم. مەنىڭ اجەم: «لەنين — بۇكىل ادامزاتتىڭ شامشىراعى»،— دەسە، بۇلار سول شامشىراقتىڭ وزگە جۇرتقا ءتۇسىپ تۇرعان ساۋلەسىن سوندىرمەك! قانداي ناداندىق! قانداي ايۋانشىلىق!
وتاربا زىرلاي تۇسەدى. مەن ەندى ادامگەرشىلىكتى اياققا باسىپ، گيتلەر سوڭىنان ەرگەن نەمىس بالالارىنىڭ قىلىعىن، سانا-سەزىم تۇرعىسىن تۇسىنگىم كەلدى. «بۇلاردى وسىنشاما قان ىشەرلىككە جەتەكتەگەن قانداي كۇش؟»— دەيمىن وزىمە ءوزىم سۇراق قويىپ. س.ويتەم دە جاۋاپ بەرەمىن: «كۇش بىرەۋ-اق : گيتلەر ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرگەن ەسۋاستارىنا ولاردىڭ وزگە ۇلتتاردان ەرەكشە تۋعانىن، باسقا ۇلتتاردىڭ بۇلارعا قۇل بولۋعا ءتيىستى ەكەنىن ميلارىنا قوندىرا بىلگەن. ۇلتشىلدىق وزگە ۇلتتان ءوزىن ارتىق سانايتىن شوۆينيستىك — پاسىق سەزىم، ءبىراق دولى سەزىم! . بۇل سەزىم ادامدى تەك تاكاپپارلىققا، ەر كوكىرەكتىككە، ەزگە حالىقتى مەنسىنبەۋگە تاربيەلەۋمەن بىرگە، ەسۋاس جارىم ەستەردى قانىپەزەرلىككە، باسقا ادامداردىڭ تىرشىلىگىنە قان قۇمارلىقپەن قاراپ، ولاردى اياماۋشىلىققا باۋليدى».
اڭ تاقىلەتتەس ادام اڭنان دا بەتەر قياناتشىل، قان ىشەر كەلەدى. نەمىس فاشيستەرى — سولار. ولاردىڭ پيعىلى، قىلىعى، مىنەز-قۇلىعى، ۇستاعان جولى — ءبارى اريزم تەورياسىنا، وزگەدەن ارتىقپىز دەگەن يدەياعا باعىنعان. سول يدەيانى اقتاپ شىعۋ ءۇشىن ولار وزگەلەرگە دەگەن قانداي قياناتتىق، جاۋىزدىق، ايۋاندىق ىسكە بولسا دا بارادى. ولاردى بۇنداي قياناتقا جەتكىزبەۋدىڭ جالعىز جولى — قۇرتۋ!
«كەككە — كەك! قانعا — قان!» نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىن اياماسقا مەن دە بەلىمدى بەكەم بۋامىن. تابانسىزدىق كورسەتپەسكە انت ەتەم. ويتكەنى مەن لەنين ۇرپاعىمىن. ەشكىمگە قۇل بولۋعا كونەم دەگەن ويىم جوق. ءوز باسىمنىڭ ازاتتىعىن، حالقىمنىڭ ازاتتىعىن قان مايداندا قامسىز قورعاۋعا مىندەتتىمىن. وسىنداي شەشىمگە كەلەم دە، قايتادان جول بويىنا قارايمىن. وتاربا بۇرىنعى قالپىنشا زىرلاپ كەلەدى، تەلەگراف باعانالارى دا سول بۇرىنعىسىنشا ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاي قۇلاپ جاتىر. ورمەك ءجۇزى اۋعانداي، بايقايمىن، جول مولشەرىنەن اۋىپ بارا جاتقان سەكىلدىمىز. العاشقى كۇندەگىدەي ەمەس، ءقازىر توعايلى وزەن، ورىس پوسەلكەلەرى كەزدەسەدى. كۇنباتىستا ءجۇرىپ جاتقان قان مايداننىڭ بۇل اراعا ءازىر سالقىن جەتە قويماعانى سەزىلەدى. ءار جەردە ءشوپ شاۋىپ جاتقان وراقشىلار، وزەن جاعالاي بالىق سالىپ، نە بولماسا شۋىلداسا سۋعا شومىلىپ جۇرگەن بالالار كورىنەدى. انە، انا ءبىر كوشەمەن ءبىر توپ پوسەلكە ادامدارى كەتىپ بارادى. ەركەك-ايەلدەرى ارالاس. الدارىندا سىرنايشى. ەكى ءۇش ايەل توپتان ىلگەرى شىعىپ، قولدارىنداعى: ورامالدارىن بۇلعاي بيلەپ، ءان سالادى. بۇل توپ، شاماسى، ءبىر اياۋلىسىن مايدانعا جۇرگىزگەلى جاتقان توپ سەكىلدى. توي-دۋمان سول جىگىتتى شىعارىپ سالۋ ارەكەتى ەكەنى ءسوزسىز. ويتكەنى توپتىڭ ورتاسىنداعى ۇزىن بويلى جىگىتتىڭ ارقاسىندا تاڭۋلى قاپشىعى بار، بيلەۋشى قىز-كەلىنشەكتەر دە ءالسىن-السىن سونىڭ قاسىنا ۇيىرىلىسە تۇسەدى.
وتاربا كەي پوسەلكەنى جاناي وتەدى. مۇندايدا جول شەتىندە تۇرعان بىرەن-ساران بويجەتكەن قىز بالالار كەزدەسىپ قالادى. ولار كەزدەرى جاۋدىراپ، قولدارىن بۇلعاپ، بىزدەردى شىعارىپ سالادى.
وسىنداي قىزداردى كەرگەندە، جۇرەگىم ۋداي اشىپ كەلەدى. اقبايان ەڭ بولماسا وسىناۋ بەيتانىس قىزدار قۇرلى قول بۇلعاپ قالۋعا جارامادى-اۋ!
قاۋىپ-قاتەرلى قاندى جورىققا اتتانىپ بارا جاتقاندا سۇيگەن ادامىڭنىڭ «تەز قايت!» دەپ ارتىڭنان جىلاپ قالعانىنا نە جەتسىن! اتتەڭ، اتتەڭ، نە كەرەك، يت ءالجان، سەن ماعان بۇل كۇندى كوپ كوردىڭ-اۋ! ەگەر مايداننان امان قايتار كۇن تۋسا!..
سوندا نە ىستەمەكسىڭ؟ ونى قىراسىڭ با، جوياسىڭ با؟ الدە بەكەجان سەكىلدى سىرتىنان ۇرلانىپ كەلىپ مەرت ەتەسىڭ بە؟
امالسىز ەرىنىمدى تىستەيمىن. بۇنىڭ ءبىرى دە مەنىڭ قولىمنان كەلمەيتىنىن بىلەمىن. اتىم سىرى وزىمە ءمالىم. ءوز مىنەزىم وزىمە ايان. مەن بەتپە-بەت كەلگەن جاۋدان عانا قورىقپايمىن. ال ءقازىر بەتپە-بەت كەلەتىن جاۋ ءالجان ەمەس، نەمىس سولداتتارى. ءوشتى سودان الۋ كەرەك. ءالجانعا كەتكەن قىز نامىسى ەمەس، نەمىس باسقىنشىلارىنا كەتكەلى تۇرعان وتان، ەل نامىسىن ويلاۋ كەرەك. مەن ءالجاندى دا، اقباياندى دا تەزىرەك قيالىمنان قۋامىن.
ءبىراق ءتىلىڭ ۇشىندا كۇرمەلىپ تۇرعان ءانىڭدى، جۇرەگىڭ تۇبىندە جاتقان اۋىر قايعىڭدى قالاي ۇمىتارسىڭ! مەنىڭ كوز الدىما اقبايان قايتا-قايتا ەلەستەي بەرەدى. مەن ونى كورگىم كەلمەي، كوزىمدى جۇمامىن. ول ودان ءارى اپ-ايقىن بولىپ ءدال قاسىما كەلىپ تۇرا قالادى. ساسقانىمنان ماڭدايىمنان بۇرشاقتاپ شىققان تەرىمدى ءسۇرتىپ، قاتتى كۇرسىنە دەمىمدى الامىن.
— جىگىتىم، نەگە كۇرسىندىڭ،— دەيدى ماعان، وزگە جاستارعا ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسىن توقتاتىپ، بۇرىن حالحين گول، حاسان كولىنىڭ باسىندا ۇرىستا بولعان، ءبىزدى اكەلە جاتقان ورتا جاسقا كەلىپ قالعان ستارشينا.
— عاشىعى ەسىنە ءتۇسىپ كۇرسىنىپ تۇر،— دەيدى مەن ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ ءبىر قۋاقى جىگىت.
وزگە جاستار دۋ كۇلەدى. بۇندا كۇلەرلىكتەي ەشتەڭە جوق بولسا، دا مەن اشۋلانبايمىن، اقىرىن ەزۋ تارتامىن. وزگەلەردىڭ دە وزىمدەي ەكەنىن بىلەمىن. قايسى بولسا دا كوڭىلدەگى ۋايىمدارىن كۇلكىمەن جاسىرعىسى كەلەدى.
— جىگىتىم، مايدانعا اتتانعان ادامعا قايعى سەرىك بولا المايدى،— دەيدى ستارشينا،— جاۋ جىگىتتىڭ قايعىسىنان ەمەس ىزاسىنان، اشۋىنان قورقادى. كۇرسىنۋدى قوي، ودان دا بىزگە قوسىل. اڭگىمەمىزدى تىڭدا، بۇل سەنىڭ الداعى ايقاسىڭا كەرەك بولادى.
مەن ءۇن-تۇنسىز بارىپ جىگىتتەردىڭ جانىنا وتىرامىن. اڭگىمە تىڭداسام اقباياندى ۇمىتارمىن دەپ ۇمىتتەنەمىن.
— ءيا، سوسىن نە بولدى، ستارشينا جولداس؟— دەيدى الگى مەن ءۇشىن جاۋاپ بەرگەن قۋاقى جىگىت ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمەلەرىن قايتا! جالعاستىرعىسى كەلىپ.
ستارشينا كەستەلى دورباسىنان ماحوركا الىپ، گازەتكە اسىقپاي ورادى دا، شىلىمىن اۋزىنا سالىپ، قاسىنداعى جىگىتكە بەتىن تايادى. اناۋ قالتاسىنان شىرپىسىن الىپ، تەز ونىڭ شىلىمىن تۇتاتتى. ستارشينا كوگىلدىر ءتۇتىندى جوعارى قاراي بۋداق-بۋداق بۇرقىراتا جىبەردى دە:
— ول كەزدە ءبىز اۆتوماتتى بىلمەيتىنبىز،— دەدى اڭگىمەسىنە كىرىسىپ،— كومانديرلەرىمىز دەسانت اسكەرىمەن، كوبىنەسە جاپون سولداتىمەن قويان-قولتىق كەلىپ قالعاندا قولدانىلاتىن دزيۋ-دو، سامبو سەكىلدى تاسىلدەرگە ۇيرەتەتىن.
— قويان-قولتىق الىسقان شاقتا كىمنىڭ كۇشى باسىم بولسا، سول جەڭەدى عوي،— دەدى جانىندا وتىرعان جاس بالا جىگىت،— بۇ جاعىنان، ارينە، بىزگە ەشكىم دە شاق كەلمەيتىن شىعار...
— وي، ءتىپتى ولاي ەمەس، بالاقان،— دەدى ستارشينا ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەي، شىلىمىن ءبىر سورىپ قويىپ،— قانداي ايقاس بولسا دا، اقىل مەن ايلا جەڭەدى. ارينە، قارا كۇشتىڭ دە كومەگى بار. ءبىراق ول ەكى ادام جەمە-جەمگە كەلىپ، قويان-قولتىق الىسا تۇسكەندە عانا. ال جاۋ سەنى مۇنداي جاعدايعا جەتكىزبەۋگە تىرىسادى.
— ارينە عوي.
— دەسانت ءبولىمى بىرنەشە زۆەنودان قۇرىلادى. ءار زۆەنودا ءۇش ادامنان. جاۋمەن قويان-قولتىق الىسۋعا تۋرا كەلگەندە وسى ءۇش ادام ءسۇيىر جاعى جاۋعا قاراعان ءۇش بۇرىش تارىزدەنىپ ايقاسقا شىعادى. ءۇش بۇرىشتىڭ جاۋعا قارسى ماڭداي الدى ءسۇيىر جاعىندا ەڭ ءالسىز، نە ءالى سوعىستا تاجىريبەسى جوق جىگىت بولادى. ول ەشكىمدى ءولتىرىپ جارىتپايدى. بار مىندەتى — ءوزىنىڭ قارسى الدىنان، بۇيىرىنەن ءتونىپ كەلگەن جاۋ سولداتىنا تويتارىس بەرۋ. وزىنە شۇيىلگەن مىلتىقتىڭ ۇشىنان، نە قىلىشتان ساۋ قالا ءبىلۋ عانا. ال ءۇش بۇرىشتىڭ ارتقى ەكى بۇرىشىندا كەلە جاتقان ەكى جىگىت الدىنداعى بالا جاۋىنگەرگە ءتونىپ سولداتتاردى قاعىپ تاستاپ وتىرادى. وسىلاي ءبىر ادامداي قيمىلداعان ءۇش جىگىتتى قانداي جاۋ بولسا دا الا المايدى.
— ياپىرماي، ءا!—مەن قويان-قولتىق الىسىپ، تىم-تىراقاي ەكى جاق بىر-بىرىنە تاپ قويادى ەكەن دەسەم...
— ونداي دا بولادى. ءبىراق قويان-قولتىق الىسۋدا دا ءتارتىپ پەن ءتاسىل جەڭەدى.
— وعان ءسوز بار ما! ءبىراق نەمىس باسقىنشىلارىمەن الىسۋدا نەگىزگى كۇش وق قوي.
— ارينە. دەمەك، قويان-قولتىق الىسۋدىڭ دا تاسىلدەرىن ءبىلىپ قويعان ءجون. بۇل، اسىرەسە، بارلاۋشىلارعا وتە كەرەك-تى.— ستارشينا شىلىمىن سورىپ، كەنەت ويلانا قالدى. ءبىز دە ونىڭ ويىن بىلگەن جوقپىز. الدەن ۋاقىتتا بارىپ:—اڭگىمە جاڭاعى قازاقتىڭ باتىر جىگىتى جايىندا ەدى عوي،— دەدى،— اتى حاسەن ەدى. ءيا، حاسەن بەكەجانوۆ بولاتىن. ۇزىن بويلى، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، كەڭ جاۋىرىندى قارا تورى جىگىت ەدى. مەنىڭ زۆەنومدا مەدويەۆ دەگەن ءتورتباق كەلگەن ءبىر وسەتين جاس سولداتىمەن وسى ەكەۋى... قاۋىپ-قاتەرلى جەرگە ەڭ الدىمەن حاسەن بارادى. بۇل جولى دا سولاي بولدى. ءبىزدىڭ زۆەنوعا جاپون اسكەرى بەكىنگەن ءبىر كىشكەنتاي پوسەلكەنىڭ كۇنشىعىس قورعانداعى كۇزەتىن جويۋ تاپسىرىلعان. تاپسىرمانى ورىنداۋ نيەتىمەن ءبىز پوسەلكەگە تيە بەرىس جەردەگى ءبىر سايعا كەلىپ بەكىندىك، كورىپ جاتىرمىز، جاپون كۇزەتشىسى قورعاننىڭ ۇستىندە ەرسىلى-قارسىلى تىنىم الماي سەلتەڭدەپ ءجۇر... مىندەتىمىز — وسى كۇزەتشىنى دىبىس شىعارماي كوزىن جويۋ. سودان كەيىن ءوز اسكەرلەرىمىزگە حابار بەرمەكپىز. قىزىل ەرلەر وسى جولى اشىلعان قورعاننان ەشتەڭەدەن حابارسىز جاتقان پوسەلكەدەگى جاپون پولكىنە لاپ قويماق.
— ءيا، ونى قالاي جويماق بولدىڭىزدار؟
جوسپاردى حاسەن ايتتى. ول ەڭبەكتەپ بارىپ، قورعانداعى كۇزەتشىنى قۇرتپاق بولدى. مەدويەۆ مەنەن حابار كەلگەنشە جاتقان جەرىنەن قوزعالمايدى. مەن حاسەننىڭ سوڭىنان ەڭبەكتەپ وتىرىپ قورعاننىڭ تومەنگى جاعىنا جەتىپ جاتۋىم كەرەك. حاسەن كۇزەتشىنى جويعان كەزدە، ول ماعان حابار بەرەدى. مەن مەدويەۆكە حابارلايمىن. مەدويەۆ پولككە جەتكىزەدى. ءبىزدىڭ بۇلاي، ۇشەۋمىز ءۇش جەردە بولۋىمىز قاۋىپسىزدىگىمىز ءۇشىن دە كەرەك. الدەقالاي بىرەۋىمىز جازاتايىم بولا قالساق، ەزگە ەكەۋىمىز امان قالامىز. قىسقاسى، وسىلاي جوسپار قۇرىپ ىسكە كىرىستىك. ۇستىمىزدە شوپتەن ايىرا الماستاي كوز بايلاعىش جاسىل حالات. حاسەن ەلۋ مەتردەي ۇزاعاندا مەن دە ەڭبەكتەي جونەلدىم. كوزىمدى وكشەسىنەن المايمىن. ايتقان جەرىنە بارىپ ءۇن-تۇنسىز جاتىرمىن. ءبىراق حاسەن قورعانعا كىرىپ الىپ، ءۇن-تۇنسىز جاتقان ءتارىزدى بولىپ كورىندى ماعان. جاپون سولداتى سول بۇرىنعى قالپىنشا سەلتەڭدەپ ءالى قورعان باسىندا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر. ۋاقىت ەتىپ بارادى. حاسەنىم قوزعالار ەمەس. قوبالجيىن دەدىم. مەن كۇتپەگەن ءبىر زاقىمعا ۇشىراماسا جارار ەدى دەپ ويلايمىن. ءارى جاتىپ، بەرى جاتىپ، تاۋەكەل دەپ قورعانعا تاياي ءتۇستىم. ەتەگىنە جەتتىم. سول كەزدە قورعان باسىندا جۇرگەن كۇزەتشى سولداتىم:
— ستارشينا جولداس، سىزگە نە بولعان؟ مەدويەۆكە نەگە حابار بەرمەيسىز؟—دەدى تۇنشىعا كۇبىرلەي.
جاپون كۇزەتشىسى دەگەنىم حاسەن ەكەن. ودان ءبىر سەكۋند تە كوزىمدى العان جوق ەدىم، قاي ارادا جاپون سولداتىن قۇرتىپ، ءوزىنىڭ تەبە باسىنا شىعا كەلگەنىن وسى ۋاقىتقا دەيىن دە بىلمەيمىن. بارلاۋشى دەپ مىنە وسىنى ايت. ەر دە، ەپتى دە ەدى!
— عاجاپ جىگىت ەكەن!
— ءيا، سوسىن نە بولدى؟
— سوسىن نە بولۋشى ەدى. مەن مەدويەۆكە حابار بەردىم، مەدويەۆ پولككە جەتكىزدى... جارتى ساعاتتان كەيىن جاپون گارنيزونىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردىق.
— ول جىگىت ءقازىر قايدا؟
— حالحين-گولدان كەيىن جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ، لەيتەنانت اتىن الدى. ءقازىر نەمىس باسقىنشىلارىمەن سوعىسىپ ءجۇر. جاقىندا گازەتتەن ونىڭ تاعى ءبىر ەرلىگىن وقىدىم.
— قويىڭىزشى؟!
— ءتىرى ەكەن عوي!
— قانداي ەرلىك ىستەپتى؟
— بارلاۋدا ءجۇرىپ قولعا ءتۇسىپ قالىپتى. قولعا تۇسىرگەن نەمىستىڭ التى سولداتى ونىڭ بۇكىل قارۋ-جاراعىن الىپ، بۇرىن قازاقتى كورمەگەندىكتەن، ورتالارىنا قورشاپ تاڭ قالىسىپ، كەلەكە ەتىپ تۇرعاندارىندا، جالعىز ءوزى ولارعا تاپ بەرىپتى. جانىندا تۇرعان ءبىر نەمىس سولداتىن ىشتەن تەۋىپ قۇلاتىپ، بىرەۋىن تۇمسىعىنان ۇرىپ قان جوسا ەتىپ، ءۇشىنشىسىن وكپە تۇستان بەرىپ تالدىرىپ تاستاپتى. قارۋسىز ادامنىڭ مۇنداي قيمىل كورسەتەرىن كۇتپەگەن، قاننەن-قاپەرسىز تۇرعان وزگە نەمىس سولداتتارى ساسىپ قالىپ، حاسەن تالىپ جاتقان نەمىس سولداتىنىڭ ءبىرىنىڭ اۆتوماتىن الا سالىپ، ءبارىن بىردەي، قويداي جۋساتىپ، ءوزى امان-ەسەن توبىنا كەلىپ قوسىلىپتى.
— جىگىت-اق ەكەن!
قاشقان جاۋعا قاتىن ەر دەگەن، نەمىستەر كوپ بولسا دا، ەشتەڭە ىستەي الماعان عوي؟
— نە ىستەسىن؟ كۇتپەگەن جەردەن قارۋسىز ادام وزدەرىنە تاپ بەرگەن سوڭ ساسىپ قالعان دا!
— مۇندايدا كىم بۇرىن قيمىلداسا، جەڭىس سونىڭ جاعىندا عوي.
مەن دە حاسەنگە ىشتەي ريزا بولدىم. حاسەننىڭ كوزسىز ەرلىگى مەنىڭ ماڭگى جادىمدا قالدى. ەكى اي وتكەندە ونىڭ سول قيمىلىن مەن دە پايدالاندىم. سوندا ءدال بارىپ، حاسەننىڭ ەرلىگىن ءبىز سەكىلدى جاس جاۋىنگەرلەرگە ۇلگى ەتىپ شەرتكەن موسقال ستارشيناعا ىشتەي العىسىمدى ايتتىم.
كۇن ەكىنتىگە اينالىپ بارا جاتىر ەكەن. ستارشينا اڭگىمەسىن دوعارىپ، كەلەسى ستانسيادان كەزەكشىلەرگە قايناعان سۋ الۋدى بۇيىردى. ءدال وسى كەزدە بۇرىشتا وتىرعان جاس جىگىت جانىنداعى سىرنايىن الىپ، بەزىلدەتە جونەلدى. ءبىز قوسىلا كەتتىك:
اتتان، جاستار، قان مايدانعا،
قايناپ بويدا قاندى كەك!
بولمايىق قورقاق ءبىز مۇندايدا،
توسىلسىن وققا كوكىرەك!
مەن جان-جاعىما قارادىم. جاڭا عانا ستارشينانىڭ اڭگىمەسىن ەرتەگىدەي كورىپ قوبالجي ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان سەرىكتەرىمنىڭ جۇزىنەن ەندى باسقا ءبىر ساز كوردىم. قاباقتارى ءتۇيىلىپ، كوزدەرىندە سونبەس جالىن ويناپ، ولەڭدى ايتقان سايىن، جاۋعا شابارداي قاھارلانا تۇسكەن.
بۇلار — لەنين ۇرپاقتارى. باستارىنا كۇن تۋسا، قايسىسىنىڭ بولسا دا، قولىنان حاسەننىڭ ەرلىگى كەلەدى. بۇلاردى جەڭۋ قيىن. كىم بۇلارعا اجال ويلاسا، ەزدەرى وسىلاردىڭ قولىنان اجال تابادى.
ءدال وسى ساتتە ماعان تاعى ءبىر وي كەلدى. ول ويىم — ءوز باسىم، اقبايان جايى ەدى. اۋىر شەشىم، كەرەكتى شەشىم وزىنەن-وزى تۋدى. مىناۋ وتىرعان جاستار ءبارى دە مەن سەكىلدى ەمەس پە؟ بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ دا مەنىڭ اقبايانىم ءتارىزدى اقبايانى بار ەكەنىنە كۇماندانۋعا بولا ما؟ ارينە، بولمايدى. سوعان قاراماي، قايسى بولسا دا، ماعان ۇقساپ، سالى سۋعا كەتىپ وپىق جەپ وتىر ما؟ ال مەنىكى نە؟ جوق، بۇنىم جىگەرسىزدىگىم ەكەن.
وسى مينۋتتان باستاپ، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، قارا باستىڭ قايعىسىنا بەرىلە بەرۋىمدى كۇنا دەپ تاپتىم. ەندىگى بار كۇشىمدى، بار ار-نامىسىمدى اقباياندى جوقتاۋ ەمەس، وتانىمدى قورعاۋعا جۇمساۋعا ىشتەي انت ەتتىم.
ۇلى تىلەك مەنىڭ دەرتىمە شيپا بولىپ، كوڭىلىمە ءبىر اساۋ جىگەر بەردى. مەن دە ولەڭ ايتىپ وتىرعان سەرىكتەرىمە بارىپ قوسىلدىم. ءوز باسىڭنىڭ قايعىسىن وتان قايعىسىنا جەڭگىزۋ بۇ دا ۇلكەن ەرلىك. ءدال وسى ساتتە مەن دە ءوزىمدى سول ەرلىكتىڭ يەسىمىن دەپ تانىدىم.
وتاربا كۇنباتىسقا قاراي اسىعا زىرلاي تۇسۋدە. تەزىرەك مايدانعا جەتىپ جاۋدان كەك الساق دەگەن ارمان جۇرەگىمىزدى ورتەپ ءبىز دە اسىعۋدامىز.
ەلدەن شىققانىمىزعا ءبىر جەتى وتكەن شاقتا، ءبىز دە مايدان ءجۇرىپ جاتقان سولتۇستىك كۇنباتىس سوعىس اۋدانىنا تاياپ قالدىق.
III
— جاقسى جاتىپ، جايلى تۇردىڭىز با؟— دەدى بولمەمە كىرگەن ءباتيما، مەنىڭ وياۋ جاتقانىمدى كورىپ.— بۇگىن قالاي ۇيىقتادىڭىز؟
— كۇندەگىمنەن تاۋىرلەۋ. ادام جاتا – جاتا ابدەن جالىعادى ەكەن. دارىگەر ۋادەسىندە تۇرسا، ماعان تۇرۋعا رۇقسات ەتپەكشى ەدى عوي.
ءباتيما قولتىعىما تەرمومەترىن قويدى. كۇلىمسىرەي بەتىمە قارادى.
— ونىسىن قايدام. ايتەۋىر، كەشە اقبايان جەڭگەيگە سىزگە جولىعۋعا تاعى رۇقسات ەتپەي جىبەردى عوي. سونىسىنا قاراعاندا...
— اقبايان كەلىپ پە ەدى؟
— ءيا، كەلگەن. ءسىز جاتقالى ايعا تاياپ قالدى عوي، سودان بەرى بەس-التى رەت كەلدى.
جۇرەگىم جىلىپ كەتتى. «ءقيىمنىڭ جاڭاسى، دوستىڭ ەسكىسى جاقسى دەگەن وسى دا. قايتسىن، مەنەن بوتەن ونىڭ كىمى بار؟»
ىشتەگى قۋانىش سىرتىما تەۋىپ، بەتىمە، ءسىرا، تىم ايقىن شىققان بولۋى كەرەك، ءباتيما تومسارا قالدى. ودان سايىن قۋانا ءتۇستىم. بيشارا، «اقبايان كەلدى» دەگەن سوزگە مەنىڭ نەگە ىشپەي-جەمەي تويىپ قالعانىمدى قايدان ءبىلسىن! ءالى دە سول باياعى ارامىزداعى شالا بىتكەن ءسوزدىڭ اياعىن كۇتىپ ءجۇر مە ەكەن؟ جوق، ءباتيما، ماعان ول اڭگىمە سول كۇنى-اق بىتكەن...»
«اقبايان كەلدى» دەگەندى ەستىپ، وسىنشالىق قۋانعانىمدى ۇناتپاي قالعان ءباتيما قاباعىن ءسال شىتتى.
— اركىمنىڭ ءبىر ارمانى بار،— دەپ كۇبىرلەدى.
ارينە، بۇل ءسوز ماعان ارنالعان. ونى مەن بىردەن ءتۇسىندىم.
— سوندا مەنىڭ قانداي ارمانىم بار دەپ ويلايسىڭ؟
— قايدام...
— سوندا دا؟
اركىم ءوزىنىڭ قول جەتپەسىن ارمان ەتەتىن ءتارىزدى. مىسالى، بۇكىردىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانى شالقاسىنان جازىلىپ ءبىر جاتۋ دەيدى عوي...
مەن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىم. «جوق، ءباتيما مەنىڭ ارمانىم جايىندا ەمەس، ءوزىنىڭ ارمانى جايىندا ايتىپ ءجۇر. راسىمەن سونداعى ماعان ايتقان سىرى شىن ارمانى بولعانى ما؟» ءسوزدى مەن قايتادان اقبايانعا بۇردىم.
— دوكتور ونى بەكەر ماعان جولىعۋعا رۇقسات ەتپەيدى...
— سەبەبى بار شىعار.
— قانداي سەبەپ؟
— ونىسىن ءوزى بىلەدى دە...
ءباتيما كەنەت مىرس ەتىپ كۇلدى. مەن ودان:
— نەگە كۇلدىڭ؟— دەپ سۇرادىم.
— جاي انشەيىن... ءبىر قايعىلى وقيعاعا...
— ادام قايعىلى وقيعاعا كۇلەدى مە ەكەن؟
— ارينە، كۇلمەيدى. مەن ەركەكتەردىڭ كەيدە شىن ماحاببات پەن وتىرىك ماحابباتتى ايىرا المايتىنىنا كۇلەمىن...
— سوندا بۇل ءسوزىڭ مەن جايىندا ما؟
— جوق، بۇل ءسوزىم ءتورتىنشى بولىمدەگى جىگىتتىڭ اڭگىمە ەتكەن ادامى جايىندا...
— ول ادام نە ىستەپتى؟
— بالەندەي قىزىق ەشتەڭە دە جوق... دەگەنمەن تىڭداعىڭىز كەلسە، ايتايىن. الماتىدا اقىس دەگەن ءبىر قىزمەتكەر ءوزىنىڭ سەكرەتار ايەلىن جاقسى كورەدى ەكەن. جاس كەلىنشەك تە ول دەسە جانىن قويارعا جەر تاپپايدى مىس. ءبىرىن-بىرى جاقسى كورگەندىگى سونشالىق، اراسىنداعى بايلانىس ۇزاق جىلعا سوزىلىپتى. الگى كىسى جاسى كەلىپ قالعانىنا قاراماستان، اندا-ساندا سەكرەتار ايەلىنىڭ ۇيىنە وڭاشادا بارىپ جۇرەدى ەكەن،— ءباتيما تاعى دا جىميا كۇلدى.— ءار بارعان سايىن، ءبىر جاسارىپ قالاتىن كورىنەدى...
مەن اڭعارماي، ءوز ويىمدى ايتىپ قالدىم.
— جاسى كەلگەن ەركەك ماحابباتقا تۇراقشىل كەلەدى عوي.
— سولاي ما؟— ءباتيما ماعان جالت بۇرىلدى.— ول ءبىر جاقسى قاسيەت ەكەن. بۇرىن بىلمەيتىن ەدىم... ال جاس ايەل شە؟ و دا سونداي تۇراقشىل بولا ما ەكەن؟
— مۇنداي زات اركىمنىڭ مىنەز-قۇلقىمەن بايلانىستى عوي. كارىنى سۇيگەن جاس از با؟ ءباتيما تومسارا جاۋاپ بەردى.
— راس. بىرەۋدى ۇزاق جاقسى كەرۋ مىنەزبەن بايلانىستى. ءدال مەن ءوزىم الگى سەكرەتار ايەلدەي بولا الماس ەدىم.
— ءباتيما مەنىڭ سۇراعىمدى كۇتپەي، اسىعا قولتىعىمداعى تەرمومەتردى الىپ قارادى دا:
— بۇگىن ىستىقتىعىڭىز ويداعىداي، وتىز التى جارىم گرادۋس،— دەدى دە، ۇيدەن تەز-اق شىعىپ كەتتى.
كەي ادام نە بوسا سونى ءوز باسىنا جورىعىش كەلەدى،— ونداي جان ەمەسپىن. ءوز باسىم تەك جاقسىلىققا عانا سەنەمىن. ءومىردىڭ ءوزى دە سول جاقسىلىق ءۇشىن جارالعان ەمەس پە؟ ۇزاق جىل جاقسى كورگەن اقبايانىم جايىندا كوڭىلىمدە تيتتەي كۇدىك تۋعىزۋىمنىڭ ءوزى جاماندىعىمدى كورسەتپەي مە؟ ارينە سويتەر ەدى.
ءباتيما ايتقان قايداعى جوق ايەلدىڭ ىستەگەن جامان ءىسىن ەندى ويىمنان تەز شىعارۋعا تىرىستىم. بۇنىم ءتىپتى جاقسى بولدى. كوڭىلىمدى تورلاي باستاعان تۇمان تاراپ، كوكىرەگىمدەگى اقبايانعا دەگەن ماحاببات كۇنى قايتا شىقتى.
جاقسى كورۋ! ەگەر ادام ءبىرىن-بىرى جاقسى كەرمەسە، قاسقىردان دا ارتقان قان قۇمار بولىپ كەتەر ەدى. جاقسى كورۋ دەگەن ءبىر ۇلى قاسيەت. بۇل قاسيەتتىڭ ەزى دە ەكى ءتۇرلى بولادى. جالپى ادام بالاسىن جاقسى كورۋ بار دا، جەكە ادامدى جاقسى كورۋ بار. جالپى ادام بالاسىن جاقسى كەرىپ، ونىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسۋ ول ۇلكەن جۇرەكتى الىپتاردىڭ ءىسى. ونداي ادامدار برۋنو، گاليلەي تارىزدەنىپ وتقا كۇيىپ، لەنين، دزەرجينسكيي سەكىلدەنىپ قانداي مەحناتقا بولسا دا شىداپ، بار ومىرلەرىن سول ادام باقىتى ءۇشىن سارپ ەتە الادى. الەكساندر ماتروسوۆ پەن سۇلتان بايماعامبەتوۆ ءتارىزدى، كوكىرەگىن وققا توسەي؛ گاگارين مەن تيتوۆ قۇساپ، تۇڭعيىق، قارا مۇحيت كوسموسقا دا ۇشا بىلەدى. بۇندايلار — ايىرىقشا جاندار. ال جەكە بىرەۋدى جاقسى كورۋ، سول ءۇشىن بارىڭدى اياماۋ — ءبارىمىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلەتىن ەرلىك. كىم ءوزىنىڭ اتا-اناسىن، تۋعان باۋىرلارىن جاقسى كورمەيدى؟ سولار ءۇشىن جان اياماي ەڭبەك ەتكىسى كەلمەيدى؟ كىم ءوزىنىڭ سۇيگەن ادامى ءۇشىن سىن ساعاتى تۋسا جانىن قۇربان ەتۋدەن باس تارتادى؟ مەنىڭشە، بۇل قايسىمىزدىڭ بولسا دا قولىمىزدان كەلەتىن ءىس. ءبىراق بىرەۋدى جاقسى كورۋ، ۇناتۋ بار دا، نە بولماسا ونى شىن جۇرەكتەن ولەردەي ءسۇيۋ، ونىسىز ءومىر سۇرە المايتىنداي عاشىق بولۋ بار. جان-تانىمەن ءسۇيۋ، عاشىق بولۋ مەنىڭشە ادامدا ءبىر-اق رەت كەزدەسەتىن قاسيەت. الدە مەن سوندايمىن با، ايتەۋىر ءوزىم ومىردە ءبىر-اق مارتەبە عاشىق بولعان ءتارىزدىمىن. جاسى كەلگەن ادامعا «ءسۇيىپ ەدىم، عاشىق بولىپ ەدىم» دەگەن ءسوزدى ايتۋدىڭ ءوزى دە ەرسى ءتارىزدى، ءبىراق باستان وتكەن ءىستى ايتۋ ايىپ پا؟ ايىپ ەمەس قوي دەيمىن. سوندىقتان، وقۋشىم، سەنەن سىرىمدى جاسىرعىم كەلمەيدى. عاشىق بولعانىم تەك اقبايان بولسا، ۇناتقانىم، جاقسى كورگەنىم ءوزىمنىڭ سوعىستان كەيىن ۇيلەنگەن جۇبايىم تاتيانا ەدى. ارينە جۇرەك داستارقان ەمەس، كورىنگەنگە جايىلا بەرمەيدى. ايتسە دە، اقبايان دەپ كۇيگەن جۇرەك تاتياناعا اق داستارقانداي ادالىنان جايىلعان. ونىڭ سەبەبى دە بار، سوڭىنان ايتىپ بەرەرمىن. اقباياننىڭ كۇيىگىنەن ورتەنگەن جۇرەك تاتيانا دەپ تىنىشتالدى، اۋىر كەسەلدەن شيپا تاپقانداي سايالادى. ءبىراق ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز دا ماڭگىلىك بولمادى. اجالعا زاڭ جوق. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن تاتيانا قايتىس بولعان. ونىڭ ءولىمى ماعان قاتتى باتتى. ادام كەيدە شىن عاشىق بولىپ قوسىلماعانمەن، ەگەر ءبىرىن-بىرى ۇناتىپ تابىسقان بولسا، بىرگە وتاسقان ومىرلەرىنىڭ ىشىندە ءبىرىن-بىرى سىيلاپ، ءبىرىنىڭ كوڭىلىن ءبىرى قالدىرماي وتسە، بۇلاردىڭ دا ماحابباتى شىن عاشىقتاردىڭ ماحابباتىنداي اياۋلى كەلەدى. ءبىزدىڭ، تاتيانا ەكەۋمىزدىڭ، ارامىز دا وسىنداي جاعدايعا اينالعان ەدى. سوندىقتان دا ونىڭ ءولىمى قاتتى باتتى. ءبىراق ماڭگىلىك قايعى جوق جانىمنىڭ قاسىرەتى دە قارايا باستاعان باقىرداي بىرتە-بىرتە كۇڭگىرتتەنە ءتۇستى. مۇمكىن، بۇعان سەبەپ، ءبىزدىڭ ارامىزداعى ماحاببات شىن التىن ەمەس، ءوز قولىمىزدان التىن ەتكەن، التىن تۇستەس مىس بولدى ما ەكەن؟ بۇل الدە، قايعىنى تەز ۇمىتاتىن مىنەزىممەن بايلانىستى ما، ايتەۋىر، وتكەننەن گورى، مەن الدىمدى كوبىرەك ويلايتىن بولدىم. ءومىر دەگەن قاي جاعىنان تاتساڭ دا، بىردەي ءتاتتى شاقپاق قانتپەن تەڭ ەمەس پە، ءوزىنىڭ سۇلۋ سانىمەن، كوڭىلىڭدى تولقىتار اسەم انىمەن مەنى قۋانىشتى قۇشاعىنا تارتا بەردى. مىنە، وسى كەزدە باتيمامەن كەزدەستىم.
تاتيانا قايتىس بولعانىنا جارتى جىلدان اسىپ كەتكەن. جازدىڭ ءبىر ادەمى كۇنى ەدى. قۇبىلا جاقتان سامال جەل سوعىپ، اسفالت كوشەلى تاس قالانى جىبەك تورعىنمەن جاپقانداي جايما-شۋاق بولىپ تۇرعان. مۇنداي كۇن بۇل ارادا وتە سيرەك كەزدەسەدى. ورمان توعايى از، تاس ولكەنىڭ قىسى قاتتى، جازى اڭىزاق ىستىق، جەلدى كەلەدى. جانە بۇل بۇرىنعى سوعىس الدىنداعى تايىز شاحتىسى بار شاعىن پوسەلكەلى مىسقازعان ەمەس. ءبىر شەتىنەن ءبىر شەتى ات شاپتىرىم، ءتورت قاتار ءساندى ۇيمەن اشەكەيلەنگەن تاس كەشەلى، ون مىڭداعان جۇمىسشىسى بار الىپ قالا. قىبىرلاعان ادام، ەرسىلى-قارسىلى اققان اۆتوماشينالار. ىستىق كۇندەردە جانىڭدى قويارعا جەر تاپپايسىڭ. قۇر عانا كوشەگە توسەلگەن اسفالت ەمەس، قالانى قورشاعان سوناۋ جىقپىل تاستى بۇكىل قىرقا، توبەلەردىڭ ءبارى قىزادى. بۇل قىزۋ ىستىق جەلگە قوسىلىپ، قالانىڭ شەتىنەن الىپ كورىك جالىنى ءۇرىپ تۇرعانداي بولادى، جۇرتتىڭ مۇنداي كۇنى جان ساقتايتىن جەرى — كولدەنەڭى ون شاقىرىم، ۇزىندىعى بەس شاقىرىم، دارياعا بەرگىسىز، قولدان جاسالعان كول جاعاسى. مىسقازعاننىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى ءوندىر وزەنىن بوگەپ، ۇكىمەت سول اراعا سوعىستان كەيىن مىس كەنىن بايىتاتىن ۇلكەن فابريكا مەن مىس قورىتاتىن زاۆود سالعان. وزەن بوگەلگەن جەردە شالقىعان داريا كول پايدا بولعان. كوپ بولعاندا قانداي! سۋى كەز جاسىنداي ءموپ-مولدىر. ارقانىڭ اسپانىڭداي. ويپاتتاۋ كەلگەن جاعاسى قۇمايت. قالا جۇرتى دەمالىس كۇنى وسىلاي قاراي اعىلاتىن. بىرەۋلەر سۋعا شومىلادى، ال قايسىسى كوك تولقىندى كول بەتىندە جەلقايىق، ەسكەكتى قايىقتارمەن سەرۋەندەيدى. باعزى بىرەۋلەر قۇمدى جاعاعا جاتىپ كۇنگە كۇيەدى. ايتەۋىر اركىم-اق، دەمالىس كۇندەرىن وسى كول جاعاسىندا شامالارى كەلگەنشە كوڭىلدى وتكىزۋگە تىرىساتىن.
تاتيانا باردا ەكەۋمىز وسى جاعاعا ءجيى باراتىن ەدىك. جۇبايىم قايتىس بولعاننان بەرى ادەتتەگى سەرۋەندەۋىمدى ءتىپتى ۇمىتقان بولاتىنمىن.
سول ءبىر ادەمى جايما-شۋاق قوڭىرقاي كۇنى اڭسارىم اۋىپ اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، جارتى ساعاتتا وسى اراعا كەلدىم. بۇگىن دە كۇندەگىسىندەي بىجىناعان كىسى. ناعىز قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىنداعىداي. كوبى جاعانى قۋالاي جۇگىرگەن بالا-شاعا. ءمولدىر سۋدى بىرىنە-بىرى شاشىپ ماز-مەيرام قىز بەن جىگىت. الدەكىمنىڭ قۋانا شىققان كۇلكىسى، سەرىگىن شاقىرعان ەركە داۋىسى ەستىلەدى. جاعا تولعان شات-شادىمان. مەن سيرەك تالدى اللەيامەن كەلدىڭ قۇمايت جاعاسىن جاناي كەلە جاتىرمىن. اندا-ساندا جاعاداعى جۇرتقا قاراپ قويام. سۋعا شومىلايىن دەسەم، جاستاردان بوس جەر كوزىمە تۇسە قويماي كەلەدى. جاستار اراسىنا بارۋدى وزىمە لايىقسىز كورەم. كوڭىلى ارام كارى وگىز جاس بۇزاۋلارمەن بىرگە جايىلادى. مەن ونداي جان ەمەسپىن عوي. جاسىڭ كەلىپ قالعاننان كەيىن، سىلاڭداعان قىز-بوزبالانىڭ اراسىنا كىرۋ ادامعا ءبىر ءتۇرلى ەرسى كورىنەدى ەكەن. وسىلاي كەلە جاتقانىمدا، ورتاداعى اللەيادان الدىما تالدىرماش دەنەلى ءبىر ايەل كەلىپ ءتۇستى. ءجۇزىن اڭعارماي قالدىم. ۇستىندە اق جىبەك كويلەگى بار. قولىندا كىشكەنتاي قارا شامادان (مۇنداي شاماداندى ادەتتە شاشتارازدار مەن دارىگەرلەر ۇستاپ جۇرەدى). قىپشا بەل، اياعى وقتاۋداي ءتۇزۋ، دەنە مۇشەلەرى بىرىنە-بىرى سايكەس، ۇزىن قول، قىسقا مويىن ەمەس، جالپى بوي بىتىسىندە، كەلە جاتقان ءجۇرىس-تۇرىسىندا ەركەك ادامنىڭ بىردەن اڭعاراتىن گارمونيا سۇلۋلىق بار. مەنى اسىرەسە تاڭ قالدىرعان ايەلدىڭ سىرتقى دەنە قۇرىلىسى ەمەس، ونىڭ شاشى بولدى. توقپاقتاي ورگەن قوس بۇرىم قولاڭ شاشى توبىعىنا جەتەدى دەسەم، وتىرىكشى بولماسپىن. شولتيتا كەسىپ، مەرينوس قوشقارىنىڭ جۇنىندەي بۇيرالاپ، ايتپەسە بايگىگە شابار اتتىڭ قۇيرىعىنداي ارت جاعىنان كەكجيتە بايلاپ تاستاعان كەلتە شاشتارعا ۇيرەنگەن كوزىمە جەرگە شۇباتىلعان مىنا قوس بۇرىم ىستىق كورىندى. وزەننىڭ، قانشا تەرەڭ بولسا دا، ءتۇبى؛ تاۋدىڭ، قانشا بيىك بولسا دا، توبەسى بار. قايعىڭ، قانشا اۋىر بولعانمەن، و دا شەكسىز ەمەس، الدىڭعى ايەلدىڭ بۇلاڭداي جەرگە تۇسكەن ۇزىن شاشى كوڭىلىمدى اۋدارا بەردى. قازاق «قۇس قاناتىمەن، ايەل شاشىمەن سۇلۋ» دەيدى. بۇل ايەلدىڭ ءجۇزىن كورمەسەم دە، تەك وسىناۋ شاشىنىڭ وزىنە ءماز بولدىم. بۇنىم جىگىتتىك سەزىمىمنىڭ ويانۋى ەمەس. كوركەم زاتتىڭ ءارقاشان دا كوڭىلىڭدى تولقىتاتىن ادەتى. بۇل ءبىر جان تىنىشتىعىن بۇزعان سۇلۋ كورىنىستىڭ ەرىكسىز بيلەپ كەتكەن اسەرى ەدى. مۇنداي شاش يەسىنىڭ ءتۇرى دە ادەمى بولۋى كەرەك. كەنەت ەندى ونىڭ ءتۇرىن دە كورگىم كەلىپ كەتتى. اياعىمدى جىلدامىراق باسا ءتۇستىم. ايتسە دە وزىمنەن-وزىم قىسىلىپ توقتاي قالدىم. قىز بالانىڭ سوڭىنان جۇگىرگەن جاس جىگىتتەي، ەلۋگە تاياعانىمدا، بەيتانىس ايەلدىڭ ءجۇزىن كورەمىن دەپ بۇلاي ەنتەلەۋىمدى ەرسى تاپتىم. بۇل قىلىعىمنىڭ ءوزى كەلىسپەيتىن-اق قىلىق ەكەنىن ەندى ءتۇسىندىم. دۇنيەدە شاشى ۇزىن ايەل از با، مەنىڭ بۇنىم نە؟ وسى كۇنى قالا ايەلدەرىنىڭ وزدەرى دە ات قۇيرىعىنان جاسالعان بۇرىمدى شاشتارىنا جالعايدى دەيدى عوي جۇرت. مۇمكىن بۇ دا سوندايدىڭ ءبىرى شىعار. قىز جىبەكتىڭ كوشىنە ەنتەلەگەن تولەگەندەي سونشاما ونىڭ ءجۇزىن كورۋگە قۇمارتقانىما جول بولسىن؟» دەپ، مەن وزىمە-وزىم توقتام سالدىم. ەندى اياعىمدى ءىلبي باستىم. ايتكەنمەن كوڭىل دەگەن ءبىر قىزىپ السا، اۋىزدىعىمەن الىسىپ، ىرىق، بەرمەيتىن شىن اساۋ عوي، وسى ايەلدىڭ ءجۇزىن كورىپ قالسايشى دەپ مازامدى الىپ بارادى. تاعى دا اقىلعا سالدىم. «جاقسىنى كورمەك ءۇشىن. ءبىر ايەلدىڭ ءجۇزىن كورگەنىمدە قانشا ايىپ بار؟» اياعىمدى قايتادان جىلدامداتا باستىم.
تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقانىمدا ايەل ماعان بۇرىلا قارادى. بالەندەي سۇلۋ بولماعانمەن، يمان ءجۇزدى، ءبىر كورەرلىك كەلبەتى بار، قارا تورى جۇقا ءوڭدى قازاق ايەلى ەكەن. شاماسى وتىزعا جەتە قويماعانداي. تانىمايتىن اداممەن دە امانداساتىن — ەجەلدەن قازاقتىڭ ادەتى. ءبىلىمنىڭ عۇرپى مۇنداي جاقسى بولار ما، جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ:
— امانسىز با، قارىنداس؟— دەدىم.
— ءوزىڭىز دە امانسىز با، سابىر اعاي،— دەدى ول جىلى شىراي ءبىلدىرىپ.
— عاجاپ! بۇل مىسقازعاننىڭ مەنى ادامى تۇگىل، كۇشىگىنە دەيىن تانيتىن شىعار. بۇرىن كورمەگەن مىناۋ ايەلدىڭ بىردەن مەنىڭ اتىمدى اتاۋى...
— قالقام، مەن ءسىزدى تانىمادىم عوي؟
— ءسىز تانىماعانمەن، ءبىز تانيمىز عوي.
— قالايشا؟..
— مىسقازعاندا سابىر شاكىروۆ دەگەن سوسياليستىك ەنبەك ەرى ازىرگە بىرەۋ-اق قوي،— ايەل ادەپپەن داۋىسىن تاقا قاتتى شىعارماي سىڭعىرلاي كۇلدى.— مىسقازعاندا ءسىزدىڭ سۋرەتىڭىز ىلىنبەگەن بىردە-بىر قۇرمەت تاقتاسى جوق شىعار...
— ءا... ءا!
ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە لەنين، كالينين، بۋدەننىي سەكىلدى جۇرتقا ايگىلى حالىق ءىسىنىڭ قايراتكەرلەرىنىڭ سۋرەتىن عانا كورەتىن ەدىك. ال ءقازىر... تيتتەي ىستەگەن جاقسىلىعىن بولسا، سۋرەتىڭ داليىپ شىعا كەلەدى. بۇل ءبىر جاعىنان ءبىز سەكىلدى قاتارداعى ەڭبەك ادامىن دارىپتەۋ عوي. جاقسى ىقىلاس. ەڭبەگىڭدى جۇرت كورىپ، پارتيا باعالاعانعا نە جەتسىن! ال ەكىنشى جاعىنان، قادىرلەنۋشى تىم كوپ بولسا، قادىردىڭ دا قۇنى كەتەدى. ونىڭ ۇستىنە، جامان بالىقشى سۋ لايلايدى، سول قادىرلەۋدى كوتەرە الماي اۋرە بولىپ جۇرگەندەر از با؟ دەگەنمەن، ايگىلى بولۋدى كىم جەك كورەدى، مىنا جاس ايەلدىڭ مەنى تانيمىن دەگەنى جانىما جىلى ءتيدى. ءبىراق ونىڭ «سۋرەتىڭىز ىلىنبەگەن بىردە-بىر قۇرمەت تاقتاسى جوق شىعار» دەگەن ءسوزى ۇنامادى. بۇدان ءوز باسىمدى جەكە دارىپتەۋدى كوردىم. جۇرتتان الا بوتەن بار «قۇرمەت تاقتاسىنا» سۋرەتىمنىڭ ىلىنۋىندە ماعان دەگەن قولايسىز قۇرمەت جاتىر-اۋ دەپ سەزىكتەندىم. ماقتالسام دا، جاماندالسام دا، جۇرتپەن بىرگە بولسام ەكەن. «جالعىز ءجۇرىپ جول تاپقانشا، كوپپەن بىرگە اداسقان ارتىق» دەپ قازاق بىلمەي ايتقان با.
— «قۇرمەت تاقتاسىنسىز دا» مەن ءسىزدىڭ كوپ جاعدايىڭىزعا سىرتتاي بۇرىننان قانىقپىن،— دەدى ايەل كۇلە قاراپ، مەنىڭ ويىمدى ءبولىپ.
— قالايشا؟
— تاتيانا جەڭگەي ءبىزدىڭ «جەدەل جاردەم اۋرۋحاناسىندا» جۇمىس ىستەپ كەلدى عوي. مەن دە كوپتەن بەرى سوندامىن.
— ءا... ءا؟ اتىڭىز كىم؟
— ءباتيما.
— جوق، بىلمەدىم. تاتيانا ماعان مۇنداي ەسىمدى ايتپاعان ءتارىزدى.
— ەستىمەۋىڭىز مۇمكىن ەمەس، ءبىراق ىقىلاس اۋدارماعان بولارسىز. مەن جايىندا بوتەن دە اڭگىمەلەر ايتسا كەرەك ەدى. ءبىز و كىسىمەن شىن سىرلاس ەدىك.
— ونداي جاقىن بولساڭىزدار، ءبىر ءسارى... ايتسە دە، ماعان ءسىزدىڭ ءوزارا سىرلارىڭىزدى ايتا قويدى ما ەكەن؟ تانيا تىلىنە بەرىك بولاتىن.
— سۇيگەن ادامىنان ايەل ەش قۇپيا سىر جاسىرمايدى. مارقۇم ءسىزدى وتە جاقسى كورەتىن ەدى عوي...
— ونى قايدان بىلەسىز؟..
— ايەل جايىن ايەلدەن سۇراڭىز...
تاتيانانىڭ مەنى جاقسى كورەتىنىنە شەك كەلتىرمەيتىنمىن. ءبىراق قىمبات سىرىن باسقا بىرەۋگە اشا قويدى دەگەنگە سەنگىم كەلمەدى. ايتسە دە... جانىمدا كەلە جاتقان ايەل ماعان ەندى جىلى ۇشىراي باستادى. تاتياناممەن سىرلاس بولىپ ەدىم دەگەن ءسوزى كوپتەن بەرى ءۇن-تۇنسىز جاتقان جۇرەك پەرنەسىن قوزعادى. ەندى ونىمەن دۇرىستاپ سويلەسكىم كەلدى. ىشتەگى ۋايىم سىرتقا شىقپاسا، كەزىندە ەمدەلمەگەن كەسەل ءتارىزدى، كۇننەن-كۇنگە ۇلعايا بەرەدى. تاتيانا قايتىس بولعاننان بەرى ەشكىممەن سىر اشىپ سويلەسپەي، ابدەن قۇسا بولىپ ءجۇر ەدىم، مىناۋ جىلى ءجۇزدى ايەل ماعان جاقسى كەزدەسكەن ءتارىزدى.
— سوندا ءسىز دە دارىگەرسىز بە؟—دەدىم ءۇزىلىپ قالعان ءسوزدى جالعاعىم كەلىپ.
— جوق، مەدسەسترامىن. وسى كول جاعاسىندا «جەدەل جاردەمنىڭ» بولىمشەسى بار. الدەقالاي بىرەۋ-مىرەۋ اپاتقا ۇشىراسا، جاردەم كورسەتۋ كەرەك قوي... بۇگىن مەنىڭ كەزەگىم ەدى.
— ءا... ءا!
ءدال وسى كەزدە ءبىز كول جاعاسىنان ءسال الىستاۋ تۇرعان رەستوراننىڭ جانىنا كەلىپ قالعان ەكەنبىز. تاعام دايىندايتىن جەردى كورگەندىكتەن بە، كەنەت قارنىم اشىپ كەتتى. مەن:
— ەگەر ايىپ كورمەسەڭىز، مىناعان كىرىپ ءنار جالعاپ شىقساق قايتەر ەدى؟— دەدىم. ويىم تەك جانىمداعى ايەلمەن ازىراق سويلەسە تۇرۋ.
ءباتيما قول ساعاتىنا قارادى.
— ءيا، تۇسكى اس مەزگىلى بولىپ قالعان ەكەن. كىرسەك كىرەيىك. ءبىراق كوپ وتىرمالىق. مەنى ىزدەپ قالىپ جۇرۋلەرى مۇمكىن.
ءبىز قابىرعاسى شىنىلى، كافەتەريي تەكتەس، جازعى ماۋسىمعا ارنالىپ سالىنعان جەڭىل تاعامدى رەستورانعا كىردىك. كىسى از ەكەن. ءار جەردە ەكى ۇشتەن شۇيىركەلەسىپ وتىرعان بەس-التى توپ قانا كورىنەدى. سۋعا شومىلۋعا كەلگەن جۇرت مىنانداي تاماشا كۇندە رەستوراندى قايتسىن ءبارى كول جاعاسىندا... مەن مۇنداعى جۇرتقا جوندەپ قاراماستان ءباتيمانى ەرتىپ، تۇكپىر جاقتاعى ءبىر ستولعا بارىپ وتىردىم. مەن قاراماعانمەن، جۇرتتىڭ ءبارى بىزگە قاراپ قالعانىن سەزىپ كەلەمىن. كىم بىلەدى، «ايەلىنىڭ جىلىن وتكىزبەي، مىناۋ دا جانىنا ءبىر شۇيكەباستى جان تورسىق ەتىپ بايلاپ ۇلگىرگەن ەكەن!» دەپ جاتقاندار دا بار شىعار. ءبىراق مەنىڭ ويىمدا ءباتيماعا دەگەن ارام پيعىل جوق. قامىعىپ جۇرگەن كوڭىلدىڭ بۇل ءبىر جاي اشەيىن جەلدەسىندى تىرشىلىك جەلپىنۋى. ايەلىمنىڭ سىرلاس دوسىمەن سىرلاسۋ. تاتيانامدى ەسكە ءتۇسىرىپ، بار اقىل-ويىمدى، جۇرەك سەزىمىمدى تورلاپ العان شىنجىردى ازىراق بوساتۋ.
ءبىز ستولعا وتىرىسىمەن، قاسىمىزعا موسقال اس تاسۋشى ايەل جەتىپ كەلدى.
— نە ىشىپ-جەيسىزدەر؟— دەدى مەنىڭ جاس ايەلمەن كەلىپ وتىرعانىمدى جاقتىرماعانداي، قاسىمداعى ءباتيماعا تۇكسيە ءبىر قاراپ قويىپ.
مەن مەنيۋدى ءباتيماعا قاراي ىسىردىم.
— ءسىز تاڭداڭىز. ماعان قانداي تاعام بولسا دا جارايدى.
ءباتيما قىلىمسىپ بالسىنە قالعان جوق.
— جارايدى،— دەپ مەنيۋگە كوز جۇگىرتىپ شىقتى،— ەكى لانگەت... ەكى سالات... ەكى ستاكان شاي. وسى جەتەدى عوي دەيمىن.
— ىشىمدىكتەن نە اكەل دەيسىزدەر؟— اس تاسۋشى ايەلدىڭ داۋسى بۇرىنعى قالپىندا سۋىق. ءسىرا، ءباتيمانىڭ تاعامدى ەكەۋمىزدىڭ اتىمىزدان ەركىندەي ايتقانىنان ءبىر جامان ويعا كەلىپ قالعانداي.
ءوز باسىم ىشىمدىككە قۇمار جان ەمەسپىن. ءبىراق مۇندايدا بىرەر شيشانىڭ تىعىنىنىڭ الىنۋى ادەت قوي. ونىڭ ۇستىنە جاس ايەلمەن اڭگىمەلەسپەكپىن. ال ىشىمدىك ساقاۋدى دا سويلەتەتىنى بارىمىزگە ءمالىم. سوندىقتان مەن:
— ءبىر شامپان اكەلگەنىڭىز ءجون،— دەدىم.
— جوق، كەرەگى جوق،— دەدى ءباتيما،— ماعان قىزمەتتە ءجۇرىپ ىشۋگە بولمايدى. ال سىزگە بۇگىنگىدەي تاماشا كۇندە شاراپپەن اۋرەلەنۋدىڭ قاجەتى جوق.
ءباتيمانىڭ بۇلاي تۇجىرا سويلەگەنىنەن ساسىپ قالدىم. اۋزىما سەز تۇسپەي:
— مەيلىڭىز،— دەي سالدىم.
اس اكەلۋشى ايەل ەنجار بۇرىلدى دا، كەتىپ قالدى. قاسىمداعى ءباتيماعا ايتار سەز اۋزىما جاڭا ءتۇستى.
— بەيتانىس اداممەن شاراپ ءىشىپ وتىرعانىمدى ەرىم كەرىپ قالادى دەپ قورقاسىز با؟.. قورىقپاي-اق قويىڭىز... مەن ونداي كادىك الاتىن ءازازىل داۋىردەن الدەقاشان ەتكەن جانمىن
بۇل ءسوزدى ايتارىن ايتسام دا، قىسىلىپ كەتتىم. اۋىزدان شىققان سەز اتقان وقپەن تەڭ، ويباي سالساڭ دا، ەندى ونى قايتىپ ورالتا المايسىڭ. ءباتيما بەتىمە كۇلىمسىرەي قارادى.
— ونداي ويدان ءوزىم دە اۋلاقپىن... جانە مەنى سىزدەن قىزعانار ەشكىمىم دە جوق.
تاعى دا اڭعارماي سويلەپ قالدىم.
— ەشكىمىم جوعىڭىز قالاي؟ سىزدەي جاپ-جاس ادامنىڭ ەرسىز بولۋى...
ءسوزىمدى اياقتاماي توقتادىم. ءباتيما مەنىڭ ويىمدى ءوزى اياقتادى.
— مۇمكىن ەمەس دەمەكسىز عوي؟ نەگە مۇمكىن بولماسىن. بۇل جالعاندا تەك ولگەن عانا قايتا تىرىلمەيدى، وزگەنىڭ ءبارى دە مۇمكىن... مەن ءتىپتى ەرگە شىققان ەمەسپىن...
— «نەگە؟» دەپ سۇراپ، ءۇشىنشى رەت قاتەلەسە جازداپ ازەر توقتادىم. ءباتيمانىڭ كىم ەكەنى ەندى ەسىمە ءتۇستى.
«مەنىڭ ءبىر جاقىن سىرلاس قىز دوستىم بار،— دەگەن ءبىر كۇنى تاتيانا،— قانداي جىگىت بولسا دا، اۋزىنىڭ سۋى قۇريتىن، ءتۇر الپەتى دە كەلىستى، مىنەزى جىبەكتەي جۇمساق، ءتىرى جاننىڭ پەرىشتەسى. ءوزى وتىزدى باۋىرلاپ قالدى، ءبىراق ءالى ەرگە شىققان جوق». «نەگە شىقپاي ءجۇر، اۋرۋى بار ما؟» دەگەن سۇراعىما ايەلىم: «جانى اۋىرادى»،— دەپ جاۋاپ بەرگەن. «جانى اۋىرعانى قالاي؟ دۇرىسىراق تۇسىندىرۋگە بولماي ما؟» دەگەم مەن، بولسا دا انىعىن بىلەيىن دەپ. «جانى اۋىرعاندى بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟ ءوز باسىڭنان وتپەگەندەي...»— دەپ ايەلىم ءزىلسىز كۇلگەن. سودان كەيىن وسى ءباتيمانىڭ وقيعاسىن ايتىپ بەرگەن:
«ول مەديسينا ۋچيليششەسىندە وقىپ جۇرگەندە وزىندەي ءبىر جاس جىگىتتى پارمەنىنشە ۇناتادى. جىگىت تە بۇل دەگەندە قۇر شىقپاعان جانى، ءولىپ-وشىپ تۇرادى. اقىرىندا ەكەۋى كۇز قوسىلماق بولادى. جىگىت جازعى كانيكۋلىندا ەلىنە كەتەدى. كۇز كەلمەي قالادى. ارتىنان ءباتيما سۇيگەن جىگىتى ەلىنە بارعان سوڭ بوتەن قىزعا ۇيلەنگەنىن ەستيدى. بالاداي سەنگىش، شىن گاۋھارداي تازا بالدىرعان جاس جاقسى كورگەن ادامىنىڭ وسىنشالىق وپاسىز بولعانىنان جانى تۇرشىگەدى. جىلايدى، جىگىتتى ەسى كەتە سۇيگەن البىرت جاس سول كۇندەردە ءوزىن-وزى ولىمگە دە قيماقشى بولادى. ءبىراق، جاقسى كورگەن جىگىتىن قيمايدى. «ۇيلەنگەنى بەكەر شىعار. مۇمكىن ول قايتىپ كەلەر» دەپ ۇزاق كۇتەدى. ءبىراق جىگىت قايتىپ ورالمايدى. بۇل جاس قىزدىڭ جۇرەگىن بىرتە-بىرتە قاتايتادى. ەركەككە دەگەن جۇمساق سەزىمىن ەندى قارا تاسقا اينالدىرادى. ولاردىڭ ءبارى دە ءوزىنىڭ سۇيگەن جانىڭداي وپاسىز دەگەن ۇعىمعا بەكىندىرەدى. مىنە، سول ءباتيما بىزدە مەدسەسترا بولىپ قىزمەت ىستەگەنىنە ءۇش جىلدان اسىپ كەتتى. سودان بەرى وعان قىرىنداعان، ءسوز ايتقان جىگىتتەر دە از ەمەس، ءبىراق ول بىرەۋىنە دە قاراپ تۇرعان جوق. «ءومىر بويى وسىلاي بويداق وتپەكسىڭ بە؟»،— دەسەم: «سويتەتىن شىعارمىن... ءسوز ايتىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىر دە ءبىرى ۇنامايدى. ءبارى دە ءابدىراحمانعا (بۇل سونداعى جاقسى كورگەن جىگىتى) ۇقسامايدى. ال ۇقساي قالسا، ءابدىراحمان سەكىلدى الداپ كەتەتىندەي كورىنەدى دە تۇرادى»،— دەيدى...
سونداعى قىز وسى ءباتيما ەكەنىنە شەك كەلتىرمەدىم. اتى دا ەندى ەسىمە ءتۇستى.مەن ونىڭ بەتىنە بۇ جولى ويلانا قارادىم. شي اراسىنداعى قارا سۋداي تۇنعان كەزدەرىنەن ءبىر بىتپەس قايعى تۇمانىن كوردىم. «قىز — كىلتى جوعالعان ساندىق» دەيدى قازاق. سول اشىلماس ساندىق ماعان ەندى وسى ءباتيما بولدى «بۇل ساندىقتىڭ كىلتىن كىم تابار؟ تابىلار ما ەكەن؟ تابىلسا التىن ساندىق ىشىنەن جىگىتكە دەگەن قانداي جان «مەن يەمىن» دەپ قولىن سوزار؟» وتىن باردا وت سونبەيدى. جۇرەكتەگى جىلۋلىق سۋىماي، ادامنىڭ ءۇمىتى وشپەيدى. ماعان ءباتيما ەندى كۇر تاڭ قالارلىق سۇلۋ شاشىمەن عانا ەمەس، ەزىنىڭ سوناۋ قايعىلى ماحابباتىمەن دە، قارا سۋداي تۇڭعيىق ويلى كوزدەرىمەن دە ۇناي باستادى. ونىمەن ەندى شىن سىرلاسقىم كەلدى. ءبىراق اڭگىمەنى نەدەن باستاۋدى تابا الماي كىبىرتىكتەنىپ وتىرمىن. مەنىڭ اۋىر مىندەتىمدى ءباتيمانىڭ ءوزى جەڭىلدەتىپ بەردى.
— ايدادان حابار بار ما، قالاي وقىپ ءجۇر ەكەن؟— دەدى.
ايدا — تاتيانادان تۋعان جالعىز قىزىم. ون جىلدىقتى بىتىرگەننەن كەيىن، الماتىداعى شەت ءتىلى ينستيتۋتىنا تۇسكەن. ماڭدايىما بىتكەن جالعىزىم بولعاندىقتان، ونى وتە-موتە جاقسى كورەتىنمىن. ايدا تۋرالى ءباتيمانىڭ سۇراعانى جانىما ىستىق كۇنگى سامال جەلدەي جۇمساق ءتيدى. جانە ءباتيمانىڭ مەنىڭ بالام جايىندا ءسوز قوزعاعانى ماعان ۇناپ كەتتى.
— جاقىندا عانا حات الدىم، دەنى ساۋ، ساباعىن جاقسى وقىپ ءجۇر.
— شەشەسىنە تارتسا، ۇقىپتى بولۋعا ءتيىستى.
ءباتيمانىڭ بۇل ءسوزى دە ماعان ۇنادى. ءبىر ورىندا كوپ تۇرسا — سۋ دا بۇزىلادى. ۇنەمى قامىعا بەرىلسە، ادام قيالي بولادى. تاتيانا قايتقالى كوڭىلىم بىردە-بىر سەرگىپ كورگەن ەمەس. مۇندايدا ادام ءولىم تۋرالى كوپ ويلاي باستايدى ەكەن. ال ءولىمدى كوپ ويلاي بەرسەڭ، ءومىردىڭ دە قىزىعى كەتەدى. اقىلىمنان اداسپاعانمەن، سوڭعى كەزدە بويىمدى ءبىر ءزىل باسىپ، سىڭارىنان ايىرىلعان اققۋداي، تىم جابىعىپ كەتكەم. بۇيتە بەرسەم، ءتۇبى قايعى دەگەن قارا تاستىڭ استىندا قالاتىنىمدى سەزىنەم. سوندىقتان بۇگىنگى كول باسىنا كەلۋىم دە وسى قايعىدان قاشۋدىڭ ءبىر جولى ەدى. ءباتيماعا كەزدەسكەننەن بەرى ازىراق سەرگي تۇسكەن ءتارىزدىمىن. ءالى دە بولسا كوڭىلىم كوتەرىلگەنىن تىلەيمىن. باتيما تاعى دا ءوزى ءسوز تاستادى:
— تاتيانا جەڭگەي سىزدەردىڭ تاتۋ-تاتتىلىكتەرىڭىزدى ۇنەمى اڭگىمە ەتەتىن ەدى...
— ءيا، ءبىز تاعى ءجۇز جىل ءومىر سۇرسەك تە، سول ءتاتۋ-تاتتى قالپىمىزدا وتەر ەدىك. ءوزىم وسىلاي ويلايتىن ەدىم.
— ءومىردىڭ قىزىعىنىڭ ءوزى دە سوندا عوي. ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ اراسىنداعى بالداي ءتاتتى دوستىققا نە جەتسىن.
— ءبىراق ءومىردىڭ قىزىعى تەك دوستىقتىڭ بالداي تاتتىلىگىندە عانا ەمەس، سول بالداي ءتاتتى دوستىقتى تاۋىسىپ الماۋدا.
ماحاببات دەگەن ۇعىممەن اۋىستىرىپ العانىمىزدى ەكەۋمىز دە بىردەي ءتۇسىنىپ وتىرمىز. ماحاببات، ءلاززات دەگەن سوزدەردى اۋزىما ءبىرىنشى بوپ الۋعا مەن ۇلكەندىگىمنەن قىسىلامىن، ال ءباتيما جاسى كىشىلىگىنەن ىڭعايسىز كورەدى.
— راس ايتاسىز،— دەدى ول ەندى كۇرسىنىپ،— دوستىقتى تاۋىسپاي ساقتاۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. بۇعان مەنىڭ كوزىم الدەقاشان جەتكەن...
«ايەل سىرىن ۇناتپاعان ادامىنا اشپايدى. سوڭعى ءسوز سىر اشۋ ەمەس پە؟ الدە مەنىڭ جاسىم ۇلكەندىگىن باعالاپ جاي اشەيىن اڭگىمەلەسۋى مە؟ جاسى ۇلكەن ادامعا سىرىڭنان ازداپ حابار بەرۋدىڭ قانداي ايىبى بار؟ ءوزى مەنى اعا ساناپ، ەشكىمگە ايتپاي كەلگەن قۇپياسىنان ءبىر دەرەك بەرىپ وتىرعاندا، مەنىڭ وعان اقىل قوسپاۋىم دۇرىس پا؟ دۇرىس بولماس ەدى».
— بارلىق جۇرتتىڭ دوستىقتى ساقتاي المايتىنىنا كوزىڭىز جەتەردەي — ءالى جاسسىز عوي، بۇل ءتۇڭىلۋىڭىز تىم ەرتە ءتارىزدى.
— تەك جاقسىلىقتىڭ عانا ەرتە-كەشى جوق. ال جاماندىق ەرتە كەلسە، ادامدى ەرتە قارتايتادى.
ءباتيمانىڭ «نەگە ەرتە قارتايعانىن» بىلسەم دە، اڭگىمەلەسە تۇسكىم كەلدى.
— كوڭىلىڭىز بىرەۋدەن تىم قاتتى قالعان ءتارىزدى عوي.
— قالعانى راس.
— ونىڭىز، تەگى، قانداي ادام بولدى ەكەن؟
ءباتيما جۇدەي كۇلدى.
— ناشار ادام بولعانى عوي...
— ءبىراق وعان دەگەن وكپەڭىزدى جۇرت بىتكەنگە ارتپايتىن شىعارسىز؟
ءباتيما مەنىڭ بەتىمە ەڭ العاشقى رەت تىكەلەي قارادى.
— جۇرت بىتكەننىڭ ءبارى مەنىڭ كوڭىلىم قالعان ادامداي بولسا، مەنىڭ وكپەم بارلىعىنا دا ورتاق.
مەن دە ءسال ازىلدەي كۇلدىم.
— وندا بار جۇرتتى ءسىزدىڭ سىنىڭىزعا سالاتىن بولدىق قوي.
ءباتيما ەندى جىميا كۇلدى.
— «مەن تاقيا تىگىپ ساتاتىن بولسام — ادام بىتكەننىڭ ءبارى باسسىز تۋعانى دۇرىس دەر ەدىم» دەگەن ەكەن ءبىر ولاق. ەگەر جۇرت بىتكەن مەنى وزىنە تورەشى ەتەر بولسا، مەنەن جاقسى باعا الۋى قيىن بولار.
— ايتكەنمەن، ءسىزدى ەزىمە تورەشى ەتۋدەن باس تارتپاس ەدىم.
بۇل ءسوزدى ايتىپ قالسام دا، ءوزىم دە جەرگە كىرەردەي ۇيالدىم. «اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى» دەگەن وسى دا. ءسىرا، ءباتيما ماعان ۇناي باستاعانداي. وسى سەبەپتەن دە جاڭا عانا ويىمدا پايدا بولعان ءبىر جاقسى سەزىم، بويى قاتىپ، بۋىنى بەكىمەي جاتىپ، اۋزىمنان شىعىپ كەتكەن ءتارىزدى. دەمەك، ۇيالعانىم بولماسا، ايتقانىما وكىنگەم جوق.
ءباتيما مەنىڭ بەتىمە تاعى دا ويلانا قارادى.
— ءسىز مەنى وزىڭىزگە ءادىل تورەشى بولادى دەپ سەنەسىز بە؟
كوپتەن بەرى ۇمىتىلا باستاعان ءبىر جىلى سەزىم بويىمدى كەنەت بيلەي جونەلدى. «سەنەمىن» دەگەن ءسوزدى ايتقانشا، اس تاسۋشى ايەل ءبىر پودنوس ەتىپ ءبىزدىڭ تاعامىمىزدى الىپ كەلدى. جاڭا تۇتانىپ كەلە جاتقان وت جەل ۇرلەپ وشىرگەندەي بىردەن سونە قالدى. ونى جاندىرۋ ءۇشىن قايتادان تۇتاندىرۋ كەرەك. ءبىراق الدىمىزعا كەلگەن تاعامدى بىلاي تاستاپ، ءسوزىمىزدى جالعاي بەرۋدى ەكەۋمىز دە ىڭعايسىز كوردىك. امال جوق، اسقا كىرىستىك.
جىلعا سۋى تەڭىزدىڭ ءتۇرىن بۇزبايدى، ءىشىپ وتىرعان اس ءبىزدىڭ ويىمىزدى بۇزعان جوق. ءارقايسىمىز ءوز قۇپيامىزدى ىشتەي شولۋدامىز. شاماسى، ەكەۋ ارا شەشەتىن ءبىر جۇمباق پايدا بولعان ءتارىزدى. ول قانداي جۇمباق؟ كۇنى بۇرىن ايتۋ قيىن. ەكەۋمىزدىڭ ءسوزىمىز دە شىن جۇرەكتەن شىققانى داۋسىز. ال شىن جۇرەكتەن شىققان ءسوز جان تەربەيدى. ءباتيمانىڭ ءسوزى دە مەنىڭ جانىمدى تەربەتىپ بارا جاتقانداي. ول ماعان ۇناپ قالعانداي. اسىرەسە، مىنەزى. ال مىنەزى جاقسىنىڭ ءتۇرى دە جاقسى.
جۇرەك تەمىرشە توتتانادى، توتىن الا بىلسەڭ، تەمىرشە تازالانا دا الادى. ءباتيمانىڭ مۇڭدى كوزى ماعان قاراي بەرسە، مەنىڭ جۇبايىم قايتىس بولعاننان بەرى قايعىدان توتتانعان جۇرەگىمدى تازارتاتىن ءتارىزدى. سودان با، ايتەۋىر، مەن ونىمەن تاعى دا سويلەسە تۇسكىم كەلەدى. سويلەسۋ ەمەس، الدەنەنى ۇعىنعىم كەلەدى. ويتكەنى قۇرعاق قۇدىق شىقپەن تولمايدى، ءون بويىڭدى جايىلعان شەر قۇر سويلەسۋمەن شىقپايدى. ەندى ماعان ءتىل عانا ەمەس، جۇرەكتىڭ ءوزىنىن دە سويلەگەنى كەرەك. ال، ءباتيمانىڭ جۇرەگى ءالى دۇرىستاپ سويلەمەگەن ءتارىزدى. ەندى مەن سول جۇرەكتىڭ سويلەۋىن تىلەيمىن. سۋ وزىنە ويپات تاپسا، ادام ءوزىنىڭ تىلەگىنە جول تابادى، ەندى سول جولدى ىزدەپ باسىم اڭكى-تاڭكى بولا باستادى. ءبىراق ءباتيما كەنەت:
— اقبايان جەڭگەي سىزدەن كوزىن الار ەمەس،— دەدى.
اقباياننىڭ اتى شىققاندا، مەن جالت قارادىم. ايەلىم ولگەلى ونى كورگەن جوق ەدىم. زالدىڭ ارعى بۇرىشىندا ءبىر بۇيرا شاشتى قارا تورى جىگىتپەن وتىر ەكەن. كوزىم تۇسكەن ساتتە-اق جۇرەگىم ءدىر ەتە قالدى. ءسىرا، مەن ونى ولە-ولگەنشە ۇمىتا المايتىن شىعارمىن. ءبىر ۋاقىتتا باتپانداپ كىرگەن ماحابباتتىڭ قۋانىشى ۇزاق جىلدان بەرى مىسقىلداپ قايعى بولىپ قانشا شىقسا دا، ءسىرا، بۇل جالعاندا بىتەر ەمەس. جاستاعى جاقسى كورگەنىم جۇرەگىمە شىن التىن شوڭگە بولىپ قادالعان ەكەن، مەن ونى الىپ تاستاعىم كەلگەنمەن دە، ءبىرجولاتا الىپ تاستاي الماعان ەكەم. اقبايانعا دەگەن ماحابباتىم شىنىندا جانىما قادالعان التىن شوڭگە بولدى. توت باسىپ، جۇرەگىمدى شىرىتپەيدى دە، نە بوساپ سۋىرىلىپ الىنبايدى دا. ماڭگىلىك تابجىلماي تۇرادى دا قويادى. سول سەبەپتەن دە مەن ونى كورگەن سايىن قۋانىپ قالامىن. قولىما تۇسپەس التىن قۇس ەكەنىن بىلسەم دە، ءوزىمدى-وزىم ۇستاي المايمىن. بۇنى اقبايان دا بىلەتىنى سەزسىز. ءبىراق مەنىڭ قايعىمدى ازايتقىسى كەلەتىن ول جوق. ماعان قاراپ قويىپ جانىنداعى جىگىتكە بىردەمەنى ايتىپ كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. بوتەن ادامنىڭ ايەلى بولسا دا، مەن ونى كۇيەۋىنەن، نەمەسە جانىنداعى جىگىتتەن قىزعانىپ ءولىپ بارام. جاسى كەلگەن ادامعا بوتەننىڭ ايەلىن قىزعانۋدىڭ ءوزى قانداي كەلىسپەيتىن مىنەز. ءبىراق، امال نە، «قۇداي قىرىنا السا، قىرقىڭا كەلگەندە دە تاز بولاسىڭ». ونى ولگەنشە جاقسى كورىپ كەتەتىنمىن. اقبايانعا كوزىم تۇسكەننەن-اق، ءباتيماعا ازداپ جىلىنا باستاعان سەزىمىم بىردەن سۋي جونەلدى. اراڭدا شىن ماحاببات بولماسا، جۇرەگىڭ قانشا لاۋلاپ تۇتانسا دا، تەز سونەدى. ءباتيماعا دەگەن مەنىڭ سەزىمىم دە سونداي بولدى. اقباياندى كورىپ ەدىم، بىردەن باسىلا قالدى. كوڭىل كۇيى قاشان دا بەتكە شىعادى، مەنىڭ ءحالىمدى ءباتيما جۇزىمنەن بىردەن ءتۇسىندى بىلەم، ماعان مۇڭايا ءبىراز قاراپ وتىردى دا:
— گۇل قايدا بولسا، كوبەلەك سوندا،— دەدى اقبايان جاققا كوز تاستاپ.،
گۇل ارينە — اقبايان، كوبەلەگى — جانىنداعى جىگىتى بولار. قىرىققا كەلىپ قالسا دا، اقباياننىڭ بەتىندە ءالى ءاجىم جوق. قامىستى كولدىڭ اق سازانىنداي اپپاق. ءوزىن-وزى كۇتە بىلگەندىگىنەن بە، دەنەسى دە كوز تويارلىقتاي سىمباتتى. ەركەكتىڭ كوزىنە ەرەكشە ىلىنەتىن كەي مۇشەلەرى قىز كۇنىندەگىسىنەن گورى ايىرىقشا تولىعا ءتۇسىپ، اش بەلىن جىپ-جىڭىشكە ەتىپ كورسەتەدى.
«قىرىقتاعى ايەل قىز كەزىندە سۇيگەن ادامىنا عانا كورىكتى» دەپتى ستەندال. سوندىقتان بولۋى كەرەك، مەن ونىڭ اجارلى تۇرىنە سىرتتاي كوز تاستاپ:
— راس، اقبايان — سۇلۋ ايەل،— دەدىم.
قاي ايەل بوتەن ايەلدى ماقتاعاندى جاقسى كورگەن، ءباتيما دا مەنىڭ ءسوزىمدى جاقتىرماعان ءتارىزدى.
— سۇلۋ ايەلدىڭ ماحابباتى تۇراقسىز كەلەدى دەيدى عوي كەيبىر جۇرت...
ءباتيما نەگە بۇلاي دەيدى؟ اقبايانعا دەگەن باقاستىعى ما؟ سۇلۋ ايەلدى اجارسىز ايەلدىڭ كوبى جەك كورەدى دەگەن قاۋەسەت راس بولعانى ما؟ ءبىراق ءباتيمانىڭ ءوزى ونداي اجارسىز جان ەمەس قوي. جانە اقباياندى جەك كورەتىندەي سەبەبى قانداي؟ الدە ءبىر كەزدە مەنىڭ عاشىق بولعانىمدى بىلەدى مە؟ جوق، ول مۇمكىن ەمەس. بىلگەن كۇندە دە مەن ءۇشىن اقباياندى جەك كورەردەي قانداي سەبەبى بار؟ ونداي جاعدايعا جەتۋ ءۇشىن ءباتيما ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بىردەمە بولۋ كەرەك قوي. ال ونداي بىردەمەنىڭ ازىرگە قيسىنى دا جوق ەكەنى ەكەۋمىزگە دە ءمالىم ەمەس پە؟ ارينە، ءمالىم. ويتكەنى، ءبىرىمىزدى-بىرىمىز ءالى جوندەپ تانىعان دا جوقپىز. ونىڭ ۇستىنە، ءباتيماداي جان قىزىعا قويارلىقتاي مەن جاس ادام ەمەسپىن. الدە ول تاتيانادان اقبايان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى ەسكى اڭگىمەنى ەستىپ، تاتيانا ءۇشىن اقباياندى جەك كورىپ وتىر ما؟» ايتەۋىر، ماعان ءباتيمانىڭ اقبايانعا بەرگەن مىنەزدەمەسى ازىرگە تۇسىنىكسىز...
— ءسىز اقباياندى جاقسى تانيسىز با؟— دەدىم مەن.— جاقسى بىلمەسەڭىز، ول تۋرالى الگى ايتقان ءسوزىڭىز ارتىق ءتارىزدى.
— جوق، مەن و كىسىنى تانىمايمىن. تەك جۇرتتىڭ ايتۋىنان عانا بىلەمىن.
— جۇرت اقبايان تۋرالى جامان اتاي ما؟
— بالەن جىل وتاسقان ەرىمەن ونىڭ باسىنا ءىس تۇسكەن كەزدە... جاقسى ايەل كونەكتى سىرتتان تىلەمەس بولار ەدى.
اقباياننىڭ ەرى ءالجان مىسقازعانداعى ءبىر ترەستىڭ باستىعى بولاتىن، جاقىندا قىزمەتىنەن الىنعان. مۇنداي ءىس كىمنىڭ باسىنا بولسا دا تۋادى. بۇل تۋرالى اڭگىمە سوڭىنان. ال ءقازىر... اقباياندى «كونەكتى سىرتتان تىلەپ ءجۇر» دەگەن سوزگە قيعىم كەلمەدى. جاقسى كورگەن جۇرەك ونى ونداي جاماندىققا جولاتپاۋعا تىرىستى. وعان اراشا ءتۇسۋدى وزىمە بورىش سانادىم.
— ءسىز قاتەلەسىپ وتىرسىز عوي دەيمىن، مەن بىلەتىن اقبايان ونداي ادام ەمەس.
ءباتيما تەك اقبايان جاققا مويىن بۇردى دا قويدى.
— جانىنداعىسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— بىلمەيمىن.
— بىلمەسەڭىز...— دەپ ءباتيما بىردەمەنى ايتپاقشى بولىپ كەلە جاتىر ەدى، رەستورانعا جۇگىرە ءبىر جاس جىگىت كورىپ كەلدى.
— اپاي، ءسىزدىڭ جاردەمىڭىز جەدەل كەرەك بولىپ قالدى،— دەدى ول اسىعا،— مەنىڭ ەكى جولداسىم جوق جەردەن توبەلەسىپ قاپ...
ءباتيما قوشتاسپاستان رەستوراننان اسىعا شىعا جونەلدى. مىنە، سودان بەرى ونى كورگەن ەمەسپىن. اقىرىندا مىنانداي جاعدايعا كەزدەستىم. اسىرەسە، ماعان ءباتيمانىڭ مەنى «جەدەل جاردەم» ماشيناسىمەن بارىپ اقباياننىڭ ۇيىنەن الىپ كەلگەنى باتادى. بۇل باياعى ونىڭ اقبايان جايىنداعى ءسوزىن راسقا شىعارۋدى بىلاي قويعاندا، مەنىڭ ءوز باسىمنىڭ دا جاماندىقتان الىسقا كەتپەگەنىن كورسەتكەندەي. ءباتيمانىڭ ماعان ءسال وكپەلەگەندەي بوپ جۇرگەنى دە وسىدان با دەپ ويلايمىن. بيشارا، مەنىڭ اقبايانعا دەگەن جۇرەگىمدە ساقتالعان كەسەلدىڭ قانداي اۋىر ەكەنىن، قايدان ءبىلسىن! بىلگەن بولسا، ماعان رەنجىمەس ەدى عوي! ۇيلەنىپ، بالام بوپ، باقىتتى ءومىر سۇرسەم دە، اقباياندى ۇمىتا الماعانىمدى ءباتيما تۇسىنە الار ما؟ جوق، تۇسىنە المايدى. «ارقالاعانى التىن بولسا دا، تۇيەنىڭ تاماعى — تىكەن» دەگەن وسى. ءومىر شىركىندى قۋانىشتى ەتىپ بارا جاتىر دەسەم دە، جۇرەگىمدە قالعان بار قايعىم — اقبايان!
وسىنداي ويدا جاتقانىمدا ۇيگە ءباتيما كىردى. ول بۇگىن دە جۇدەۋ. ءبىز كەشكى اسىمىزدى باعانا ىشكەنبىز. كوپ كەشىكپەي ۇيىقتاۋىمىز كەرەك. ۇيىقتار الدىندا ءباتيما كەلىپ تەرمومەتر قويىپ كەتەدى. جانە ءوزى كەزەكشى بولعان كۇنى تۇندە مەن جاتقان بولمەگە ەكى-ۇش رەت كىرىپ، ءحالىمدى ءبىلىپ جۇرەدى. ول قولتىعىما قويعان تەرمومەترىن الىپ قارادى دا:
— ىستىقتىعىڭىز ءسال كوتەرىلىپتى،— دەدى،— ءسىرا، جۇرەگىڭىز تاعى مازاڭىزدى الىپ جاتىر-اۋ...
— بۇل جۇرەك ءبىر بۇگىن عانا ما، ءومىر بويى مازانى الىپ كەلەدى عوي...
ءباتيما بەتىمە ءۇن-تۇنسىز قاراپ ءسال تۇردى دا:
— مىسقازعان شاحتاسىندا جۇمىس ىستەگەن جۇمىسشىلارى مۇنداي جۇرەك اۋرۋىمەن تاقا كوپ اۋىرا قويمايدى. ءسىزدىڭ، ءسىرا، بوتەن دە كورگەن اۋىرتپالىقتارىڭىز بار بولعانى عوي...— دەدى.
— مەن مايدان ازابىن دا باسىمنان وتكىزدىم عوي.
— مايداندا بولعان جالعىز ءسىز بە؟..
— مەنىڭ باسىمنان وندا قانداي ءومىر ەتكەنىن بىلمەيسىڭ عوي...
— ارينە، بىلمەيمىن... جالپى مەن ءسىز جايىندا تاتيانا جەڭگەي ايتقان بىرەن-ساران جاقسى سەزدەن بوتەن ەشتەڭە دە بىلمەيمىن.
كۇندىز ءبىر مارتەبە ۇيىقتاپ العان ادامعا ءتۇن قانداي ۇزاق. اسىرەسە، اۋرۋحانا ىشىندە. ونىڭ ۇستىنە ىشىڭدە جاتقان سىردىڭ ءوزى ءبىر ءزىل ەمەس پە، سىرتقا شىقپاسا، مازاڭدى الا بەرەدى. كەنەت مەن باسىمنان وتكەن ءومىرىمدى ءباتيماعا ايتقىم كەلىپ كەتتى.
— ەگەر تىڭداعىڭىز كەلسە، باسىمنان وتكەندى سىزگە سىر قىپ ايتىپ بەرۋگە بارمىن.
ول قۋانىپ قالدى.
— تەك اۋرۋلاردى ءبىر قاراپ كەلەيىن،— دەدى،— ءبارى توسەكتەرىنە جاتتى ما ەكەن؟
IV
— سىرتتان قاراعان ادامعا سوعىس تا قىزىق. ءبىراق راسىندا ولاي ەمەس. سوعىس — بۇ دۇنيەنىڭ دوزاعى. ونىڭ اۋىر سىنىنان وتكەندەر دە بار، وتە الماعاندار دا كوپ. ءباتيما، مەن ساعان اڭداۋسىزدا باستالعان ايقاسقا شىداي الماي، العاشقى كەزدە نەمىس باسقىنشىلارىنان قالاي شەگىنگەنىمىز جايىندا جىر ەتپەك ەمەسپىن. بۇل تۋرالى تالاي كىتاپتاردا جازىلعان. تالاي اڭگىمەلەر دە ايتىلعان. سان رەت قۇر بەنزين قۇيىلعان شىنىمەن نەمىس تانكتەرىنە قارسى جۇگىرگەنبىز. نۇركەن ءابدىروۆ سەكىلدى ەر ازاماتتارىمىز جانعان سامولەتىمەن جاۋ شەبىن قيراتىپ، نەمەسە سۇلتان بايماعامبەتوۆ ءتارىزدى جاۋ جۇرەك جىگىتتەرىمىز پۋلەمەت وتى باس كوتەرتپەگەن دزوت تەسىگىن كەۋدەسىمەن جاۋىپ، قازا تاپتى. وتان، ەل ءۇشىن ءبىز قولىمىزدان كەلگەن ەرلىگىمىزدى اياعان جوقپىز. جوق، ءباتيما، مەن سوعىستىڭ ءبىز شەگىنگەن اۋىر كۇندەرى جايىندا اڭگىمە ەتپەك ەمەسپىن،— دەدىم، ول اۋرۋلاردى ارالاپ كەلىپ، مەنىڭ جانىما وتىرعاننان كەيىن.
— نە جايىندا ايتساڭىز دا، مەنىڭ بار ىقىلاسىم سىزدە،— دەدى ءباتيما ءسال تومەن قاراپ،— تەك ءوزىڭىز قاتىسقان، نە باسىڭىزدان، وتكەن وقيعالارىڭىزدى ايتىڭىز... ءسىز جايىندا ءتىپتى ەشتەڭە بىلمەيمىن، ال بىلۋگە... قۇمارمىن.
«بىلۋگە قۇمارمىن» دەگەن سەزىنە مەن «نەگە قۇمارسىڭ» دەپ سۇرامادىم. ونىڭ بۇل ايتقانىن. ەستىمەگەن جانداي؛ كوڭىل اۋدارماستان، بىردەن اڭگىمەمە كىرىسىپ كەتتىم.
— جاقسى، تەك ءوز باسىمنان وتكەندى، كوزىم كورگەندى عانا ايتايىن،— دەدىم مەن،— قىسقاسى، قىرىق ءبىرىنشى جىلى سەنتيابردىڭ ەكىسى كۇنى العاشقى رەت سوعىسقا قاتىستىم. ءبىزدىڭ سوعىسقا جەدەل دايىندالعان، كىلەڭ جاس¬تان قۇرىلعان باتالونىمىز قوسىلعان پولك — شەكارادان شەگىنىپ كەلگەن، بار تانكتەرىنەن ايىرىلعان سەكسەن ءتورتىنشى ديۆيزياعا جاتاتىن قىرىق التىنشى تانكى پولكىنىڭ قالدىعى ەكەن. تانكى پولكى دەگەن قۇر اتى، ءبىر دە ءبىر تانكى جوق، كىلەڭ جاياۋ اسكەر... وسى پولككە ءالى كۇكىرت ءدارىسىنىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارماعان مەن سەكىلدى ءۇش ءجۇز جاس جاۋىنگەردى الىپ كەلدى. ءبىزدىڭ پولكىمىز باتىس سولتۇستىك مايدانىنا جاتاتىن. ستارايا رۋس پەن نوۆگورودتىڭ ورتاسىنداعى لىچكوۆو دەگەن ستانسياعا جاقىن جەردە سوعىسقا دايىندالىپ جاتىر ەكەن. بالەندەي قارۋ-جاراعى جوق، ەكى-ۇش زەڭبىرەگى بار. قارۋ كۇتۋدە. بۇلارعا ءبىز كەلىپ قوسىلدىق. ءبىر-بىر مىلتىق بەردى، قايدان العاندارىن بىلمەيمىن، ءوزىم سەكىلدى جاستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى التى اتار، نە بولماسا كىشكەنتاي قارا تاپانشالارعا دا يە بولىپ قالىپتى. كۇنىنە بەس-التى ساعات اسكەري ويىن وينايمىز. مىلتىق اتۋدى، گرانات لاقتىرۋدى، تانكىنى جاراتىن ءوق-دارىلى قوبديشا «تانكىگە قارسى گراناتتى» قالاي پايدالانۋدى ۇيرەنەمىز. ءبىزدىڭ باستىقتارىمىز اسكەري ۋچيليششەلەردى مەرزىمىنەن بۇرىن بىتىرگەن كىلەڭ جاستار — كىشى لەيتەنانت، ستارشينا... «جاقىندا كەرەك قارۋ-جاراقتىڭ ءبارى دە كەلەدى» دەگەن سوزگە قارار ءتۇرىمىز جوق، تەك مايدانعا ءبىز بارساق، نەمىس اتاۋلىسىنىڭ ءبارى الدىمىزدا سۇلاپ جاتارداي كورەمىز. بىزدەن بۇرىنعىلاردىڭ ءبارى قورقاقتىعىنان شەگىنىپ كەلە جاتقانداي. جۇرەكتى جاۋعا دەگەن كەك، بويدى «شەگىنبەۋ كەرەك» دەگەن نامىس جايلاعان. مايانىڭ تۇبىندە وتىرعان كۇشىك كولەڭكەم قانداي ۇلكەن دەپ ماقتانادى. ءقاۋىپتى ءوز كوزىڭمەن كورمەگەننەن كەيىن باتىرسىنا بەرەمىز بە دەپ تە كەيدە ويلاپ قويام. ايتسە دە ۇستالماعان قىلىشى توت باسادى، قۇر كىجىنە بەرسەڭ، جىگەرىڭ قۇمعا اينالادى، ايقاسقا تەزىرەك تۇسكەندى مەن دە ۇناتام...
قىسقاسى، ەكىنشى سەنتيابر كۇنى مەن دە سوعىسقا قاتىستىم. سوعىستىڭ قانداي قياپات ەكەنىن سو كۇنى-اق ءتۇسىندىم. بار تىرشىلىگى مىلتىقتىڭ اۋزىندا تۇرعان ادامدا قانشا بەرەكە بولادى، العاشقى ايقاستىڭ ءوزى-اق ماعان قيىنعا ءتۇستى. كەيبىرەۋلەر وسى كۇنى «بالەندەي قورىققان جوقپىن» دەپ بوسەدى. جوق مەن ونداي سەزدى ايتا المايمىن. قورىققانىم با، الدە سوعىسقا ادەتتەنبەگەنىم بە، سول كۇنى ءوز باسىم بەرەكەلى ەشتەڭە ىستەي المادىم. ەسەككە ونەر كورسەت دەسە — ول باقىرىپ قويا بەرىپتى دەگەندەي، سو كۇنگى مەنىڭ كورسەتكەن ونەرىم، ايتەۋىر، وقتى اياعام جوق، جاۋ وسى جاقتا عوي دەپ، مىلتىعىمدى الدىڭعى جاعىما قاراي بىتىرلاتىپ اتا بەردىم. بۇنىڭ ءوزى دە دەرتكە قۋات، اساۋعا وق اتىپ جاتقانىم وزىمە ايان، بورىشىمدى ادال اتقارعاندايمىن.
«ادام ءۇش كۇننەن كەيىن كورگە دە ۇيرەنەدى» دەيدى قازاق، بىرتە-بىرتە سوعىسقا مەن دە ۇيرەنە باستادىم. ءۇش-تورت كۇننەن كەيىن وقتى بوسقا شىعارماي، جاۋدى ءدال كوزدەپ اتۋدى، ۇشىپ كەلە جاتقان زەڭبىرەك وعىنىڭ ىزىڭىنان بوستان-بوسقا قورقۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن دە ءبىلىپ قالدىم. سوعىستىڭ ءبىر كۇنى — جاي كۇندەگى ۇيرەنۋدىڭ ءبىر جىلىنا تاتيدى. ون شاقتى كۇن وتكەننەن كەيىن كوپ جاعدايدى ابدەن تۇسىنە باستادىم. تەمىر — وتتا بابىنا كەلەدى، ادام — كۇرەستە شىنىعادى. مەنى دە وسىناۋ الەم-تاپىرىق سوعىس كوپ نارسەگە ۇيرەتتى، شىنىقتىردى. وزگەنى بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ءوز باسىم ءوزىمدى ماقتاۋدان جەك كورەرىم جوق. دەمەك، جامان سوعىسىپ جۇرگەن جوقپىن دەسەم، ماقتانشاقتىق بولماس. ون شاقتى كۇننىڭ ىشىندە بىر-ەكى ءفاشيستى اتىپ تۇسىرگەنىمە كۇمانىم جوق. قازا تاپتى ما ولار، الدە جارالاندى ما — ونىسىن انىق بىلمەيمىن. بۇعان دا شۇكىرشىلىك.
وسىنداي جاعدايدا جۇرگەنىمدە، ءبىر كۇنى قىرعىن ايقاس بولدى. ءسىرا، جاڭا كۇش كەلىپ قوسىلدى ما، جوق جەردەي ون التىنشى سەنتيابر كۇنى نەمىس باسقىنشىلارى سول لىچكوۆو ستانسياسىنا تاياۋ «سۋحوي لوگ» دەگەن پوسەلكە تۇسىندا ۇلكەن شابۋىل جاسادى. بۇل شابۋىلعا ولاردان ونداعان تانكى، سامولەت قاتىستى. اسىرەسە، مينومەتتەرىنەن كورمەگەندى كوردىك. بۇكىل گەرمانيانىڭ بار مينومەتتەرىن ءدال وسى اراعا جيناعانداي، ءبىر ءسات تىنىم جوق، گۇرس-گۇرس جارىلعان مينالار... ادام كەرەڭ بولىپ قالارلىقتاي. وردان باس كوتەرتكىزبەيدى. وسىنداي سۇراپىل ەكى ساعاتتاي سوزىلعاننان كەيىن، نەمىس شابۋىلى باستالدى. مەن وردىڭ بارلاۋشىلارعا ارنالعان ەڭ الدىڭعى جاعىنداعى تۇسىندا جالعىز بولاتىنمىن. نەمىس شابۋىلى باستالار الدىنداعى «كەيىن شەگىنىڭدەر!» دەگەن بۇيرىقتى ەستي الماي قالىپپىن. وردىڭ ۇستىنەن تانكتەر ءوتىپ، اۆتوماتىن بىتىرلاتىپ نەمىستىڭ سولداتتارى جەتىپ كەلگەندە، «قويان-قولتىق» الىسپاق بولىپ «ۋرا! وتان ءۇشىن العا!» دەپ سەكىرىپ شىققانىمدا عانا جانىمدا ەش ادام جوعىن ءبىر-اق ءبىلدىم. نەمىستەر كەلىپ قالعان ەكەن. ورعا كەيىن تىعىلۋعا بولمايدى. «اجالدى تۇيە قۇدىق باسىندا تايراڭدايدى». ءسىرا، ولىمىمە كورىنگەن شىعار، ور باسىنا شىعا كەلگەنىم ورىنسىز بولعان، ەكەن، قاپتاپ كەلىپ قالعان نەمىس سولداتتارىنىڭ ءبىرى مىلتىعىنىڭ دۇمىمەن بەرىپ ءوتتى. سودان كەيىن ۇستىمنەن باسىپ جانشىپ توپىرلاي جۇگىرگەن سولداتتاردى عانا اڭعاردىم. ناعىز قالىڭ جىلقى شاۋىپ ءوتىپ جاتقانداي. بىرەۋ اتتاپ، بىرەۋ باسىپ كەتەدى. كەيدە وكپە تۇسىمنان نەمىس سولداتىنىڭ اۋىر ەتىگىنىڭ تەمىر تاباندى وكشەسى كوپ تيەدى. بار مۇرشام كەلگەنى ەكى قولىممەن بەتىمدى قورعاۋ بولدى. كوپ كەشىكپەي ەسىمنەن تانىپ كەتتىم.
ەسىمدى جيناعانىمدا ەڭ الدىمەن بايقاعانىم، الدەكىمدەر مەنى نوسيلكاعا سالىپ اكەتىپ بارادى. ونە بويىم ءىسىپ كەتكەن. قوزعالۋعا مۇرشام جوق. توپىرلاي جۇگىرگەن سولداتتاردىڭ اياعىنىڭ استىندا قالعان ادامدا قانداي جاعداي بولسىن، ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ كيىمىمدى شەشىپ قاراي قالسا، دەنەم كوكپەڭبەك شىعار.
— ياپىرماي، قالاي ءتىرى قالدىڭىز،— دەدى كوزى جاساۋراپ كەتكەن ءباتيما مەنى اياپ.
— اجالىڭ جوق بولسا، الپىس ايداھار جابىلسا دا ولمەيسىڭ،— دەپ مەن كۇلىمسىرەدىم،— ءتىرى قالعانىمدى بىلگەننەن كەيىن: «مەنى كوتەرىپ كەلە جاتقاندار كىم ەكەن؟» دەپ اقىرىن كوزىمدى اشتىم. نەمىس سولداتتارى ەكەن.
— اتىپ تاستاي سالماي، بۇل ازياتتى نەسىنە كوتەرىپ اۋرە بولامىز؟—دەيدى باس جاعىمداعى بىرەۋى، ءدال ءبىر وسىلارعا ءوزىمدى كوتەرتىپ قويعانداي رەنجىپ.
مەن ازىراق نەمىس ءتىلىن بىلەمىن. ورتا مەكتەپتە وقىعانىم بار، ونىڭ ۇستىنە اتباساردا تۇرعاندا كورشىمىز نەمىس بولاتىن، ولاردىڭ بالالارىمەن ويناپ ءجۇرىپ، سويلەسۋدى دە اجەپتاۋىر ۇيرەنگەم.
— سەنىڭ قولىڭنان تەك اتىپ تاستاۋ عانا كەلەدى،— دەيدى الدىڭعى جاعىمداعى نەمىستىڭ قارلىققان داۋسى.— بۇيرىقتىڭ اتى بۇيرىق. ءبىز بولساق مايداندامىز. ال ۇلى گەرمانيانىڭ زاۆود، فابريكالارىندا جۇمىستى كىم ىستەيدى؟ مىنە، وسى ازياتتار.
— مىنانىڭ جازىلىپ، ادام قاتارىنا كىرىپ جۇمىس ىستەۋى ەكى تالاي بولار.
— وقاسى جوق، تاياق قانداي اۋرۋدان بولسا دا جازادى.
ادامدى اۋرۋدان تاياقپەن جازۋعا بولادى دەگەندى ەستىگەنىم وسى. ءبىراق مەنىڭ مۇنىم ناداندىعىم ەكەن، نەمىس سولداتىنىڭ ءسوزى شىنعا شىقتى. جۇمىسقا جارامايتىن كوتەرەم تۇتقىنداردىڭ نەمىس نادزيراتەلدەرىنىڭ رەزەڭكە تاياعى ىسىلداي كەپ ارقاسىن وسقاندا، اۋىر زەمبىلدى كوتەرەم دەپ، ورىندارىنان سۇيرەتىلە بارىپ تۇرعانىن سوڭىنان تالاي كوردىم. بۇل نە؟ اۋرۋ جاننىڭ تاياقتان قورقىپ، كەسەلىن جەڭەم دەگەن ارەكەتى ەمەس پە؟مەنىڭ وتان سوعىسىنا شىنداپ قاتىناسۋىم وسى تۇتقىن بولۋىمنان باستالدى.
قورلىق ازابى مولايا ءتۇسىپ، قورەكتى قانشا قىسقانمەن دە، جاس دەنە ءوزىنىڭ مىقتىلىعىن كورسەتتى، ەكى ايدان كەيىن جۇرۋگە جاراپ قالدىم. وسى كەزدە ءبىزدى قىزىل ۆاگوندارعا تيەپ شىعىس گەرمانيانىڭ بادەن-بادەن دەيتىن ۇلكەن قالاسىنىڭ جانىنداعى ءبىر كىشىرەك قالاسىماققا الىپ كەلدى. ۆاگوننان ءتۇسىپ جاتىپ، شاحتا ۇستىنە جاسالعان مۇنارا مەن تاۋ-تاۋ بوپ ۇيىلگەم قارا توپىراقتان (تەرريكوننەن) بۇل ارادان تاس كومىر شىعاتىنىن بىردەن ءتۇسىندىم. قالانىڭ اتى كۋپپەرمەن ەكەن. ءبىزدى ۇزىن-ۇزىن باراكتارعا ەلۋ-الپىس ادامنان ورنالاستىردى. توسەك-ورىن جوق، ەدەنگە تەك سابان توسەلگەن. ۇستىمىزدەگى قىزىل اسكەر كيىمىمىزدى الدەقاشان سىپىرىپ العان. كيگەندەرىمىز جالبا-جۇلبا بىردەمەلەر. تۇتقىننىڭ كوپشىلىگى نەمىس باسقىنشىلارى باسىپ العان بەلورۋسسيا، پسكوۆ وبلىستارىنان ايداپ اكەلىنگەن كارى شال، اسكەر جاسىنا ءالى جەتە قويماعان بالا جىگىتتەر. ءبارىنىڭ دە ۇستىندەگىلەرىنىڭ قۇر كيىم دەگەن اتتارى. وزگە باراكتار دا كىسىگە تولى. ونداعىلار بىزدەن بۇرىن كەلگەن تۇتقىن سورلىلار ءتارىزدى.
ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ باسى. قار جوق. جاڭبىر ارالاس قارا سۋىق. دىمقىل لەپتى قاتتى جەلى وڭمەنىنەن وتەدى. اش ادامعا سۋىق قانداي ءوش، جۇت جىلعى قىستىڭ اياق كەزىندەگى ارىق قويداي ءدىر-دىر ەتەمىز. ايتەۋىر، ءبىر جاقسىسى، ءبىزدى الىپ كەلگەن تاس باراكتاردىڭ ءىشى جىلى ەكەن. بارىندە دە ىستىق سۋمەن جىلىناتىن باتارەيا... قۇدايدىڭ بۇنىسىنا دا شۇكىرشىلىك. جان اۋىرعان جەردە تۇرادى، ءبىزدىڭ دە بار اۋىرار جەرىمىز وسى سۋىقتىق پەن اشتىقتا. سونىڭ ءبىرىنىڭ ەمى تابىلعانىنا قۋانىپ قالدىق. تۇتقىنداردى كەشكە تامان اكەپ تۇسىرگەن. قالانى كەرە المادىق. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ سامولەتتەر دە جاۋ جەرىنە ۇشا باستاعان. شەكاراعا جاقىن نەمىس قالالارىندا تۇندە ەلەكتر شامى جاعىلمايدى. ءبىزدى تۇسىرگەن باراكتار بۇرىن سولداتتار تۇرعان ۇيلەر بولىپ شىقتى. باتارەيانىڭ بولۋى دا سودان ەكەن. سىعىرايعان ەلەكتر شامدارى بار. تەك ىستىق سۋ الۋعا عانا قوراعا شىعاسىڭ. وندا دا بار جەردە كۇزەتشى. ولار ناعىز ءبىر تاستان قۇيعان ءمۇسىن ءتارىزدى. باسىندا — تەمىر قاسقا، كەۋدەسىندە — اۆتومات...
مەن سول كۇنى ىستىق سۋ الاتىن بولمەدە كۇتپەگەن جەردەي سادىققا ۇشىراي قالدىم. مۇندايدا ءبىر جەردەن، ءبىر ۇلتتان شىققان ادام تۋعانىڭداي جاقىن بولىپ كورىنەتىنى ءمالىم عوي، ەكەۋمىز ءبىرىمىزدى-بىرىمىز قۇشاقتاپ قۇلىن-تايداي شۇرقىراستىق تا قالدىق. كوپ سويلەسۋگە ۋاقىت بولمادى. جالعىز عانا بىلگەنىم: ءوزى تەڭدەس سەرىكتەرىنىڭ ءبارى سوعىسقا كەتكەندە، سوياۋداي بولىپ مىسقازعاندا قالۋدى ءجون كورمەي، مەن كەتكەننەن ءبىر اي كەيىن، ءالجاننىڭ «شاحتاعا كەرەكسىڭ» دەگەنىنە كونبەي، مايدانعا ءوزى سۇرانىپ كەلىپتى. قورشاۋدا بولىپ، امالسىزدان قولعا ءتۇسىپتى. ءتۇرى جۇدەۋ، ءبىراق اۋرۋ-سىرقاۋ، جاراقاتتانۋدان ساۋ ءتارىزدى.
— قالاي سوعىستىڭ؟— دەگەن مەنىڭ سۇراعىما، «قايدام» دەگەندەي يىعىن كوتەردى دە قويدى. ءبىراق ەكى جىلدان كەيىن بارىپ سوۆەت اسكەرىنە كەلىپ قوسىلعان سوڭ عانا مەن سادىقتىڭ قالاي سوعىسقانىن ەسىتتىم. ال و جولى ونىڭ سەلقوس جاۋاپ بەرۋىنەن تەك قوڭىلىمدە ءبىر كۇدىك پايدا بولعان دا قويعان...
مەنىمەن بىرگە كەلگەن توپ تەگىس ىستىق سۋدى الىپ بولىپ قاراۋىل «ال جۇرىڭدەر» دەگەن كەزدە عانا سادىق ماعان مۇڭايا ءبىر قارادى دا:
— سابىر، ەستىمەگەن شىعارسىڭ، بەرىك بول. سۇيگەنىڭ وپاسىزدىق ەتتى، سەن مايدانعا اتتانىسىمەن، ەكى جەتى وتپەن ءالجانعا ەرگە شىقتى. مەنىڭ سوعىسقا ءوزىم تىلەنىپ كەلۋىمنىڭ دە ءبىر سەبەبى وسىندا. ساعان اراشا تۇرا المادىم،— دەدى دە، بەتىمە قاراي الماي بۇرىلىپ كەتتى.— وپاسىز قىز ءۇشىن تاقا وپىق جەپ ءوزىڭدى جاسىتپا!
سادىق مەنىمەن تۇيدەي قۇرداس بولاتىن. ورتا مەكتەپتى دە بىرگە ءبىتىرىپ، شاحتاعا دا بىرگە تۇسكەنبىز جانە شىن جولداس تا سەكىلدى ەدىك. اقبايان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى جاعدايدى دا بىلەتىن. جولداستىعى ما، الدە زامانىمىز ءبىر جاس بولعاندىقتان با، ول ماعان الگى ءسوزدى وتە قينالىپ، شىن جان اشىرلىقپەن ايتتى. ءبىراق تابىتقا سالىپ جاتقان ايەلدىڭ ەرنىن بوياعانمەن نە پايدا؟! سۇيگەنىنەن ايرىلعان جىگىتكە جوعالتقانىن جىلاپ ەستىرتسەڭ دە، ودان ونىڭ جۇرەگى باسقاشا سوعار ما؟! سادىقتىڭ بار ايتقانىنان مەنىڭ كوكىرەگىمدە ونىڭ جانى اشىعان ءۇنى ەمەس، تەك «اقبايان وپاسىزدىق ەتتى» دەگەن مۇزداي سۋىق ءسوزى عانا قالدى. بۇل ءسوز ءدال بىرەۋ قوينىما جىلان سالىپ جىبەرگەندەي ءون بويىمدى ءدىر ەتكىزدى.
جامان سەز تاستان قاتتى تيەدى. سادىقتىڭ ءسوزى ابدەن سانا-سەزىمىمە جەتكەندە، تالتىرەكتەپ قۇلاپ كەتە جازدادىم. ءسىرا، جانىمدا كەلە جاتقان سەرىگىم مەنى اشتىقتان السىرەپ كەتتى دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك، قولتىعىمنان سۇيەي بەردى. ءبىراق مەنىڭ قايعىم اشتىقتان دا كۇشتى قايعى ەدى. باس اۋىرسا اياعىڭنىڭ اۋىرعانىن ۇمىتاسىڭ. اقباياننان ايىرىلعانىمدى بىلگەنىمدە، تۇتقىندا ەكەنىمدى دە، اشتىقتى دا، كورىپ جۇرگەن قورلىعىمدى دا ۇمىتتىم. ءبارى ەسىمنەن شىقتى. جان اۋرۋى ءتان اۋرۋىنان كۇشتى دەگەن وسى ەكەن، جۇرەگىم ورتەنىپ، تۇلا بويىمدا ىزا-كەك، سانا-سەزىمىمدى ۋدان دا اششى شەر بيلەپ، جانىمدى قويارعا جەر تاپپادىم.
مىسقازعاننان اسكەرگە ءجۇرىپ بارا جاتقاندا ۆاگون الدىندا تۇرىپ كورگەن كورىنىسىمنەن كەيىن جانە مايداندا ءجۇرىپ بىرنەشە حات جازىپ جاۋاپ الا الماي قويعاننان بەرى ءوزىم دە اقباياننان سەزىكتەنە باستاعام. ءبىراق سۇيگەن جۇرەك تەز سۋىنا ما، ونى جامان اتقا ولسەم دە قيعىم كەلمەيتىن. سويتكەن اقبايانىم ەندى ماعان بۇل جالعاندا قولىما تۇسپەيتىن شىن التىن قۇسقا اينالدى. جاقسى كورگەندىگىم سونشالىق، ول مەنى قيىپ كەتسە دە، مەن ونى ءالى دە بولسا، قيا المادىم. ءالى دە «التىن قۇسىم» دەي بەرگىم كەلەدى. «قولىم جەتپەس التىن قۇسىم» دەپ كوزىمە جاس تا الدىم. وپاسىزدىعى قانشا جاڭىما باتسا دا، بالاعاتتاپ قارعىس ايتۋعا اۋزىم بارمادى.
— شىن ماحابباتتىڭ وسىلاي كەلەتىنىن مەن دە تۇسىنەم،— دەدى اقىرىن كۇبىرلەي ءباتيما،— وپاسىزدىعىن cوگە دە المايسىڭ.
— ءتۇنى بويى جىلاپ شىقتىم،— ۇيات بولسا دا، مەن ءباتيمادان سىرىمدى جاسىرا المادىم.—ءدال سول ءتۇنى قايتسەم دە اقباياندى ءبىر كورۋىم كەرەك دەگەن بەكىمگە كەلدىم.
قايعى — قايعى دا، ءومىر — ءومىر عوي. تاڭ اتار اتپاستان «تۇرىڭدار!» دەگەن دابىل قاعىلدى. ءتۇنى بويى كىرپىك ىلىندىرمەي شىققان باسىم، ورنىمنان ازەر تۇردىم. لايلى سۋ ءتارىزدى، بىرەن-ساران بۇرشاعى بار قويۋ قارا سۋ سورپا مەن ەلۋ گرامم بالشىق ءتارىزدى بىلجىراعان قارا ناندى بەرىپ، ءبارىمىزدى دالاعا ايداپ شىقتى. جان-جاعىمىزدى قورشاعان اۆتوماتتى نەمىس سولداتتارى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ جانىندا شىنجىرلاعان قاسقىر تۇستەس قاباعان نەمىس ءبورىباسارلارى. تەك قازاق جەرىنىڭ قاسقىرلارىنداي ەمەس، قىزعىلت قىلشىق ءتۇستى. ءسال ساپتان تىس اياق باسساڭ بولعانى، ارس ەتىپ تۇرا ۇمتىلادى. تالاپ تاستاۋعا دايىن. قاتتى قورقىنىش اۋىرعان جەرىڭە دە قاراتپايدى. جان-جاعىڭنان قاپتاعان اۆتوماتتى سولداتتار، ارسىلداعان قاسقىر الاتىن قاندى كوزدى يتتەر ازداپ جۇرەك جاراسىن ەستەن شىعارتقانداي.
بارلىق تۇتقىندى ايداپ اپارىپ تاس الاڭعا ساپقا تۇرعىزدى. كىلەڭ ەركەك! مىڭعا تاياۋ جانبىز: توزعان فۋفايكا، جىرتىق ەتىك، جىمىرايعان قۇلاقشىن. سۇزەكتەن تۇرعانداي ارىق-تۇرىق، تۇرلەرى سارعايىپ كەتكەن جۇدەۋ... ەندى عانا ءتۇسىندىم، بىزدەر تۇرعان جەر بۇرىنعى اسكەر وينايتىن الان ەكەن. ءتورت بۇرىشتى الاڭدى قورشاي سالىنعان ۇزىن-ۇزىن سۇر ءتۇستى كازارما-باراكتار. اباقتى ءتارىزدى. تەرەزەلەرىن دە تورلاپ تاستاعان. اسلان دا سۇرعىلت. بار دۇنيە ەزىنىڭ تابيعي تۇسىنەن ايىرىلىپ، سۇر كەبىن كيگەندەي. مۇندايدا ادامنىڭ ويىن تەك سۇرعىلت شەر عانا باسادى. وسىنداي ءتۇسى قاشقان سۇرعىلت سۇرقيا تاس الاڭدا تۇرعانىمىزدا، قالىڭ تۇتقىنداردىڭ الدىندا ەرسىلى-قارسىلى، الدەنەنى كۇتىپ جۇرگەن جۋان قارىن جيرەن مۇرتتى وبەر-لەيتەنانتتىڭ نەمىسشە «سميريو!» «راۆنەنيە ناپراۆو!» دەگەن اششى داۋىسى شىقتى. اسكەردە قىزمەت ىستەگەنىمىز بار، ىستەمەگەنىمىز بار، مىڭعا جۋىق ادام بويىمىزدى تۇزەپ، موينىمىزدى وڭعا بۇردىق. وڭ جاقتاعى ەكى كازارمانىڭ اراسىنداعى داليا اشىلعان كەڭ قاقپادان (جاڭا عانا بايقادىم: كۇزەتشى تۇراتىن ەكى جاعىندا قالقانى بار وسى قاقپاعا كىرەتىن كوشەدەن بوتەن جەردىڭ ءبارى ءسۇيىر بۇرتپەلى سىممەن قورشالعان ەكەن) ەكى قارا ماشينا كورىندى. ءبىرى —«وپپەل-كاپيتان»، ەكىنشىسى —«مەرسەدەسس». ماشينالار زىرلاعان بويى الاڭنىڭ ورتاسىنا، ءدال مەن تۇرعان جەرگە كەلىپ توقتاي قالدى. وبەر-لەيتەنانت جۇگىرىپ بارىپ الدىڭعى ماشينانىڭ ەسىگىن اشتى. ىشىنەن پولكوۆنيك دارەجەسىندەگى قارا قۇرىم پالتولى ۇزىن بويلى ارىق وفيسەر كورىندى. ەكىنشى ماشينادان دا مايور، وبەر-لەيتەنانت، لەيتەنانت شەنىندەگى ءۇش-تورت وفيسەرلەر سىرتقا شىقتى. وبەر-لەيتەنانت «حايل گيتلەر!» دەپ قولىن الدىنا سوزا ءبىر كوتەرىپ الىپ، پولكوۆنيككە الدەنەنى ايتىپ راپورت بەرىپ جاتىر. ءسوزى ەستىلمەيدى، تەك قىڭسىلاي ۇرگەن يت ءتارىزدى ۇزدىك-ۇزدىك داۋىسى شىعادى.
ءدال وسى كەزدە الگى قاقپادان اق بوز ارعىماق جەككەن ەندى تارانتاس اربالى ءبىر ايەل كورىندى. الدىندا — سەمىز كەلگەن قارتاڭ كوشىر.
ارعىماقتى زىرعىتقان بويى كوشىر ءدال پولكوۆنيكتىڭ جانىنا كەلىپ توقتاي قالدى. باستىعى پولكوۆنيك بولىپ وفيسەر بىتكەن تارانتاسقا قاراي اسىعا تايادى. اربادان ۇزىن بويلى، جىڭىشكە بەل، بوكسەلى كەلگەن جاس ايەل سەكىرىپ ءتۇستى.
سوعىس الدىندا ءبىزدىڭ جاقتا ايەلدەردىڭ شالبار كيۋى ەرسى كورىنەتىن. ال مىناۋ ايەلدىڭ بۇتىندا كوگىلدىر توقىما شالبار، وقتاۋداي ءتۇزۋ تولىق بالتىرى مەن بۋرا سانىنا تىرسيتا جابىسقان. ۇستىندە اق ءتيىننىڭ تەرىسىنەن ىستەگەن، ءجۇنىن سىرتىنا قاراتقان شولاق ىشىك. باسىندا اق ءتۇبىت كىشكەنتاي ءشالى. قىزىل التىنداي شاشىن ازەر جاۋىپ تۇر. اربا بىزگە جاقىن كەلىپ توقتاعاندىقتان، ايەلدىڭ ءتۇر سيپاتىن انىق كورىپ تۇرمىن. قىر مۇرىن، اق سارى، ۇلكەن كوگىلدىر كوزدەرى ناعىز ءبىر بۇلتسىز اسپان ءتارىزدى سىمباتتى دا كورىكتى. جاسى ءالى وتىزدارعا جەتپەگەن.
ەركەكتەر تاياعاننان-اق ايەل قولىنا كيگەن اق ءتۇبىت بەس ساۋساقتى قولعابىن شەشىپ الدى. وفيسەرلەر ناعىز ءبىر گەنەرالعا ءتاجىم ەتكەندەي، الگى ايەلگە «حايل گيتلەر!» دەپ قولدارىن جوعارى كوتەرىپ قۇرمەت كورسەتىپ، ونىڭ اپپاق قولىنىڭ سىرتىنا ەرىندەرىن تيگىزىپ شەگىنىپ جاتىر.
ەركەكتەر امانداسىپ بولىسىمەنەن پولكوۆنيك وبەر-لەيتەنانتقا قاراپ قولىمەن «كانە، باستايىق» دەپ يشارات كورسەتتى.
وبەر-لەيتەنانت ءدال ءبىزدىڭ قارسىمىزدا تۇرعان ساكى سەكىلدى ءتورت بۇرىشتى اعاش مىنبەگە شىقتى. وزگەلەر دە ونىمەن قاتارلاسا تۇردى. ورتالارىندا الگى ايەل.
— تۇتقىندار!—دەدى وبەر-لەيتەنانت ورىس ءتىلىن بۇزا سويلەپ.— سەندەر بۇگىننەن باستاپ ۇلى مارتەبەلى گەستاپو پولكوۆنيگى كارل ۆينتەر مىرزانىڭ كومىر شاحتاسىندا جۇمىس ىستەيتىن بولاسىڭدار! قورىتىپ ايتقاندا، سەندەر وسى مىرزانىڭ باسىبايلى قۇلىسىڭدار. سەز ەندى پولكوۆنيك مىرزانىڭ وزىنە بەرىلەدى،— دەپ كەيىن شەگىندى.
ورتاعا پولكوۆنيك شىقتى. ءتۇرىن ەندى عانا انىق كوردىم. الپىستارعا تاياپ قالعان، بەتى ءاجىم-اجىم، قان جوق، سەل جوق، وتە سۋىق ءتۇستى كىسى ەكەن. شاماسى ناعىز قان ىشەرلەردىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. ول بەس مينۋتتاي نەمىس تىلىندە ءسوز سويلەدى. «سەندەر تومەنگى دارەجەلى ۇلتتىڭ ادامدارىسىڭدار»؛ «ۇلى گەرمانياعا جۇمىس ىستەيتىن «بولعاندارىنا وزدەرىڭدى باقىتتى ساناۋعا تيىستىسىڭدەر»، «بۇگىن-ەرتەڭ ماسكەۋدى الامىز» دەگەن بىرەن-ساران ءسوزى بولماسا كوبىن ۇعا المادىم. ول سويلەپ بولعاننان كەيىن، كەزەكتى الگى ايەل الدى.
— تۇتقىن روسسيا مۇجىقتارى،— دەدى ول ءبىر مۇلتىگى جوق ورىس تىلىمەن، داۋىسى شاڭق ەتىپ،— مەنىڭ ەرىم گراف كارل ۆينتەر سەندەردىڭ بۇگىننەن باستاپ ءبىزدىڭ شاحتالارىمىزدا جۇمىس ىستەيتىندەرىڭدى ايتتى. ال ءوزى قىزمەت بابىمەن بايلانىستى ۇلى گەرمانيا ايبىندى جاۋىنگەرلەرى باسىپ العان بەلورۋسسياعا جۇرەدى. ەندى سەندەردىڭ قوجالارىڭىز مەن بولام! تانىس بولىپ قويالىق: مەن گرافينيا حاۋاسسي ۆينتەرمىن. ۋنيۆەرسيتەتتى موسكۆادا بىتىرگەم. سوندىقتان روسسيا مۇجىقتارىنىڭ مىنەز-قۇلقىمەن تانىسپىن. ۇلى گەرمانيا جەرىندە ەش جالقاۋلىققا ورىن جوق. جۇمىس ەكى كەزەكتە بولادى. ءار كەزەك ون ەكى ساعاتتان. ءبىزدىڭ شاحتالارىمىز سوعىس زاۆودتارىنا ەلەكتر كۇشىن بەرەتىن تەس-تى كومىرمەن قامتاماسىز ەتەدى. تەس-تىڭ بەس مينۋت توقتالىپ قالۋى — جاۋعا اتىلعان بالەن مىڭ سنارياد، مينامەن ەسەپتەلەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ شاحتامىزدا قاتتى ءتارتىپ بولۋعا ءتيىستى. كىم دە كىم بۇل تارتىپكە كونگىسى كەلمەسە، وزىنەن كورسىن! ونداي ادامعا جالعىز عانا ۇكىم — ءولىم! ءبىرىنشى تانىسۋىمىز وسىمەن ءبىتسىن. وزگەسىن وفيسەر ءوزى تۇسىندىرەدى. ال ءقازىر مەنىڭ ات قورامدى قارايتىن، يتتەرىمە مەزگىلىمەن اس-سۋىن بەرەتىن جانە قورا-قوپسىنى سىپىرىپ تۇراتىن ءۇش ادام الۋىم كەرەك. قايسىڭ مۇنداي ونەرمەن تانىسسىڭدار؟
ەشكىم ورىندارىنان قوزعالمادى. «ماعان جۇمىس ىستەگىلەرىڭ كەلمەي تۇر-اۋ!» دەپ ايەل اشۋلانعان جوق. مولدىرەگەن ۇلكەن كوگىلدىر كوزىن ءسال كۇلىمسىرەتتى دە، ول:
— ءوز ەركىلەرىڭمەن كونگىلەرىڭ كەلمەيدى عوي،— دەدى كەكەتە،— ورىس مۇجىقتارىنىڭ مۇنداي ساسىق تاكاپپارلىقتارى ماعان تانىس. ولاي بولسا، كەرەك ادامداردى ءوزىم تاڭداپ الامىن.
ايەل، ءسىرا، شال كۇيەۋىنە ەركە بولۋى كەرەك، ودان رۇقسات سۇراماق تۇگىل، بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. مىنبەدەن جاس قىزشا سەكىرىپ ءتۇسىپ، بۇكىل دەنەسىن ىرعالتا قوزعاپ، اياعىن كەربەزدەنە باسىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزدان تۇرلەرىمىزگە جۇگىرتە كوز تاستاپ وتە بەردى. قانشىق ءيتتىڭ سوڭىنان جۇرگەن. كوپ توبەتتەي، وفيسەرلەر ونىڭ سوڭىنان شوقتانا ءجۇرىپ كەلەدى. گرافينيا ءحاۋاسسيدىڭ كوزى ەڭ الدىمەنەن سادىققا ءتۇستى. سادىق وزگەلەرىمىزدەي تاقا جۇدەۋ ەمەس (ونىڭ قولعا تۇسكەنىنە ءبىر ايدان جاڭا اسىپتى) جانە اقبايان سەكىلدى كورىكتى بولاتىن. ۇزىن بويلى، ەكى يىعىنا ەكى ادام مىنگەندەي كەڭ جاۋىرىندى، ادەمى قىر مۇرىنداۋ، اق قۇبا، قارا شاشتى جىگىت ەدى. دەنە شىنىقتىرۋ ويىنىمەن بالا جاستان كوپ شۇعىلدانعاندىقتان، جالپى دەنە قۇرىلىسى كوز تارتارلىقتاي سىمباتتى.
— ازياتتىڭ قايسىسىڭ؟— دەدى ونىڭ جانىنا تاياۋ كەلىپ گرافينيا.
— قازاقپىن.
— ءا...ءا! جىلقى باققان تاعى ۇلتتان ەكەنسىڭ عوي. بىلەم. ماعان اتقوسشىلىققا لايىقسىڭ. بىلاي شىق.
سادىقتىڭ شىقپاسقا امالى بار ما، ماعان «نە ىستەيمىن» دەگەندەي ءبىر قارادى دا، ىنتا كورسەتە العا شىقتى.
ءسىرا، ءبىرىنشى تاڭداعانى كورىكتى جاس جىگىت بولعانىنان قىمسىندى ما، ايەل ەندى مەنىڭ وڭ جاعىمدا تۇرعان جيرەن ساقالدى بۇكىرەيگەن ورىستىڭ (وزگەمىز ميترەي اعاي دەپ اتايتىن) شالىنىڭ جانىنا توقتادى.
— يت ۇستاپ كورىپ پە ەڭ؟—دەدى وعان،
— يت ءار ءتۇرلى بولادى عوي...
— ءا... سول يتتەردىڭ ءبىرى ءوزىڭ سەكىلدىسىڭ.— وفيسەرلەر ايەل سوزىنە ماز-مەيرام بولىپ كۇلىسىپ الدى.— جارايدى، ءاز باۋىرلاستارىڭنىڭ اسىنا تاقا قيانات ىستەي قويماسسىڭ. بىلاي شىق.
«ميترەي اعاي» قىپ-قىزىل بوپ نامىستانىپ قالسا دا، اياعىن سىلبىر باسىپ امالسىز العا اتتادى.
ەندى حاۋاسسي قارا تورى كەلگەن، ۇلكەن قارا كوزدەرى ۇشقىن اتقان، جۇرتتىڭ ءبارى «ميشكا سىگان» دەپ اتايتىن، ءتىپتى جۇدەۋ، تارامىس دەنەلى، ون التىلار شاماسىنداعى جەتىم سىگان بالاسىنىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادى.
— سىگانسىڭ با؟ ەۆرەيسىڭ بە؟—دەدى.
بالا، ءسىرا، ايەلدىڭ قوراسىن سىپىراتىن مالايى بولعاننان گورى، ءوزىنىڭ سەرىكتەرىنەن ايرىلعىسى كەلمەگەن بولۋى كەرەك.
— ەۆرەيمىن،— دەدى.
ايەل ءزىلسىز كۇلدى.
— سىگان ەكەنسىڭ. ەۆرەي بولساڭ، جانىڭدى ساقتاۋ ءۇشىن ءسوزسىز سىگانمىن دەر ەدىڭ، بىلاي شىق!
گرافينيا وزىنە كەرەك ادامدارىن تاڭداپ الدى دا، مىنبەگە قايتا شىقتى.
— وبەر-لەيتەنانت كۋپپەر مىرزا، وزگە تۇتقىنداردى ەكىگە ءبولىپ، ءار بولەگىن ءتيىستى شاحتا باستىقتارىنىڭ قولىنا اپارىپ تاپسىرىڭىز! بۇگىننەن باستاپ جۇمىسقا شىعاتىن بولسىن!—دەدى.
...ءسويتىپ ءبىز وسى كۇننەن باستاپ، ورىس نانىن جەپ، موسكۆادا ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن، ورىسشا مۇلتىكسىز سويلەيتىن، سۇلۋ جاس گرافينيا ءحاۋاسسيدىڭ مەنشىكتى ق ۇلى بولىپ شىعا كەلدىك.
سول كۇنى شاحتاعا تۇستىك. شاحتا دەگەن اتى، قيامەت-قايىمنىڭ ناعىز ءوزى. بىردەن جيىرما ادام سياتىن كىلەتى بار، التى ءجۇز مەترلىك ەسكى شىڭىراۋ. زابويلاردىڭ ءۇستى ءتۇسىپ كەتۋگە تاياۋ، قيسايعان. ۇستىنەن باسقان سالماققا ازەر شىداپ شىتىناپ كەتكەن، قاتارلاسا تىزىلگەن تىرەۋىش اعاشتارىنان ءار باسقان قادامىڭنىڭ ءقاۋىپتى ەكەنى كورىنىپ تۇر. زابويلاردىڭ كەي جەرى وپىرىلىپ ءتۇسىپ كەتكەن. قۋىستارىنان يتتەي ەڭبەكتەپ ازەر وتەسىڭ. شىعاتىنى — ك ۇلى كوپ قوڭىر كومىر. جۇمساق، ءتيىپ كەتسەڭ، ۋاتىلا تۇسەدى. جانە كومىر جەلىسى سونداي تار، كومىر وپىراتىن ۆرۋبماشينالاردىڭ جانىندا باسىڭدى كوتەرە المايسىڭ، بۇكشيىپ ازەر جۇمىس ۇستەۋگە بولادى. كومىر الىنعان جەردى اعاشپەن تىرەۋشىلەر جۇمىستارىن تىزەرلەپ، نە مالداسىن قۇرىپ وتىرىپ ىستەيدى. ەڭ دوزاعى سۋى. توبەڭنەن دە، جان-جاعىڭنان دا ءبىر تىنباي سورعالاپ تۇرعانى. قايدان اعىپ جاتقانىن ءتۇسىنۋ قيىن. اق جاۋىننان اڭنىڭ مايدى، سورعالايدى دا تۇرادى. اياعىڭ استىندا ويپاتتى قۋالاي سارىلداعان جىلعالار. سۋدىڭ، ءبارى ويپاتقا جينالادى دەگەندەي، كولبەي قازىلعان كەي زابويلاردىڭ ورگان بەلىنە دەيىن سۋ باسىپ كەتكەن. جان-جاعىڭ ءبارى سۋ بالشىق، ۆاگونەتكەلەرگە سالاتىنىڭ دا بالشىقتان بىردە-بىر كەم ەمەس سۋ سىڭگەن. قوردا ءتارىزدى تاس كومىر.
وسىنداي شاحتادا كۇنىنە ون ەكى ساعات جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە بەرەتىن تاماقتارى دا قۇر تاماق دەگەن اتى. جىلان قاراعى جوق، لايلى قارا سۋ تەكتەس بۇرشاقتى سورپا. ىشىندە بىرەر ءتۇيىر ساسىعان بالىقتىڭ باسى، نە قۇيرىعى ءجۇزىپ جۇرەدى. كۇنىنە ءۇش ءجۇز گرامم بالشىقتان دا اۋىر قارا نان. كەيدە قارا سۋعا قايناتقان قابىعى تازالانعان ەكى-ۇش بوتتاشىق نەمەسە مالعا بەرەتىن قىزىلشانىڭ شالا پىسكەن بوتقاسى.
مۇنداي تاماقپەن، شاحتانىڭ الگىدەي اۋىر جۇمىسىنا ادام تۇگىل تاس تا شىداماس ەدى. ءبىراق ءبىز شىدادىق. نەمىس جۇمىسى ءۇشىن ەمەس، قايتسەك تە ءتىرى قالىپ، ەلگە قايتايىق دەگەن ارمان ءۇشىن ءبىر ءسات جاسىپ، ءالجۋازدىق بىلدىرمەدىك. ءبىرىمىزدىڭ تيتىعىمىز ءبىتىپ، ومىرمەن قوش ايتىcap جاعدايعا جەتسەك، وزگەمىز وعان اراشا تۇستىك. ءبىر ءۇزىم نانىمىزدان بارماقتايىن جىرىپ سوعان بەردىك. ءتيىستى ۇلەسىن ورىنداي الماي شترافقا ىلىگەتىن جولداسىمىز بولسا (شتراف — نورمانى بۇرىنعىسىنان دا اسىرا ءتۇسىرۋ)، وعان جارتى كۇرەكتەن ءوز تابىسىمىزدان ۇلەس قوسىپ امان ساقتاپ قالدىق. بالا اكەسىنەن: «اكە، بۇل جوقشىلىققا قانشا توزەمىز»،— دەپ سۇراپتى-مىس. «قىرىق كۇن»،— دەپ جاۋاپ بەرىپتى اكەسى. بالا: «سودان سوڭ؟»— دەگەندە، اكەسى: «سودان سوڭ كوندىگىپ كەتەمىز»،—دەپتى. ادام قانداي قيىندىققا بولسا دا كوندىگەدى. ءبىز دە اشتىققا دا، جالاڭاشتىققا دا، اۋىر جۇمىسقا دا كوندىكتىك. جوق، كوندىككەن جوقپىز-اۋ، شىداپ باقتىق.
ءبىراق ءبۇيتىپ جۇرە بەرسەك، ۇزاققا بارمايتىنىمىزعا كوزىمىز جەتتى. ويتكەنى شاحتا ينجەنەرلەرى ءبىزدى ايامايدى. كوكىرەكتەن جانىمىز شىققانشا بار كۇشىمىزدى پايدالانۋعا قۇمار. ءبىز جاراماي قالساق، ورنىمىزعا باسقا تۇتقىندار اكەلىنەتىنىن بىلەدى. قانشا كومىر شىعارساڭ دا، قانشا ەڭبەك ەتسەڭ دە، سەنىڭ كورەرىڭ ءبىر قورلىق.
جوق، ءبۇيتىپ ءومىر سۇرۋگە بولمايدى دەيمىز ءبىز. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ قۇزدان تاس قۇلاماي، ساي تەگىستەلمەيدى. ءوزىمىز كىرىسپەي، ەشكىم دە ءبىزدى بۇل ازاپتان قۇتقارمايدى. تاعدىرىمىز قارا قۇلىپ بولسا، قۇلىپتان كىلت مىقتى، سول تاعدىردىڭ — قارا قۇلىپتىڭ كىلتىن تابۋ كەرەك.
وسىنداي جاعدايدى جالعىز مەن ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارى دە ويلايتىن ءتارىزدى. بايقايمىن، قۇر ويلاپ قانا قويماي، كەيبىرەۋى جول دا تاپقانداي. مۇنىڭ بەلگىسى: كەي جىگىتتەردىڭ كوزىندە بۇرىن مەن كورمەگەن ۇشقىن، سەنىم ساۋلەسى پايدا بولا باستاعانى. ءۇمىتسىز ادامدا مۇنداي ءتۇر ەشۋاقىتتا دا كەزدەسپەيدى. ءۇمىتسىز ادام اۋرۋ جەڭگەن كىسىمەن تەڭ. ونىڭ كوزىن تەك قايعى تۋمانى عانا تورلايدى. ال ءبىزدىڭ كەي جىگىتتەردىڭ ءتۇر كەلبەتىنەن، شۇڭىرەيىپ كەتكەن كوزدەرىنىڭ تەسىلە قاراسىنان قايعى تۇمانىنان باسقا ەرەكشە سەزىم اڭعارامىن. ءۇمىت ساۋلەسىن بايقايمىن... ءبىراق ماعان ەشكىم ەشتەڭە دەمەيدى. جۇرت مەنەن سىرىن جاسىراتىن سەكىلدى. ءوز بەتىڭمەن سۇراعانمەن، ايتپايدى، سەزىكتەنەدى. سەزىكتەنبەسكە دە امالدارى جوق، ءومىر وگەي اناداي تاس قاباعىن ءتۇيىپ تۇرعانىندا، سىر جاسىرا ءبىلۋ ەڭ كەرەك قاسيەت. قيىندىققا شىداي العان ادام سىر دا جاسىرا بىلەدى. ال تۇتقىندار اراسىندا مۇنداي ادامداردىڭ كوپ ەكەنى دە ءسوزسىز. ايتپاسا دا، سول ادامداردىڭ ءبىر تىلەككە كەلگەندەرىن دە سەزىنەمىن. ءبىراق، قانداي تىلەك؟ بۇل قانداي ۇيىم؟ ونى كىم باسقارادى؟ ماعان جۇمباق.
ءبىزدىڭ باراكتا اندرەي دەيتىن بالا جىگىت بولاتىن. سوعىستىڭ باستالعان كەزىندە اسكەردە ءجۇرىپ لاتۆيانىڭ ليباۆو دەگەن پورتىندا قولعا تۇسكەن. ءوزى شيكىل سارى، جۇقا ءوڭدى، كۇلگىن ەرىندى، كوگىلدىر كوز، تالدىرماش جىگىتتىڭ اقىل-ەسى دۇرىس ەمەس سەكىلدى كورىنەتىن. ءات-جونى جوق ىرجىڭداپ كۇلە بەرەتىن. ۇستىنەن تۇيە ءجۇرىپ جاتسا دا رەنجۋدى بىلمەيتىن. الدەقالاي اشۋلانعان بىرەۋلەر كەيدە ونى ورىنسىز تومپەشتەپ تە تاستايتىن. سوندا دا قىڭق ەتپەيتىن. كەيبىر قوماعاي، اشتىققا شىداي المايتىن ادام قولىنداعى ءبىر ءۇزىم نانىن تارتىپ اكەتسە، جىلاۋدىڭ، نە تالاسۋدىڭ ورنىنا مازاقتاعانداي وعان قۇر ىرجيا قاراپ قالا بەرەتىن. ورىس جولداستار اندرەيدىڭ وسىنداي مىنەزىنە قاراي، ونى «چوكنۋتىي اندريۋشا» دەيتىن. وزىمەن بىرگە پولكتا بولعان سەرىكتەرى اندرەيدىڭ مۇنداي مىنەزىن «بومبا تۇسكەندە، جەر باسىپ قالىپ، ازەر قازىپ الدىق، سودان. كەيىن وسىنداي كۇيگە ۇشىرادى» دەپ تۇسىندىرەتىن. قىسقاسى، بۇل ءبىر ەسى اۋىسقانداۋ، كىم نە ايتسا سونى ىستەيتىن، جۇرتتىڭ تالكەگىن دە، قياناتىن دا كوتەرە بەرەتىن، كوزگە قۇنسىز بالا جىگىت بولاتىن. سوندىقتان با، نەمىستەر دە بۇنى ادامعا سانامايتىن. بۇل ەزگە ادام بارمايتىن جەرگە بارسا، «سەن نەگە باردىڭ» دەمەيتىن. بۇكىل تۇتقىنداردىڭ ىشىندەگى بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا تارتا بەرەتىن وسى اندرەي. ءبىر باراكتان ەكىنشى باراكتى كەزەدى دە جۇرەدى... ءوز باسىم بۇنىڭ قاي ۋاقىتتا تۇراتىنىن دا بىلمەيتىنمىن. ەگەر تۇندە بىرەۋ قىسىلىپ سۋ سۇراسا، جانىنا تەز جەتەتىن دە وسى «ەسۋاس اندرەي».. ەگەر بىرەۋ بىرەۋگە قيانات ىستەمەك بولىپ جاتسا، وزگەلەرگە حابار بەرەتىن دە وسى اندرەي... الدەقالاي جانجال بولىپ، توبەلەس شىعا قالسا دا، تاياقتى ەڭ الدىمەن جەيتىن وسى بيشارا بالا جىگىت. نان جەتپەي قالسا، تەك وسىعان جەتپەي قالادى. سونىسىنا قاراماي اندرەيدىڭ اۋىرعانىن، نە شارشاپ توسەگىنەن تۋرا الماي جاتقانىن كورگەن ەمەسپىن. شاپ-شاعىن تارامىس دەنەسى اسا ءبىر اسىل زاتتان جارالعانداي شارشاۋدى بىلمەيدى. ءبىر تىنىم تاپپايدى. جۇرت ونى «ەسۋاس» دەسە دە، تەگى، جاقسى كورەدى. العاشقى كەزدەگىدەي ەمەس، بەرتىن كەلە اندرەيدى بىرەۋ جابىرلەيتىن بولسا، ونداي ادامدى وزگە تۇتقىندار جەپ جىبەرە جازدايدى، سازايىن تارتقىزادى.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وزىمنەن-وزىم ءجۇرىپ وسى اندرەيدەن سەزىكتەنە باستادىم. ويتكەنى ول جۋىپ كەتكەن ادام، قانشا رەنجىپ وتىرسا دا، كىلت وزگەرە قالادى. بۇل الدەنەنى سىبىرلاسا بولعانى، انانىڭ جۇزىندە باسقا ءبىر سەزىم پايدا بولادى.
ءبىر كۇنى وسى اندرەي مەنىڭ دە جانىما كەلدى. جۇمىستان شارشاپ شىققان بەتىم ەدى.
— باۋىرىم، تىم قاجىدىڭ با؟— دەدى ول وزگەگە ەستىرتپەي ىرجيا كۇلىپ.
قاجىعاندىعىم سونشالىق، ەسۋاس ادامنىڭ ءسوزى بولسا دا جانىما مايداي جۇمساق ءتيدى. سىرىمدى جاسىرا المادىم.
— بۇيتكەن قورلىقتان ولگەن جاقسى عوي،— دەدىم.
— ولۋگە اسىقپا،— دەدى ول بۇرىنعىسىنان دا ىرجيا،— ولىمنەن ەرتە دۇنيەدە ەشتەڭە جوق. جانە، ءبارىبىر، ودان قۇتىلا المايسىڭ. قۇداي ءومىردى ساعان قارىزعا بەرگەن، ۋاقىتى جەتكەندە ءوزى دە الادى. ال وعان دەيىن سول ءومىر ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك.
بايقايمىن، ءسوزى جىندى ادامنىڭ سوزىنە ۇقسامايدى.
— كۇرەسۋ كەرەك ەكەنىن ءوزىم دە بىلەمىن،— دەدىم،— ءبىراق قول-اياعىڭ شىنجىرلاۋلى جاعدايدا قالاي كۇرەسەسىڭ؟
— شىنجىردى كەسەتىن بولات ەگەۋ دە بولادى...
— ول قانداي ەگەۋ؟
— ول — ءبىزدىڭ بىرلىگىمىز. بارىمىزگە بىرىگۋ كەرەك. جالعىز ءجۇرىپ جول تاپقانشا، كوپپەن بىرىگىپ اداسقان ارتىق.
— اقىلدى ءسوز.
— وندا ەرتەڭ شاحتاعا تۇسكەن سوڭ ءبىر ساعاتتان كەيىن، ءۇشىنشى ىلديعا كەل. بايقا، ءبىزدى ساتۋشى بولساڭ، ءوز جانىڭمەن كۇنى بۇرىن قوشتاسا بەر!
ءوزىم ىزدەپ جۇرگەندە، ماعان اندرەيدىڭ سەنبەگەنىنە رەنجىپ قالدىم، ءبىراق سىر بەرگەم جوق.
اباقتىداعى سوۆەت ادامدارىنىڭ دوستىعى، تۇتقىنداردىڭ بىرىنە-بىرى سەنۋى — ول ەكى عاشىقتىڭ اراسىنداعى ماحابباتتان بەرىك بولۋعا ءتيىستى. ونى بۇزۋ—انتىڭدى بۇزۋدان اۋىر قىلمىس. مۇنى مەن دە تۇسىنەم.
ءۇشىنشى ىلدي—ەڭ سۋلى جەر. بۇل ارادا كومىر جوق. بار زابويدىڭ سۋى وسى اراعا جينالادى. ىلديدىڭ ساعاسىندا سۋدى جوعارى شىعاراتىن ناسوس بار. اندرەي وسى ناسوستىڭ كۇزەتشىسى. ناسوس موتورى بۇزىلىپ، نە بولماسا سۋ كوبەيىپ، ناسوس كۇشى جەتپەۋگە اينالسا، كومپرەسسورلار بولمەسىندەگى كەزەكشى سلەسارعا حابار بەرەدى. بار مىندەتى وسى. ءۇشىنشى ىلديدىڭ جوعارعى جاعىندا بۇرىن كومىر قازىلعان قاراڭعى زابويلار، شترەكتەر كوپ. ءبىراق ءبارى دە بۇزىلعان، ءقاۋىپتى جانە وتە سۋلى. بۇل جەرگە ءبىر دە ءبىر نەمىس باقىلاۋشى سولداتتارى كەلمەيدى. قورقادى.
ەرتەڭىنە اندرەيدىڭ ايتقان ۋاقىتىندا وسى اراعا كەلدىم. قاراڭعى ءبىر شترەكتە جيىرماعا تاياۋ ادام جينالدىق. مەنى ناسوس جانىندا وتىرعان اندرەي وسى اراعا ءوزى ەرتىپ اكەلدى.
— جولداستار،— دەدى ول «ءبارىن تەگىس جينالدىڭدار ما، ارامىزدا جات ادام جوق پا» دەگەندەي قاراڭعىدا قولىنداعى كاربيت شامىن تۇرعانداردىڭ بەتىنە قاراي توسا ءبىر شولىپ،— بار بولىمشەنىڭ ۋاكىلدەرى تەگىس جينالعان ەكەنبىز. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ ارامىزدا تاعى دا ءبىر جولداس بار. ول—قازاق. مەن ءوزىم بۇل جىگىتكە ابدەن سەنەمىن. سەنگەندىكتەن ەرتىپ كەلدىم. ءبىز بۇگىننەن باستاپ تەك ورىس، ۋكراين، بەلورۋس تۇتقىندارىن عانا ەمەس، باسقا ۇلتتاردىڭ دا تۇتقىندارىن ءوزىمىزدىڭ ۇيىمىمىزعا تارتا باستاۋىمىز كەرەك. ارامىزعا بۇگىن ءبىرىنشى رەت كەلىپ تۇرعان جىگىتكە تۇركى تىلىندە سويلەيتىن تۇتقىنداردى ۇيىمداستىرۋدى تاپسىرساق دەيمىن.
شىنىن ايتايىن، اندرەيدىڭ سوزىنە وتە قۋانىپ قالدىم. اسىرەسە، ونىڭ ماعان سەنگەنىنە. اندرەي الدىمەن وزگەدەن سۇراپ مەنىڭ شاحتەر ەكەنىمدى ءبىلىپ الىپتى. ءوزى دە شاحتەر بالاسى ەكەن. ماعان سەنۋىنىڭ سەبەبى دە وسىدان عوي دەيمىن. «جۇمىسشى تابى ءبىرىن-بىرى ساتقان ەمەس، اسىرەسە ونىڭ ىشىندە شاحتەرلەر»،— دەدى كوپ كۇن وتكەننەن كەيىن ماعان اندرەي.
بايقاپ كورگەنىمدە، ونىڭ ەشبىر «ەسىنەن اۋىسقان دا»، «جىندى دا» ەمەستىگىنە كوزىم ابدەن جەتتى. ناعىز اق جۇرەك، لەنين كومسومولىنىڭ مۇشەسى ەكەن. تۇتقىندار اراسىنا دا نەمىس اسكەرى باسىپ العان جەردەگى جاسىرىن پارتيا كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءوزى تىلەنىپ كەلىپتى. مىنە، «ەسىنەن اۋىسقان، اندرەيىم» وسىنداي ادام بولىپ شىقتى.
سول كۇننەن باستاپ ءبىزدىڭ «بيس-1» دەپ اتالاتىن جاسىرىن ۇيىمىمىز نەمىس تۇتقىنىنان قالاي قاشىپ شىعىپ، سوۆەت ارمياسىنا قوسىلۋ جولىن ىزدەۋگە كىرىستى.
— ايتەۋىر، سىزدەردى ەشكىم ۇستاپ بەرمەدى مە؟— دەدى باعانادان بەرى تابجىلماي تىڭداپ وتىرعان ءباتيما.
— جىلاننىڭ قاراسى سىرتىندا، ادامنىڭ قاراسى ىشىندە ەمەس پە، ونىڭ ءوزى ءبىر حيكايا...
ءدال وسى كەزدە كەنەت الدەكىمنىڭ «قارىنداس!» دەپ ايقايلاعان داۋسى شىقتى.
— نۇرجان عوي!—دەدى ءباتيما ۇشىپ تۇرەگەلىپ،— بيشارا، تاعى قىسىلىپ قالدى ما!
نۇرجان دەگەن ماشينا ايداۋشى، شەتكى بولمەدەگى جاس جىگىت. اراق ىشكەن ادام ءوزىن-وزى سۇلتانمىن دەيدى عوي، اراق ءىشىپ الىپ ماشينا ايداپ، جامان اۆارياعا ۇشىراعان. تەك ەشكىم ولمەي، ءوزى قاتتى جاراقاتتانعان. ءقازىر جازىلۋعا اينالسا دا، كەيدە تۇندە وزىنەن-وزى شوشىنىپ ويانىپ، وسىنداي ايقايلايتىن كەسەلگە ۇشىراعان.
ءباتيما داۋىس شىققان بولمەگە جۇگىرە جونەلدى. مەن ونى ۇزاق كۇتتىم. ءسىرا، نۇرجان جاعدايى قيىن بولۋى كەرەك، جۋىق ارادا كەلە قويمادى.
مەنىڭ ويىم ەندى نۇرجانعا اۋدى. «ءومىر ادامعا ءبىر-اق رەت بەرىلەدى. ادام سول ءومىردى نەگە باعالامايدى ەكەن؟ مىناۋ نۇرجان... جاپ-جاس جىگىت. سول جاس ءومىرىن قور ەتەردەي بۇنىڭ اراقتا نە شارۋاسى بار ەدى؟ جوق جالپى سوۆەت ادامىنىڭ اراقتا نەسى بار؟ ىشىمدىك، ىشىمدىككە سالىنۋ — ءبارى سوناۋ وتكەن اۋىر تىرشىلىكتىڭ، قالدىم ەمەس پە؟ پاتشا كەزىندە جۇمىسشى ادام ىشسە — تۇرمىستىڭ ازابىن ءبىر ءسات ۇمىتايىن دەپ ىشكەن بولار. ال بۇگىنگى جۇمىسشىعا نە جوق؟ قانداي كۇيىگىن اراقپەن باسپاق؟ جوق، ەگەر بيلىك مەنىڭ قولىمدا بولسا، مەن اراق-شاراپتى شىعارۋدى ءبىرجولاتا توقتاتار ەدىم! مەملەكەتكە بۇنىڭ پايداسىنان زيانى كوپ. اسىرەسە، بۇرىن داعدىلانباعان حالىقتاردىڭ اراق سورى. «قوي كورمەگەن قۋالاپ ولتىرەدى» دەگەندەي، اراقتى ىشە الماعاننان كەيىن ۇلكەن تراگەدياعا اينالۋى مۇمكىن. ويتكەنى اراق ءىشۋ، اسىرەسە قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا كوپ. ال بولاشاعىڭ — ارتىڭداعى جاس بۋىنىڭ بۇنداي ۋلانۋ جولىمەن اۋەستەنبەي، حالىقتىڭ كەلەشەگى نە بولماق؟»
ءباتيمانى كۇتىپ جاتىپ قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم.
ورتادا ءبىراز كۇن ءوتىپ كەتتى. اۋرۋحاناعا كەسەلى قاتتى ادامدار ءتۇسىپ، مەنىمەن سويلەسۋگە دە ءباتيمانىڭ قولى تيمەدى. تەك بۇگىن عانا ازىراق تىلسىم تاۋىپ، جانىما كەلدى. بۇل اۋرۋلاردىڭ جاتقان كەزى ەدى.
— ءقازىر جۇرەگىڭىزدىڭ سوعۋى دۇرىستالىپ قالدى. ەندى ەكى-ۇش كۇندە جۇرە دە باستايسىز،— دەدى ول ورىندىعىن مەنىڭ جانىما قويىپ جاتىپ،— قۇداي بۇيىرتسا، بۇل اۋرۋدان ايىعىپ كەتەرسىز، ءبىراق ءوزىڭىزدى-وزىڭىز كۇتۋىڭىز كەرەك، جۇرەك كەسەلى دەگەن اڭداۋسىزدا باس سالاتىن جاۋ ءتارىزدى، ويدا جوقتا ۇستاي الۋعا قۇشتار.
بەتىنە قاراپ ەدىم، سوڭعى كەزدە جۇمىسى تىم اۋىر بولعاندىقتان دا، كوزى كىرتيىپ، ءوڭى جۋىلعان شۇبەرەكتەي بوزاڭدانىپ قالىپتى.
— ءوزىڭ جۇدەۋسىڭ عوي،— دەدىم اياپ كەتكەنىمدى جاسىرا الماي.
— مەنىڭ جۇدەۋ ەكەنىمدى اڭعارعانىڭىزعا راحمەت،— ول مۇڭايا كۇلىمسىرەدى،— جۇمىس اۋىر بولىپ ءجۇر.
— ءا... ءا!— مەن ەندى ءوزىمدى-وزىم ۇستاي المادىم. كوكەيكەستى ارمانىمدى سۇرادىم.— اقبايان كەلگەن جوق پا؟
ءباتيما قاباعىن ءسال شىتتى، سۇراعىمدى ۇناتپاي قالعانىن ءبىلىپ جاتىرمىن.
— جوق كەلگەن جوق.
ەندى مەن كۇرسىندىم. مەنىڭ جۇدەي قالعانىمدى بۇل جولى ءباتيما سەزدى. كوڭىلىمدى جۇباتقىسى كەلدى مە، ول قاباعىن اشىپ، اقىرىن كۇلىمسىرەدى.
— اسىقپاڭىز، كوپ كۇتتىرمەس. قولى بوساماي جاتقان بولار. اقبايان جەلدەي ءقازىر ەركىن ۇشقان ءبىر اققۋ قۇس قوي!
«اققۋ قۇس اقباياننىڭ بەينەسىنە قانداي تابىلىپ ايتىلعان تەڭەۋ. ول راسىندا دا اققۋ قۇس ەمەس پە؟ پاڭدىعى دا، ساندىگى دە سۇلۋلىققا ىنتىق سوناۋ قۇس تورەسىنىڭ بەينەسىن ەسىڭە تۇسىرمەي مە؟ ونىڭ قوڭىرقاي ءۇنى دە اققۋ قۇستىڭ سىرنايداي سوزىلعان داۋسىنداي جان سەزىمىندە تەرەڭ جاتقان قۇمارلىقتى تەربەتەدى! كەربەز، سىمباتتى بەينەسى، اق ايدىندا جۇزگەن قۇس پاتشاسىنداي، كوڭىلىڭدى كوك تولقىن قۋانىشىنا شومىلدىرىپ، جانىڭدى ءبىر بىتپەس ارمانعا جەتەكتەيدى!»
ءقوڭىل قۇرعىردا كەنەت ءبىر كۇدىك پايدا بولا قالدى. «ءبىراق سول اققۋ قۇستىڭ قايدا كوكتەيمىن، قايدا جۇزەمىن دەسە دە، ەركى بار ەمەس پە؟ ءباتيمانىڭ: «اقبايان جەڭگەي ءقازىر ەركىن ۇشقان ءبىر اققۋ قۇس قوي!» دەگەنى دە سونى ەسكەرتپەي مە؟ ءيا، كىم بولسا دا، ارمان ەتەتىن، سۇلۋلىقتى سۇيەتىن ءتىرى جاننىڭ جۇرەگىن قيال شىڭىنا جەتەكتەيتىن اققۋ قۇس! ونىڭ ءدال ءقازىر باسقا ءبىر قۋانىشتى اق ايدىندا شاتتىق نۇرىنا شومىلىپ جاتپاعانىن كىم بىلگەن!»
ومىردە قىزعانشاقتىقتان كۇشتى سەزىم جوق شىعار. اسىرەسە سەن بىرەۋدى شىن جاقسى كورەر بولساڭ! مۇنداي جاعدايدا اركىم-اق وتەللو كۇناسىنە مويىن ۇسىنۋى عاجاپ ەمەس. قىزعانشاقتىق كەيدە پاك ادالدىقتى دا اڭعارتتىرمايدى. جازىقسىز جاندى كىنالاماس ءۇشىن تەك ۇلكەن جۇرەك، ادال جۇرەك قانا ەمەس، سالقىن قان، سابىرلى وي كەرەك. ونىڭ ءبارى بىردەي ءبىر ادامنان تابىلا بەرە مە؟ جوق، تابىلۋ كەرەك! مەن ورتا عاسىردىڭ ماۆرى ەمەسپىن عوي، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ادامىمىن! جيىرماسىنشى عاسىردا دەزدەمونالار قانداي سيرەك كەزدەسسە (بۇل ويعا مەن اقباياننىڭ وپاسىزدىعىن العاشقى ەستىگەن كۇننەن باستاپ-اق، بەكىنگەم)، وتەللولار دا سونداي سيرەك كەزدەسۋگە ءتيىستى. ماحاببات بۇرىنعىداي ارمانعا ەمەس، ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدا تەك ءومىر قىزىعىنا اينالعان جوق پا؟ ال ءومىر قىزىعىن قاشان دا بولسا اۋىستىرۋعا بولماي ما؟ ءبىرى قولىڭا تۇسپەسە، ەكىنشىسىن ىزدەسەڭ، كىم كۇناعا سانايدى؟ بۇنى ەشكىم دە كۇنا دەمەيدى. سوندىقتان دا مەن دجۋلەتتادان ايىرىلعان رومەوداي، نە بولماسا بايان سۇلۋىنان ايىرىلعان قوزى كورپەشتەي، اقبايانىمنان ايىرىلدىم دەپ ءوزىمدى-وزىم قۇرباندىققا شالعان جوقپىن عوي. اقباياندا كەتكەن قىزىعىمدى تاتيانادان ىزدەدىم ەمەس پە؟ راس، اقباياننان ايىرىلعانىمدى ەستىگەن ساعاتىمدا، ماحاببات قايعىسىنان دا كۇشتى ءومىر قايعىسى، حالىق قايعىسى جانىمدى جەگىدەي جەدى. مۇمكىن سول ءبىر ۇلى اۋىرتپالىق مەنىڭ ءوز باسىمنىڭ شەرىن جەڭگەن بولار، مەنى اجالدان الىپ قالعان شىعار. ءاي بىلمەيمىن، سوندا دا مەنىڭ زامانداستارىمنىڭ ماحابباتقا دەگەن كوزقاراسىندا جيىرماسىنشى عاسىر بەلگىسى جاتقان ءتارىزدى.
كەنەت ءباتيمانىڭ: «ءسىزدىڭ كوستيۋمىڭىزدى اقباياننىڭ ۇيىنەن الدىم» دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. «مەنىڭ ءوزىمدى سول ۇيدەن اكەتسە، كوستيۋمىمنىڭ وندا بولۋى عاجاپ ءىس پە؟» ءباتيمادان «سەن نەگە ۇيدەيسىڭ؟» دەپ سۇراعانىمشا ول:
— سابىر اعاي، ءسىز انەۋگى اڭگىمەڭىزدىڭ اياعىن ايتپادىڭىز عوي. مەن ادەيى سونى تىڭداعالى كەلدىم،— دەدى ويىمدى ءبولىپ كەتىپ،— اسىرەسە سادىق جايىندا... ءسىز سادىقپەن سودان كەيىن كەزدەسپەدىڭىز بە؟
سادىق! سادىقتىڭ اتىن ەستىسەم، وسى ۋاقىتقا دەيىن بويىم دىرىلدەپ، كوز الدىمدا سول كۇندەردەگى عاجايىپ سۋرەتتەر ەلەستەپ كەتەدى! كەيدە ءوزىمدى ۇستاي الماي قالامىن. كوكىرەگىمدى ىزا، كوزىمدى جاس بيلەيدى. بار دۇنيەنى ۇمىتىپ كەتەمىن. ءباتيما مەنىڭ جارالى جەرىمدى ءدال باستى. سادىقتىڭ اتى كوز الدىمداعى اقباياننىڭ سۋرەتىن دە، ول جايىندا قويماق سۇراعىمدى دا ەستەن بىردەن شىعاردى.
— نەگە كەزدەسپەيمىن؟ حاۋاسسي بىزدەن ءبولىپ اكەتكەننەن كەيىن، ون شاقتى كۇن ەتپەي، سادىقپەن كەزدەستىم،— دەدىم مەن،— ءبىراق ونى اڭگىمە ەتپەستەن بۇرىن، انەۋگى ءوزىم ايتقان جالپى جاعدايعا ازىراق توقتاپ كەتەيىن...
— جاقسى، سابىر اعا...
— ءار ءبولىم باستىعى ءوزى سەنەتىن جىگىتتەردەن توپ جيناماق بوپ كەلىستىك. ماعان قازاق، ەزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن تۋىسقانداردىڭ باسىن قوسۋ تاپسىرىلدى. ءار توپتىڭ اراسىندا ساياسي ۇگىت جۇمىسى جۇرگىزىلىپ، ۇيىم مۇشەلەرىن كۇرەسكە شىنىقتىرۋ كەرەك دەستىك. تۇپكى ماقسات بۇل ارادان قاشىپ، ءوز اسكەرىمىزگە قوسىلۋ. ءبىراق كۇر عانا ءوز باسىمىزدى قۇتقارۋ ەمەس، جاۋدان كەك الا كەتۋدى مىندەت ەتتىك. جىلاندى باسار بولساڭ، قۇيرىعىنان ەمەس، باسىنان باس. ءوش العىڭ كەلسە، جاۋىڭنىڭ ەڭ جاندى جەرىنە قانجارىڭدى سۇق.
كوپ كەشىكپەي ءبىزدىڭ شاحتالار كومىر بەرەتىن تەس-تىڭ نە ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىنىن ءبىلدى. جوق، ءبىزدىڭ تەس تەك شاحتادان كومىر ءوندىرۋ ءۇشىن عانا جۇمىس ىستەمەيدى ەكەن. وسى قالانىڭ ماڭىنداعى جەر استىنا سالىنعان «فاۋست-پاترون» شىعاراتىن قۇپيا زاۆودقا ەلەكتر كۇشىن بەرەدى ەكەن. ال بۇل كەز «فاۋست-پاتروننىڭ» جاڭا شىعا باستاعان كەزى ەدى. العاشقى ۋاقىتتا ونىڭ قانداي قورقىنىشتى كۇش بولعانى بارىمىزگە دە ءمالىم. ءبىز ەندى وسى زاۆودقا ءنار بەرىپ وتىرعان تەس-تىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، جوق ەتىپ قاشۋدى ماقسات ەتتىك. ول ءۇشىن نە كەرەك؟ ەڭ الدىمەن اممونيت نە ديناميت سەكىلدى تاس جارعىش، كوپتەگەن ءوت-دارى تابۋ كەرەك. ونى قايدان الاسىڭ؟ جاڭا زابويلار، شترەك، ىلديلارداعى قاتتى تاۋ جىنىسىن جارعىزۋ جۇمىسىن جۇرگىزەتىننىڭ ءبارى نەمىستەر. بۇنداي جاۋاپتى ءىستى تۇتقىندارعا ىستەۋگە سەنبەيدى. ەڭ الدىمەن بىزدەرگە وسى جۇمىسشىلارمەن بايلانىس جاساۋ كەرەك. ولارمەن ءتىل تاپساق، ار جاعى جەڭىل. ءتىل تابا الساق، مىسقىلداپ، قاسىقتاپ، ءبىر پاترونداپ وسى ءوق-دارىنى ءبىر ءقاۋىپسىز جەرگە جيناماقپىز.
ءوق-دارىنى تابۋ قانداي قيىن بولسا، ونى سىم تەمىرمەن قورشالعان، ءتورت بۇرىشىندا پۋلەمەتتى، پروجەكتورلى كۇزەت تۇرعان تەس-تىڭ ىشىنە كىرگىزۋ ودان اسقان قيىن. ءبىزدىڭ بۇل ويلاعانىمىزدىڭ ءبارى بوس قيال، ورىندالمايتىن ارمان ءتارىزدى. ءبىراق قيالسىز، ارمانسىز ادام بالاسى ءومىر سۇرە الا ما؟ ءبىز دە ءومىر سۇرە المادىق، وسى بۇلدىر قيالدارىمىزدى ورىنداۋعا كىرىستىك.
سول جينالعان كۇنى، ەڭ الدىمەن بۇدان بىلاي قاراي ۇيىم جۇمىسىن، ارامىزداعى بايلانىستى اسا قۇپيا تۇرگە اينالدىراتىن بولدىق. بەس توپ باستىعى ءبىر ادامعا باعىنادى. ونى وزگە توپ باستىقتارى بىلمەيدى. الگى توپ باستىقتارى باعىناتىن ادامداردان تاعى دا ءۇش بولىمشە قۇرىلىپ، ءارقايسىسى تاعى دا ءبىر ادامعا باعىنادى. ولاردى دا وزگەلەرىمىز بىلمەيمىز. بىلەتىنىمىز — تەك ءوز باستىقتارىمىز. بۇل بولىمشە باستىقتارى جينالىپ شتاب قۇرادى. ول شتاب ءۇش ادامنان تۇرادى. شتابتىڭ باستىعىن دا تەك وسى ءۇش ادام عانا بىلەدى. مىنە، وسىنداي ءتارتىپ ورناتتىق. ءبىر توپ الدەقالاي اشكەرەلەنە قالسا، وزگە توپتىڭ ءقاۋىپسىز بولۋىن ويلادىق. ال مۇنداي ۇيىمداستىرۋدىڭ وزگەلەر بىلە المايتىن تاعى ءبىر تەتىگى بار. شتاب قۇرۋ، شتابتان ءۇش توپ باستىعىنا ءبىر ادام بەلگىلەۋ، ولاردىڭ ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى بەس توپ باستىعىن دايىنداۋ جانە وسى بەس توپتىڭ ءبىر باستىعىن تاعايىنداۋ — ءبارى تومەننەن جوعارى قاراي سايلاۋ رەتىندە ەمەس، جوعارىدان تەمەن قاراي بەلگىلەۋ رەتىندە ەتپەك. بۇل ءادىس بويىنشا كىمنىڭ قاي توپتا، كىم كىممەن بايلانىستى ەكەنىن تەك ەز مىندەتىنە ءتيىستى ادامدار عانا بىلەدى. ولار دا وزگەلەردى بىلمەيدى. ءبىراق ءبارىمىزدىڭ دە بىلەتىن ءبىر-اق ادامىمىز بار، ول — اندرەي. بارلىعىن ۇيىمداستىرىپ، ءبارىن بايلانىستىرۋشى — اندرەي. ال شتاب باستىعى كىم؟ اندرەي مە؟ ونى تاعى ءبىز بىلمەيمىز. قىسقاسى، جالپى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسى وسىلاي بولىپ بەكىتىلدى. سونىمەن قاتار كوزگە ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن بۇدان بىلاي قاراي باس قوسىپ جينالمايتىن بولىپ ۋادەلەستىك. بار بايلانىستى اندرەي ارقىلى عانا ۇستاپ تۇراتىن بولدىق.
وسىنداي ۋادەدەن بەس كۇن ەتكەننەن كەيىن، زابويدا وڭاشادا اندرەي كەزدەسىپ قالدى دا، مەنىمەن قاتارلاسا ءجۇردى.
— سابىركا،— دەدى ول سىبىرلاي سويلەپ،— كىسىلەرىڭدى تەزىرەك ۇيىمداستىر. ءۇشىنشى ىلديدان تەس استىنا اپاراتىن زابوي قازباقپىز. ول زابويدى جۇرگىزۋ سەندەردىڭ ادامدارىڭا تاپسىرىلدى. بىزدەردەي ەمەس، نەمىس كۇزەتشىلەرى سەندەردىڭ تۇستەرىڭدى دالدەپ تاني المايدى. ولارعا ءبارىڭ ءبىر تۇستەس ازياتسىڭدار. جانە سەندەردەن تاقا قاۋىپتەنە قويمايدى. ونداي جەر استىمەن جۇرەتىن قۇپيا جول قازادى دەپ ويلامايدى. ال ساعان دا كۇندە ءۇش ادامنان ءبولىپ تۇرۋ قيىنعا تۇسپەيدى. وزگەلەرى ولاردىڭ ءتيىستى نورماسىن ورىنداپ تۇرسا بولعانى...
ءۇشىنشى ىلديدان تەس تۇرعان جەردىڭ قاشىقتىعى التى ءجۇز مەتردەي. ءار سمەنادا ءۇش ادام جۇمىس ىستەسە (بىرەۋى جەر قازادى، ەكەۋى توپىراقتى تاسىپ اندرەي ناسوسى تۇرعان ىلديداعى سۋعا توگەدى)، ءبىر تاۋلىكتە ءتورت مەتر جەر قازۋعا بولادى. سوندا ءبىر جۇمىستى بەس ايدا ءبىتىرۋىمىز كەرەك. اندرەي ماعان بۇل سەزدى ايتقان كۇنى مەنىڭ توبىمدا جيىرما كىسى بار ەدى. قازاق، قىرعىز وزبەك... ءبارى دە سەنىمدى ادامدار. سوعىستا قولعا تۇسكەن جاس جاۋىنگەرلەر...
— ءبىز تاپسىرمانى ورىنداۋعا دايىنبىز،— دەدىم مەن. ۋستاۆ بويىنشا ءار توپتا قانشا ادام بار جانە ولار كىمدەر ەكەنىن توپ باستىعىنان بوتەن ەشكىم بىلۋگە ءتيىستى ەمەس.—ال ءوت-دارى تابىلاتىن ءتۇرى بار ما؟
— شوشقانى ورىس تەككە سەمىرتپەيدى،— دەدى سىرىن اشپاي، كۇلگەن بولىپ اندرەي،— ءوت-دارى تابىلمايتىن بولسا، جەر استىنا ور قازدىرىپ نە جىنىمىز بار؟ وق-دارىدە شارۋاڭ بولماسىن. ول — باسقالاردىڭ مىندەتى.
«كىمنىڭ مىندەتى؟» دەپ مەن سۇراعام جوق. ۋستاۆ بويىنشا ءوز شارۋامنان بوتەن ىسكە مەنىڭ قاتىناسۋىم ءتارتىپتى بۇزۋ بولىپ تابىلادى.
ايتسە دە، بۇل ىسكە ماعان قاتىناسۋعا تۋرا كەلدى.
سادىق بىزدەن بولىنگەننەن كەيىن كوزگە تۇسپەي كەتكەن. اركىمنىڭ ءوز زوبالاڭى ءوز باسىندا بولىپ، مەن دە ونى ىزدەي قويماعام. سۇراستىرىپ كورىپ ەدىم، سول حاۋاسسي حانۋمنىڭ ات ايداۋشىسى كورىنەدى. ءوزى جانە سول گرافينيانىڭ اق تاستان قالانعان ادەمى ءۇيىنىڭ استىڭعى قاباتىندا تۇرادى دەسەدى. ماعان كورگەن ادامدار: «ءتىپتى تۇتقىنعا ۇقسامايدى، ءتۇرى دە، كيىمى دە وزگەرگەن. ءسىرا، گرافينياعا ۇناعان بولۋى كەرەك، ارعىماق جەككەن تارانتاسىنىڭ كوزەلىنە تەك سونى عانا وتىرعىزادى»،— دەيدى. مەن اڭ-تاڭ قالام. «بۇلاي بولۋى نەلىكتەن ەكەن؟—دەيمىن ىشىمنەن.— اكەسى كونفيسكەلەنگەن باي بالاسى ەكەنى ەسىمە ءتۇسىپ. سادىق گرافينياعا شىن جۇرەگىمەن قىزمەت ىستەي باستاعانى ما؟ الدە ماسكەۋدە ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان نەمىس ايەلىنىڭ ادامگەرشىلىك سەزىمى ويانىپ، وعان جان اشىرلىق ىستەپ ءجۇر مە؟ سوۆەت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاربيەسى، قانشا قاس بولسا دا، ونىڭ سەزىمىنىڭ ويانۋىنا سەبەپكەر بولعان شىعار؟ نەمىس ايەلى دەگەنمەن دە، ءار نارسەگە كوڭىلشەك كەلەتىن زاتى ايەل عوي، ايادى ما ەكەن؟»
وسىنداي ويدا جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى كەشكە تامان شاحتادان شارشاپ شىعىپ كەلە جاتقانىمدا، كونتوردىڭ جانىنا گرافينيانىڭ اق بوز ارعىماق جەككەن جەڭىل تارانتاسى كەلىپ توقتاي قالدى. ۇستىنە بۋىرىل تۇلكى شولاق ىشىك كيگەن ۆينتەر حانۋم تارانتاستان سەكىرىپ ءتۇسىپ كونتورعا كىرىپ كەتتى.
مەن ءوتىپ بارا جاتىر ەدىم، ارعىماق جانىندا تۇرعان ادام:
— سابىر، مىنا تەلەگراف باعاناسى تۇسىنا كەلىپ دارەت سىندىرعان ادام بوپ ءسال كىدىر،— دەدى.
داۋىسىنان سادىق ەكەنىن تاني كەتتىم. «كونفيسكەلەنگەن بايدىڭ بالاسى ناسىلىنە تارتىپ كەتتى مە» دەپ كوڭىلىمە سەكەم الىپ جۇرسەم دە، جاستاي جولداس بولعاندىقتان با، ءسوزىن قيمادىم، ايتقانىن ىستەپ، باعانا جانىنا بارىپ تۇردىم. قارا كولەڭكە كەز ەدى، ايتسە دە بايقاپ قالدىم، ۇستىندە شولاق قارا تونى بار. جاعاسى — باسىنداعى قۇلاقشىنى ءتارىزدى كوگىلدىر ەلتىرى. اياعىندا — قارا قۇرىم ەتىك. ءوزىنىڭ ونىسىز دا سۇڭعاق بويىنا ءبارى دە جاراسا قاپتى. بۇرىن ەكى ۇرتى سۋالىپ تۇراتىن بوزعىل بەتى دە تولىقتانعانداۋ، كوزىنە دە نۇر پايدا بولعانداي. مۇمكىن، جۇدەپ جۇرگەن ماعان سولاي كورىنگەن شىعار، ايتەۋىر، بۇل بۇرىنعى تۇتقىن سادىق ەمەس.
— سابىر،— دەدى ول داۋىسىن ءسال قاتتىراق شىعارىپ، تەرىس بۇرىلىپ كەتىپ قازاقشالاپ،— دۇرىستاپ تىڭدا، ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى ەشكىم تۇسىنبەيدى، ايتسە دە ساق بول... وسى ءوزىڭ تۇرعان جەردەن ون ەكىنشى باعانانىڭ تۇسىنداعى ەسكى شاحتانىڭ تەرريكونىن كورىپ تۇرسىڭ عوي. سول ارادان كۇندە مەن تاڭ اتا اتتاردى سۋارۋعا ايداپ وتەمىن. ال ەرتەڭنەن باستاپ سول ون ەكىنشى باعانانىڭ تۇسىنا، تەرريكوننىڭ تومەنگى ەتەگىنە، توپىراقتاردىڭ اراسىنا سەندەرگە ارناپ ات دوربا تىعام. ىشىندە شوشقا مايى، شۇجىعى، قورىتقان ءسۇت سەكىلدى تاعامدار بولادى. جانە ارناۋلى حات جاتادى. شاماڭ كەلسە ءوزىن، ايتپەسە سەنىمدى بىرەۋ كەشكى مەزگىلدە تەرريكوننان شاي قايناتاتىن كومىر تەرگەن بولىپ بارىپ الىپ جۇرىڭدەر. حاتتا قانداي جاعدايدا جۇرگەنىمدى وقىرسىڭدار. قوش بول،— دەدى دە، ءوزى كونتورعا قاراي جۇرە بەردى.
سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەي، دارەت الىپ بولعان ادامداي، ۇزاپ بارا جاتقان سەرىكتەرىمنىڭ، سوڭىنان ل دىمداي جونەلدىم.
ءبىز جاتقان باراكتا ءۇستى شويىن، ءتورت بۇرىشتى شاعىن كىرپىش پەش بار. تۇتقىندارعا وسى پەشكە شاي قايناتىپ ىشۋگە رۇقسات ەتىلگەن. ءبىراق كومىردى جول بويىنان، نە تەرريكونداردىڭ وزدەرى جيناپ اكەلۋگە ءتيىستى. جان-جاعى سىم تەمىرمەن قورشاۋلى بولعاندىقتان، العاشقى كەزدەگىدەي ەمەس، كازارما مەن شاحتا ورتاسىندا بىزگە بوس جۇرۋگە رۇقسات ەتىلگەن. دالادان كومىر تەرىپ اكەپ، ەرتەڭگى پەشتى جاعۋ مەنىڭ كەزەگىم ەدى. سادىقتىڭ سەزىنە سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەيمىن. ءبىراق ات سۋاراتىن وزەننىڭ ءبىزدىڭ شاحتانىڭ ار جاعىندا ەكەنى انىق. وعان بارۋ ءۇشىن تۇتقىندار قورشاۋىن سىرتتاي ەتۋ كەرەك. ال توتە جول ءبىزدىڭ الاڭ ارقىلى. دەگەنمەن سادىق سوزىنە نانعىم كەلدى. «كىم بىلەدى، يتكە سۇيەك تاستاپ الداعانداي، بىزگە تاعام بەرىپ، سىرىمىزدى بىلگىسى كەلىپ ءجۇر مە» دەپ تە قاۋىپتەنەمىن. ايتسە دە «بىرگە ەسكەن جولداس ەدىك قوي، ويتە قويماس» دەي بەرەم. «جوقتىق نە دەگىزبەيدى، اشتىق نە جەگىزبەيدى»، توپىراق استىندا ءۇيىلىپ جاتقان تاعام بار دەگەن سوڭ، ەشكىمگە ايتپاي، ەرتەڭىنە بەيمەزگىل كۇن باتار-باتپاس كەزدە قاپشىعىمدى الىپ سادىق مەڭزەگەن تەرريكونعا باردىم. ءبىراز كومىر جيناپ، ىمىرت ۇيىرىلە باعانانىڭ جانىنا كەلدىم. ايتقان جەردەن س ۇلى سالاتىن ات دوربانى تاپتىم. ءىشى تولى ءار ءتۇرلى تاعام. ءبىر جاپىراق قاعاز بار. قاعازدى قالتاما سالدىم دا، دوربانى كومىردىڭ اراسىنا تىعىپ، قاپشىعىمدى ارقالاپ باراكقا قايتتىم. اندرەي ەكەۋمىز اقىلداسىپ تاماقتى اۋرۋ، نە بولماسا تىم جۇدەپ كەتكەن كوتەرەم جاندارعا ءبولىپ بەردىك. حاتىن قازاقشا جازعان ەكەن، بىلاي دەپتى:
«سابىر! قانداي كۇيگە ىلىككەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. تاماعىم توق كيىمىم كوك. گرافينيانىڭ ويى ماعان. ازىرگە بەلگىسىز. دەمەك، ول ماعان ايەلدىك تۇرعىدان قارايتىن ءتارىزدى. نەمىستىڭ ەرىككەن قانشىعى مەن سەكىلدى «تاعى» حالىقتىڭ جىگىتىنە ناپسىلىك ويمەن قۇمارتۋى دا عاجاپ ءىس ەمەس. مۇمكىن، وسىنداي ويى بولۋى كەرەك، ماعان وتە كوڭىل بولۋدە... ءوزىنىڭ جەكە مەنشىكتى ات ايداۋشىسى ەتىپ الدى. وزگەدەن گورى اسحانادان ماعان استى دا مولىراق بەرگىزەدى. مەنىڭ جاتاتىن جەرىم جەكە. گرافينيانىڭ ۇيىقتايتىن بولمەسىنىڭ ءدال استىندا... بايقايمىن، توبەمدە قيۋىن تاۋىپ جىمداستىرىپ تاستاعان جوعارعى بولمەگە شىعاتىن تەسىك بار سەكىلدى. ءسىرا، ۇستىنەن جابىلادى-اۋ دەيمىن.
ءبىر كۇنى سول تەسىكتى اشىپ، «جوعارى شىق» دەمەسىن كىم بىلەدى؟ ال گرافينيانىڭ ۇيىنە كىرەتىن وزگە ەسىك-تەرەزەسىنىڭ ءبارى كۇزەتتە. ادام بالاسى وعان رۇقساتسىز باس سۇعا المايدى. ءوزى دە ءبىر كەسىپ الساڭ قان شىقپايتىن قاتىگەز ايەل سەكىلدى، ءبىراق مەنىمەن تىم سىپايى، كەيدە ازىلدەسكەن دە بولادى. ءتۇبى مەنەن ەركەكتىك تىلەپ قالسا، نە ىستەۋىم كەرەك؟ حالقىڭدى قىرىپ جاتقان كوپ جەندەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ جەزوكشە ايەلىنىڭ توسەگىنە جاتۋدىڭ ەزى كەشىرىلمەس كۇنا ەمەس پە؟ ونداي كۇن تۋاتىن جاعداي بولسا، مەن ونى بۋىندىرىپ ولتىرەم... مەيلى، سوسىن نەمىستەر نە ىستەسە سونى ىستەسىن. اقىلىڭدى ايت.
مىناۋ تاعامدار كوپتەن بەرى جاسىرىن جيناعاندارىم. كۇندە بۇنداي بولا بەرمەس. ايتسە دە، قولدان كەلگەنشە سەندەرگە جاردەم بەرۋگە بارمىن. مىنانى وقىپ شىق تا، جىرتىپ تاستا»،— دەپتى.
مەن حاتتىڭ مازمۇنىن اندرەيگە ءتۇسىندىرىپ بەردىم دە، جىرتىپ تاستادىم. ول كوپ ويلانىپ وتىردى دا:
— سەن وعان سەنەسىڭ بە؟—دەدى.— حاتىنا قاراعاندا، ادال جان سەكىلدى.
مەن سادىقتىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىندىردىم دە، ءوز ويىمدى ايتتىم.
— تۇرىنە قاراسام، قايعىدان ازاپ شەگىپ جۇدەپ جۇرگەن ادام سەكىلدى ەمەس، كەۋدەسى كوتەرىڭكى، ال حاتىنا قاراسام، الدامايتىن ءتارىزدى.
— وعان ونداي جاعدايدا كەۋدەسىن كوتەرىڭكى ۇستاماسقا دا بولمايدى،— دەدى اندريۋشا، سوسىن تاعى دا ويلانىپ وتىرىپ قالدى. ءبىرازدان كەيىن بارىپ:— قايتكەن كۇندە دە بۇل جىگىت گرافينيانىڭ ايتقانىنا كونە بەرسىن،— دەدى،— بۇلاي ىستەۋى بىزگە كەرەك. ەگەر جۇرەگى تازا بولسا، دەنە كىرىن جۋىپ كەتىرۋگە بولادى عوي. تەك جۇرەگى كىرلى بولماسىن. ال ونىڭ جۇرەگىن سىناۋعا ءالى ۋاقىت بار. تەك وزىنە بەرىك بولسىن.
سادىققا حات جازۋعا قورىقتىم. حابارلاسۋدىڭ باسقا جولىن تابا المادىم. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى مونشادا كەزدەسىپ قالدىق. بار ويىمىزدى ايتتىم. سودان كەيىن ارامىزدا بايلانىس ءۇزىلدى. مۇمكىن، سادىق بىردەمەدەن سەسكەنگەن بولار، مۇمكىن، مەنىڭ ويىمدى بىلگەننەن كەيىن، بويىن اۋلاق ۇستاۋدى دۇرىس كورگەن شىعار. دەمەك، وعان اشىق جاۋاپ قايتارعانىما وكىندىم. سادىقتىڭ شىن ويىن كىم بىلەدى؟.. الدەنەگە سەسكەنە بەردىم. ءبىراق سادىق كۇندە بولماعانمەن دە كۇن ارا، كەيدە ەكى-ۇش كۇن وتكەن سوڭ سول ۋاعدالاسقان جەرىمىزگە تاماق تىعىپ كەتۋىن تاستاعان جوق. كەيدە ول اتتارىن تۇندە، كەيدە تاڭ سارىدەن سۋارۋعا اپارادى. ايتەۋىر امالىن تاۋىپ تاستاپ كەتەدى. قولعا ۇستاعان، نە اتتىڭ موينىنداعى جەم دوربادا نە بارىن كىم ويلايدى؟ كىم سەزىكتەنەدى؟
وسىلاي ءبىر ايداي ۋاقىت ءوتتى. ءبىزدىڭ جاسىرىن قازىپ جاتقان تار زابويىمىز دا تەس-تىڭ استىنا جاقىنداپ قالدى. ارتىنان بارىپ ءبىلدىم. اندريۋشا نەمىستىڭ ءوت-دارى اتۋشى ەكى جۇمىسشىسىمەن تانىسىپ، كوپ كەشىكپەي ءتىل تاۋىپتى. سول جۇمىسشىلار ارقىلى ءۇشىنشى ىلديعا جاقىن جەردەگى ءبىر ادام بىلمەيتىن ۇڭگىرگە ءبىراز امموپوتتى تىعىپ ۇلگىرىپتى. بۇل جۇمىسشىلارمەن ول بەيليس دەيتىن ەۆرەي تۇتقىن جىگىت ارقىلى سويلەسىپتى. بەيليس نەمىس جۇمىسشىلارىنىڭ جارىلعىش ءوت-دارى جيناپ بەرۋگە ۋادەسىن الىپ بەرگەنى بولماسا، ودان بوتەن ەشتەڭەنى بىلمەيدى. ول ءوق-دارىنى قايتەدى، قاي جەرگە ساقتايدى، بارىنەن دە حابارسىز بولادى. بۇل ءبىزدىڭ ۋايىمنىڭ جۇمىستى قالاي جاسىرىن جۇرگىزەتىنىن كورسەتەدى. اركىم تەك ءوزىنىڭ عانا مىندەتىنەن بوتەن ەشتەڭەدە جۇمىسى جوق. بەيليس تە سونىڭ ءبىرى ەدى.
وسى كۇندەردە جوق جەردەن مونشادا سادىقپەن تاعى كەزدەسىپ قالدىم. ول جەكە نومەردە جۋىنىپ شىققان ەكەن، مەن جالپى زالعا كىرمەكشى بولىپ تۇر ەدىم، دالاعا شىعىپ بارا جاتىپ، مەنى كورىپ، كىلت توقتادى. ىمداپ جانىنا شاقىردى. ەسىك الدىندا تۇرعان نەمىس اۆتوماتشىسى ادىرايا ءبىر قارادى دا قويدى. ويتكەنى بۇل كەزدە سادىقتىڭ گرافينيانىڭ «جەڭىلدىك بەرگەن ات قوسشىسى» ەكەنى بۇكىل شاحتا كومەنداتۋراسىنا ايان بولىپ قالعان. جانە جەرلەس ەكى تۇتقىن ادامنىڭ الدەقالاي كەزدەسىپ سويلەسۋىندە قانداي ايىپ بار؟ نەمىس سولداتى مۇمكىن وسىلاي ويلاعان شىعار، مۇمكىن «سويلەسسە سويلەسسىن، ارتىنان كومەنداتقا جەتكىزەرمىن» دەگەن بولار (كومەندانتىمىز باياعى وبەر-لەيتەنانت. ول ءبىر قانىپەزەر قاتاڭ كىسى بولىپ شىقتى)، ايتەۋىر، بىزگە قايتادان ادىرايا تاعى ءبىر قارادى دا، بۇرىلىپ كەتتى. سادىقتىڭ قاسىنا كەلدىم. ۇستىندەگى كيىمى ءتاپ-تاۋىر، ءبىراق ەكى ۇرتى سۋالىپ جۇدەپ كەتىپتى. كەزىندە قايعى بۇلتى كورىنەدى. قۇشاقتاسۋعا سولداتتاردان قايمىعىپ، ءبىز قول الىسىپ امانداستىق تا قويدىق. سودان كەيىن سادىق ماعان بىردەن:
— سابىر، شىداي الاتىن ەمەسپىن، قاشايىق،— دەدى.
ونىڭ وقىس ايتقان ءسوزى مەنى شوشىتىپ جىبەردى. ءبىراق وزگەگە سىر بەرمەي:
— نەگە ۇيدەيسىڭ؟— دەدىم اقىرىن سويلەپ.— بىزگە قاراعاندا سەنىڭ ءحالىڭ...
— مەنىڭ ءحالىم سەندەردىكىنەن مىڭ ەسە جامان.
— نە بولىپ قالدى؟..
— وتىر. ايتايىن.
ەكەۋمىز بارىپ ەسىككە تاياۋ قويىلعان ورىندىققا قاتارلاسا وتىردىق. سادىق تاعى كۇرسىندى.
— شارۋا ساعان جازعان حاتىمداعىداي بولىپ شىقتى،— دەدى ول باسىن تومەن ءتۇسىرىپ،— نەمىستىڭ سوياتىن قاباندى سەمىرتكەندەي گرافينيا مەنى تەككە كۇيلەندىرىپ جۇرگەن جوق ەكەن. سەنىڭ: «ايتقانىنا كونە بەرۋ» دەگەن كەڭەسىڭدى العاننان كەيىن، ءبىر جەگى وتكەن سوڭ، ءبىر كۇنى تۇندە ءوزىم سەزىكتەنىپ جۇرگەن توبەمدەگى تەسىك اشىلىپ، جەرگە باسپالداق ءتۇسىرىلدى. حاۋاسسي:
«قورىقپا، سادىق جانىم،— دەدى تومەن قاراپ كۇلىمسىرەي،— جوعارى شىق». ءتىلىنىڭ ءسال كۇرمەلۋىنەن ءىشىپ العانىن ءبىلدىم. ءبىر رەتتە «شىقپاسام قايتەدى» دەپ تە ويلادىم. ءبىراق وعان قۇدىرەت بار ما؟ جانە سەنىڭ دە بەرگەن اقىلىڭ ەسىمدە بولاتىن...
— ءيا، سوسىن؟— دەدىم مەن «ءبىز اقىلدى، ءسىرا، دۇرىس بەرمەگەن سەكىلدىمىز-اۋ» دەگەن كۇماندى ويعا كەلىپ.
— امال جوق، جوعارى شىقتىم. بۇرىن مەن گرافينيانىڭ ءار ءتۇرلى سىلتاۋمەن باسقا بولمەلەرىندە بولعانمىن. ءبىراق جاتاتىن جەرىن كورگەن ەمەسپىن. ارينە، ونداي سالتاناتتى بولمەنى بۇرىن سەن دە، مەن دە كورگەن جوقپىز. التىنداپ تاستاعان كەڭ ساراي. بۇكىل ەدەنىن الىپ جاتقان، تۇگى ەكى ەلى پارسىنىڭ قىزىل كىلەمى. قاي جاققا قاراسان، دا اينا. تەرەزەلەرى ساۋلە تۇسپەس ەتىپ قالىڭ كوگىلدىر جىبەك پەردەمەن قىمتىرىلعان. توردە ەكى كىسى تۇگىل ءتورت كىسى جاتسا سياتىن ورنەكتى اعاش كەرەۋەت. ءۇستى اق مامىق قۇس توسەك. تەڭدەي-تەڭدەي ۇلبىرەگەن قۇس جاستىقتار. ءۇيدىڭ ورتاسىندا ۇلكەن دوڭگەلەك ۇستەل، ۇستىنە شاشاقتى قىزىل بارقىتتى گۇلمەن اشەكەيلەنگەن داستارقان جابىلعان. داستارقان ءۇستى تولعان تاعام. قۇس ەتى دەيسىڭ بە، سيىر ءتىلى كەرەك پە، سورت-سورتقا ءبولىنىپ فارفور ىدىستارعا سالىپ قويىلعان. مويىندارى ۇزىندى-قىسقالى بىرنەشە شاراپ، كونياك تولعان شيشالار. ستول جانىندا ەكى-اق ورىندىق. وسىنداي جاعدايدىڭ ۇستىنە كەۋدەسى مەن قارا سانىن اپپاق ەتىپ كورسەتكەن، دەنەسىمەن دەنە بولىپ جابىسقان توقىما ءىش كويلەك كيگەن ايەلدى قوس. وتىز بەستەن اسىپ بارا جاتسا دا دەنەسىنىڭ سۇلۋلىعىن كورسەڭ! قازاق ون ايەلدىڭ توعىزى كيىمىمەن سۇلۋ كورىنەدى دەيدى عوي. بۇرىن ءحاۋاسسيدى مەن كيىمىمەن، بويانۋىمەن كورىكتى كورىنەتىن، شىعار دەيتىن ەدىم، ال بۇل جولى ول ويىمنان قايتتىم. جۇمىرتقاداي اپپاق موينى مەن جۇپ-جۇمىر يىعىن قىزعىلت التىن جيرەن كومگەن، اق مراموردان قۇيىلعانداي اپپاق دەنەلى سۇلۋ ايەلدى كورىپ، تاڭ قالدىم. بۇرىن ورىس ەرتەگىلەرىندە «رۋسالكا» دەيتىن سۋ پەرىلەرى — سۇلۋ ايەلدەر بولادى دەپ ەستيتىنمىن. ءحاۋاسسيدى دە سونىڭ ءبىرى ەكەن دەپ قالدىم. ونىڭ ءجۇزى دە كۇندىزگىسىندەي ەمەس، وزگەشە. بەتىندە ادامگەرشىلىك سازى، كوزىندە وزگەگە دەگەن ءبىر پاك كۇناسىز ايرىقشا سەزىم بار. جوق، ءدال سول ساعاتتا ول جۇزدەگەن سوۆەت ادامدارىن اش، جالاڭاش شاحتاسىنا ءتۇسىرىپ، مەحناتپەن ۇلى گەرمانياسىنا كومىر شىعارتىپ جاتقان قان ىشەر گرافينيا ەمەس، مەيىربان ءجۇزدى، قايعى مەن قاسىرەتتى، قۋانىش پەن شاتتىقتى بىلەتىن، ىستىق جۇرەكتى ادال سۇلۋلاردىڭ ءبىرى سەكىلدەندى.
— بۇگىنگى كۇن مەنىڭ عانا كۇنىم،— دەدى ول كەنەت ماعان قاراپ،— بۇرىن وسى بۇگىنگى سەگىزىنشى مارت كۇنى — گراف ۆينتەرگە دەگەن وشپەندىگىمدى، وعان ارنالعان ماڭگى جىبىمەس تاس جۇرەگىمنىڭ قاستىعىپ جاپادان-جالعىز وتىرىپ اراق-شاراپ پەن عانا باساتىن ەدىم. ماس بولىپ، ىزادان ەكى كوزىمنەن جاس پارلاپ، وعان قارعىس ايتاتىن ەدىم. ال بۇگىن سول كۇنىمدى جالعىز تويلاعىم كەلمەدى. جانە جىلاۋدان دا باس تارتتىم. قايعىم قۋانىشقا اينالسىن دەدىم. گراف ۆينتەردەن بۇرىن كەگىمدى كوزىمنەن اققان جاسپەن، سىرتىنان ايتقان قارعىسپەن الاتىن ەدىم. ال بۇگىن كارى كوكجال قاسقىردىڭ كوزىنە ءشوپ سالىپ شاتتانباقپىن. ويتكەنى، سادىق، مەن سەنى جانىمداي جاقسى كورەمىن. سەن ءۇشىن بۇل دۇنيەدەن بەزۋگە بارمىن.— ول ەندى ەكى ريۋمكاعا كونياك قۇيىپ بىرەۋىن ماعان سوزدى.— كانە، ەكەۋمىزدىڭ العاشقى وڭاشا كەزدەسۋ قۋانىشىمىز ءۇشىن الىپ قويالىق،— دەدى.
مەن اڭ-تاڭمىن. مۇنداي جاعدايدا ماس ايەلدىڭ كوڭىلىنە ۇناعان ەركەككە «سەن مەنىڭ ەڭ سۇيەرىم» دەۋى عاجايىپ ءىس ەمەس. حاۋاسسيعا شىن ۇنايتىنىمدى العاشقى كۇندەردەن-اق سەزە باستاعام. ال ونىڭ «بۇگىنگى كۇن مەنىڭ گراف ۆينتەردەن كەك الاتىن قاستاندىق كۇنىم» دەگەنىنە تۇسىنبەي تۇردىم. «بۇل قاي ءسوزى؟ ءوز بايىنا ءوزى نەگە قاستاندى بولادى؟ «جوق، بۇندا ءبىر سيقىرلى جاعداي بار. سادىق، مىناۋ ايەل قانشا سۇلۋ بولسا دا، سيقىرلاپ سەنى قاقپانعا تۇسىرگەلى تۇرعان قاسقىر! بايقا! ول جاۋىڭنىڭ ايەلى. ءوزى دە جاۋىڭ اق جۇرەگىڭدى اڭداماي قارالاپ الما!»— دەيمىن مەن ىشىمنەن.
مەنىڭ قوزعالماي قاتىپ قالعانىمدى كورگەن گرافينيا اشۋلانعىسى كەلدى مە، ىزا ۇشقىنى پايدا بولعان كوزىن ماعان كەنەت قاداي قالدى. ءبىراق سول مينۋتتا ىزاسى ءوشىپ، بۇرىنعى كۇيىنە قايتا ەندى. ول ەندى تومەن قاراپ، جاسقا بۋلىققان داۋىسىن دىرىلدەتە سويلەدى.
— بايقاپ تۇرمىن، سادىق، سەن مەنىڭ سوزىمە تۇسىنبەگەن سەكىلدىسىڭ،— دەدى ول كۇناسىز سۇلۋلاردىڭ كەيپىنە كوشىپ،— ءتىرى جانعا ايتپاعان سىرىم ەدى، ساعان ايتايىن، تىڭدا...
جاۋ سىرىن بىلۋگە قانداي سوۆەت ادامى قارسى بولادى.
— ايتىڭىز، تىڭدايىن،— دەدىم.
— مەنىڭ اكەم جاي شارۋا ەدى. موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ كەلگەن جىلى وزىمنەن وتىز جاس ۇلكەن، جاقىندا عانا جەسىر قالعان وسى گراف ۆينتەرگە كۇيەۋگە بەردى. سوۆەت ەلىندە ايەل بوستاندىعىن كورىپ كەلگەن جيىرما ءبىر جاسار قىزعا بۇدان ارتىق زورلىق بولار ما، ءبىراق كاپيتاليزمنىڭ زاڭى باسقا، امالسىز شىقتىم. ونىڭ ۇستىنە، باسقا دا سەبەبىم بار ەدى. موسكۆادا جۇرگەندە مەن يۆان دەگەن جىگىتتى جاقسى كورىپ قالعانمىن. سودان ەكى قابات بولعانىمدى گەرمانياعا كەلگەن سوڭ ءبىر-اق ءبىلدىم. امال جوق، ۆينتەرگە كۇيەۋگە شىعۋعا تۋرا كەلدى. جەتى ايدان كەيىن بوساندىم. ۆينتەر بالا وزىنىكى ەمەس ەكەنىن ۇقسا دا، گراف اتىنا كىر كەلتىرمەس ءۇشىن، «مەنىڭ ءحاۋاسسيىم شوشىنىپ، بالامىز ەرتە تۋدى» دەپ ۇلكەن توي جاسادى. بالانىڭ اتىن كارل قويدى. ءبىراق ونى وتە جەك كوردى. گيتلەر ۇكىمەت باسىنا كەلەر جىلى كارل ۇشتە بولاتىن. گراف ۆينتەر بىردەن فاشيزم ۇستەمدىگىنە باس ۇردى...
— ال ءسىز شە؟
— مەن ءفاشيزمدى وتە جەك كورەتىنمىن. ءبىراق بۇكىل گەرمانيانى باسىپ العان دولى مۇحيتقا قالاي قارسى تۇراسىڭ؟ ىشتەي جەك كورسەم دە، امال جوق فاشيزمگە كونۋگە تۋرا كەلدى،— ايەل كەنەت توقتاي قالدى دا، جاڭاعى ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمەسىنە قايتا كىرىستى،— ماسەلە مەن جايىندا ەمەس، گراف ۆينتەردى نەگە جەك كورەتىنىم جايىندا ەدى عوي...
— ءيا، مارتەبەلى گرافينيا...
— مەنى وڭاشادا گرافينيا دەمە، ءحاۋاسسيىم دە،— دەدى ايەل كۇلىمسىرەي،— ماعان سۇيدەسەڭ ۇنايدى... تۋ، تاعى بوتەن جاققا بۇرىلىپ بارا جاتقانىمدى قاراشى. جاڭا ايتتىم عوي، گيتلەر ۇكىمەت باسىنا كەلەتىن جىلى كارل ۇشتە ەدى. «سۇمىراي كەلسە، سۋ قۇريدى» دەگەندەي، سول جىلى بۇل جاقتا ەگىن شىقپادى. ونىسىز دا بۇل ارادا كوپ كور تىشقاندار، سارشۇناقتار بۇرىنعىسىنان دا كوبەيە ءتۇستى. ءار جەردە اشتىقتىڭ، جەتىسپەستىكتىڭ بەلگىسى كورىنە باستادى. ءبىزدىڭ شاحتانىڭ جۇمىسشىلارى نە قىر كورسەتىپ كوتەرىلىسكە شىقتى، نە بولماسا پولشا، چەحوسلوۆاكيا شاحتالارىنا قاشتى. وسىنداي اۋىر جاعدايعا قاراماي، گراف ۆينتەر ءوزىنىن تۋعان كۇنىن تويلادى. ونىڭ تۋعان كۇنى وسى بۇگىنگى جەتىنشى مارت كۇنى بولاتىن. ۇيگە ءبىرتالاي قوناق جينالدى. جۇرتقا اشتىق بولعانمەن، ناسيونال-فاشيست وفيسەرى، بىرنەشە شاحتا يەسى گراف جوقشىلىقتى بىلە مە، تاعام، اراق-شاراپ وزەندەي اقتى. جۇرت قىزىپ الىپ «حايل گيتلەر» دەپ جىندانا باستادى. قىزعان جۇرتتىڭ جەلىگى اسەر ەتتى مە، جايشىلىقتا تاقا ۇندەمەيتىن ءۇش جاسار كارل جىن ۇرعانداي مازاسىزدانا قالدى. بىرەسە ۇلكەندەردى مازاقتاپ «حايل گيتلەر!» دەپ ايقاي سالادى، بىرەسە كوشەدە كوتەرىلىسشىلەردەن ەستىگەن ءسوزى «جويىلسىن گيتلەر!» دەپ باقىردى. قوي دەسەك، ودان سايىن وشىگە تۇسەدى. وندا ءبىز بوتەن ۇيدە تۇراتىنبىز. ىزالانعان گراف بالاسىنىڭ «گيتلەر قۇرىسىن!» دەگەن سوزىنەن قورىقتى ما، قولىنان ۇستادى دا، مەنىڭ قارسىلىعىما قاراماستان، اۋىز بولمەنىڭ استىنداعى قاراڭعى پودۆالعا اپارىپ قاماپ قويدى. سۋ قاراڭعى پودۆالدان بالا تۇگىل، ۇلكەننىڭ ءوزى قورىقپاي ما،«ماما! ماما!» دەپ قۇلىنداعى داۋىسى قۇراققا شىقتى. سونداعى شىڭعىرعان ءۇنى ءالى قۇلاعىمدا تۇر. پودۆالدى اشىپ بالامدى الايىن دەسەم، ونىسىز دا كارلدى جەك كورەتىن قاتىگەز، ءىشىپ العان گراف كونبەدى. «قاراڭعىدا وتىرا تۇرسىن. وعان سول كەرەك»،— دەيدى. گيتلەردىڭ تۋىن كوتەرگەن ماس شتۋرموۆيكتەر بالا باقىرعان سايىن كۇلە تۇسەدى. «ءبىزدىڭ كەلەشەك سولداتتارىمىزدى اكەلەرى وسىلاي تاربيەلەۋى كەرەك. سويتكەندە عانا ولار ەر جۇرەك بولىپ ەسەدى! ونىسىز بۇكىل جەر شارىن باسىپ الا المايمىز!»— دەيدى.
كارل قاراڭعىلىققا ۇيرەندى مە، الدە ايقايلاي-ايقايلاي شارشادى ما، ءبىر جيىرما مينۋتتەن كەيىن ابدەن داۋىسى شىقپاي قالدى. مەن بالامدى جامان اياپ كەتتىم، ەندى شىداي المادىم، كۇيەۋىمە پودۆالدىڭ ەسىگىن اشقىزىپ، كارلعا «ەندى شىعۋىڭا رۇقسات!» دەگىزدىم. بالادان جاۋاپ بولمادى. بۇل ۇيىقتاپ قالدى ما دەپ، دەرەۋ شام اكەلدىرىپ، قاراڭعى ۇڭگىرگە جارىق تۇسىردىك. كارل جوق. تەك سۇيەكتەرى عانا جاتىر. جاڭا ايتتىم عوي، سول جىلى ونىسىز دا مول كور تىشقان بۇل ارانى باسىپ كەتكەن ەدى دەپ. جەر استىنا تۇسكەن جاس بالانى اش كور تىشقاندار تالاپ جەپ قويىپتى. كارلدىڭ «مامالاپ!» سونشالىق شىڭعىرۋى دا سودان ەكەن! بيشارا نارەستە كور تىشقاندار تالاپ جاتقاندا شىڭعىرماعاندا نە ەتسىن! مىنە، مەنىڭ ورىستان پايدا بولعان بالامنىڭ ولگەن كۇنى — وسى گراف ۆينتەردىڭ تۋعان كۇنى. بۇل كۇندى نەگە مەنىڭ بۇلاي تويلايتىنىما ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟
گرافينيانىڭ ايتقان سوزىنە جانىم جامان تۇرشىكتى. مەن ەندى ونىڭ ەرىنە دەگەن قاستىعىن دا ءتۇسىندىم. جالعىز بالاسى انانداي بولىپ ولگەن انانى اياپ كەتتىم. ونى جۇباتىپ، كوڭىلىن اۋلاعىم كەلدى. ءبىراق ءحاۋاسسيدىڭ كوزىنەن جاس كورمەدىم. ول قولىنداعى ريۋمكاسىن ماعان ۇسىنىپ:
— بۇعان ون. جىلدان اسىپ كەتتى عوي،— دەدى كۇلىمسىرەپ،— وتكەننىڭ قايعىسىن ويلاعانشا، بۇگىنگىنىڭ قۋانىشىن ويلايىق. كانە، الىپ قوي!
مەن جاڭاعى شىڭعىرعان بالانىڭ داۋىسىنان قۇتىلعىم كەلگەندەي، ەشتەڭەنى ويلاماستان ريۋمكانى قاعىپ سالدىم،— دەدى سادىق.— جوق، ريۋمكا ەمەس-اۋ، گرافينيانىڭ ۇسىنعان ريۋمكاسىن ستول ۇستىنە قايتا قويىپ، جۋان قارىن شيشادان قىرلى ستاكانعا كونياكتى تولتىرىپ الدىم دا ءبىر-اق تارتتىم. ويتپەسەم بولار ەمەس، جاڭاعى بالانىڭ داۋىسى ءدال سول مەزەتتە شىعىپ تۇرعانداي، ەن بويىمدى دىرىلدەتىپ اكەتىپ بارادى.
اڭگىمەمدى توقتاتىپ، ەندى باعانادان بەرى قاتپاي ۇندەمەي قالعان ءباتيمانىڭ بەتىنە قارادىم. قاراسام، ول كوزىنەن ءمولدىر جاسى بۇرشاقتاي اعىپ جىلاپ وتىر.
— باتەش، بۇنىڭ نە؟—دەدىم ساسقانىمنان.
— ياپىرماي، الگى گرافينيانىڭ قاتتىسىن-اي،— دەدى ول جاسىن سۇرتكەن بولىپ،— بۇل ۋاقيعانىڭ وتكەنىنە بالەن جىل بولسا دا، قۇر اڭگىمەسىن ەستىگەن مەن شىداي المادىم. ال ول ايەل، بالاسى ءسويتىپ اجال تاپقان كۇنى ەركەك شاقىرىپ...
ءباتيما جاسقا بۋلىعىپ ءسوزىن اياقتاي الماي توقتادى...
— ايەلدىڭ شىن قاتتىلىعىن ءبىز سوڭىنان كوردىك.
ءباتيما جاسىن ءسۇرتىپ، ءسال وكسىگىن باستى دا، ماعان قارادى.
— ءيا، سوسىن؟..
— سوسىن نە بولۋشى ەدى،— دەدىم مەن،— سەن مۇحامبەت پايعامباردىڭ نەگە مۇسىلمانعا شاراپ ىشۋگە رۇقسات ەتپەيتىنىن دالەلدەگەن اڭگىمەسىن ەستىگەنىڭ بار ما؟
— جوق.
— ۇلى سوزدە ۇيات جوق، ەستىمەسەڭ، مەن ايتىپ بەرەيىن. مۇحامبەت پايعامباردىڭ ءبىر ءمۇريتى جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ ءبىر سۇلۋ جەسىر ايەلدىڭ ۇيىنە قونۋعا رۇقسات سۇرايدى. ايەل ءۇش تىلەگىمنىڭ ءبىرىن ورىنداساڭ، قونۋعا رۇقسات ەتەمىن،— دەيدى.
— قانداي تىلەك؟—دەپ سۇرايدى ءمۇريت.
— نە مەنىڭ وزىممەن تۇنەپ شىعاسىڭ، نە مىنا جەتى جاسار بالامدى ولتىرەسىڭ، نە ءتۇن ورتاسىنا دەيىن شاراپ ءىشىپ راقاتتاناسىڭ،— دەيدى ايەل.
ءمۇريت ويلاپ-ويلاپ ەڭ كۇناسىزى شاراپ ءىشۋ ەكەن دەپ سوعان كونەدى. ايەل تۇنەۋگە رۇقسات ەتەدى. ۋادە بويىنشا ءمۇريتتىڭ الدىنا شاراپ قويادى. ءتۇن ورتاسىنا دەيىن شاراپ ىشكەن ءمۇريت ماس بولادى. ماس بولعان ادامدا ۇستامدىق قالا ما، ول ايەلدىڭ دە قوينىنا بارادى، جەتى جاسار بالاسىن دا ولتىرەدى. مىنە، سول سەبەپتەن كۇنانىڭ ەن ۇلكەنى اراق-شاراپ دەپ مۇحامبەت پايعامبار مۇسىلمانعا ىشىمدىككە رۇقسات ەتپەگەن-مىس. ايەلدى اياعان، ءبىزدىڭ اقىلىمىزدى ەسىنە ۇستاعان سادىق، ءبىر ستاكان كونياك ىشكەننەن كەيىن، ءحاۋاسسيدىڭ دەگەنىنە كونەدى... سول ءتۇنىن بىرگە وتكىزەدى. ءبىر تۇنگە ءبىر ءتۇن جالعاسا بەرەدى. سادىقتىڭ ماعان مونشادا كەزدەسكەن كەزى ونىڭ وسىنداي جاعدايدا جۇرگەن كەزى ەكەن.
— ءحاۋاسسيدىڭ قولىنا قالاي ءتۇسىپ قالعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن،— دەدى ول سىبىرلاي سويلەپ، كۇزەتشى سولدات بىزدەن تاعى دا ارىرەك كەتكەن كەزدە،— مەنى شىن جاقسى كورەتىن ءتارىزدى. وڭاشادا ماحابباتىما ءبىر تويمايدى. ال مەنىڭ ارىم جانىمدى جەگىدەي جەپ بارادى. جاۋ اداممەن دوس بولۋ — حالقىڭ الدىندا كەشپەس كۇنا. ال گرافينيانىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزعا جاۋ ەكەنىنە شەك كەلتىرۋگە بولمايدى. مۇنداي كۇنانى مەن ەندى كوتەرىپ جۇرە الاتىن ەمەسپىن. ءبىر كۇنى ونى باۋىزداپ ءولتىرۋىم ءسوزسىز. وندا ونىڭ ءوشىن، نەمىستەر تەك قانا مەنەن المايدى، سەندەردەن دە الادى. سوندىقتان ماعان قالعان جالعىز جول — قاشۋ،— دەدى ول تۇنجىراي.
سادىق ماعان بار سىرىن اشىپ سالدى. ونىڭ بىزگە اق ەكەنىنە ەندى ابدەن سەندىم. جانە نەمىس گرافينياسىمەن بايلانىسىن وزىنە كۇنا ساناپ ابدەن جۇدەپ قالعان كورىندى، ءتىپتى اياپ كەتتىم.
— ءبىراق ەكەۋدەن-ەكەۋمىزگە قاشۋعا بولمايدى،— دەدىم،— بۇنىمىز قۇر ءوز باسىمىزدى دوزاقتان اراشالاۋ عانا... بار تۇتقىن بىرگە قاشۋىمىز كەرەك.
— ءوزىڭ تۇتقىندا جۇرگەندە ءوشىڭدى قالاي الاسىڭ؟..
— جولى بار.
— قانداي جولى بار؟
— ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، وسى ارادا فاۋست-پاترون شىعاراتىن قۇپيا زاۆود بار. وعان ەلەكتر كۇشىن ءبىز شىعارىپ جاتقان كومىرمەن جۇرەتىن مىناۋ تەس بەرەدى. سونى كۇل-تالقان ەتىپ قاشۋىمىز كەرەك. مۇنداي ارەكەت سوۆەت ازاماتتارىنا لايىقتى.
— تەس-تى كۇل-تالقان ەتەتىن اممونيت پەن ءديناميتتى قايدان الاسىڭ؟
— گانس پەن ريحتەر بەرەدى.
جارىلعىش ءوت-دارى جەتكىزىپ جۇرگەن نەمىس جۇمىسشىلارىنىڭ اتتارىن اتاۋىن اتاسام دا، ءوزىم قىسىلىپ قالدىم. مەنىڭ بۇنىم ءبىزدىڭ جاسىرىن ۇيىمنىڭ ۋستاۆىن بۇزۋ ەدى. قىسىلعانىمدى اڭعارعان سادىق:
— ماعان سەن،— دەدى جالىنعانداي ۇنمەن،— وزگە سىرىڭدى ايتپاساڭ ايتپا، ءبىراق بۇكىل تۇتقىندار بولىپ قاشۋعا بەل بۋعاندارىڭدى ءتۇسىندىم. ال سوندا مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ سەندەرگە جاردەم بەرۋدىڭ ورنىنا، جاۋىمىزدىڭ ەركە ايەلىنىڭ ماۋقىن باسىپ قارا بەت بولىپ جۇرە بەرۋىم ءجون بە؟
ءوز سەزىمنەن ءوزىم كۇدىك الىپ قالسام دا، سادىققا قايتادان سەندىم. كەنەت ماعان ءبىر وي كەلدى.
— گرافينيا ءحاۋاسسيدى سەنىڭ سۇيمەيتىنىڭە مەنىڭ ەش كۇمانىم جوق. ال ونىڭ سەنى شىن جاقسى كورەتىنىنە كوزىڭ جەتە مە؟
— ايەل دەگەن ءبىر كەسىلمەگەن قاربىز ەمەس پە، ونىڭ ءىشى قانداي بولىپ شىعارىن قايدان بىلەسىن. اسىرەسە، گرافينيا ۆينتەر سەكىلدى سەزىمى تىم نازىك ايەلدى ۇعۋ وتە قيىن. ايتسە دە، مەنى جاقسى كورەتىن ءتارىزدى... سولاي دەپ ءوزىم ويلايمىن.
— وعان كوزىڭ جەتسە، اندرەيمەن اقىلداسۋ كەرەك ساعان.
«مىناۋ نە ايتىپ تۇر» دەگەندەي سادىق ماعان تاڭدانا قارادى.
— قاي اندرەي؟ ەسۋاس اندرەي مە؟
اندرەيدىڭ اتىن بەر اتاعانىمدى ەندى ۇقتىم. بۇ دا ۇستاپتى بۇزۋ. «قۇداي ءبىر اينالدىرسا، شىر اينالدىرادى» دەگەن وسى دا. ءبىراق ەندى امال جوق، شىعار ءسوز اۋىزدان شىعىپ قالدى.
— ءيا، سول اندرەي.
سادىق سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى. ءبىر رەتتە ول «ەسۋاس اندرەيگە» جۇمساپ، وزدەرىنىڭ ۇستىنەن مەنى اداستىرماق-اۋ» دەپ تە ويلاعان ءتارىزدى.
— جاقسى،— دەدى ول سەلسوق، ءسويتتى دە ەسىككە قاراي اياڭدادى. مەن ونى تاعى اياپ كەتتىم، ءبىراق «توقتا!»دەي المادىم. ويتكەنى جانىما كۇزەتشى سولدات كەلىپ «مارش ءوزىڭنىڭ ورنىڭا!» دەپ اكىرەڭدەي بۇيىردى. سادىقپەن ۇزاعىراق سويلەسكەنىمە اشۋلانىپ قالعانداي. ال ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، شاحتا جانىندا اندرەيمەن سادىقتىڭ سويلەسىپ تۇرعانىن كوردىم. ولار نە سويلەستى، ماعان اندرەي دە، سادىق تا ايتقان جوق.
ءدال وسى كۇندەردە كۇتپەگەن ءبىر اۋىر وقيعا بولدى: گەستاپو گانس پەن ريحتەردى ۇستادى. بىزگە بۇنى تۇتقىندار اراسىنا قايتا ورالعان سىگان بالا مەن ميترەي قارت جەتكىزدى. ولار گرافينيا ءۇيىن كۇزەتەتىن نەمىس سولداتتارىنان ەستىپتى. بۇل حاباردى ەستىگەندە تۇلا بويىم مۇزداپ كەتتى.
— ياپىرماي،— دەدى ءباتيما داۋىسى دىرىلدەپ،—بيشارالاردى سادىق كورسەتپەدى مە ەكەن؟..
ءدال وسى كەزدە كورشى بولمەدەن:
— جانىم-اي،— دەگەن قينالعان داۋىس ەستىلدى.
اۋىر جاراعا شىداي الماي جاتقان، اياعىنا تاس ءتۇسىپ بۇگىن اۋرۋحاناعا اكەلىنگەن جاس شاحتەر ەدى. ءباتيما كوزىنىڭ جاسىن سۇرتە-سۇرتە داۋىس شىققان بولمەگە قاراي اسىعا جونەلدى.
مەن اۋرۋحاناعا تۇسكەلى ءباتيما تۋرالى وسى جولى العاشقى رەت ويعا قالدىم. «قانداي اق جۇرەك جان؟ بىرەۋدىڭ ىڭقىلى شىقسا بولعانى، سونىڭ جانىنا جەتۋگە اسىعىپ تۇرادى. ءدارى جاردەم بەرە المايتىن اۋرۋعا مايدا سوزىمەنەن، جۇمساق مىنەزىمەن شيپا ەتكىسى كەلەدى. اۋىرعان ادامنىڭ ەڭ بولماسا سوزىمەن كوڭىلىن كوتەرۋگە بار. بىرەۋگە رەنجۋ، نە وكپەلەۋ دەگەندى بىلمەيدى. جارالى جاندى جاس بالاداي كۇتەدى. سول ءۇشىن دە، ونى وزگەلەر دە جاقسى كورەدى. ال مەن شە؟ مەن دە وسى ءباتيمانى ۇناتا باستاعان ءتارىزدىمىن... ءبىراق مەنىڭ ۇناتۋىم وزگەلەردىكىندەي قارىنداستى جاقسى كورۋ مە؟ وزگە اۋرۋلارداي ماعان ونىڭ بەرەتىن دارى-دارمەگى جوق. تەك تىنىشتىق قانا مەنىڭ كەسەلىمنىڭ دارىگەرى. ال سوندا ءباتيمانىڭ جانىما كوبىرەك كەلىپ ءجۇرۋىن نەگە اڭسايمىن؟» وزىمە-وزىم قويعان وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الماي جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن. تۇسىمدە ءباتيمانى كوردىم. بۇرىن تەك تۇسىمە اقبايان عانا كىرەتىن. بۇل قالاي؟
بۇگىن دارىگەر ماعان تۇرەگەلىپ وتىرۋعا رۇقسات ەتتى. وسى كەزىمدى كۇتكەندەي مىسقازعاندا جيىرما بەس جىل قاتار كەن شىعارىسقان ەسكى سەرىكتەرىم كەلدى. ەڭ كىشىسى وزىممەن قۇرداس. ال ۇلكەندەرى مەنەن جيىرما - جيىرما بەس جاس كارى. سونىڭ ءبىرى — اقشالوۆ. پەنسياعا شىققانىنا ون بەس جىلدان اسىپ كەتكەن. قاۋساعان شال. ءبىر كەزدە كەك تاستى قۇرىش بۇرعىمەن قارشىلداتقان بالۋان كىسىنىڭ ءقازىر اۋزى وپىرايعان، موينى قالتاقتاعان قارتقا اينالعانى وكىنىشتى-اق. ءبىراق، امال نە، كارىلىك دەگەن وسى. «جاستارعا — جول، كارىلەرگە — قۇرمەت» دەپ ولەڭ ايتادى عوي. ال كارىلىك، بىلگىڭىز كەلسە، ءار جەرىنىڭ ءجۇنى قىزىل شاقا بولىپ ءتۇسىپ قالعان جەرىنەن تەرىمەن تەڭ. قانشا قۇرمەتتەسەڭ دە، كارى سەركە تاس ۇستىندە ويناقتار جاس لاق بولا المايدى. تەك قارتايعاندا بالا-شاعاڭ، كەلىن-كەپشىگىڭ، «ءاي، سەن كىمسىڭ-اي» دەپ كوزگە شۇقىماسا جەتەدى، قۇرمەتتەۋ دەگەن وسى دا. ماعان سول دا جەتەدى. ارينە، اقشالوۆتى كورگەندە، مەن دە وسىنداي كۇيگە جەتەدى ەكەنمىن دەپ زارە-قۇتىم قاشتى. جوق، قۇرمەتتەلمەسەڭ دە جاس بولعانىڭ جاقسى. جاستىق—ءومىردىڭ ەڭ قىزۋلى شوعى. بۇدان كورىكتى، بۇدان قىزىقتى، بۇدان قۇرمەتتى ادامنىڭ كەزەڭى جوق.
سەرىكتەرىمنىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قايساردىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ قالدىم. ول مەنىمەن تۇيدەي قۇرداس. سوعىستان قايتقاننان كەيىن شاحتاعا بىرگە تۇسكەنبىز. قايسار ءومىرى — ءبىر قىزعىلىقتى تاريح. كۇلەسىڭ دە جىلايسىڭ، قۋاناسىڭ دا رەنجيسىڭ. جاس كەزىندە كوپ قياناتتى ءوزىنىن مىنەزى ارقىلى كورگەن. قايسار دەسە قايسار، ءوز ايتقانى بولماسا، جۇرتتىڭ دەگەنىنە كونبەيتىن ءبىر بەتكەي اڭعال. بۇل: «مەن ءۇشىن ەكى شاحتا باستىعى بىردەي تالاسىپ ءجۇر: ءبىرى جۇمىستان شىعارا الماي، ەكىنشىسى جۇمىسقا العىسى كەلمەي»،— دەيتىن قايسار. ونىڭ اۋىلدان ۇلكەن قالاعا كەلىپ جۇمىسقا تۇسكەندەگى العاشقى كەزدەرى قوجاناسىر ىستەرىنە بەرگىسىز ءبىر كۇلدىرگى حيكايالار. ەڭ الدىمەن ول ترانسپورت كونتورىندا شانامەن ءشوپ تاسۋشى جۇمىسىنا كىرەدى. اۋىلدان كەلگەن جىگىت بولعان سوڭ، وعان جۇرت قالانىڭ ءتارتىبىن ۇيرەتەدى. «كولىگىن، كوشەنىڭ وڭ جاعىمەن ءجۇرسىن»، «شاناڭ بوس بولسا، جۇكتى كولىككە بۇرىلىپ جول بەرۋىڭ كەرەك» دەگەن سەكىلدى ەرەجەلەردى ابدەن ميىنا قۇيادى. قايسار ءبىر قار قالىڭ كۇنى سىرتتان شاناسىمەن ءشوپ اكەلە جاتادى. وزگە جولعا قاراعاندا، ۇستىندەگى قارىن جاڭا عانا ارشىپ وتكەن ترامۆاي جولى وعان دۇرىستاۋ كورىنەدى. قايسار وسى ترامۆاي جولىنا شاناسىن سالىپ الىپ تارتىپ بەرەدى. قارسى الدىنان بوس ترامۆاي كەزدەسەدى. «جولدان شىق» دەپ قوڭىراۋ قاقسا، قايسار كونبەيدى. ترامۆايىن توقتاتىپ قاسىنا كەلگەن كوندۋكتورعا «مەنىڭ كولىگىم جۇكتى. سەنىڭ ارباڭ بوس. قالا ءتارتىبى بويىنشا سەن بۇرىلىپ، ماعان جول بەرۋىڭ كەرەك»،— دەيدى. بۇنداي ءىستى ول بىلمەستىگىنەن، اڭقاۋلىعىنان ىستەمەيدى. كەيدە كۇلدىرگى ءۇشىن، كەيدە قيقارلىعى ۇستاپ ىستەيدى. ءوزى شاشى كىرپىنىڭ جۇنىندەي تىكىرەيگەن، شومبال دەنەلى قارا جىگىت. ال جۇمىسقا كەلگەندە ءبىر ءپىل دەرسىڭ، وپىرىپ جىبەرەدى. وزىنەن دارەجەسى ۇلكەن ادام بۇيىرا سويلەسە، قىرسىعىپ قالادى. ەگەر ءتىلىن تاپساڭ، ودان جومارت، ودان اق جارقىن جولداس جوق. كوڭىلى تۇسسە، قۇر عانا قايسار ەمەس، قۋاقى، تاپقىر جىگىت. جۇمىستان شارشاپ وتىرعانىڭدا ول قايداعى جوقتى ايتىپ شەك-سىلەڭدى قاتىرىپ كۇلدىرەدى. ويدان شىعاراتىنى دا كوپ، ايتسە دە قايساردىڭ جالپى مىنەزىن بىلەتىن ادام ونى ەش ۋاقىتتا دا وتىرىكشى دەمەيدى. وسى قايسار مەنىڭ بولمەمە ءبىر توپ كەنشىلەرمەن كىرىپ كەلگەننەن-اق ءىشىن بازار ەتىپ جىبەردى. ءبىر ادامدىق ءبىر بولمە التى ادامنىڭ كىرگەنىنە قاراماي بۇرىنعىسىنان كەڭىپ كەتكەندەي كورىندى. ەسكى سەرىكتەر دەگەن وسىنداي بولادى ەكەن، كوڭىلىم ماي كۇنىندەي جادىراپ بەردى.
— جارقىنىم،— دەدى اڭقىلداي كۇلىپ قايسار،— بۇرىن قانداي قاتتى تاسقا سالعانىمدا دا ەگەۋدەي جونىپ تۇسەتىن ەدىڭ جۇرەك تۇسىڭا التىن جۇلدىز تاققاننان بەرى جۇرەگىڭ اۋىراتىندى شىعارعانسىڭ با؟ ويتەتىن بولساڭ، ەكىنشى التىن جۇلدىزدى تاقپاي-اق قوي، ماعان-اق بەر. مەن-اق اۋىرايىن.
كىرگەندەر قايسار ءسوزىن ءىلىپ الىپ قالجىڭداسىپ جاتىر. ەكى اڭشى كەزدەسسە — اڭ تۋرالى سويلەسەدى، ەكى بالىقشى كەزدەسسە — بالىق تۋرالى جىر ەتەدى، ەكى كەنشى جولىعىپ قالسا — كەن جايىنا كوشەدى. بۇل جولى دا سولاي بولدى. انانى-مىنانى ايتىپ بولعاننان كەيىن ءبارىمىز شاحتا جايىنا كوشتىك.
— مەن الپىسقا اياق باسقانىمدا،—دەدى قايسار ويىن شىنىن ايىرا المايتىن ساز بەرىپ داۋسىنا،— ايدى اسپانعا شىعارىپ، جۇرتتى ءبىر تاڭ قالدىرماق بولىپ ءجۇرمىن. زابويدى ءوتۋدىڭ جەڭىل جانە جىلدام جاڭا ءادىسىن تاپتىم.
— بايقا، قايسار، بۇل ءادىسىڭ بىلتىرعى ءبىر قاپ قويان مەن كوكجال قاسقىردى قالاي ۇستاعانىنداي بولىپ جۇرمەسىن،— دەدى سەلكىلدەي اقشالوۆ.
جۇرت دۋ كۇلدى. قايسار وتكەن قىستا اڭعا شىعادى-مىس. قولىنا ەشتەڭە تۇسپەي ەكى كۇندەي قار باسقام قۋ دالانى كەزىپ جۇرەدى دە، بوستان-بوس مىسقازعانعا قايتادى. ءبىراق «نە اكەلدىڭ؟» دەگەن جۇرتقا «ءبىر قاپ قويان مەن ءبىر كوكجال قاسقىر اكەلدىم» دەپ جاۋاپ بەرەدى.
— قويشى، ولاردى قالاي ۇستادىڭ؟— دەيدى نانارىن نانباسىن بىلمەگەن جۇرت،— اتىپ الدىڭ با، الدە قاقپانمەن ۇستادىڭ با؟
— ەكەۋى دە ەمەس،— دەپ جاۋاپ بەرەدى،— ءوزىم ويلاپ تاپقان جاڭا ادىسپەن ۇستادىم.
— قانداي ءادىس؟
— اپپاق قار باسقان جازىق دالاعا بەس-التى كۇيگەن. قىزىل كىرپىش اپارىپ تاستادىم دا، ۇستىنە قىزىل بۇرىش سەۋىپ قويدىم. جەر بەتىن قالىڭ قار باسىپ ابدەن اشىققان قويان بيشارالار، قىزىل كىرپىشتى اناندايدان كورىپ، ءبىر بوس جاتقان ەت ەكەن دەپ توپىرلاي جۇگىرمەسىن بە! ەت دەگەندەرى تاستاي بىردەمە. «بۇ نە بالە» دەپ كىرپىشتى يىسكەي باستايدى. سول كەزدە قىزىل بۇرىش مۇرنىنا كىرىپ، شەتىنەن تۇشكىرە جونەلەدى. قوياندار تۇشكىرىپ اۋرە بولىپ جاتقاندا، مەن شەتىنەن قۇيرىعىنان ۇستاي الىپ قابىنا سالا بەردىم.
— ال قاسقىردى قالاي ۇستادىڭ؟
— ۇيەڭكىدەن بۇزاۋدىڭ سۋرەتىن ويىپ، ونى بۋرىل تۇسكە بوياپ، ايدالاعا اپارىپ قويدىم دا، ءوزىم تاساسىندا تىعىلىپ وتىردىم،— دەپتى قايسار.— ايدالادا جايىلىپ جۇرگەن بۇل ءبىر ماعان بۇيىرعان بۇزاۋ ەكەن دەپ كوزى قارايىپ كەتكەن اش قاسقىر ۇيەڭكىنى باس سالدى. تىرناقتارى اعاشقا كىرش-كىرش كىرىپ شىقپاي قالدى. مەن تەك ونى ۇيەڭكى بۇزاۋىممەن بىرگە سۇيرەتىپ ۇيىمە الىپ كەلدىم.
— جوق،— دەدى قايسار،— بۇل جولعى قالجىڭ ەمەس، شىنىم. جيىرما بەس جىل شاحتادا ىستەپ، ءبىر ونەر كورسەتپەي كەتۋىم ۇيات تا.
— تالاي ونەر كورسەتتىڭ عوي، قايسار،— دەدىم مەن ونىڭ شىن ماعىناسىنداعى مىقتى كەنشى ەكەنىن دارىپتەپ.
— جوق بۇل جالعىز ونەرىم — ەرەكشە ونەر.
— ايتەۋىر «ەرجانوۆتىڭ ارباسى» سەكىلدى بولسا جارادى،— دەپ تاعى سەلكىلدەي كۇلدى اقشالوۆ.
الماتىدان مىسقازعانعا ەرجانوۆ جاقىپ دەگەن وقىمىستى كەلگەن. ۇشىپ-قونىپ تۇرعان پىسىق بولاتىن. اۋىلعا كەلگەن ءبىر تاتار ايەلى بوتانى كورىپ «ي-ي، ءتۇيا بۋلامىن ديپ ءتۇيا بۋلا الماي قالعان يكان بيۋ بيشارا» دەگەن ەكەن. سول سەكىلدى عالىم بولامىن دەپ بولا الماي قالعان بىرەۋ شىعار دەپ ويلاعان العاشقى كەزدە كەنشىلەر. سول جىگىت پەرفوراتورلاردى ۇستىنە ورناتىپ الىپ كەن تاسىن بۇرعىلايتىن كارەتكا دەگەن «اربانى» ءبىزدىڭ شاحتاعا ۇسىنعان-دى. وزگەمىز بۇل كارەتكانىڭ ءتۇبى شيكى بىردەمە ەكەن دەپ باس تارتقانىمىزدا، «جاڭا وي» دەپ وسى قايسار كونبەي، كارەتكانى جۇمىستا سىناپ كورمەك بولىپ قۇلشىنعان. العاشقى كەزدە مىسقازعان سەكىلدى ءزاۋلىم-زاۋلىم كەن وشاقتارى، ايقىش-ۇيقىش جولسىز زابويلارى بار كەن ورىندارىندا ول كارەتكانى پايدالانۋعا مۇمكىندىگى بولماي، شاحتا ميلليونداي شىعىن شىعارىپ، كوپ كەشىكپەي ول ءبىر زابويدىڭ تۇبىندە بوسقا قالعان. وعان جۇرت ارتىنان «ەرجانوۆتىڭ ارباسى» دەپ مىسقىلداي ات قويعان. جۇرتتىڭ ءبارى بۇل كارەتكادان بەزسە دە، تەك قايسار عانا ونى سىناۋىن قويماعان. اقىرى ىسكە اسىرعان. اقشالوۆتىڭ ايتىپ تۇرعانى وسى ءجايت.
— وي، تەمەكە،— دەدى كۇلىپ قايسار،— ءسىز دە قايداعى جوقتى ۇمىتپايدى ەكەنسىز! جاقسى ءىستىڭ وپ-وڭاي ىستەلە قالاتىنىن قاي ۋاقىتتا كورىپ ەدىڭىز؟ «ەرجانوۆتىڭ ارباسى» دا سولاي بولدى عوي. ودان دا مەنىڭ مىنا جاڭا ويىما كوڭىل بولسەڭدەرشى.
قايساردىڭ بۇل جولعى ويلاعانى راسىندا تەرەڭ جاتىر ەكەن. ءبارىمىز جابىلىپ ويىن ورتاعا سالدىق. مەن ءتىپتى جۇرەگىمنىڭ اۋرۋ ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتتىم. الاي تارتقىلاپ، بىلاي تارتقىلاپ، دۇرىس ماقۇلداسىپ وتىرعانىمىزدا ءباتيما كىردى.
— اعالار، كوپ وتىرىپ قالدىڭىزدار،— دەدى كۇلىمسىرەي.— سابىر اعايعا دەمالۋ كەرەك.
— بۇنىڭىز شىعىپ وتىرىڭدار دەگەنىڭ عوي، قالقام، — دەدى كۇلىپ قايسار،— ال ۋاقىت بولىپ قالعان بولسا ءبىز كەتەلىك.
ءبارى ورىندارىنان تۇرا باستادى.
— تەز جازىل، سابىر.
— كوپ جاتا بەرمە. كوپ جاتا بەرگەن ادام وزىنە-وزى اۋرۋ شاقىرادى.
جۇرەك اۋرۋىنىڭ تىم كوپ قوزعالماۋدى كەرەك ەتەتىنىن قايدان ءبىلسىن، ءبارى دە وزدەرىنىڭ قارا ءدۇرسىن اقىلدارىن ايتىپ جاتىر. وزگەلەرى شىعىپ كەتكەنمەن، قايسار ەسىك الدىندا ءسال كىدىردى.
— قالقام باتەش،— دەدى ول كۇلىمسىرەي،— ءبىزدىڭ سابىردى وڭداپ كۇت... ەگەر تەزىرەك جازىپ بەرسەڭ، ءوزىڭدى وسىعان قوسام.
ءباتيما قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. ءباتيما تۇگىل مەن دە ساسىپ قالدىم.
قازاق ايەلى قالجىڭ كوتەرگىش كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە «ءازىلىڭ جاراسسا، اتانمەن دە وينا» دەگەن ءداستۇر بار. ءباتيما بويىن تەز جيناپ الدى:
— قايسار اعا، بۇل كىسىنى ماعان قالاي قوساسىز،— دەدى قالجىڭعا قالجىڭ قايتارعان بوپ،— كوڭىل قالاعان اقبايان جەڭگەيدەي اققۋى بار ەمەس پە...
— ءا!...— دەدى جۇلىپ العانداي قايسار. ءسىرا، ول اقبايان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى جاعدايدان حابارسىز ءتارىزدى.— قايداعى اقبايان؟ الگى ءالجاننىڭ سۇلۋىن ايتىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ وي، ءتايىرى، قورىقپاستان قورقادى ەكەنسىڭ! ءوزىڭ ءتارىزدى ۋىزداي جاس تۇرعاندا بىرەۋدىڭ سارى قارىن جەسىرىنە كوز سالىپ سابىردى قۇداي ۇردى دەيسىڭ بە؟ تەك تەزىرەك جازا گور! وزگەسىن وزىمە جىبەر!
ال ەندى اشۋلانىپ كورشى سەن قايسارعا! نە بولماسا «مەن اقباياندى جاقسى كورەتىن ەم» دەپ سىرىڭدى اشىپ بايقا! ءازىڭدى كۇلكىگە اينالدىرادى. ول «سۇيەمىن، كۇيەمىن» دەگەن سوزدەرىڭە قۇلاق تا ىلمەيدى. سەنىڭ جۇرەك سىرىڭا ءتۇسىنىپ تۇرسا دا، ءوزىنىڭ ويلاعانىنا قاراي تارتادى. وسى مىنەزىن بىلگەندىكتەن، ونىمەن جيىرما بەس جىل جولداس بولسام دا، مۇنداي ماسەلەنى تالقىلاۋدان قاشىپ جۇرەمىن. ىڭعايىنا كەلمەسەڭ، وت ءتىستى، وراق اۋىزدى قايسار بىج-تىجىڭدى شىعارادى. بۇل جولى دا ۇندەمەي قالۋدى ماقۇل كوردىم.
— ال، قوش بول!— دەپ قايسار شىعىپ كەتتى.
الگى سوزدەردەن كەيىن مەنىمەن وڭاشا قالۋدى ءباتيما دا ىڭعايسىز كورۋى مۇمكىن عوي. ول تەرەزەنى اشىپ ءسال تۇردى دا، سىرتتا بىردەمەسى ۇمىت قالعانداي ۇيدەن اسىعا جونەلدى.
اقباياندى نەگە جاقسى كورەتىنىمدى قايسار قايدان ءبىلسىن! ول ءۇشىن مەنىڭ ورنىمدا ءوزى بولسىنشى! وعان مەنىڭ كوزىممەن قاراسىنشى! سوندا كورەر ەدىم: اقباياندى جاقسى كورەر مە ەدى، كورمەس پە ەدى! باسى اۋىرماعاننىڭ كۇندە نەسى بار، وزگەنىڭ اۋرۋى ايتۋعا جەڭىل!
كوڭىلىم كەنەت جۇدەي قالدى. اقبايان ءبىرازدان بەرى العاشقى كۇندەگىدەي اۋرۋحاناعا كەلىپ مەنىمەن جولىعۋدى تىلەۋدى قويدى. بۇنىسى نەسى؟ سەبەبىن ارتىنان بارىپ ءبىلدىم. ال ول كۇندەردە... مەن ونىڭ كەلمەگەنىنە قاپالى ەدىم. ءباتيمادان «اقبايان كەلمەدى مە؟» دەپ سۇراۋدىڭ ەزى دە قيىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ونى ەتە كورگىم كەلەدى، سويلەسكىم كەلەدى. ءبىراق اقبايان جوق. سەرىكتەرىم جولىعىپ ازىراق اشىلعان كوڭىلىم، قايتادان بۇلتتانا قالدى. ويىمدى ءبىر اۋىر شەر تورلاپ، قيالىمدى قايداعى جوق ءبىر اۋىر ءزىل باستى.
تويدا — شاراپ، قايعىدا — دوس كەرەك. ادام سەزىمى نەگە مۇنداي شىم-شىتىرىق، بىرىنە-بىرى قارسى كەلەدى ەكەن، ەندى ءباتيمانىڭ جانىما تەزىرەك ورالعانىن تىلەدىم.
ءدال وسى كەزدە ول ۇيگە كىردى.
— سابىر اعا، ۇيىقتايىن دەپ جاتقان جوقسىز با؟— دەدى قىسىلا سويلەپ.
— جوق، باتەشجان. جاي ما؟
بۇرىن مەن ونى «قارىنداس» نەمەسە «ءباتيما» دەيتىنمىن. «جان» دەگەن ءسوزدى قالاي قوسىپ قالعانىما ءوزىم دە اڭ-تاڭمىن.
— تاقا جاي ەمەس. ەگەر ۇيقىڭىز كەلىپ جاتپاسا، انەۋگى اڭگىمەنىڭ اياعىن ايتىپ بەرىڭىزشى. سادىق جايى سودان بەرى ميىمنان شاقپاي قويدى.
— ايتىپ بەرەيىن، تاياۋىراق وتىر...
قايساردىڭ قالجىڭىنان كەيىن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا پايدا بولا قالعان قولايسىزدىقتان وڭاي قۇتىلعانىما ءوزىم دە قۋاندىم. ءباتيما ورىندىق الىپ كەرەۋەتىمە تاياۋ كەپ وتىردى. مەن اڭگىمەمدى باستاپ تا كەتتىم.
— گانس پەن ريحتەردى گەستاپو الىپ كەتكەننەن كەيىن، نەمىستەر بۇل جۇمىسقا بەس ءجۇز ادامنىڭ ىشىنەن مەنى الدى. قويمادان اممونيتتى دا ءوزىم اكەلەم، جاڭا جۇرگىزىلىپ جاتقان زابويدى دا ءوزىم اتقىزام. ءبىراق قولىمنان دىم كەلمەيدى. قاسىمدا اڭدىتىپ قويعان ەكى اۆتوماتشى سولداتى بار. مەن قايدا بارسام، ولار سوندا بارادى. سوڭىمنان ءبىر ەلى قالمايدى. ءوستىپ جۇرگەندە تاعى ايعا جۋىق ءوتتى. قۇپيا زابوي كۇنىنە كەيدە ون مەترگە دەيىن قازىلادى. تەس-تىڭ استىنا تاياۋ ءتارىزدى. بار تەتىك ەندى تەك وق-دارىدە...
سادىق ماعان جۋۋىن قويدى. مەن اندرەيگە ءوزىمنىڭ سادىقتان قاۋىپتەنەتىنىمدى ايتتىم. ول كۇلدى دە قويدى. راسىمەن مەن بوسقا سەزىكتەنىپ ءجۇرمىن بە؟ ءلايىم سولاي بولعاي دا!..
وسىنداي كۇيدە ۋاقىت ءوتىپ جاتقاندا ءبىر كۇنى «گەستاپو بەيليستى ۇستاپ اكەتىپتى» دەپ ەستىدىم. نەگە ۇستادى؟ جازىعى نە؟ ءتىرى جان بىلمەيدى. بۇنىڭ ءبارى ارتىنان بارىپ انىقتالدى: بەيليس پريبالتيكا نەمىسى ەكەن. ءتۇبى ونى تىڭشى ەتپەك ويمەنەن فاشيستەر، وتىرىك، ۇلتىن لاتىش دەپ، وسى لاگەردە قالدىرادى. لاتىش ءتىلىن ناشار بىلگەندىكتەن، بەيليس تۇتقىندارعا ەۆرەيمىن دەيدى. سوڭىنان فاشيستەر بەيليستىڭ راسىندا دا ەۆرەي قانداس ەكەنىن ءبىلىپ قالادى. تۇتقىندار ۇيىمىن اشپاق ءۇشىن، ونى قۇرباندىققا شالماق بولادى. ال ول كۇندەردە بەيليستىڭ ىستەگەنى بىزگە ءتىپتى ءمالىم ەمەس-تى... تەك سەزەتىنىم گەستاپو ادامدارى ءبىزدىڭ لاگەردى تىم كوبىرەك تورلايتىن بولدى. اڭ ءيىسىن سەزگەن تازىلار ءتارىزدى، انا جەردى، مىنا جەردى تىمىسكىلەپ مازاسىزدانىپ ءجۇردى.
ءبىر كۇنى كومەنداتۋرا بار تۇتقىندى ورتاداعى الاڭعا تاعى ايداپ شىقتى. بۇل گيتلەردىڭ تۋعان كۇنى ەكەن. بىزگە ەندى گيتلەر جايىندا بايانداما ىستەيدى ەكەن دەپ ويلادىق. ءبىراق ولاي بولماي شىقتى. لاگەر باستىقتارىنىڭ ءبارى جينالعان كەزدە باياعى قاقپادان اق بوز ارعىماق جەككەن تارانتاس كورىندى. ءدال باياعىسىنداي گرافينيا اربادان اتىپ ءتۇستى. كۋچەرى — سادىق. و دا اربادان ءتۇسىپ، ارعىماقتىڭ باس جاعىنا بارىپ تۇردى.
ءدال وسى ساتتە قاستارىندا جەتەكتەگەن يتتەرى بار، ءتورت اۆتوماتشى سولدات بەيليستى ايداپ ءدال ورتامىزعا الىپ كەلدى. بۇرىن دا بەيليس مۇرنى قوڭقيعان، ەكى جاعىنىڭ تۇگى ۇرپيگەن، بولماشى دەنەلى عانا ءماردىمسىز جىگىت بولاتىن. ال ءقازىر بۇرىنعىسىنان دا كىشىرەيىپ كەتكەن. گەستاپونىڭ دا اياماي ۇرعانى كورىنىپ تۇر. بەت-اۋزى كوكپەڭبەك ىسىك، كيىمى دالبا-دۇلبا. پەنجاگىنىڭ ءار جەرىندە باتتاسا جابىسقان قان. بەتىنە ادام قاراعىسىز ايانىشتى. اياعىن ازەر-ازەر باسادى. جەل ۇرسە قۇلاپ كەتەردەي. سولداتتار ايداعان بەتى الاڭنىڭ ورتاسىنا الىپ كەلدى.
— سوۆەت دوڭىزدارى!—دەدى وبەر-لەيتەنانت، لاگەر كومەندانتى كۋپەر.— سەندەر قانداي وڭباعان بولساڭدار، مىناۋ تۇتقىن سەكىلدى جويت ۇرپاقتارى سەندەردەن اسقان وڭباعاندار! بۇلار ۇلى گەرمانيانى ساتقان يتتەر! بۇلار سەندەردى دە ساتتى! جويت بەيليس ارقىلى سەندەردىڭ ارالارىڭدا بىزگە قارسى جاسىرىن ۇيىم بار ەكەنىن بىلدىك. ۇيىم باسشىلارىنىڭ كىمدەر ەكەنى دە بىزگە انىق. ءبىراق ءبىز، ۇلى گەرمانيا ۇلدارى، ناعىز ادامبىز! جاماندىق پەن جاقسىلىقتى تۇسىنەمىز! جاقسىلىق ىستەگەن ادامنىڭ، پە ايىبىن مويىنداعان تۇتقىنداردىڭ كۇناسىن كەشە الامىز! بار ءتىزىم مىناۋ بەيليس ارقىلى ءبىزدىڭ قولىمىزدا! سوندا دا اقىرعى رەت مۇمكىندىك بەرەمىز: سەندەردى دۇرىس جولدان تايدىرعان ادامداردى وزدەرىڭ اتاپ، كۇنالەرىڭدى جۋىڭدار دەيمىز! كىم دە كىم مۇنى ەتپەسە، ءوز وبالى وزىنە، بىزدەردەن راقىم كۇتپەڭدەر! قاتەسىن مويىنداعىسى كەلمەگەن ادامعا اياۋشىلىق ەتپەيمىز! ونى وزدەرىڭ دە بىلەتىن شىعارسىڭدار! سەندەرگە ءوت-دارى بەرىپ جۇرگەن سولداتتار گانس پەن ريحتەر نەمىس بولسا دا، بۇگىن اتىلدى! ولاردى اشىپ بەرگەن بەيليسكە ءبىز راقمەت ايتىپ، بوساتۋىمىز كەرەك ەدى! ءبىراق ءبىز ويتە المايمىز! ءوزىنىن دوستارىن — جاسىرىن ۇيىم مۇشەسى سوۆەت تۇتقىندارىن ساتقان بەيليس، كەزى كەلسە، ءبىزدى دە ساتادى! جويت اتاۋلىنىڭ ءبارى سونداي! سوندىقتان بۇل ولۋگە ءتيىستى! ءبىراق جاڭا مەن ايتتىم عوي، ۇلى گەرمانيا ۇلدارى جاقسىلىق يەن جاماندىقتى قاتتى ايىرادى دەپ! ءبىز دە ادامبىز! جاۋىمىز بولساڭدار دا سەندەردىڭ نامىس كەك دەگەن قاسيەتتەرىڭدى دە ەسكە الدىق! مىنە، وسى سەبەپتى وزدەرىڭدى ساتقان بەيليستى ورتالارىڭا اكەپ تۇرمىز! بۇنى ەندى ءوز قولدارىڭمەن ۇرىپ ولتىرۋگە تيىستىسىڭدەر! جولداستارىن ساتقان يتكە بۇل ەڭ دۇرىس ءولىم! بۇل ءبىزدىڭ ادىلەتتىك شەشىمىمىز! كانە، باستاڭدار!
جۇرتتا ءۇن جوق. تىم-تىرىس. تەك ءبىر جۇدەۋ داۋىس ازەر دەگەندە قيقىلداي:
— نەنى باستايمىز؟— دەدى.
— وزدەرىڭە وپاسىزدىق ىستەگەن بەيليستى ۇرۋدى باستاڭدار!—دەدى اقىرىپ وبەر-لەيتەنانت.
تاعى ءبىر داۋىس:
— ول وپاسىزدىقتى قالاي ىستەيدى؟ بىزدە ونداي جاسىرىن ۇيىم جوق!—دەدى.
— بار!—دەدى دولدانا وبەر-لەيتەنانت.— ول ۇيىمنىڭ ءتىزىمى تەگىس ءبىزدىڭ قولدا!
— وندا نەسىنە ايانىپ جۇرسىڭدەر! سوۆەت ادامدارىن ايامايتىندارىڭ بارىمىزگە دە ءمالىم!—دەدى الگى داۋىس.
— قايسىڭ بۇنى ايتىپ تۇرعان؟ كانە، بەرى شىق.
بۇل اندرەيدىڭ داۋسى ەدى. ءبىراق ول ورنىنان قوزعالعان جوق.
— كانە، بەرى شىق!
تاعى تىم-تىرىس.
— جاڭاعى ايقايلاعان كىم؟
جۇرتتا ءۇن جوق.
— ءا!.. باسشىلارىڭنىڭ ءبىرى ەكەن عوي!— وبەر-لەيتەنانتتىڭ جەلكەسى قىپ-قىزىل بولىپ نەمىستىڭ قاباعان ءيتىنىڭ جالىنداي شودىرايىپ ءىسىنىپ كەتتى.— ءبارىبىر ايتقىزامىز!—ول بىزگە دولدانا كوز تاستادى.— ءوز كۇنالەرىڭدى جويۋعا اقىرعى رەت مۇمكىنشىلىك بەرەمىز!
— مۇمكىنشىلىك بەرمەي-اق قويىڭدار!
وبەر-لەيتەنانت جالت بۇرىلدى. داۋىس شىققان جاقتى اڭعارىپ قالعانداي. ول ادىمداي باسىپ اندرەي تۇرعان ساپتىڭ تۇسىنا كەلدى.
— مىنا توپتى جەكە الىپ كەتىڭدەر!—دەدى وبەر-لەيتەنانت جانىنا جۇگىرىپ بارعان ءۇش اۆتوماتشى سولداتقا.— داۋىس وسىلاردىڭ اراسىنان شىقتى. ءبارىبىر تابامىز!
ءۇش سولدات ءبىر توپ تۇتقىندى جەكە ءبولىپ، بىزدەن شەتكەرىرەك اپارىپ تۇرعىزدى.
— ال، باستاڭدار!—دەدى وبەر-لەيتەنانت قالعانىمىزعا.
تاعى ءبىر داۋىس:
— نەنى؟— دەدى ورتا شەننەن.
— سەندەردى ساتقان مىنا ساسىق جويتتى ۇرۋدى!
— ونىڭ ساتقانىن ءبىز قايدان بىلەمىز؟— دەدى الگى داۋىس.
— بۇل قايسىڭ، بەرى شىق!
تاعى تىم-تىرىس. وبەر-لەيتەنانت بۇل جولى دا داۋىستىڭ قايدان شىققانىن اڭعارىپ قالعان ەكەن. يت ۇستاعان ەكى سولدات تاعى دا ءبىر توپ تۇتقىنداردى ءبولىپ اكەتتى.
— ءوش الۋدى بىلمەيتىن نەتكەن وڭباعانسىڭدار! قولدارىڭا وزدەرىڭدى ساتقان ادامدى ۇستاپ بەرىپ تۇرعاندا دا مال سەكىلدى ءتىل قاتقىلارىڭ كەلمەيدى! زاتسىز جاندار ەكەندىكتەرىڭدى وسىدان-اق بىلۋگە بولادى!—دەدى كۇيىپ-پىسكەن وبەر-لەيتەنانت، ەندى ول ىزالانا ايقايلادى.— ۇراسىڭدار ما، جوق پا؟!
تاعى دا ءبىر كۇشتى داۋىس:
— جوق!—دەدى.
وبەر-لەيتەنانت داۋىستىڭ بۇل جولى قايدان شىققانىن انىق ەستىدى. جانە كىم داۋىستاعانىن دا اڭعارعان ءتارىزدى. ول سوڭىنان ەرگەن ەكى سولداتقا قاتار تۇرعان بەس ادامدى كورسەتتى دە، ولاردى دا ءبولىپ اكەتتىردى.
نەمىستەر ساسۋعا اينالدى. مەنىڭ قارسى الدىمدا تۇرعان گرافينيا جىلانداي ىسىلداي اقىرىن عانا:
— وبەر-لەيتەنانت مىرزا،— دەدى كەكەتە،— ءسىز ءبۇيتىپ بوسە بەرسەڭىز ءبىر دە ءبىر تۇتقىن قالماس! جانە ءوزىڭىزدىڭ ناداندىعىڭىزدى مۇنشاما اشكەرەلەپ، ماسقارا بولۋدى توقتاتىڭىز. روسسيادا كىسى ساباۋ الدەقاشان تىيىلعان ادەت. مىنا ەۆرەيدىڭ جازىقتى ەكەنىنە ءجۇز جەردەن كوزدەرى جەتسە دە، ۇرمايدى. بۇل كومەديانى ءبىتىرىڭىز. وتىرىكشى بولماڭىز، ءبىر شالا نەمىستەن ۋلى گەرمانيا قارا جامىلمايدى، اتىپ تاستاڭىز! جوق، ءوزىڭىز ەمەس، مىنا تۇتقىنداردىڭ ءبىرى اتسىن،— ول ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەدى،— ەڭ بولماسا وسىلاي ابىرويىڭىزدى ساقتاپ قالىڭىز...
«اتىپ تاستاڭىز» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە بولدىرعان جىلقىداي سالى سۋعا كەتىپ، كوزىن جۇمىپ ازەر تۇرعان بەيليس كەنەت سەلك ەتتى. ونىڭ كوزىندە راسىمەن «مەنى اتاسىڭ با» دەگەندەي ءبىر سۇراق پايدا بولىپ، وبەر-لەيتەنانتقا جالىنا قاراي قالدى.
— روسسيا دا كىسى ساباۋ جوق ەكەن، بۇنى ماعان قۇرمەتتى فراۋ ۆينتەر ءتۇسىندىردى،— دەدى وبەر-لەيتەنانت،— بۇنداي عادەت كۇشسىزدەردىڭ ءىسى! ءبىراق امال جوق، سەندەردىڭ فاناتيكالىق سەزىمدەرىڭدى مەن بۇل ارادا سىناماي-اق قويايىن. بەيليستىڭ جازىقتى ەكەنىن كورىپ تۇرسىڭدار، كانە قايسىڭ بۇنى وپاسىزدىعى ءۇشىن ءوز قولىڭمەن اتقىڭ كەلەدى؟!
تاعى دا تىم-تىرىس.
— بۇل نە قىلعان ماقۇلىق حالىق،— دەدى گرافينيانىڭ اشۋلى داۋىسى ءبىر مەزەت شاڭق ەتىپ،— بۇل ازعىندى ەندى ەشكىم قۇتقارا المايتىنىن بىلمەي مە؟— كەنەت ونىڭ كوزى اق بوز ارعىماقتىڭ قاسىندا تۇرعان سادىققا ءتۇستى، گرافينيا قول سۋمكاسىنان كىشكەنتاي تاپانشانى سۋىرىپ الدى دا:
— سادىق بەرى كەل!—دەدى.
سادىق اسىقپاي باسىپ جاقىندادى. ءتۇسى سۇپ-سۇر. قاباعى قارس جابىلعان.
— ات مىنانى!—دەدى گرافينيا قولىنداعى تاپانشاسىن وعان ۇسىنىپ.
سادىق قارسى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان تاپانشانى قولىنا الدى. بەيليسكە جيىركەنە ءبىر قارادى دا، قولى قالتىراماستان تاپانشانى ءسال كوتەردى دە، كوزدەمەستەن باسىپ قالدى. تاپانشا داۋسى شاڭق ەتتى. «ماما!» دەپ بەيليس ءبىر-اق رەت ايقايلاپ جىبەردى دە، ەتپەتىنەن ءتۇستى.
مەنىڭ كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى. سادىق وشپەس كەكتى ەجەلگى ءبىر جاۋىن ولتىرگەندەي، جابىلعان قاباعىن ءسال اشتى دا، ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاي تاپانشاسىن گرافينيانىڭ وزىنە بەردى. ءسويتتى دە ءۇن-تۇنسىز اياعىن سالماقتاي باسىپ، اق بوز ارعىماقتىڭ جانىنا قاراي كەتە باردى.
— نەتكەن قان ىشەر ەدى!—دەدى جانىمدا تۇرعان قارتاڭ كەلگەن ۋكرايندىق.
«ءيا، سادىق قان ىشەر بولىپ شىقتى. گانس پەن ريحتەردى ساتقان دا وسى سادىق»،— دەدىم مەن ىشىمنەن. وعان ەندى ەش كۇمانىم قالمادى. «اتتەڭ، اتتەڭ!» — دەي بەردىم ەرىنىمدى تىستەي. بايقاماي سىرىمدى سادىققا ايتىپ قالعانىما قان جىلاي وكىندىم. «شىركىن-اي، جانىنا جاقىن بارا الار ما ەدىم! اقباياننىڭ ۇلپە تاماعىنداي سوناۋ جۇمىر تاماعىنان وڭەشىن سۋىرىپ الار ەدىم». و زامان قايدا! جان-جاعىڭنان قورشاعان ءيتتى نەمىس. اياعىڭدى العا قاراي اتتاساڭ بولعانى، قاندى كوز قاسقىر توبەتتەر باس سالعالى تۇر.
ءوزىمنىڭ ىستەگەن اڭعىرتتىعىمنان ءىشىم وتتاي جانىپ بارادى. ءبىر گانس پەن ريحتەر ەمەس، بەيليستىڭ دە اجالىنىڭ وبالىنا قالدىم. «جالعىز بۇل ۇشەۋىنىڭ عانا ولىمىمەن بىتەر مە مەنىڭ وپاسىزدىعىم! مىنا ءبولىپ العان توپتاردىڭ دا ءبىرازىن اجال اڭدىپ تۇرعان جوق پا؟ بەۋ،بەۋ! سابىر، نە ىستەدىڭ! سەنى اتىپ تاستار ادام جوق! نەگە بىرەۋ اتىپ تاستاۋى كەرەك! ءوز كۇناڭدى ءوزىڭ بىلمەيسىڭ بە، ءوزىڭدى ءوزىن جازالاۋعا قولىڭ بارماي ما؟ جوق، بارۋعا ءتيىستى. كەشىرىلمەس كۇنادەن قۇتىلۋ ءۇشىن بۇل ساعان جالعىز جول!»
بۇل شەشىمگە مەن كەنەت كەلدىم. كوڭىلىم ەندى ءسال باسىلايىن دەدى. ءبىراق ولسەم دە ءوشىمدى سادىقتان الىپ ولۋگە بەل بۋدىم.
ءوزىمنىڭ ىستەگەن اڭعىرتتىعىمنان جانىمدى قويارعا جەر تابا الماي جۇرگەنىمدە، ءۇش كۇننەن كەيىن اندرەيلەر قايتا كەلىپ قوسىلدى. نەمىستەر «قايسىڭ ايقايلادىڭ؟
«ۇيىم قايدا؟» دەپ قانشا ۇرىپ-سوقسا دا، ەشقايسى اۋلى» اشپاپتى. ءبارى دە «مەن ەمەسپىن، ەشتەڭە بىلمەيمىن» دەپتى. بۇل كەزدە شاحتادا كومىر بەرۋ جۇمىسى ناشارلاپ كەتكەن-دى (تۇتقىندار قولىنان كەلگەن قاستىعىن ايامايدى). ونىڭ ۇستىنە جۇمىسشى سانى دا كۇننەن-كۇنگە ازايا تۇسكەن-دى. وسى سەبەپتەرمەن نەمىستەر ۇستالعانداردى ايىپتارىن مويىندارىنا قويا الماعان سوڭ، بوساتۋعا ءماجبۇر بولىپتى. مەن اندرەيگە ءوزىمنىڭ قانداي كۇيدە جۇرگەنىمدى، ەگەر سادىق كەزدەسىپ قالسا، ونى ويلاماستان باۋىزدايتىنىمدى ايتتىم. اندرەي ماعان كۇلىمسىرەي ءسال قاراپ تۇردى دا: «ولتىرمەك تۇگىل، سادىقتى شەرتۋشى بولما! وعان قاستىق ىستەر بولساڭ، باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ!» — دەدى. بۇدان جاسىرىن ۇيىم ءوشىن سادىقتان ءازى الماقشى بولعانىن ءتۇسىندىم. ونى قولىمنان ءولتىرىپ كەگىمدى قايتارا الماسىما كوزىم جەتتى. امال جوق اندرەيدىڭ ايتقانىنا كونۋگە كەلدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە جوق جەردەن ديزەنتەريا بولىپ اۋىرىپ لازارەتكە ءتۇستىم. سول كۇنى ءوزى تىلەنىپ شاحتاعا ءوت-دارى اتتىرۋشى بولىپ سادىق كەلدى دەگەندى ەستىدىم. نەمىستەرگە ابدەن سەنىمدى ادام بولعاندىقتان، جانىندا كۇزەتشى جوق، ءبارىن ءوزى ىستەيدى دەيدى جۇرت! اممونيتتى دا ەزى الادى، جانىنداعى تۇتقىن جاردەمشىسىنە تاسىتىپ زابويلاردى دا ءوزى اتقىزادى». ارينە سادىققا سەنبەگەندە نەمىستەر كىمگە سەنەدى؟ جانە بۇكىل شاحتادا جۇمىس ىستەيتىن تۇتقىنداردى جيناپ الىپ وبەر-لەيتەنانت «ەگەر دە سادىق الدەقالاي جازىم بولا قالسا، ونىڭ اجالى سەندەردەن دەپ بىلەمىز. سادىقتىڭ ءبىر باسى ءۇشىن سەندەردىڭ ءجۇزىڭدى اتامىز»،— دەپتى. جانىڭا كۇزەتشى بەرەيىن دەگەن ەكەن: «ءقازىر نەمىس سولداتتارى مايدانعا جەتپەي جاتقاندا، ونىڭ قاجەتى جوق»،— دەپ باس تارتىپتى. قاراي گور گەرمانيانىڭ قانداي پاتريوتى بولىپ العانىن! وسىدان كەيىن «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن قازاق ءسوزىن تەرىس دەشى! ماسكەۋدە ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان گرافينيا جانىنا قالاي تارتپاسىن، شاحتادا بىرگە جۇمىس ىستەگەن، بالا جاستان ءبىر مەكتەپتە وقىعان سادىقتىڭ ءبۇلدىرىپ جۇرگەنى مىناۋ! قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قارايدى دەگەن وسى دا! قانشا سوۆەت جاسىمىن دەسە دە اكەسىنىڭ كونفيسكەلەنگەنىن ۇمىتپاعان ەكەن! مەن ەندى عانا ءتۇسىندىم، حاۋاسسي ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ماعان ايتقان حيكاياسى تەك كوز بوياۋ ەكەن! مەنىڭ قىراعىلىعىمدى اداستىرىپ، سىرىمدى ءبىلىپ الۋ ەكەن! اتتەن، اتتەڭ، اڭعارماي ءىس ىستەسەڭ، ارتى بارىپ وكىنىشپەن بىتەدى!
بۇل كەزدە تەس-كە باراتىن جاسىرىن تەسىك تە بىتكەن. لاگەردەن قاشىپ شىعۋ ادىستەرى دە تەگىس ويلانىلعان-دى. بەلگى بەرىلگەن ساعاتتا (بەلگى تەس-تىڭ كوككە ۇشۋى) بارلىق جۇرت نە ىستەيتىنىن بىلەدى. قايدا قاشادى؟ قالاي قاشادى، جۇرتتىڭ ءبارى كۇنى بۇرىن حابارلانعان. تەك سول ءوت-دارى جارعىشى عانا جوق. بار كاپ وسىندا عانا. جانە ول ءوت-دارى جارعىشىن تابۋ جولى دا جوق سەكىلدى. كەيبىرەۋلەر «تەس-تى جارماي-اق قاشساق» دەگەن كۇڭكىل دە شىعارا باستاعان. ءبىراق وعان شتاب قارسى دەگەن اندرەي (ءبىز سول ۋاقىتقا دەيىن شتابتىڭ باستىعى، مۇشەلەرى كىم ەكەنىن بىلگەن ەمەسپىز).
ءبىزدىڭ ءحالىمىز كۇننەن-كۇنگە اۋىرلاۋدا. ءبىراق شىداۋ كەرەك. وسىنداي اۋىر كۇيلەردە كوسەمىمىز لەنين دە بولعان جوق پا؟ سودان ءبىزدىڭ جانىمىز ارتىق پا؟ شىداۋ كەرەك.
مەن كەنەت اۋىرىپ قالىپ، ون شاقتى كۇن لازارەتتە جاتىپ، قايتا شىقتىم. سول كۇنى كەشكە تامان نەمىستەر بەيليستى ولتىرەردەگىلەرىندەي ءبىزدى تاعى الاڭعا ايداپ شىقتى. الاڭدا قاسقىر يتتەردى جەتەكتەگەن، اۆتوماتتارىن كەۋدەسىنە قىسا ۇستاعان از دەگەندە ءبىر ءجۇز نەمىس بار شىعار. ءبارى بۇرىنعىداي ءبىزدى قورشاپ الماي، ارالارىنا ەكى-ۇش مەتر تاستاپ، بىزگە قاراما-قارسى ساپتاسا قالعان. تۇتقىن بىتكەندى ءبىرجولاتا جۋساتىپ سالۋعا دايىندالعانداي. وبەر-لەيتەنانت پەن «سس» فورماسىنداعى ءبىر پولكوۆنيك سويلەسىپ تۋر. انىقتاپ قاراپ ەدىم، تاني كەتتىم: گراف ۆينتەردىڭ ءوزى ەكەن. ولاردان ار جاعىندا ەرسىلى-قارسىلى حاۋاسسي ءجۇر. اياعىن قوبالجي باسادى. بىردەمەدەن دەگبىرى قاشقانى ايداي انىق... انانداي جەردە تۇرعان ا ك بوز ارعىماعىنا كوزىم ءتۇسىپ ەدى، اتتى مەن تانىمايتىن ءبىر جيرەن ساقال موسقال ادام ۇستاپ تۇر. قۋانىپ قالدىم. «ءا،— دەدىم ىشىمنەن سادىقتى تابالاي،— باسە، تىم ماردىمسىپ كەتىپ ەدىڭ، قۋىپ شىققان ەكەن!» ءبىراق مەن بۇل ويىمنان تەز قايتتىم. سادىقتىڭ ءقازىر وت ءدارى اتقىزۋشى بوپ شاحتادا جۇمىس ىستەيتىنى ەسىمە ءتۇستى. نەمىس باسشىلارى مۇنداي ءىستى تەك سەنىمدى ادامدارىنا عانا تاپسىرادى. سادىققا دەگەن اشۋ تەرمومەتر سىنابىڭداي بۇكىل دەنەمدى بيلەپ القىمىما كەلىپ توقتادى. كەنەت وبەر-لەيتەنانتتىڭ «سولعا قاراڭدار!» دەگەن بۇيرىعى ەستىلدى. سولعا قاراي موينىمدى بۇردىم دا، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي قاتتىم دا قالدىم. ءتورت جاعىندا ءتورت اۆتوماتشى، ولاردىڭ سوڭىنان شىنجىرلى قاسقىر يت جەتەكتەگەن ەكى سولدات سادىقتى ايداپ كەلەدى. ۇستىندە بۇرىنعى كيىمدەرىنىڭ ءبىرى دە جوق. كويلەكشەڭ، بۇتىندا جىرتىق-جىرتىق ەسكى قىزىل اسكەر گاليفەسى. جالاڭ اياق، جالاڭ باس، بەت-اۋزى كەك الا قويداي كۇپ بولىپ ءىسىپ كەتكەن. كەشەگى ارىس كەۋدە سىلقىم جىگىتتەن دىم دا قالماعان. ايتسە دە ول ايىپتى، نە وكىنىشتى ادامداي ەكى ءيىنى ءتۇسىپ، جەرگە قاراپ كەلە جاتقان جوق. اياعىن ءىلبىپ باسسا دا باسى جوعارى. ەشكىمنەن قورقىپ كوزىن جەرگە سالار ەمەس.
— سەندەر سەكىلدى وڭباعانداردى بىردەن اتىپ تاستاۋ ءى.ەرەك ەدى، — دەدى پولكوۆنيكتىڭ ءوزى سويلەپ. — ال مەن بولعان شاحتاما ۇستاپ اجالدان الىپ قالدىم. ءبىراق سەندەر شىن ماعىناسىنداعى تومەنگى كاسسا ادامدارى ەكەندىكتەرىڭدى كورسەتتىڭدەر. ۇلى گەرمانيا ءۇشىن ادال ەڭبەك ىستەپ، ءبىزدىڭ العىسىمىزدى الۋ ورنىنا جاسىرىن ۇيىم اشتىڭدار. يمپەرياعا بەرەتىن كومىردىڭ تەڭ جارتىسىنا توپىراق ك.وسىپ الدادىڭدار. وتىرىك اۋىرىپ جۇمىسقا شىقپاي شاحتانىڭ بەرەكەسىن كەتىردىڭدەر. قىسقاسى، قولدان كەلگەن وڭ قاستىقتارىڭدى ىستەپ باقتىڭدار. سونىڭ بارىنە ءبىز كونىپ كەلدىك. ال بۇگىن... سەندەر تەك ايۋانداردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن قاستىققا بارىپ وتىرسىڭدار.— ونىڭ داۋىسى كەنەت شاڭقىلداپ شىقتى.— مىناۋ تۇرعان ازيات،— ول سۇق ساۋساعىمەن سادىقتى مەڭزەدى.— كەشەدەن بەرى قويمادان ەكى ءجۇز كيلوگرامم اممونيت الىپتى. ءبىر دە ءبىر زابويدى اتقىزباعان. سول ەكى ءجۇز كيلوگراممعا قوسىپ، ءبىر الىپساتاردان ءجۇز ماركا اقشاعا اسىقپاي اتىلاتىن مينانى ساتىپ الىپ، سەندەردىڭ جاسىرىن ۇيىمدارىڭا بەرگەنى اشىلدى. نە ىستەمەكسىڭدەر؟ مەنىڭ شاحتامدى جارماقسىڭدار ما؟ وندا، ەڭ الدىمەن، ول شاحتادا ولەتىن گەندەردىڭ جولداستارىڭ بولادى. مەنىڭ بۇيرىعىم بويىنشا وسى الاڭدا تۇرعان تۇتقىنداردان بوتەننىڭ ءبارى ءقازىر شاحتاعا ءتۇسىرىلدى. ولار ءقاۋىپ وتپەي سىرتقا شىعارىلمايدى. ال سەندەرگە قويىلاتىن شارت مىناۋ،— پولكوۆنيكتىڭ ءتۇرى قۇپ-قۋ بوپ بەزەرە قالدى،— سەندەر اممونيت پەن مينانى قايدا تىققاندارىڭدى ايتاسىڭدار. ەگەر ايتپايدى ەكەنسىڭدەر، كوزدەرىڭ شە مىنا جولداستارىڭدى اتامىز.— ول سۇق ساۋساعىمەن تاعى سادىقتى مەڭزەدى.—قۇر قايسارلىقتان ەشتەڭە دە شىقپايدى. ءبارىبىر ءوق-دارىنىڭ قايدا ەكەنىن تابامىز. ون مينۋتتەن كەيىن بۇل اراعا ۇرلىقتى ىزىنەن يىسكەپ ءجۇرىپ اشاتىن ءبىر توپ يت كەلەدى. ەگەر وزدەرىڭ ايتپاي يتتەر تاپسا، سەندەرگە يتتەرگە لايىق، ءولىم جازاسى قولدانىلادى. قانە، ايتاسىڭدار ما؟
تۇرعان ەكى ءجۇز ادام ءبىر داۋىستان:
— مەيلىڭ نە ىستەسەڭدەر دە، ءبىز ەشتەڭە دە بىلمەيمىز،— دەدىك.
بۇل نەمىستىڭ قانداي سۇراعى بولسا دا، كۇنى بۇرىن وسىلاي ايتامىز دەپ شەشكەن جاۋابىمىز.
— ءا! سولاي ما؟!—دەدى كوزى كەنەت قانتالاپ كەتكەن ۆينتەر.— مۇنداي «كىم بەرىك» دەگەن ويىندى ويناۋدى مەن دە جاقسى كورەمىن! قارايىق، قايسىمىز جەڭەر ەكەنبىز!— ول بەلگى بەردى. سولداتتار سادىقتى ايداپ، ءدال مەن تۇرعان تۇسقا الىپ كەلدى.— ەندى ەكىنشى شارتىمدى تىڭداڭدار،—دەدى پولكوۆنيك ايقايلاپ. ءسويتتى دە سادىققا قارادى:—قازىرگى ساعاتقا دەيىن ءوزىڭدى-وزىڭ ۇستاپ كەلدىڭ! جىگىت ەكەنسىڭ! ءبىراق اياعىنا دەيىن جىگىت بولا الاسىڭ با، كورەلىك! ون مينۋتتىڭ ىشىندە اممونيت پەن مينانى كىمگە بەردىڭ، ايتاسىڭ! ەگەر ايتپاساڭ — مىناۋ ەكى ءجۇز جولداسىڭدى كوز الدىڭدا اتامىز! تاڭداۋىن ال!
نەمىس سولداتتارى ەسكى ءتارتىبىن بۇزىپ، بۇگىن نەگە قارسى الدىمىزدان ساپقا تۋرا قالعانىن ەندى ءتۇسىندىم. فاشيستەر ەسەپسىز ەشتەڭە ىستەمەيدى. ءبىر مينۋت، ەكى مينۋت ءوتتى... سادىق جۇمعان اۋزىن اشپادى. ولىك ۇستىندە تۇرعانداي جۇرتتا دا ءۇن جوق. مەن ءالى ەشتەڭە تۇسىنە قويعام جوق. «بۇل نە، ويىن با؟ الدە سادىق راس ءبىزدىڭ جاقتىڭ ادامى ما؟ راسىمەن اممونيت پەن مينانى بىزگە بەردى مە؟ بەرگەن بولسا، وسىناۋ قيىن ساعاتىندا ايتىپ قويماس پا ەكەن؟»
ءۇش مينۋت ءوتتى. بۇكىل الاڭ تۇنشىعىپ قالعانداي تىرس ەتپەيدى.
— گرافينيا...— دەدى كەنەت ۆينتەر، وزگەلەرگە ەستىرتپەي، ءدال مەنىڭ الدىمدا ەرسىلى-قارسىلى دايەك تابا الماي ءۇن-تۇنسىز جۇرگەن ايەلىنە،— مۇمكىن ءسىز سويلەسىپ كورەرسىز،— دەدى كەكەسىن ۇنمەن،— ءسىزدىڭ سىيلاعان ماحابباتىڭىز ءۇشىن شىنىن ايتار؟..
«باسە، تىڭشىسىز نەمىس جۇم.ىس ىستەر مە؟ ەندى تۇسىنىكتى. سادىق ەشبىر جارىلعىش ءوق-دارىنى ۇرلاماعان. قاتىنىڭ قىزعانعان مىناۋ قۋ باستىڭ ءوش الۋعا ويلاپ تاپقان جالاسى. ءبىراق ءبىر تۇتقىن قازاق ءۇشىن مۇنداي ۇلكەن جالانىڭ نە كەرەگى بار؟ جالعىز وقپەن شارۋاسىن بىتىرە سالماي ما؟ كىم ونى جوقتاپ جاتىر؟ وسىنشاما جۇرتتى دۇرلىكتىرۋىنە قاراعاندا مۇندا باسقا سىر جاتقان ءتارىزدى... مۇمكىن ايەلىنەن دە ءوش العىسى كەلەتىن بولار. جاڭاعى ءسوز سول ءۇشىن ايتىلعانى حاق. گرافينيا نە دەر ەكەن؟ «مەنى شىن جاقسى كورەتىن ءتارىزدى» دەپ ەدى عوي سادىق. ونىسى راس بولسا، گراف ايەلىنە شىن اۋىر سىندى: تاپقان ەكەن؟»
— نەسى بار، سويلەسسەم سويلەسەيىن،— دەدى گرافينيا كەنەت توقتاي قالىپ. ول وبەر-لەيتەنانتتىڭ قولىنداعى رەزينكا قامشىنى الدى دا، سادىقتىڭ جانىنا باردى.— ۋاقىتتى بوسقا ەتكىزىپ قايتەمىز،— دەدى،— جارىلعىش ءوق-دارىنى كىمگە بەردىڭ؟ قايدا اپارىپ تىقتىڭدار، قانە ايت!
سادىق وعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. رەزينكا قامشىنىڭ باسى جىلان ءتارىزدى كەيىن قاراي يرەلەڭ ەتە ءتۇستى دە، ىس ەتىپ جوعارى ءبىر كوتەرىلىپ، سادىقتىڭ ارقاسىن وسىپ ءوتتى.
— ايتاسىڭ با؟
سادىق وعان جاۋاپ بەرمەك تۇگىل، موينىن دا بۇرعان جوق. قامشى ىس-ىس ەتىپ سادىقتىڭ دەنەسىن وراپ وتەدى دە، قايتا كوتەرىلەدى. ايەلدىڭ قيمىلى دا جيىلەنە ءتۇستى. ونىڭ بەتىنە قاراپ ەدىم، مەن كورگەن العاشقى بەينەدەن دىم دا قالماپتى. اشۋدان كوگىلدىر كوزى اپپاق بوپ كەتىپتى. تىستەنىپ العان. بۇكىل تۇر-كەلبەتىندە، دەنە قيمىلىندا، كىسىنى شاعۋعا ۇمتىلعان ۋلى جىلاننىڭ مەيىرىمدى سۋىق كەيپى بار. «جوق، جاقسى كورگەن ادامدا مۇنداي تۇر بولمايدى. ايەلدىڭ مىنا كەيپى — تەك شىن قاستىڭ كەيپى!..»
ايەل سادىقتى ءبىزدىڭ كوزىمىزشە ۇزاق ۇردى. ادام بالاسى قانداي مىقتى. سادىق ءالى قوزعالماي تۇر. ول جالعىز رەت قانا بۇرىلىپ حاۋاسسيعا قارادى. ونىڭ مەنەن «سەنى دە قۇشاقتادىم-اۋ، قانداي ايۋان بولعانمىن!» دەگەندەي ءبىر ادام ايتىپ بەرە الماس، جيىركەنىشتى ۇشقىن جارق ەتتى دە ءسوندى. ول ءسويتىپ ودىرايا قارادى دا، بۇرىلىپ كەتتى. ەندى سادىق ءدال قارسى الدىمىزداعى، سىم قورشاۋدىڭ ار جاعىنداعى قالالىق پوچتا ۇستىندەگى بىردەمەنى كۇتكەندەي ۇمىتتەنە كوز تاستادى. ءبىر ءمينۋتسىز جەتى ەدى. كۇن باتىپ كەتكەن. ىمىرت كەلىپ، قاراڭعىلانا باستاعان. تەك جاڭا عانا تۇتانعان پروجەكتورلار ساۋلەسى جارق-جۇرق كوكتى كەزەدى.
— گرافينيا، جەتەدى!—دەپ پولكوۆنيك ۆينتەر، تاعى دا كەكەتە كۇلدى.— قۇشاعىڭىزدى اشاتىن جاندى تاڭداي بىلگەن ەكەنسىز،— ول كەنەت وبەر-لەيتەنانتقا بۇرىلدى.— مىنالاردى قۇرتۋعا دايىندالىڭىز.
مىنالارى، ارينە، ءبىزبىز. ءدال وسى كەزدە كەلە جاتقان كىشى يتتەردىڭ دە داۋسى ەستىلدى. پولكوۆنيكتىڭ بۇيرىعىن حاۋاسسي ەستىدى مە، ەستىمەدى مە، بىلمەيمىن، ول سادىقتى ۇرۋىن توقتاتقان جوق. كوزى شىنى تارىزدەنىپ شىتىناي قاتىپ، دەمىن ازەر الا قامشىسىن سىلتەي تۇسەدى.
— ءما، ساعان! ءما، ساعان!
كەنەت سادىق بىزگە كىلت بۇرىلدى.
— جولداستار، قوش بولىڭدار! مەن ءوز مىندەتىمدى اقتادىم! ەلگە امان جەتسەڭ، بارشاسىنا سالەم دە!—اتىمدى اتاماسا دا ءبىلدىم، سوڭعى ءسوز ماعان ارنالعان ەدى.
ءدال وسى مينۋتتا جەر سىلكىنگەندەي بولىپ كەتتى. گۇرسىلدەي ءوت-دارى اتىلدى. تەس بىردەن كوككە ۇشتى. ونىڭ قول باسىنداي تۇيىرشىك تاستارى، كىرپىشتەرىنىڭ بولشەكتەرى ءبىزدىڭ دە الانعا جەتتى. الدەكىمدەرگە ءتيىپ قۇلاپ تا جاتىر! بار جارىق ءسونىپ، بۇكىل دۇنيەسى قاپ-قاراڭعى بولا قالدى. ءبىزدى اتپاق تۇگىل، نەمىس سولداتتارى ءوز باستارىمەن اۋرە بوپ الاڭنان تىم-تىراقاي قاشا جونەلدى. تەك وسى سۋداي قاراڭعىدا جالعىز عانا وق وتى جارق ەتتى.
ارتىنان بارىپ ءبىلدىم، بۇل سادىقتى تاپانشاسىمەن اتىپ ۇلگىرگەن ءحاۋاسسيدىڭ وعى ەكەن.
ءتزس-تىڭ كوككە ۇشۋى ءبىزدىڭ قاشۋىمىزعا ارنالعان بەلگى ەدى. ءار جەردەن تاعى دا وسىنداي گۇرسىلدەر پايدا بولدى. بۇل — سىرتتاعى دوستاردىڭ ارەكەتتەرى ەكەن. بۇكىل قالا الاي-تۇلەي بولىپ جاتقاندا، ءبىز الدىن الا قۇرىلعان جوسپار بويىنشا ون-ون بەستەن ءار كوشەمەن قالادان شىعا باستادىق (ەلەكتر وتى جۇرگىزىلگەن سىم قورشاۋدىڭ ەندى ەش ءقاۋىپى بولماي قالدى).
ۋادە بويىنشا، اندرەيمەن بىرگە كەتۋىم كەرەك ەدى. اندرەي «ءجۇر» دەپ بىلەگىمنەن تارتقاندا عانا، ەسىمە سادىق ءتۇستى. جۇگىرىپ سادىق تۇرعان جەرگە باردىم. شالقاسىنان جاتىر. كەۋدەسىندە جان جوق. ءسىرا، حاۋاسسي ءدال جۇرەك تۇسىنان اتقان بولۋى كەرەك. ەڭىرەپ ەتپەتىمنەن ءتۇسىپ بەتىنەن ءسۇيدىم. «باۋىرىم، سەن تۋرالى جامان ويدا بولعانىمدى كەشىر» دەدىم.
— سابىر، تۇر،— دەدى اندرەي يىعىمنان اقىرىن تارتىپ،— نەمىستەر ەستەرىن جيناعانشا قالادان شىعىپ ۇلگىرۋىمىز كەرەك.
قالادان دەر كەزىندە شىعىپ ۇلگىردىك. ءبىز تۇرعان رۋدنيكتەن ءۇش كيلومەتر جەر وتكەن سوڭ قالىڭ توعاي باستالاتىن. وعان دا جەتىپ ۇلگىردىك. ءبىراق سوناۋ كومۋسىز قالعان سادىق ەسىمنەن ءبىر شىقپاي-اق قويدى. اجالعا قيماس ەسىل ەر تۋرالى ءبىر كەزدە جامان ويلاعانىم جۇرەگىمدى ورتەپ، العا باسقان اياعىم كەيىن كەتۋدە. نەمىس قاماۋىنان، قورلىعىنان قۇتىلۋدىڭ قۋانىشى، سادىق ەسىمە ءتۇسىپ كەتسە، كوتەرىپ جۇرە الماس زىلدەي قايعىعا اينالدى. بىرەۋگە ورىنسىز جالا جاپقان ادام ۇستىنە بىلعانىشتى ءىش كيىم كيگەنمەن تەڭ. مەن دە ءوزىمدى ءدال سونداي سەزىندىم. تۋلا بويىمدى مىڭ رەت جۋساڭ دا كەتپەيتىن كىر باسقانداي، وزىمنەن-وزىم جيىركەنىپ كەلەمىن. ءبىراق ادام وزىنەن-وزى قاشىپ قۇتىلا الا ما؟ سادىققا جاپقان جالامنان ەش ۋاقىتتا تازارا المايتىنداي كورەم... ارينە، ول كۇندەردە ءدال سونداي حالدە ەدىم.
مەنىڭ بۇل ازاپتانۋىم، ۋاقيعانىڭ قالاي بولعانىن ارتىنان اندرەيدەن ەستىگەننەن كەيىن، ءتىپتى ۇدەي ءتۇستى.
— گانس پەن ريحتەردى، شىنىندا، بەيليس ۇستاپ بەرىپتى. ول ەزىن وسى ەكى كىسىمەن سويلەسۋگە ءماجبۇر ەتكەن جاسىرىن ۇيىم مۇشەسى سەليۆانوۆتىڭ دا اتىن اتاپتى. ءبىراق سەليۆانوۆ سول كۇنى سۇزەكتەن قايتىس بولىپ، نەمىستەر وزگەلەرىمىزدى بىلە الماي قالادى. گانس پەن ريحتەردى دە جامان قينايدى. ءبىراق ولار دا سەليۆانوۆتان بوتەن ەشكىمدى بىلمەيدى! «اشپىز، كولدەن جارىلعىش ءوق-دارىنى اتىپ بالىق الايىق» دەگەن سوڭ سەليۆانوۆقا اندا-ساندا بىر-ەكى اممونيت پاتروندارىن بەرگەنىمىز راس دەيدى. وزدەرى ۇستالاتىن كۇنى سەليۆانوۆتىڭ ولگەنىن ەستىگەن ەكى جۇمىسشى نەمىس بۇل سوزدەرىنەن تانبايدى. ولاردى ءارى قينايدى، بەرى قينايدى، اقىرىندا ەشتەڭە ەندىرە الماعان سوڭ، «ايىپتىلار روتاسىنا»، سوعىسقا جىبەرەدى. وبەر-لەيتەنانتتىڭ اتتىق دەگەنى بەكەر بولىپ شىعادى. ال بەيليس ءبىزدىڭ جاسىرىن ۇيىمنىڭ ويلان شىعارعان ءادىسى ارقاسىندا سەليۆانوۆتان بوتەن ەشكىمدى بىلمەيدى. نەمىستەر «سەن وزگە مۇشەلەرىن بىلەسىڭ» دەپ ونى ولتىرە سابايدى، ءبىراق بىلمەگەن سوڭ نە ىستەسىن، بەيليس ەشتەڭە ايتا المايدى. نەمىستەر سوندا بارىپ قۋلىققا كوشەدى. جاسىرىن ۇيىمنىڭ بارىن، ريحتەر مەن گانستى بەيليستىڭ ۇستاپ بەرگەنىن تۇتقىندارعا ايتساق، ءوزىمىز «ءۇر» دەپ تۇرعاندا ىزالانعان تۇتقىنداردىڭ بىرەۋى بولماسا بىرەۋى بەيليسكە قول كوتەرەر دەپ ويلايدى. سول ارقىلى جاسىرىن ۇيىمنىڭ ىزىنە تۇسپەك بولادى. بۇنىڭ ءبارىن بەيليستىڭ بۇلاردى ساتقانىن ءحاۋاسسيدىڭ ماڭىندا جۇرگەن سادىق الدەقالاي ەستىپ قالادى. ءبارىن اندرەيگە ايتادى. اندرەي وعان سەنەدى. ويتكەنى گانس پەن ريحتەر، سەليۆانوۆ اراسىنداعى بايلانىستى بىلەتىن تەك بەيليس قانا. ودان: بوتەن جاننىڭ ۋستاۆ بويىنشا ەشتەڭەدەن حابارسىز ەكەنى اندرەيگە ءمالىم. ءحاۋاسسيدىڭ سەنىمىنە ابدەن كىرۋ ءۇشىن جولداستارىن ساتقان بەيليستى سادىق اتۋعا ءماجبۇر بولادى. «گانس پەن ريحتەردىڭ اتىن مەن سادىققا ايتىپ ەدىم، ولاردىڭ ۇستالۋى سونىڭ ءىسى، مەن ونى ولتىرەم» دەگەنىمدە، اندرەيدىڭ ماعان: «سادىققا ءتيىسۋشى بولما، مۇرنى قاناسا، باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ!» دەۋى دە وسىدان ەكەن.
ال ەۆرەي بەيليس نەمىستەردىڭ ەۆرەيلەردى جەك كورەتىنىن، ولارعا راقىمسىز ەكەنىن بىلە تۇرا، ءوز جولداستارىن نەگە ساتتى؟ بۇل — ءتىرى جان بىلمەيتىن جۇمباق. بىرەۋلەر: «بەيليستىڭ شەشەسى نەمىس ەكەن، گەستاپو تىڭشىلارى بەيليسكە وسى جاعىنان كەلىپ، «سەن ءوزىمىزدىڭ ادامسىڭ. ەگەر ارالارىندا ءجۇرىپ سىرلارىن اشىپ بەرسەڭ، ءوزىمىزدىڭ قاتارىمىزعا الامىز» دەگەن سوڭ ساتتى» دەيدى. ال كەيبىر بەيليستىڭ مىنەز-قۇلقىن، اشقاراقتىعىن، ەز باسىنىڭ قامىن كوبىرەك ويلايتىن سۋ جۇرەك ادام ەكەنىن بىلەتىن سەرىكتەرى: «ول گەستاپونىڭ قولىنا الدەقالاي ءتۇسىپ قالىپ، ءوزىنىڭ باسىن قورعاۋ ءۇشىن باسقالاردى ۇستاپ بەردى» دەيدى. انىعىندا سولاي ءتارىزدى، ويتكەنى كەي ادام ءوز باسىنىڭ قامىن ۇلتىنىڭ نامىسىنان جوعارى سانايدى. ەۆرەيلەردىڭ دە اراسىندا بەيليس سىندى شىرىگەن جۇمىرتقا از دەيسىڭ بە! نەمىستەر دە ەۆرەيلەر اراسىنان وزىنە كەرەك كىسىسىن تابا بىلگەن. ساتىپ تا الا العان.
بەيليستى جوق ەتۋدى جاسىرىن ۇيىم ءوزى بۇرىن شەشىپتى. بۇدان سادىق تا حاباردار ەكەن. سوندىقتان دا ونىڭ قولى بەيليستى اتقاندا ءدىرىل دەمەپتى. مەن مۇنى قايدان بىلەيىن؟
سەنىم العان ات ايداۋشى ءوزىنىڭ ءوت-دارى جارعىش ماماندىعى بار ەكەنىن حاۋاسسيعا ايتىپ، شاحتاعا ەز ەركىمەن تۇسەدى. العاشقى ءبىر جەتى جۇمىستى ويداعىداي ىستەيدى. نەمىستەر ريزا بولادى. ءبىراق تەس-تىڭ استىنا قازىلعان ور الدەقاشان جەتكەن. جۇرت قاشۋعا دايىندالعان. قاشۋدى كەشىكتىرە بەرسە، جۇرتتىڭ كۇتپەگەن بىردەمەگە ۇشىراۋى دا مۇمكىن. تاعى دا ءبىر بەيليستىڭ شىقپاسىن كىم بىلەدى. شتاب جەدەل شەشىم قابىلدايدى. ونى سادىق قوستايدى. سىرتقى قويمادان العان شاحتا استىنا تۇسىرىلەتىن ءبىر جەتىلىك ءاممونيتتى ءوز قولىمەن اپارىپ تەس استىنداعى ۇڭگىرگە تىعادى. جانە ءبىر تاۋلىكتەن كەيىن اتىلاتىن مينانى تاستايدى. بۇدان كەيىن شتاب توپ باستىقتارى ارقىلى جۇرتتى قاشۋعا دايىندايدى. تەس كوككە ۇشىسىمەن جەر استىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ جوعارىعا «اۆاريينىي باسپالداقپەن شىعۋ جولى بەلگىلەنەدى. ءبىراق كۇندەگى ۋاقىتىندا زابويلاردىڭ اتىلماعانىن اڭداپ قالعان نەمىستەر سەزىكتەنەدى. ال سادىققا قايتكەن كۇندە دە نەمىستەردى ءبىر تاۋلىككە كىدىرتۋ كەرەك. گەستاپو جاۋاپ العاندا، ول ەڭ الدىمەن، ءوق-دارىنى ۆاگونەتكەمەن اكەلە جاتقانىمدا ەكىنشى ىلديعا قاراي وتەتىن تەمىر جولعا جاڭىلىس ءتۇسىپ كەتىپ، ۆاگونەتكەنى سۋعا قۇلاتىپ الدىم دەيدى. تومەن قاراي زىرلاي جونەلگەن ۆاگونەتكەنى ۇستاپ قالۋعا كۇشىم جەتپەدى دەپ وتىرىك ايتادى. نەمىستەر دەرەۋ سۋ جينالاتىن ەكىنشى ىلديدىڭ ءتۇبىن زەرتتەيدى، ەش ءوت-دارى تابا المايدى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ءبىلىپ سادىقتى قىسىمعا الادى. ەندى ءاممونيتتىڭ جوعالۋى تەگىن ەمەس ەكەنىن سەزگەن وبەر-لەيتەنانت بادەن-بادەندەگى پولكوۆنيككە حابار بەرەدى، ءىز يىسكەپ قىلمىستى اشاتىن يتتەر اكەلۋىن وتىنەدى. سويتكەنشە شاحتا نەسى پولكوۆنيك تە جەتەدى. ءوز ءومىرى ءۇشىن زارەسى كەتكەن وبەر-لەيتەنانت گرافينيانىڭ سادىقپەن جاقىن ەكەنىن دە ايتادى. سادىقتىڭ سوڭىنان ارناۋلى كۇزەت قويىپ اڭدىماعانىن وسىمەن تۇسىندىرەدى. ىزالانعان پولكوۆنيك سادىقتان ەزى جاۋاپ الادى. اياماي ۇرادى. ءبىراق سادىق جۇمعان اۋزىن اشپايدى، تاقىمىنا ارقان سالىپ بۇراپ، تىرناقتارىنىڭ استىنا سىم تەمىر سۇعىپ قيناسا دا، ءاممونيتتىڭ قايدا ەكەنىن ايتپايدى. سان مارتەبە ەسىنەن دە تانادى. نەمىسكە دەگەن كەك الۋ ابدەن بويىن بيلەپ العان سادىق، ولاردى ۇرەيلەندىرە تۇسپەك بوپ، ءبىر-اق رەت اۋزىن اشادى. «قۇر عانا اممونيت ەمەس، مينا دا قويدىم، ەندى ءۇيىڭ كوككە ۇشادى»،— دەيدى. ۆينتەر بار پالە مەنىڭ ءۇيىم ماڭىندا ەكەن دەپ كەڭ ساراي جازيرا ۇنىندەگى بار مۇلكىن سىرتقا شىعارتادى. ىزدەتپەگەن جەرى قالمايدى. ءبىراق ەشتەڭە تابا المايدى... ءوزىنىڭ تاعى دا الدانعانىن بىلەدى. سوندا بارىپ ول اقىرعى ايلاسىن قولدانادى. ەكى ءجۇز تۇتقىندى شاحتا الاڭىنا اپارتىپ، سادىقتى ەڭ اقىرعى سىنعا سالادى. ولىمگە بەل بۋىپ، بۇل ىسكە ءوز ەركىمەن بارعان جاس قازاق ەڭ اقىرعى مينۋتىنا دەيىن شىدايدى، ءوزى بىلەتىن سىردى اشپايدى. ونىڭ ار جاعى وزىڭە بەلگىلى. مىنە، وسىنداي ەر دوسىما سەنىمسىزدىك ىستەدىم، ونىڭ ارىنا كىر كەلتىردىم،— دەپ مەن كۇرسىنە حيكايامدى ءبىتىردىم.
— ءسىز بىلگەن جوقسىز عوي...— دەدى كوزىنىڭ جاسىن ورامالىمەن ءسۇرتىپ ءباتيما.
— ءبىلۋىم كەرەك ەدى. وزگەنى بىلمەگەنمەن دە، بالا جاستان بىرگە وسكەن سادىقتى ءبىلۋىم كەرەك ەدى،— دەدىم مەن،— شىن جولداستى ايىرا الماعانىم — ايىبىم. وسى ايىبىم كوپكە دەيىن جانىمدى قويارعا جەر تاپتىرمادى، جەگىدەي جەدى. اقباياننىڭ بوتەن ادامعا شىعىپ كەتكەنىن دە اقتادىم. مەن سەكىلدى ءوز جولداسىنا ەزى سەنىمسىزدىك ەتكەن ادام ونىڭ ءمولدىر بۇلاقتاي تازا سەزىمدى قارىنداسىنان ۇمىتتەنۋىن كۇناعا سانادىم. «اقباياننان دۇرىس ايرىلدىڭ! ساعان سول كەرەك!» دەپ ءوزىمدى-وزىم تابالادىم. سوندا عانا بارىپ كوڭىلىم ازداپ تىنىشتالايىن دەدى.
— ءيا، سوسىن؟
— سوسىن نە بولسىن؟ ءبىز اندرەي ەكەۋمىز كوپ مەحناتپەن سوۆەت ارمياسىنا كەلىپ قوسىلدىق. بۇل قىزىل اسكەردىڭ نەمىس باسقىنشىلارىنا قارسى شابۋىلى كۇشەيىپ، ولاردى ءبىرجولاتا شەگىندىرە باستاعان كەزى ەدى. ءبىر جىلداي وسى قان توگىستە بولدىم، ءۇش وردەن الدىم. اندرەي دە بىرگە بولدى. سان ۇرىستاردا ءبىز لەنين يدەياسىنىڭ جاۋىنگەرى ەكەنىمىزدى كورسەتتىك. ەكەۋمىز دە تەك ءبىر عانا ارمان بولدى. ول — ۆينتەرلەردەن سادىقتىڭ ءوشىن الۋ ەدى. وعان جەتە المادىق. مايدان دەگەن ءبىر ۇشى-قيىرى جوق مۇحيت ەمەس پە، وشتەسكەن جانداردىڭ كەزدەسۋى ەكىتالاي. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءبىر ايقاستا مەن قاتتى جارالاندىم. گوسپيتالعا ءتۇستىم. سوندا تاتياناعا كەزدەستىم. ول مەنى اجالدان قۇتقاردى.
— ءا... ءا،— دەدى ءباتيما، تاتياناعا قالاي ۇيلەنگەنىڭدى ەندى ءتۇسىندىم دەگەندەي.
ءبىز ەكەۋمىز دە ءبىر مەزەت ۇندەمەي قالدىق. ءباتيمانىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن قايدان بىلەيىن، ال ءوز باسىم وتكەن قۇن وقيعالارىنا قايتادان شومىپ كەتتىم.
V
ءومىردى از جاسايسىڭ با، كوپ جاسايسىڭ با، ماڭىزى وندا ەمەس. ونىڭ ءمانى — سول ءومىردى قالاي ەتكىزدىڭ، سوندا. مەن مىڭ جاساسام دا ءبارىبىر، ءومىرىم سادىقتىڭ جيىرما ەكى جاسىنا تاتىماس دەپ ويلايمىن. ادام ءوز ومىرىندە تالاي جانمەن كەزدەسەدى. جاقسى مەن دە، جامانمەن دە. ءبىراق سونىڭ ىشىندە قارا جەرگە كىرگەنشە ۇمىتىلمايتىن اياۋلىلارى بولادى. ونداي جانداردىڭ بەينەسى، توت باسپايتىن سارى التىنداي، سەنىڭ ەسىڭدە سول وزىنە ۇناعان قالپىندا قالادى دا قويادى. ونى باسىڭنان وتكەن ۇزاق جىلدار دا، قايعى-قاسىرەت تە، قۋانىش تا سەنىڭ جۇرەگىڭنەن وشىرە المايدى. سونداي ادامنىڭ ءبىرى ماعان سادىق بولدى. كوزىمدى جۋما قالسام، قارا بارقىتتاي ۇلكەن ويلى كوزدى، اق قۇبا ءپىشىنى ءدال جاس كەزىندەگىدەي قاق الدىما تۇرا قالادى. ونىڭ ولەر الدىنداعى «سابىر، امان-ەسەن ەلگە قايتا قالساڭ، بارشا جۇرتقا سالەم دە!» دەگەن ءسوزى ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاعىمنان كەتپەيدى.
سادىق، اسىرەسە، سوڭعى كەزدە ەسىمنەن شىقپاي قويدى. بۇنىڭ ەرەكشە سەبەبى باردى: سوعىسقا اتتانباستان بۇرىن ونىڭ ساقىش دەگەن ماڭگى-باقي قيماس قىزى بولاتىن (تولىق اتى ساقىپجامالدى). ءداندى ەرىن، كۇلىم كوز، اسىرەلەپ ايتقاندا، توبىلعى كۇرەڭنىڭ سۇلۋى ەدى. سادىق، ونى وتە سۇيەتىن-دى. ءبىر كورمەسە تىپىرشىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي، جاۋار كۇندەي تومسارا قالاتىن. قىز دا سادىق دەسە جان تىنىسى ءۇزىلىپ كەتەردەي ءولىپ-وشىپ تۇراتىن. عاشىق جىگىتىنىڭ جان جولداسى بولعان سوڭ، كەيدە مەنىمەن سىرلاسىپ تا قوياتىن. سادىقتىڭ تەك ءتانىنىڭ بولەكتىگىن ايتا كەلىپ:
— جاقسى كورەتىنىم سونداي،— دەيتىن ۇزىن قۇندىز كىرپىكتەرىمەن جاننات قارا كوزدەرىن جاۋىپ.— ەگەر ول ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، ءبىر كۇن ءتىرى تۇرا الماس ەدىم. قوزى كورپەشىنەن ايرىلعان بايان سۇلۋداي، سول ساعاتتا اجال تابار ەدىم.
سادىق، تا ماعان:
— ۆلاديمير يليچ پەن نادەجدا كونستانتينوۆنا ۇيلەنگەندە ءجۇرىس-تۇرىستارى جايىندا ەش ۋاقىتتا بىر-بىرىنەن ەشتەڭە سۇرامايتىن بولىپ كەلىسىپتى. ەگەر كوڭىلدەرى وزگەرە باستاسا، ونى بىر-بىرىنەن جاسىرمايتىن بوپ ۋادەلەسىپتى. وسى ۋادەلەرىن ءومىر باقي بۇزباپتى. مىنە، ماحاببات دەپ وسىنى ايت،— دەپ ءسال ويلانىپ قالاتىن دا، كەنەت شاتتانا كۇلىمسىرەپ،— ساقىش ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى ماحاببات تا وسىنداي بولۋعا ءتيىستى. ادال، كىرشىكسىز تازا. مىنە، سوندا عانا ءبىز باقىتتى جاندارمىز،— دەيتىن، سونبەيتىن دە كەنەت قاباعىن شىتاتىن.— ءبىراق باقىت دەگەن نە؟ ول تۇڭعيىق تۇبىندە جاتقان مەرۋەرت تاس ەمەس پە؟ ونى سوناۋ ءتۇپسىز تۇڭعيىققا سۇڭگىپ، قاۋىپ-قاتەردى جەڭىپ بارىپ الىپ شىعۋ كەرەك...— ول كەنەت تاعى ويلانا قالاتىن.— ەگەر ءبىزدىڭ ماحابباتىمىز وسىنداي سىن قيىندىققا تۇسسە، ەكەۋمىز دە ءقادىرىن بىلەر ەدىك. ال وڭاي ماحاببات — ۇشقىر جۇيرىك ءتارىزدى. قارقىنى دا كۇشتى، جەڭىسى تەز. ءبىراق ۇزاق سىنعا شىداي ال مايدى.
تۇتقىندا ءجۇرىپ، مونشا ەسىگىنىڭ الدىندا حاۋاسسي تۋرالى سويلەسىپ وتىرعانىمىزدا سادىق كەنەت ساقىشتى ەسىنە ءتۇسىرىپ:
— مەن سوعىس سىنىنان، ال ساقىش حالىق باسىنا، ءوز باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتان ار-نامىسىن ادال ساقتاپ امان-ەسەن قوسىلساق، سوندا ءبىزدىڭ ماحابباتىمىز شىن باقىتتى ماحابباتقا اينالار ەدى،— دەگەن-دى.
سادىقتىڭ بۇل ءسوزى ۇمىتىلماستاي بوپ ۇزاق جىلدار بويىنا مەنىڭ ەسىمدە قالعان-دى. ول ولەر الدىندا: «سابىر، امان-ەسەن ەلگە قايتساڭ، بارشاسىنا سالەم دە!»— دەگەن اقىرعى سوزىندە ساقىشتى جەكە ءبولىپ اۋزىنا الماعان.
«نەگە سالەم ايتپادى؟» دەگەن وي ماعان ۇنەمى مازا بەرمەيتىن. الدە حاۋاسسي ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى وقيعادان كەيىن، ەسىل ەر ساقىشقا دەگەن ءمولدىر ماحابباتقا ەندى قاقىم جوق دەپ ويلادى ما؟ الدە باسقا سەبەبى بولدى ما، كىم ءبىلسىن... ءبىراق ونىڭ جۇرەگى تەك ساقىش دەپ قانا سوعاتىنى ماعان ايان ەدى. وسىناۋ قان قاقساعان ارپالىستا ەلى ءۇشىن، حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قورقاقتىق كورسەتپەي، ادال سوعىسىپ، ساقىشقا ماقتانىش بولۋ — ونىڭ ارمانى ەكەنىن مەن جاقسى ۇعاتىنمىن. ەگەر سادىق مايداننان ءتىرى قايتقاندا بۇل تىلەگىنىڭ بۇلجىماي ورىندالعانىن ءوزى دە كورەر ەدى. اتتەڭ، اتتەڭ، نە كەرەك، جاۋىن مۇقاتام دەپ مەرت بولعان لاشىن قۇس، قانداي بيىكتىكتەن تەمەن سامعاعانىن ءوزى بىلە الماي جان تاپسىرادى.
سادىق سوعىستان ساۋ قايتقانىندا، ءومىردىڭ ەڭ تاڭعاجايىپ قۋانىشىنا، باقىتىنا قاقى بار ەدى. ال سول قۋانىشقا، سول باقىتقا سادىقتان ايرىلعان ساقىشتىڭ قاقى بار ما ەدى؟ بار بولسا قانداي ەڭبەگىمەن، قانداي ادال، ەرلىك قاسيەتىمەن جەڭىپ الدى؟
بۇل سۇراق تا مەنىڭ ءبىر بۇيىرىمدە تۇيىرشىك تاستاي مىزعىماي جاتاتىن. مىسقازعانعا ورالعاننان كەيىن ون شاقتى كۇننەن سوڭ ساقىش مەنى ىزدەپ كەلدى. سادىقتىڭ قالاي قازا بولعانىن جاسىرعام جوق، باستان-اياق ءبارىن وعان ايتىپ بەردىم. (ارينە، گرافينيا حاۋاسسي تۋرالى اۋزىمدى اشقام جوق، ويتكەنى بۇل سادىقتىڭ مىنەز-قۇلقىنا جاتپايتىن، جول-جونەكەي جاۋمەن كۇرەس ءۇشىن پايدا بولعان وقيعا ەدى). ساقىش ءسوزىمنىڭ اياعىنا دەيىن شىداي الماي، ەڭىرەي جىلاپ، ۇيدەن تالتىرەكتەي باسىپ شىعىپ كەتتى. مەن ونى توقتاتقام جوق. جۇرەگىنىڭ زاپىرانىن كوزىنىڭ جاسىمەن شىعارسىن دەدىم. ايتسە دە «سادىق، ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، ونىسىز مەن ءومىر سۇرمەيمىن» دەگەن باياعى ءسوزى ەسىمە تۇسە بەردى. كوپكە دەيىن جاۋ جەرىندە توپىراق جامىلىپ جاتقان سۇيگەنىنىڭ كۇيىگىنەن دۇنيەنىڭ ءدامى كەتىپ، ساقىش وزىنە-وزى زاقىم ىستەمەسە جارار ەدى دەپ قوبالجىپ ءجۇردىم. دەمەك، ونداي جان تۇرشىگەر ەشتەڭە ەستىلە قويعان جوق، تەك ءبىر كۇنى ساقىش مىسقازعاننان كەتىپ قالىپتى دەگەن حابار ماعان دا كەلىپ جەتتى. سودان كەيىن بىرتە-بىرتە ساقىشتى مەن دە ۇمىتقام. سادىقتىڭ باعىنا تۋعان ءبىر جۇلدىز ەدى. سادىق سونگەن سوڭ، بۇ دا سونگەن شىعار دەدىم. ءبىراق تاعدىر دەگەن قارا قارعا بار، قارقىلداپ ەشتەڭەنى ۇمىتتىرمايدى.
الدىڭعى جىلى الماتىعا بارعانىمدا، ءبىر كەزدە مەكتەپتە ءبىر بولمەدە وقىعان سارسەن دەگەن جىگىت ۇشىراسا كەتتى. بۋىرىل تارتقان تولقىندى شاشىنا، ۇستىندەگى قىرى سىنباعان سۇر كوستيۋمى كەلىسىپ تۇر. قولىندا كروكوديلدىڭ تەرىسىنەن ىستەگەن جۋان پورتفەل بار. اياعىندا ادامنىڭ سۋرەتى تۇسەتىندەي ءسۇيىر تۇمسىق قارا شەبلەت... قارنى دا، ەكى قاباتتىعى ءبىلىنىپ قالعان ايەلدەي، ورتا قۇرساقتانا باستاعان. سوعىسقا بارماعانىن ەرتەدە ەستىگەم. عىلىم گرانيتىن كەمىرىپ ءجۇر دەيتىن كەيبىر ونى تانيتىن جولداستارىم. ول گرانيتكە ءتىسى باتتى ما؟ باتسا قانشالىق ويسىراتىپ تاستادى — ونىسىن بىلمەيتىنمىن.
سارسەن مەنى بىردەن تانىدى. ەكەۋمىز شۇرقىراستىق تا قالدىق. بەس مينۋتتا حال-جاعدايىمىزدى تەگىس ءبىلىپ تە ۇلگەرىستىك. جاقىندا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاپتى. دۇنيەدە باقىتتى ەكى ادام بولسا — ءبىرى، ال جالعىز ادام بولسا — سول جالعىزدىڭ ءوزى وسى سارسەن سەكىلدى. سوعىس بىتەر جىلى ۇيلەنىپتى، ەكى بالاسى بار ەكەن. ال ايەلى... ايەلىنە كەلگەندە ماعان ءبىر قۋانىش اكەلىپ، ءسۇيىنشى سۇراعالى تۇرعان ادامداي ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ ماز-مەيرام بولدى دا قالدى. سوزىنە قاراعاندا، قازاق ايەلدەرىنىڭ ىشىندەگى كورىكتىسى دە، كوڭىلدىسى دە سول كورىنەدى. قىسقاسى، جۇمساۋعا قيمايتىن، تەك ساندىققا سالىپ قانا ساقتايتىن گاۋھار تاستان دا قىمبات ءبىر اسىل زات دەرسىڭ!
گۇل-گۇل جانعان تۇرمىسىن، سارى التىنداي ساقتاپ كەلگەن ايەلىن كورسەتىپ ماقتانعىسى كەلدى مە، الدە بالا جاستا بىرگە وقىعان جولداسىمەن دوڭگەلەك ستول قاسىندا وتىرىپ، ءبىر قۇمارىن تارقاتا سىرلاسقىسى كەلدى مە، ايتەۋىر ول قوي جۇنىنە ىلىنگەن تىكەنەكتەي ماعان جابىسا كەتتى.
— ال ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق،— دەدى قولىمنان ۇستاپ،—قالاي تۇراتىنىمىزدى كور. كەي ادام بوتەننىڭ باقىتتى ءۇي باسىن كورە المايدى. سەن وندايدان اۋلاق بولۋعا ءتيىستىسىڭ. شىن پرولەتاريات قاشان دا بولسا كاپيتاليزمنىڭ بىزگە قالدىرعان ساسىق داستۇرىنەن جوعارى تۇرادى. سەن شاحتەرسىڭ عوي. بىلايشا ايتقاندا، ناعىز پرولەتارياتسىڭ. سەنى ونداي قىلىققا قيمايمىن.
قولىم دا بوستاۋ ەدى، ونىڭ ۇستىنە سارسەن دە ءۇي ءىشىن كورسەتكىسى كەلىپ ءولىپ-وشىپ تۇرعان سوڭ كوڭىلىن قيماي، سوڭىنان ەرە بەردىم. ەكى-ۇش كوشە وتكەن سوڭ، ءزاۋلىم بيىك قاراعاي مەن اق قايىڭعا بولەنگەن بەس قابات ءۇيدىڭ جانىنا كەلدىك.
— ۇكىمەت مۇشەلەرىنە ارناپ سالىنعان،— دەدى ءۇيدىڭ جايىن ءتۇسىندىرىپ، ءماز بولعانداي سىرتىنان ءبىر كوز تاستاپ.— مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا عالىمداردان ءۇش-تورت ادامعا عانا بەردى...
پاتەرى ءتورت بولمەلى ەكەن، بولمە ىشتەرى تولعان قىمبات گارنيتۋر، اسىل كىلەم، ەدەنىن مىسىق جالاعانداي ەتىگى جىلتىراتىپ تاستاپتى. اس دايىندايتىن بولمەدەن بىلقىلداتىپ قايناتقان جاس باعلان ەتىنىن، ءيىسى مۇڭكىپ، مۇرنىڭدى جارىپ بارادى. سۇڭعاق بويلى، تولىقتاۋ كەلگەن، بەتىنەن قامى تامعان توبىلعى كۇرەڭ، ايەل، جايراڭداي كەلىپ كۇيەۋىنىڭ قولىنداعى پورتفەلىن الدى. ماعان كۇلىمسىرەي كوز تاستاپ:
— جوعارى شىعىڭىز،— دەدى.
— قانات پەن جانات قايدا؟—دەدى بايى.
— دالاعا ۆەلوسيپەد تەبۋگە كەتتى،— دەدى ايەلى داۋسىن قوڭىر قازدىڭ ۇنىندەي سوزىپ. داۋىسىڭدا ەرىنە دەگەن ءبىر ەركەلىك بار. مۇنداي اسەم سازدى ءۇن تەك شىن باقىتتى ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ سوزدەرىنەن عانا اڭعارىلادى. سارسەننىڭ باقىتتى ەكەنىنە مەن ەندى شەك كەلتىرمەدىم.
ال ايەلى دە باقىتتى ما؟ مەن ايەلدىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ قاراي بەردىم. قاراعان سايىن ول ماعان تانىس ادام سەكىلدى جىلى ۇشىراي باستادى. باياعى ويماق ەرىن، قۇمار كوز، توبىلعى كۇرەڭنىڭ سۇلۋى ساقىشتىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. و دا مەنى تانىدى.
— ويباي-اۋ، سابىر اعايسىز با؟—دەدى ول شىن قۋانىپ كەتىپ.
ىپ-ىلەزدە ستول ۇستىنە بەس جۇلدىزدى كونياك پەن ءجۇزىم، الما سالىنعان تارەلكەلەر تولىپ كەتتى. بۋى بۇرقىراپ شاي دا كەلدى! ساقىش ءبىر دە ءبىر وزگەرمەگەن، سول باياعى قالپى: ەكى بەتىنەن قانى تامادى، كوزى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. تەك دەنەسى عانا تولىققان، ازىراق كوزىنىڭ الدىندا ءاجىم پايدا بولعان. سىلاڭداعان جاسقا قانشا ەلىكتەگەنمەن دە، ۋاقىت وزىنىكىن العانى سەزىلىپ تۇر. ءبىراق وعان قارايتىن ساقىش جوق. شىن باقىتتى ەكەنىن ماعان اڭعارتقىسى كەلگەندەي، ءالسىن-السىن كۇلىپ، ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىرىپ جايراڭ قاعادى. مەن كەلگەلى سادىقتى اۋزىنا ءبىر رەت تە العان جوق. شاي ىشكەنىمدى دە، ۋ ىشكەنىمدى دە بىلمەيمىن، جارتى ساعاتتاي ازەر وتىرىپ، اسىعىس جۇمىسىم بار ەدى دەپ سىلتاۋ تاۋىپ شىعىپ كەتتىم.
مەنىڭ بۇل قىلىعىمنان ساقىش ەش نارسە ءتۇسىندى مە ەكەن؟ ءاي، بىلمەيمىن، تۇسىنبەسە كەرەك، ويتكەنى ول ماعان تىم باقىتتى كورىندى. باسىنا ب ا ق قۇسى وپ-وڭاي قونعان ادامنان دۇنيەدە توپاس ادام جوق. ول وزگەنىڭ قايعىسىن دا، قۋانىشىن دا جەتە تۇسىنبەيدى. ساقىش تا سونىڭ ءبىرى سەكىلدى. مەنىڭ مۇنىم سادىق ءولدى ەكەن دەپ ساقىش ءومىر باقي قارا جامىلىپ ءوتسىن دەگەن ءسوز ەمەس. جوق، مەنىڭ ويىم باسقادا. سادىق پەن ساقىشتىڭ ومىردەن تىلەگەنى ۇلكەن باقىت، ۇلكەن ماحاببات ەدى، ال ساقىشتىڭ سارسەننەن تاپقانى ۋاق، بولماشى باقىت سەكىلدى. وسىعان ساقىش قالاي ءماز بولادى؟ ارينە دۇنيەگە كەلگەن ادامنىڭ قايسىسىنىڭ بولسا دا وزىنشە باقىتتى بولۋعا قاقى بار. ءبىراق جالپى العاندا باقىت دەگەن نە؟ ەگەر سارسەن مەن ساقىشتىڭ جاڭاعى مەن كورگەن جيھازى دۇنيەگە تولعان ءتورت بولمەلى پاتەرى، عالىم دەگەن اتى، ەرلى-زايىپتى ەكى ادامنىڭ تالاسسىز ءتاتۋ-تاتتى ءومىرى عانا ما؟ وندا، داۋام جوق. ساقىش پەن سارسەننەن باقىتتى ادام بولماسقا ءتيىستى. ال سادىق سەكىلدى، باقىتتى قولعا وڭاي تۇسپەس تەرەڭ تۇڭعيىق استىندا جاتقان مەرۋەرت ساناساڭ، وندا بۇل ەكەۋىندە قانداي باقىت بار؟ باقىتتى بولۋعا قانداي قاقى بار؟ بىرەۋىنىڭ سۇلۋلىعى، ەكىنشىسىنىڭ وسىنداي كۇيگە جەتەمىن دەپ ەبىن تاۋىپ عالىم دەگەن اتاققا يە بولعانى ما؟ عىلىم جولىندا ول ءبىر جاڭا زاڭ، تابيعاتتىڭ جاڭا ءبىر قۇبىلىسىن اشىپ جاتىر ما؟ سارسەن دەگەن وقىمىستىنىڭ اتىن ەستىسەم بۇيىرماسىن! بۇل جالعاندا نە كوپ، ديسسەرتاسيا قورعاپ عالىم بولعان كوپ! بۇل دا سونىڭ ءبىرى بولار! ال باقىت تۇڭعيىقتا جاتقان اسىل تاستاي زور ەڭبەكپەن، مەحناتپەن قولعا تۇسۋگە ءتيىستى بولسا، ونداي باقىت تەك سادىق سەكىلدىلەردىڭ قولىنان كەلەدى. بۇل سارسەننىڭ يە بولار قانداي قاقى بار؟ جوق، سارسەننىڭ وعان قاقى بار. سەبەبى ساقىش مەن ويلاعان ساقىش ەمەس ەكەن. شىن باقىتقا، سادىق ويلاعان ۇلى باقىتقا، ساقىشتىڭ قاقى جوق. ويتكەنى «جەر ۇستىندە جىلجۋعا جارالعان — كوك بەتىندە سامعاي المايدى». ساقىشتىڭ ورەسى اقيىق قىران سادىق ەمەس، قيالى قاناتسىز سارسەن. بۇعان مەنىڭ كوزىم سول جارتى ساعات وتىرعاندا ابدەن جەتتى. سوندىقتان «اتتەڭ-اي!» دەپ مەن ساقىشتى سارسەننەن قىزعانعان جوقپىن. ادامشىلىق ارىما كەلىسپەسە، دە، «ساعان وسى كەرەك!» دەپ مەن ونى ىشتەي تابالاپ كەتتىم.
ءبىراق سول كۇنگى كورگەنىم مەنى قاتتى تەبىرەنتتى. ءالسىن-السىن سادىقتى ەسىمە سالا بەردى. ەگەر ول سوعىستان ءتىرى قايتقان بولسا، ساقىش پەن سارسەن كورىپ وتىرعان ءومىردىڭ بار قىزىعىن دا، باقىتىن دا سەن كورەر ەدىڭ-اۋ دەيمىن. بۇعان ونىڭ قاقى بارىنا اق جۇرەگى دە، ەرلىك ىستەرى دە كۋا. اتتەڭ، نە كەرەك، دۇنيەدە كەيدە باقىتقا شىن يە بولار ادامدار مەحناتپەن وتەدى، ال ەش مەحنات كورمەگەن جاندار ءومىر باقي باقىتتى وتەدى.
بۇلار مەنىڭ سادىق تۋرالى قازىرگى ويلارىم. ال سوعىستان قايتقان كەزدە ونى ەسىمە تۇسىرە بەرەتىن باسقا دا سەبەپ بار-دى. ول سەبەپ اقبايان بولاتىن. وزدەرىڭە ايتتىم عوي، سادىقتىڭ بەينەسى العاشقى كەزدە جادىمنان ءبىر شىقپاي قويدى. ونىڭ ەرلىگى، قايسارلىعى كوزىمدى جۇمساماق بولدى، كوڭىلىمدى ەلتىپ، الدە قايداعى قياعا قيالىمدى جەتەكتەي جونەلەدى. ءبىر بەتتەگى ەكى كوزگە قاراساڭ بىرەۋىن كورىپ، بىرەۋىن قالاي كورمەي قالاسىڭ. سادىق تۋرالى ويلاسام، امال جوق ەندى اقبايان تۋرالى دا ويلاۋعا ءماجبۇر بولدىم.
اعاسىنا دەگەن سەزىمىم، جۇرەگىمنىڭ جىلىلىعى بىرتىندەپ قارىنداسىنا دا اۋىستى. ونىڭ ەرتە شىعۋى، سادىقتىڭ حاۋاسسيمەن كوڭىل قوسۋى ءتارىزدى، ءبىر جات جاعدايدان تۇران لاجسىز شەشىم سەكىلدى كورىندى دە تۋردى. اقباياننىڭ جۇرەگى سۇتتەي اق، كۇنى تۋسا سادىق قۇتىلعان جات جاعدايدان و دا قۇتىلادى، ءبىز ءالى كەزدەسەمىز دەيمىن. مەنىڭ بۇل «كەزدەسۋىم» مەنى ءبىر بۇلدىر ۇمىتكە اپارىپ سوعادى. سول ساعىم سەكىلدى قولعا تۇسپەس ۇمىتكە مەن ءوزىم ءماز بولامىن. كۇنى-تۇنى اقبايان تۋرالى ويلايمىن. «التىن قۇسىم، شىنىمەنەن مەنى ۇمىتىپ كەتەسىڭ بە؟»—دەيمىن. وزدەرىڭ ايتىڭدارشى، مايداننان جارالانىپ كەلىپ، توسەك تارتىپ جاتقان جيىرما ءۇش جاسار جىگىت قىزدان بوتەن نە ويلايدى؟ نەنى ارمان ەتەدى؟ مەنىڭ مۇنىم سوكەت پە؟
ۆينتەر وققا ۇشقان كۇننىڭ ەرتەڭىنە تاعى دا ۇلكەن ۇرىس بولدى. سول ايقاستا مەن ەكى اياعىمنان بىردەي جارالاندىم. قيعاشتاي جاۋعان اۆتومات وعى ەكى بالتىرىمنىڭ ەكەۋىنە بىردەي ءتيىپتى. تەك سۇيەكتەرى امان. ءبىراق اشىق جارالارىما كەرزى ەتىكتىڭ ىشىندەگى كىر شۇلعاۋدىڭ جىرىندىلارى كىرىپ كەتسە كەرەك، ءۇش كۇننەن كەيىن ەكى اياعىم تىزەمە شەيىن اسقىنىپ، كۇپتەي بولىپ ءىسىپ كەتتى (ارتىنان بارىپ ءبىلدىم، بۇنى ورىسشا «گانگرەنا» دەيدى ەكەن). ىسىك زاردابى بۇكىل دەنەمە، جۇرەگىمە تاراي باستادى. ايتەۋىر، اۋرۋلاردى تاسيتىن پوەزعا اكەپ سالعاندارى ەسىمدە، ار جاعىندا نە بولعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، تالىپ كەتىپپىن. كۇن ءوتتى مە، اي ءوتتى مە، جىل ءوتتى مە، جادىمدا جوق، كوزىمدى اشقاندا كورگەنىم ءدال
وسىنداي اپپاق بولمە، التىن شاشتى، كوگىلدىر كوزدى ءبىر جاس ايەل بەتىمە كۇلىمسىرەپ ءۇڭىلىپ تۇر. شىرامىتام، ءبىراق كىم ەكەنىن بىردەن ەسىمە تۇسىرە المايمىن. وي توقتاتىپ، انىعىنا جەتەيىن دەسەم، شامام كەلەر ەمەس، تۇلا-بويىم كۇيىپ-جانىپ اكەتىپ بارادى. باسىم ءوز باسىما ۇقسامايدى، بىرەۋ اكەپ موينىما كيگىزە سالعان زىلدەي بىردەمە ءتارىزدى...
— سابىركا، قالايسىڭ؟ ءتۇۋ، ابدەن زارەمىزدى الدىڭ عوي،— دەپ كۇلىمسىرەيدى الگى ايەل.
ەندى تانىدىم.
— تانيا، تانيۋشا، تاتياناجان،—دەي بەرەم.
سادىق ەكەۋمىز سوعىسقا كەتەتىن جىلى ءبىزدىڭ شاحتانىڭ «مەدپۋنكتىنە» الماتى دارىگەرلەر ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، تاتيانا دەگەن قىز كەلگەن. وسى التىن شاشتى، اق سارى قىزدى جۇمساق مىنەزى ءۇشىن شاحتەرلەر بىردەن جاقسى كورىپ كەتكەن. بىرەۋلەر ونى تانيا، بىرەۋلەر تانيۋشا، تاتياناجان دەپ ەركەلەتە اتايتىن. كوپتەن بەرى ەلدى ساعىنىپ قالعان باسىم، تانىسىمەن-اق، ونى بار اتىمەن اتاپ قۋانىپ جاتىرمىن...
— مەن قايدامىن؟—دەيمىن اقىرىن كۇبىرلەپ.
— قاراعاندى گوسپيتالىنداسىڭ،— دەيدى تاتيانا كۇلىمسىرەي.
مەن ۇندەمەي كوزىمدى جۇمامىن. ءوز جەرىمدە، قازاق جەرىندەمىن! گەرمانيادا جۇرگەنىمدە، ءبىر ۋىس توپىراعىڭدى يىسكەسەم ارمانىم بولماس دەۋشى ەدىم. سول جەرىم! وزگە جەردىڭ ءبارى جاقسى، ءبىراق ءوز جەرىن،. تۋعان جەرىڭ بارىنەن دە ارتىق. قانداي باقىتتىمىن!
جوق، باسىم دا بوتەندىكى ەمەس، وزىمدىكى. تاتيانا، قاراعاندى دەگەن سوزدەردىڭ ءبارى دە ميىما قونۋدا. عارىشتاعى دوزاقتان دۇنيە دەگەن ۇجماققا قايتا ورالعانىمدى ءبىلىپ جاتىرمىن.
— بۇگىن اقبايان مەن ەرى كەلىپ كەتتى،— دەگەن تاتيانانىڭ داۋسى و دۇنيەدەن ەستىلگەندەي بولادى. ويتكەنى مەن ءقازىر بۇ دۇنيەنىڭ قىزىعىندا جاتىرمىن. ماعان ءقازىر ءوز قۋانىشىمنان بوتەننىڭ ءبارى — مەنىڭ سانا-سەزىمىمنەن تىس تۇسىنىك. ءبىراق اقباياننىڭ اتى مەنىڭ قالعىپ بارا جاتقان سەزىمىمدى قايتا وياتتى.
— ول ساعان حات تاستاپ كەتتى،— دەدى تاتيانا تاعى دا داۋسى الىستان سويلەگەندەي اقىرىن ەستىلىپ.
اقبايان! حات! بويىمدى ورتەپ جاتقان بۇرىنعى ىستىقتىقتان دا ارتىق باسقا ءبىر جالىن مەنى ءبىرجولاتا بالقىتىپ جىبەرگەندەي. جوق، باس تا ەزىمدىكى جانە ول شويىن دا ەمەس، كادىمگى ەت، سۇيەكتەن جارالعان باس. «اقبايان حات تاستاپ كەتىپتى!» بۇنى تۇسىنگەن باس وزىمدىكى بولماي كىمدىكى بولادى؟ مۇنداي تۇسىنگىش باسى بار ادام باقىتتى ادام ەمەس پە! شىنىندا دا مەن باقىتتى اداممىن. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە قانشا قۋانىش! تاتيانا، قاراعاندى، اقبايان، حات! اقباياننان حات! جانە ءوزى كەلىپتى! جوق، جوق، جالعىز ءوزى ەمەس... ەرىمەن. ەرى نەسى؟.. اح، ءيا...»
— ءالجان دا ساعان سالەم دەدى...
«ءالجان؟» ءا!. بۇگىن اقبايان ەرىمەن بىرگە كەلىپ كەتتى. «ەرى ەكەن عوي!»، «ەرى؟.. ەر دەپ ادام مىنەتىن مالدىڭ ۇستىنە سالاتىن اعاش زاتتى ايتپاي ما؟.. سوندا اقبايان مىنەتىن مال بولعانى ما؟.. ايەلدىڭ جۇبايىن ەر دەۋ قانداي تۇرپايى ماعىنا بەرەدى! قازاق تا نە بولسا سونى قويا سالادى. ءبىراق ەر دەگەن ءسوزدىڭ باتىر جۇرەكتى دەگەن دە ماعىناسى بار عوي. مۇمكىن بۇل ءسوز سودان الىنعان شىعار. وندا ول ءسوزدىڭ ءالجانعا قانداي قاتىناسى بار؟.. جوق، شىنىندا دا مىناۋ باس بۇرىنعى مەنىڭ باسىم ەمەس. الدەكىم موينىما ورناتا سالعان بىرەۋدىڭ باسى... ايتپەسە، ءبۇيتىپ شاتاسا باستاماسا كەرەك ەدى...»
— حاتتى كىشكەنە جوندەلگەن سوڭ قىرسىڭ. ساعان ازىرگە دەم الۋ كەرەك. اۋرۋىڭنىڭ بەتى قايتتى. ءبىراق ءالى دە بولسا...
تاتيانانىڭ ءسوزى ماعان تاعى دا الىستان ەستىلدى. عاجاپ! حاتتى جوندەلگەن سوڭ وقىرسىڭ، ساعان ازىرگە دەم الۋ كەرەك دەيدى. اقباياننىڭ حاتى مەنىڭ جوندەلۋىمە دە، دەم الۋىما دا قانداي كەرەك ەكەنىن بيشارا تاتيانا بىلمەيدى عوي. بىلسە بۇيتپەس ەدى.
جوق، تاتيانا اقباياننىڭ ماعان كىم ەكەنىن جاقسى بىلەدى. مىسقازعاننىڭ باقشاسىندا اقبايان العاشقى رەت ءالجاندى كورگەندە ونىڭ جانىنداعى تالدىرماش دەنەلى ورىستىڭ سۇلۋشا قىزى وسى تاتيانا بولاتىن. حاتتى سوڭىنان وقىرسىڭ دەگەنىنە قاراعاندا، ول حاتتا ماعان دەگەن قۋانىش جوق ءتارىزدى. بۇنى مەنىڭ باسىم ەمەس، جۇرەگىم سەزەدى. باس — اقىل يەسى. سويتە تۇرا بۇل سورلى باس وسى ۋاقىتقا دەيىن اقبايان سەنىكى ەمەس دەگەنگە تۇسىنبەيدى. مۇنداي اقىماق بولار ما! ءسىرا، بۇل مەنىڭ ءوز باسىم ەمەس، بوتەننىڭ باسى شىعار. ءوز باسىم بولسا قانداي كۇيگە ۇشىراعانىن نەگە ۇقپايدى!
اۋرۋدىڭ بەتى قايتقان سوڭ، جاس دەنە عوي، تەز جەتىلە باستادىم. ەكى جەتىدەن كەيىن جۇرۋگە دە جاراپ قالدىم. ەڭ العاشقى اسحاناعا ءوزىم بارعان كۇنى تاتيانا ماعان اقباياننىڭ تاستاپ كەتكەن حاتىن بەردى. حاتىندا ول:
«سابىر. بۇگىن ەرىممەن بىرگە (تاعى دا «ەرىم» دەيدى جۇبايىن) قاراعاندىعا كەلىپ ەدىك، وسىندا جاتقانىڭدى ەستىپ، كىرىپ شىقتىق. سەنىڭ مايداننان جازعان حاتتارىڭا جاۋاپ بەرۋگە قولىم تيمەدى. سونىڭ ەسەسىنە وسى حاتتى تاستاپ كەتتىم. سۇراعان سۇراقتارىڭا جاۋاپ بەرەيىن. تۇرمىسىم جاقسى. مىسقازعاندا ءقازىر ءۇش ترەست بار. ءالجان سونىڭ ءبىرىن باسقارادى. ينستيتۋتقا تۇسەيىن دەپ تالپىنعان جوقپىن. ءومىردىڭ قىزىعى وقۋدا ەمەس، باقىتتا عوي. سول باقىتتىنىڭ ءبىرى ءوزىم سەكىلدىمىن. (تاۋبە، بۇل دا ساقىشتان اۋسايشى!) ءالجانىم ءتىرى تۇرسا، قور بولاتىن ەمەسپىن. سەنىڭ قۇربى-قۇرداستارىڭنان مۇندا بالەندەي كوزگە تۇسەر ەشكىم دە جوق. كوبى مايدانعا كەتكەن. مايدانعا كەتپەگەندەرى وسىندا شاحتالاردا جاي جۇمىستا ءجۇر. مىسقازعانعا كەلە قالساڭ، ءوزىڭ دە كورەرسىڭ.
جازىلىپ شىعۋىڭا تىلەكتەس اقبايان مەن ءالجان!»
بۇل حاتتى وقىعان كۇنى تۇنىمەن تاعى ۇيىقتاماي شىقتىم. كەيدە ءتىپتى جىلاپ تا الدىم. مايداندا ولىممەن سان رەت كەزدەسكەن باتىر جىگىتتىڭ ەكى كەزىنە نە بولا الماۋى ەرسى-اق، ەكەن. ءبىراق امال نە، جىلاماۋ قولىمنان كەلمەدى. اقبايانعا باقىت نەدە ەكەنىن ءتۇسىندىم. بار ارمانىم ونىمەن ديدارلاسىپ، ءبىر سىرلاسۋ ەدى. قولدان توقىعان مارجان مەن مەرۋەرتتەي، كوكىرەگىمدە وعان ارنالعان سان سىرلى ادەمى سوزدەر بار بولاتىن. ەندى ول ارمانىمنان كوكتەگى جۇلدىز جاقىن ەكەنىن ۇقتىم. بۇل مەنىڭ ماحابباتىمنىڭ ەش ءۇمىت قالدىرماي كۇيرەۋى ەدى. امال قانشا، التىن قۇس دەگەنى قىزىل كورسە قىزىعار قارا قارعا بولىپ شىقتى. ەندى بۇرىنعىمنان بەتەر كۇيىندىم. بۇكىل حاتىندا ماعان ارنالعان ءبىر اۋىز جىلى ءسوزى بولسايشى! اسىرەسە، «جازىلىپ شىعۋىڭا تىلەكتەسپىز» دەپ ءالجان ەكەۋىنىڭ اتىن جازعانى باتىپ كەتتى. ءالجاننىڭ ماعان قانداي تىلەكتەس ەكەنىن بىلمەيمىن بە؟ سارى بولىپ تۋعانىم اكەمنەن دەگەندەي، مەنىڭ اقباياننان ايىرىلۋىما سەبەپ بولعان وسى ءالجان ەمەس پە؟ ەندى جازىلىپ شىعۋىڭا تىلەكتەسپىن دەيدى! باقانى كىلەمگە وتىرعىزساڭ دا، باتپاققا قاشادى. جامان ادامدى قانداي دارەجەگە كوتەرسەڭ دە، جاماندىعىن كورسەتەدى. «جازىلۋىڭا تىلەكتەسپىز» دەپ اتىن جازعانشا، جازباي-اق قويسا قايتەتىن ەدى! ەڭ بولماسا مەنىڭ جارالى جەرىمە تيمەيدى عوي. ەرتەڭىنە اۋرۋلاردى ارالاپ جۇرگەن تاتيانا مەنىڭ ءبىر تۇندە جۇدەپ قالعانىمدى بىردەن اڭعاردى.
— ساعان نە بولدى، سابىر؟— دەدى مەنىڭ نەگە كەزىمنىڭ كىرتيىپ قالعانىن ىشتەي سەزىپ تۇرسا دا.
مەن بۇل كىشكەنتاي بولمەدە جالعىز جاتاتىنمىن. تاتيانانىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا:
— ءالجان قانداي ادام؟— دەپ وزىنە قارادىم.
— ونى مەن قايدان بىلەيىن؟
— ءسىز بىلەدى عوي دەپ ەدىم...
تاتيانانىڭ ەسىنە باياعى باقشالى كەش ءتۇستى مە، اقىرىن جىميىپ كۇلدى.
— ءبىرى كەشتە ەكى ادامنىڭ بىرگە جۇرگەنىن كورۋدەن ول ەكەۋى ءبىرىن-بىرى ءبىلىپ قالعان ەكەن دەپ سۇراۋ ورىنسىزداۋ سەكىلدى...
— كەشىرىڭىز، مەنىڭ سۇراعىم راسىندا ورىنسىز ەكەن...
— كەشىردىم،— دەدى تاتيانا كۇلىپ،— ءبىراق ەسىڭدە ۇستا: سول كەش ءالجان ەكەۋمىزدىڭ ەڭ العاشقى جانە ەڭ سوڭعى كەزدەسۋىمىز بولدى.
— تىم شولاق بولعان ەكەن كەزدەسۋىڭىز.
— تۇيەنى كىلەم جاپساق دا، جاسىرا المايسىڭ دەمەيدى مە قازاق، جامان ادامدى ءبىر كەشتە دە تانۋعا بولادى.
ەندى مەن كۇلدىم.
— جاڭا «ونى مەن قايدان بىلەيىن» دەگەن جوق پا ەدىڭ؟
— سەن مەنەن «ءالجان قانداي ادام؟» دەپ سۇرادىڭ عوي. ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن مەن راسىندا، دا بىلمەيمىن. بىرەۋگە ۇناعان بىرەۋگە ۇنامايدى. ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن. ماعان سالساڭ، ءالجان جامان ادام، ال، اقبايانعا...
— جاڭا ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي «تۇيەگە كىلەم جاپساڭ دا جاسىرا المايسىڭ» دەپ. ءسىز كورگەندى اقبايان قالاي كورمەيدى؟
— كىم بىلەدى، كورگىسى كەلمەيتىن شىعار.
— ول مۇمكىن ەمەس!
— كەيدە مۇمكىن ەمەس نارسە دە مۇمكىن بولادى. بۇل ادامنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىمەن بايلانىستى. ومىرلىك ماحابباتتى از كۇننىڭ قىزىعىنا ايىرباستايتىندار دا از ەمەس. ماحاببات دەگەندى تەك ايەل مەن ەركەك اراسىنداعى فيزيولوگيالىق بايلانىس دەپ تۇسىنەتىندەر دە بار... ايەل اتاۋلىسىنىڭ ءبارى بىردەي ەمەس. بىرەۋى الماداي قىزىل، تىسكە جۇمساق بولسا، باسقا بىرەۋى جاڭعاقتاي قاتتى كەلەدى. ونىڭ المادان ءتاتتى ىشتەگى ءدانىن تاتۋ وڭايعا تۇسپەيدى.
تاتيانا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى سونداعى بولعان سوزدەردى ويعا سالىپ جاتىپ، كەنەت تاعى سادىق ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. جوق، سادىق ەمەس-اۋ، سادىقپەن بايلانىستى گرافينيا ءحاۋاسسيدىڭ بەينەسى كەز الدىما تۇرا قالدى.
سوعىس بىتكەلى ون جىلداي بولىپ قالعان. مىسقازعاننىڭ ايگىلى بۇرعىشىسى اتالىپ العان كەزىم. ونىڭ ۇستىنە سىرتتان الماتىداعى تاۋ-كەن ينستيتۋتىندا وقيمىن. ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ پارتورگ اقشالوۆ (ول پەنسياعا «انە شىعام، مىنە شىعام» دەپ جۇرگەن-دى) الدىڭعى قاتارلى ءبىرتالاي جۇمىسشىلاردى جيناپ الدى. «بۇگىن گەرمانيادان كەلگەن كاسىپشىلەر وداعىنىڭ ۋاكىلدەرىمەن كەزدەسەمىز. ءبارىڭ دە دۇرىستالىپ كيىنىپ مادەنيەت سارايىنا كەلىڭدەر»،— دەدى. ايتقان ۋاقىتىنا ءبىز تەگىس جينالدىق. جارتى ساعاتتاي كۇتكەننەن كەيىن، «قوناقتار كەلە جاتىر» دەگەن حابار الدىق. سويتكەنشە بولعان جوق، ەسىك اشىلىپ، ۇيگە شەت ەلدىك جيىرما شاقتى كىسى كىرىپ كەلدى. قاسقا باس، كوكقۇتان سەكىلدى سەرەيگەن-سەرەيگەن بىرەۋلەر. ىشتەرىندە بىرەن-ساران بۇيرا شاش تاپال بويلى سەمىزدەرى دە بار. كاسىپوداقتارىنىڭ ۋاكىلدەرى بولسا بولعانداي-اق، ءبارى دە جۇپىنى كيىمدى، مويىندارىندا فوتواپپاراتتارى بار، كەشە عانا ايىرىلىسقان باۋىرلارىمىزدان بىزدەرمەن قۇشاقتاسىپ امانداسىپ جاتىر. ءبىزدىڭ مىسقازعانعا شەتەلدەن ادامدار ءجيى كەلەدى. ارينە كەنشىلەردى كاپيتاليسپەن دە، يمپەرياليسپەن دە تاڭ قالدىرا المايسىڭ. ءبىراق بۇ جولى مەنى تاڭ قالدىرعان باسقا جاعداي بولدى. ۋاكىلدەردىڭ ىشىندە ءۇش-تورت ايەل بار. اسىرەسە، بىرەۋى وزگەلەرىنە قاراعاندا كورىكتىلەۋ جانە ءوزىن-وزى ۇستاۋ كەلبەتى دە وزگەشەلەۋ. ءار قيمىلىندا پاڭدىق، وزگەنى مەنسىنبەيتىندىك مىنەز سەزىلەدى. بىردەن تاني كەتتىم: باياعى ءوزىم شاحتاسىندا ىستەگەن، سادىقتى ءوز قولىمەن اتىپ ولتىرگەن گرافينيا حاۋاسسي ۆينتەر. ماسكەۋدەن ەرتىپ كەلگەن ءبىزدىڭ ادام ونى فرگ كومىرشىلەر كاسىپوداعىنىڭ ۋاكىلى دەپ تانىستىرعان. الىستاۋ تۇرىپ اتىن اڭعارا الماي قالعام. باياعى سىلاڭداعان قالپى، تەك ءسال قارتايايىن دەگەن. بۇرىن كورگەن تاجىريبەلى كوز بولماسا، بەتىندەگى باتتاسقان بوياۋدان ونى ايىرۋ قيىن. قاسىندا ۇزىن بويلى ات جاقتى جاس جىگىت بار. بۇنىسى وسى ايەلدىڭ جۇبايى، جۋرناليست دەگەن. الدىمەن ايەلدى ۆينتەرگە ۇقساس بىرەۋ مە دەپ ويلادىم. جەتپىس ميلليون حالقى بار گەرمانيادا ەكى ايەلدىڭ بىر-بىرىنە ۇقساس بولۋى عاجاپ پا؟ ارينە عاجاپ ەمەس. ءبىراق بۇل ويىمنان تەز قايتتىم. ءحاۋاسسيدى بىرنەشە رەت كورگەم، سونداعى ءبىر بايقاپ قالعانىم: ول وڭ قولىمەن ءالسىن-السىن سامايىن سيپاي بەرەتىن. بۇنىڭ دا سونداي ادەتى بار ەكەن. نەمىس ايەلدەرىنىڭ بارىنە سامايىن سيپاۋ جازىلىپ قويىپ پا، ءسوزسىز بۇل حاۋاسسي دەدىم. تاعى مەنى تاڭ قالدىرعان ءبىر جاعداي—ۆينتەردىڭ شاحتالارى گدر جەرىندە بولۋى كەرەك ەدى، ال مىنا ايەل فرگ-دان كەلىپتى. بۇل قالاي؟ الدە شاحتالارىن گەرمانيا دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى ۇلت قازىناسىنا تارتىپ العاننان كەيىن،. فرگ-عا شىعىپ كەتتى مە ەكەن؟ ءبىراق مەن بىلەتىن ۆينتەر جۇمىسشى كاسىپشىلەر وداعىندا مۇشەلىكتە تۇرماسا كەرەك ەدى... سوندا قالاي بولعانى؟ قايتكەن كۇندە دە بۇل ارادا مەن تۇسىنبەي تۇرعان ءبىر گاپ بار ءتارىزدى. ول نە گاپ؟ قان ىشەر «سس» وفيسەرىنىڭ ايەلى بىزگە جۇمىسشى وداعىنىڭ اتىنان تىڭشى بولىپ كەلىپ جۇرمەسىن كىم ءبىلسىن؟ ويتكەن جاعدايدا بۇنى اشكەرەلەۋ كەرەك. ءبىراق قالاي اشكەرەلەيسىڭ؟ سەنىڭ سوزىڭە كىم سەنەدى؟ ءوزىڭ سەنەسىڭ بە؟ قانداي دالەلىڭ بار؟ كەنەت ءحاۋاسسيدىڭ ورىسشا جاقسى بىلەتىنى ەسىمە ءتۇستى. سۇراق كەزەگى ءدال وسى تۇستا ماعان كەلىپ قالار ما، مەن ويلانباستان:
— گوسپوجا ۆينتەر،— دەدىم ورىسشالاپ،— ءسىزدىڭ شاحتاڭىزدا ءقازىر قانشا جۇمىسشى بار؟
حاۋاسسي مەنىڭ سوزىمە ەلەن دە ەتكەن جوق. ماسكەۋ وكىلى ماعان قاراپ:
— بۇل كىسى ورىسشا بىلمەيدى،— دەدى،— جانە فاميلياسى ۆينتەر ەمەس گۋنتەر...
— مەن بۇل كىسىنى جاقسى تانيمىن.
— قالايشا؟
— بۇل كىسى «سس» پولكوۆنيگى ۆينتەردىڭ ايەلى. كۋپەرمەندە بىرنەشە شاحتاسى بولعان. سوعىس كەزىندە مەن وندا تۇتقىندا ءجۇرىپ جۇمىس ىستەگەم.
موسكۆا ۋاكىلى مەنىڭ ءسوزىمدى اۋدارۋ كەرەك پە، جوق پا سول ويلانىپ قالدى. ايتكەنمەن:
— بۇ كىسى سوعىس كەزىندە شىعىس گەرمانيادا بولىپتى، ءسىزدى گرافينيا ۆينتەرگە ۇقساتىپ وتىر،— دەپ جەڭىل تۇردە اۋدارىپ بەردى. جىگىتتىڭ ويىن مەن وزىمشە ءتۇسىندىم. ءسىرا، انانى كۇنى بۇرىن شوشىتىپ المايىن دەگەن بولار دەدىم مەن ىشىمنەن.
ۆينتەر-گۋنتەر جانىنداعى «كۇيەۋىنە» قاراپ جايباراقات كۇلدى.
— ۆيك، مەنى تانيتىن تاعى بىرەۋ شىقتى، كوردىڭ بە؟— ءسويتتى دە موسكۆا ۋاكىلىنە بۇرىلدى،— بۇل مەنىڭ ۇيرەنگەن ءىسىم، مەنى كوپ ادام اق شىعىس گەرمانياداعى ءبىر ۆينتەر دەگەن گرافينياعا ۇقساتادى...
بۇدان ءارى ماسكەۋ ۋاكىلى ماعان ءسوز بەرگەن جوق، اڭگىمە جۇمىسشىلار جايىنا، كاسىپوداعىنىڭ كەزەكتى مىندەتتەرىنە كوشىپ كەتتى.
تەك كەشكە تامان، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن قورعايتىن مەكەمەنىڭ ءبىر جىگىتى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدى. ول گرافينيا ۆينتەردىڭ سوعىس كەزىندە قانداي قيانات ىستەگەنى جايىندا ۇزاق سويلەستى. مەن بىلگەنىمدى ايتىپ بەردىم. سادىقتى قالاي اتقانىن دا جاسىرعام جوق.
اڭگىمەمىز وسىمەن بىتكەندەي ەدى. ءبىراق ءبىر ايداي ۋاقىت ەتكەن شاقتا، الگى جىگىت ماعان تاعى كەلدى. ول بىزگە كەلگەن ايەل گۋنتەر ەمەس شىن گرافينيا ۆينتەر بولىپ شىققانىن، سوۆەت تۇتقىندارىنا سوعىس كەزىندە كوپ ءجابىر، ايۋاندىق ىستەن، ءقازىر جاسىرىن اتپەن تىڭشىلىق ماقساتپەن كەلگەنى انىقتالعانىن ايتتى. مەن وعان تاڭ قالعام جوق. جانە ودان ۆينتەرگە نە ىستەدىڭدەر دەپ سۇرامادىم دا. ويتكەنى مۇنداي جاۋىز جاندارعا قانداي جازا قولداناتىنى بارىمىزگە دە ءمالىم عوي. سادىقتىڭ الدىندا ءوزىمنىڭ ءبىر مىندەتىمدى اتقاردىم دەپ ويلادىم.
بۇل اڭگىمەنى قوزعاعاندا، مەن گرافينيا ءحاۋاسسيدى قالاي ۇستاپ بەرگەنىمدى ايتايىن دەگەم جوق. جاماندىق اشىلماي قالمايدى، مەن بولماسام ونى باسقا بىرەۋ ۇستاپ بەرەر ەدى. اڭگىمە حاۋاسسي بەينەسى جايىندا. ءوز قولىمەن اتسا دا، ءحاۋاسسيدىڭ سادىققا قۇمار بولعانى حاق. سادىق سەكىلدى جىگىتكە قۇمار بولماۋ مەنىڭ تۇسىنىگىمدە مۇمكىن ەمەس. ءتۇر قانداي، سىمبات قانداي، مىنەز قانداي! كوزسىز ەر، جاس بالاداي سەنگىش جان! ءبىراق ءحاۋاسسيدىڭ، قۇمارلىعى قانداي قۇمارلىق؟ مەنىڭشە، ءحاۋاسسيدىڭ قۇمارلىعى ايەلدىك سەزىمنەن تۋعان ەركەككە دەگەن تەك ءتان قۇمارلىعى! مۇندا مىنەز ۇيلەسۋى، ماقسات بىرلىگى، نە بولماسا اسقان ەنەر، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن جاراسىپ كەلەتىن ءبىر دە ءبىر تابيعي سەزىم جوق. مۇنداي قۇمارلىق ادامداردان گورى، قاسقىرلار اراسىندا كەزدەسەدى! ال قانداي قاسقىر بولسا دا، ءبىر-بىرىنىڭ ماۋقىن باسقاننان كەيىن ءبولىنىپ كەتەدى. ولاردىڭ ەكىنشى رەت قوسىلۋى دا ەكى تالاي. حاۋاسسي دا قانشىق قاسقىر، ول سادىقتان ماۋقىن باسىپ ەدى، ءوز قولىمەن اتىپ تاستاۋعا شىمىرىككەن جوق. ەگەر سادىقتى ناعىز ادامدىق سەزىممەن سۇيگەن بولسا، ايىرىلۋعا تۋرا كەلگەن كۇندە دە، اراسىنداعى قايتا ورالماس ماحاببات» ءۇشىن ونى اجالدان الىپ قالار ەدى. بۇنى ىستەۋ حاۋاسسي سەكىلدى ايەلدىڭ قولىنان كەلەر دە ەدى.
دەمەك، حاۋاسسي وزىمەن كەتسىن. سوندا اقباياننىڭ ءالجانعا دەگەنى قانداي ماحاببات؟ حاتىنا قاراعاندا، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سەزىم ءالجاننىڭ باستىقتىعىمەن بايلانىستى ءتارىزدى. ءبىراق مۇنداي دا ماحاببات بولا ما؟ ەگەر ءالجان ترەست باستىعى قىزمەتىنەن ءتۇسىپ، جاي جۇمىسشى بولىپ قالسا، اقبايان ونى بۇرىنعىداي سۇيمەۋى كەرەك پە؟
حات سوزىنەن مەن اقباياننىڭ ءالجانعا دەگەن اسا ءبىر ارتىق سەزىمىن بايقاي المادىم. مۇمكىن بايقاعىم كەلمەگەن بولار؟ ءوزى عاشىق ادامنان مۇندايدا ادىلەتتى شەشىم شىقپاۋى دا مۇمكىن. وسىنداي ويدا جاتقانىمدا تاتيانا ماعان قاراپ تاعى كۇلىمسىرەدى.
— سابىر، ءسىزدىڭ ساۋ قالعانىڭىزعا وتە قۋانىشتى ەكەنىمدى ءوزىڭىز دە سەزەتىن شىعارسىز،— دەدى،— ەكى رەت كونسيليۋم بولدى، ەكەۋىندە دە ءسىزدى امان الىپ قالۋدىڭ جولى ەكى اياعىڭىزدى كەسۋ دەپ تاپتى. بۇل قورىتىندىنى ىستەگەن بەلگىلى حيرۋرگ-دارىگەر بولساداعى ماعان ولارعا قارسى تۇرۋعا تۋرا كەلدى...
— بەكەر قارسى بولعانسىز!— دەدىم اقباياننان مۇلدەم ايرىلعان كۇيىگىمدى باسا الماي.— ەكى اياعىمدى ءبىرجولاتا كەسىپ تاستاعاندارىڭ جاقسى ەدى. ەكى اياقتىڭ كۇيىگى، قازىرگى مەنىڭ جان كۇيىگىمنەن اناعۇرلىم جەڭىل تيەر ەدى.
شىركىن جاستىق! شىركىن ماحاببات! بار اقىلىڭدى ۇنەمى سەزىمگە جەڭدىرەسىڭ! اقباياندى جاقسى كورگەندىگىم سونشالىق ءتىپتى ماعان ىستەگەن وپاسىزدىعىن وزىمنەن كورگىم كەلدى. سويتسەم ونى تازا الىپ قالاتىندايمىن. ەگەر مەڭىن ەكى اياعىم جوق بولسا، اقباياننان ءوزىم دە ۇمىتتەنبەس ەدىم. ەكى اياعى جوق ادامدى سۇيمەگەنى ءۇشىن اقبايان دا ايىپتى بولماس ەدى. وعان مەن ايىپتىسىڭ دەي دە الماس ەدىم. ءبىراق اقبايانعا دەگەن تازا ماحابباتىم مەنىڭ جۇرەگىمدە ماڭگى ساقتالار ەدى. سول ءبىر اسىل سەزىم ماعان سان مارتەبە قانات بەرەر ەدى. ءدال قازىرگىدەي كۇيرەتپەس ەدى، اقباياننىڭ وزىمە ورىنسىز قازىرگى ىستەگەن وپاسىزدىعىڭداي اق جۇرەگىمە قارا كۇيە جاقپاس ەدى! ءدال وسى ساتتە، شىنىم، مەن قۇدايدان اجال تىلەدىم. كورىنىپ كەلگەن كۇيىكتەن، كورىنبەي كەلەر ءولىمدى ارتىق كوردىم.
ءبىراق مەنىڭ بۇنىم نە؟ الدە مەن بوز ەكپە وسال جانمىن با؟ اقبايان مەنى قيعاندا، مەن ونى نەگە قيمايمىن؟ ونىڭ وپاسىزدىعىن اقتار سەبەپ ىزدەپ، باسىمدى نەگە جارعا دا، تاسقا دا ۇرامىن؟
— مەن سىزدەن مۇنداي «العىس» كۇتپەگەن ەدىم،— دەيدى تاتيانا وكپەسىن جاسىرا الماي.
الدىمەن تۇسىنبەسەم دە، ازدان كەيىن بارىپ ونىڭ ءسوزىن ۇقتىم. ەكى اياعىڭدى كەستىرمەي، سەنى ماڭگى مۇگەدەكتىكتەن ساۋ الىپ قالعان ادامعا، «سەن بۇل جاقسىلىقتى بەكەر ىستەدىڭ» دەۋ قانداي يتتىك!
ارتىنان بارىپ ەزگە دارىگەرلەردەن انىعىن ءبىلدىم. مەنىڭ ساۋ قالۋىم تەك تاتيانانىڭ ارقاسىندا ەكەن. گوسپيتالداعى باس دارىگەرلىك قاقىن پايدالانىپ، «اياعىن كەسۋ كەرەك» دەگەن كونسيليۋمنىڭ قورىتىندىسىنا كونبەي قويىپتى. «بۇل جىگىتتى كۇتىپ تۇرعان ەكى اياعىنان ايىرىلۋدان دا اۋىر قايعى بار. ونىڭ ۇستىنە ەكى اياعىنان ايىرىلسا نە بولعانى.
جوق، مەن مۇنى ونداي مۇساپىرلىككە قيۋعا قاقىم جوق»،— دەپ، وپەراسيا ىستەتپەپتى. ءبىراق ءوزى ون كۇندەي (مەنىڭ ەڭ قيىن كەزىمدە) جانىمنان شىقپاپتى. پەنيسيلين ۋكولىنا دەيىن ءوزى ىستەپتى.
ارينە، تاتيانانىڭ جاقسىلىعىن ارتىنان ءتۇسىندىم. اقباياندى بىلاي قويعاندا، مەن ەڭ الدىمەن شاحتەرمىن عوي. ەكى اياقسىز شاحتەر — شاحتەر ەمەس. ونداي ادامعا ءومىردىڭ كەرەگى نە؟
مەنىڭ سوزىمە وكپەلەدى مە، الدە بوتەن شارۋاسى بولدى ما، تاتيانا ون شاقتى كۇندەي بولمەمە كىرمەي قويدى. قانشا قايعىڭ بولعانمەن، ادامگەرشىلىك دەگەن بار عوي، جان كۇيىگى ۇستىندە ءوزىڭدى ماڭگىلىك مۇساپىرلىكتەن ساقتاپ قالعان ادامعا ايتقان اۋىر سوزىمنەن ەندى ءوزىم قىسىلدىم. كەشىرىم سۇراپ، وعان العىسىمدى ايتۋعا تاتيانانىڭ كەلۋىن كۇتتىم. مەنى قاراۋعا باسقا دارىگەرلەر كەلەدى. «باس دارىگەر» قايدا دەپ سۇرايمىن، ولار ۇنەمى «ءبىر اۋىر وپەراسيا ىستەپ جاتىر» ايتپەسە «ءماجىلىس وتكىزۋدە» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءومىرى بىتپەيتىن نە قىلعان قاپتاپ كەتكەن اۋىر وپەراسيا مەن ءماجىلىس دەپ تاڭ قالام. ءبىراق تاڭ قالۋعا دا بولمايدى، سوعىس بولسا ءجۇرىپ جاتىر، سوۆەت ادامىنىڭ ەرلىگى كۇننەن-كۇنگە ورشۋدە. ەرلىك ورشىگەن جەردە — جان تۇرشىگەرلىك تالاي ءقاۋىپتى جاعدايلار بولادى. ادام سان اۋىر جاعدايلارعا كەزدەسەدى. دەمەك، كەي نيانيالار تاتيانانىڭ كەيدە كورشى بولمەلەرگە كەلىپ كەتكەنىن ماعان ايتىپ قويادى. ونىڭ وكپەلەگەنى ەندى ماعان ابدەن انىق بولدى. تاتيانانى ءبىر كورسەم دەيمىن. بۇنىم كادىمگىدەي كەسەلگە اينالدى. ءوز ايىبىما كەشىرىم سۇراۋ ءبىر ۇلكەن تىلەككە اينالدى. تاتيانانى ىزدەپ بارا المايمىن. ءالى جۇرۋگە رۇقسات ەتىلگەن جوق. مەنىڭ بار قولىمنان كەلەرى — توسەكتە جاتىپ الىپ ويعا شومۋ. وسىنداي كەزىمدە «بۇل نەتكەن ايەل» دەپ تاتيانا تۋرالى ويلايتىن بولدىم. كەيدە ونىڭ ءتۇرىن، ءجۇرىسىن، كۇلكىسىن كوز الدىما ەلەستەتكىم كەلەدى. ەلەستەتەم دە. ەلەستەتسەم، ونىڭ ماعان كەي كوز قاراسى، كەي بۇرىلىسى، ساندەنە باسقان اياق الىسى ۇناي باستاعان تارىزدەنەدى. راسىندا سولاي ما دەپ تاعى ويلايمىن. «ءيا، سولاي» دەيمىن وزىمە-وزىم. «مەنى امان الىپ قالۋعا سونشاما نەگە جان سالدى ەكەن؟» دەيمىن تاعى دا. «كىسىنى امان الىپ قالۋ دارىگەردىڭ مىندەتى ەمەس پە» دەيمىن وزىمە-وزىم جاۋاپ بەرىپ. «و، ونداي مىندەتتى قاتتى ۇستاعان دارىگەر — شىن دارىگەر، جاقسى ادام» دەيمىن. بۇل ويىم جالپى دارىگەرلەردى باعالاۋدان گورى باسقا جاعدايعا كوشەدى. ەندى مەن «تاتيانا — جاقسى قىز، التىن قىز» دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىن. قايعىلى بولا تۇرىپ ءوزىمدى-وزىم كەكەتە كۇلەمىن. «اقبايانعا «التىن قۇس» دەپ ات قويىپ ەدىڭ، ەندى تاتياناعا «التىن قىز» دەگەن ات قويدىڭ وسى سەنىڭ وزىڭدە دە ءبىر پالە بار ما دەيمىن. ايتسە دە تاتياناعا قويعان اتىم ەزىمە ۇنايدى. ونىڭ شاشى دا قىزعىلت التىنداي، مىنەزى دە توت باسپايتىن سارى التىن ءتارىزدى كورىنەدى ماعان. راسىندا دا ول ماعان ەندى شىن «التىن قىزعا» اينالدى.
بىرەۋدى ۇناتىپ، سول ۇناتقان ادامىڭ تۋرالى كوپ ويلاي بەرسەڭ، بىرتە-بىرتە كوڭىلىڭ دە، ويىڭ دا وعان مۇلدە اۋادى. ماحاببات تا وسىندايدان تۋادى. وي ارقىلى بىرەۋدى ۇناتۋ ادام سەزىمىنىڭ وزگەرۋىندە ۇلكەن ورىن الادى. ول سەنىڭ قيالىڭنىڭ قاناتىنا اينالىپ، جاقسى كورە باستاعان ادامىڭا تەز جەتۋگە سەبەپكەر بولادى. تاتيانا جايىندا مەنىڭ دە ويىم وسى مىندەتتى اتقارۋعا دايىن ءتارىزدى. قازاق كوڭىل جۇيرىك پە، كەك دونەن جۇيرىك پە دەيدى. مەنىكى سول كوك دونەننەن دە جۇيرىك كوڭىل اۋرەسى سەكىلدى. ايتپەسە مەن كىم، تاتيانا كىم؟ مەن تەك وسىدان بەس جىل بۇرىن عانا ونجىلدىقتى بىتىرگەن، جاڭا عانا ناعىز شاحتەر بولۋدى تىلەك ەتە باستاعان كوپ جاستىڭ ءبىرىمىن. ال تاتيانا بولسا جۇزدەگەن اۋرۋدى ەمدەپ شىعارعان اسكەري گوسپيتالدىڭ باس دارىگەرى. اقباياننىڭ ماحابباتقا دەگەن تارازىسىمەن سالماققا سالساڭ: ول — التىن دا، مەن — باقىرمىن... باقىر مەن التىندى بىرگە قورىتۋعا بولا ما؟ بولعان كۇندە نە شىعادى؟ التىن دا شىقپايدى، باقىر دا شىقپايدى. قىسقاسى، مۇنداي ءومىر ساتىسىنىن تومەنگى جوعارعى باسپالداعىندا تۇرعان ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى ماحاببات تا وسى قورىتىلعان التىن مەن باقىر ءتارىزدى بولسا كەرەك. مەن الدىمەن وسىلاي ويلاسام دا، ارتىنان بارىپ باسقا قورىتىندىعا كەلدىم. جوق، ماحابباتتىڭ زاڭى باسقا بولۋعا كەرەك دەيمىن. ماحابباتتىڭ ءوزى التىن ەمەس پە، سوندىقتان التىن مەن باقىر بىرگە قورىتىلسا، التىن جەڭۋى كەرەك، باقىر دا التىنعا اينالۋعا ءتيىستى. ماحابباتتىڭ كۇشىنىڭ ءوزى وسىندا. ەكى ادام ءبىرىن-بىرى شىن سۇيسە (ارينە، قىزمەت دارەجەلەرىنە قاراماي)، ەكەۋى دە التىن. التىن دا — التىن، باقىر دا — التىن. ماحابباتتا باقىر جوق، ول تەك التىندى باقىرعا ساناعان بىلمەستىڭ كوڭىلى.
وسىنداي باتۋەسىز ويدا جۇرگەنىمدە، ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ بولمەگە تاتيانا كەلدى. ول كىرىپ كەلە جاتىپ مەنىڭ قۋانىپ قالعانىمدى بىردەن اڭعاردى، جىميا كۇلىپ:
— امانسىڭ با، سابىر، ءحالىڭ قالاي؟—دەدى.
— ءحالىم جاقسارىپ كەلەدى. ءبىراق ءسىز كەلمەي كەتكەن سوڭ... كوڭىلىم جۇدەپ قالدى.
— نەگە؟..
— مەنىڭ ادام قاتارىنا قوسىلۋىما ءسىزدىڭ ىستەگەن ەڭبەگىڭىزدى جاقسى بىلەمىن. العىس ايتۋدىڭ ورنىنا...
— وقاسى جوق،— دەدى تاتيانا كۇلىمسىرەي،— مەن ادەيى كەلمەي قويدىم. مۇندايدا ادام وزىمەن-وزى بولعانى جاقسى. سەنىكى سىرتتان كەلگەن كەسەل ەمەس. ءوزىڭ تاپقان جۇرەك كەسەلى. سىرت كەسەلىڭە ءبىزدىڭ ەمىمىز كەرەك ەدى، ونى قولىمىزدان كەلگەنشە اياعان جوقپىز. ال جۇرەك كەسەلىڭنەن ءوزىن ايىعۋعا ءتيىستىسىڭ.
— مەنى سول كەسەلدەن ايىعادى دەپ ويلايسىز با؟
— ايىعۋىڭنىڭ وڭايعا تۇسپەيتىنىن بىلەم. ءبىراق سەن جاسسىڭ عوي. جاس ادام قانداي كەسەلدەن بولسا دا ايىعا الادى.
تاتيانا ءبىلىپ ايتقان ەكەن. قايعى — ىشىڭدە ءۇيىرىلىپ جاتقان سۇر جىلان. ول سەنى جانىڭدى اۋىرتىپ كۇندىز-تۇنى سورۋمەن بولادى. جىلاننىڭ بويى ولگەنىندە عانا جازىلسا، مۇنداي شىن قايعى دا تەك ولگەنىڭدە قانا ۇمىتىلادى. ءبىراق ادام قانداي كەسەلگە بولسا دا ۇيرەنەدى عوي، مەن دە بۇل كەسەلگە ۇيرەندىم. بۇدان كەيىن ول بىرتە-بىرتە جانىمدى بۇرىنعىداي تىم قاتتى اۋىرتپايتىن بولدى. وعان دا كوندىگە باستادىم. بايقايمىن، اقبايانعا دەگەن كەسەلىم بۇرىن اشىق جاراداي جانىما مازا بەرمەي اۋىراتىن بولسا، ەندى الدەقايدا جۇرەك تۇبىنە بارىپ تىعىلعان سەكىلدى. قاي كۇنى قايتا شىعادى، بىلمەيمىن، ال ازىرگە وقتا-تەكتە عانا ەن بويىمدى سىرقىراتادى دا قويادى. بۇعان دا كوندىكتىم. ەندى بويىمنىڭ بۇل سىرقىراۋى دا ازايا تۇسكەندەي.
قىسقاسىن ايتقاندا، اقباياندى ەسىمنەن شىعارۋعا تىرىستىم. ونىڭ ورنىنا ەندى بوتەن ات اۋزىما ءجيى تۇسەتىن بولدى. بۇل ات تاتيانا اتى ەدى. «سەنىڭ بۇنىڭ نە؟ ماحاببات ماڭگىلىك دەيتىنىڭ قايدا؟ اقباياندى راسىمەن ۇمىتا باستاعانىڭ با؟— دەيمىن مەن ىشىمنەن. — سەنىڭ دە ماحابباتىڭ وزگەلەردىكىنەن بوتەن بولماعانى ما؟» «ولگەن ارتىنان ەلۋ جوق. اقبايان ەندى ماعان ولگەن ادام. قۇر تۇلىپقا موڭىرەگەنمەن نە پايدا؟ ءومىردى قايتا باستاۋ كەرەك» دەيمىن مەن ەندى وزىمە-وزىم جاۋاپ بەرىپ.
ءومىردى قايتا باستاۋ دەگەن ءسوز ماعان ماحابباتتى قايتا باستاۋ دەگەن سەزبەن ءبىر. ءولىمنىڭ سان مارتەبە قۇشاعىندا بولعان جاس جىگىتكە ماحابباتتان ارتىق قانداي ارمان بار؟.. ايگىلى شاحتەر اتالىپ، جۇرت اۋزىنا ىلىكسەم دەگەن دە تىلەك جوق ەمەس. ءبىراق بۇل ءاز قولىمداعى باقىت ەمەس پە؟ ال ماحاببات تورىما وڭاي ىلىكپەس باياعى ءبىر التىن قۇسقا ۇسايدى ماعان.
مەن ەندى ءۇي ىشىندە جۇرە باستادىم. ويىم مايدانعا قايتا كەتۋ. ءبىراق جاقىندا رەنتگەن ايناسىنا ءتۇسىپ ەدىم، وكپەڭدە ءبىر قارا داق بار، ءسىرا گانگرەنانىڭ اسەرى تيگەن بولار، ول قارا داق تارقاعانشا، ءۇش ايداي تىنىعۋىڭ كەرەك، مايدانعا سودان كەيىن باراسىڭ دەدى.
گوسپيتالدان كەتۋگە دە اسىعام، ابدەن جالىقتىرىپ بولدى. ال قيعىم دا كەلمەيدى، ويتكەنى مۇندا تاتيانا بار. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ونى كورگىم كەلە بەرەدى. بۇل نە، ماحاببات پا؟ ماحاببات بولسا اقبايانعا عاشىق بولعانىمداي كۇيىپ-جانۋىم كەرەك قوي. تاتياناعا دەگەن جۇرەگىمدى ورتەپ بارا جاتقان ونداي جالىن جوق. سوندا بۇل نە بولعانى؟ مۇمكىن بۇ دا ماحاببات شىعار. ءبىراق جيىرما جاستاعى جاس بالا جىگىتتىڭ البىرت ماحابباتى ەمەس، وپاسىزدىقتى كورگەن، تۇتقىندا، مايداندا بوپ، باسىنان قيىندىقتى وتكىزگەن سولداتتىڭ اقىلعا جەڭدىرگەن ماحابباتى بولار؟
مەن وسىنداي كۇيدە جۇرگەنىمدە تاتيانا ءبىر كۇنى تارى كەلدى. جۇزىندە بۋ جولى ازداعان قايعىنىڭ تۋمانى سەزىلەدى. «جۇمىسى كوپ قوي، شارشاعان بولار» دەدىم مەن ىشىمنەن.
— سابىر، بۇگىن سەنى گوسپيتالدان شىعارۋ كەرەك ەدى،— دەدى اقىرىن كۇرسىنىپ،— تاعى ءبىر جەتىگە قالدىردىم.
جۇرۋگە جاراعان ادامدى «ءبىر جەتىگە قالدىرۋدىڭ» بۇگىنگى جاعدايدا اجەپتاۋىر كۇنا ەكەنىن مەن دە بىلەمىن. بولمەلەردە ورىن جەتپەگەن اۋرۋلار كوريدورلاردا جاتىر. سانيتارلىق پوەزد كۇندە كەلەدى. گوسپيتالدا جاتا بەرۋدى ەندى ءوزىم دە دۇرىس كورمەيمىن، ايتسە دە «تاعى ءبىر جەتىگە قالدىردىم» دەگەن ءسوز كوڭىلىمە جىلى ءتيدى. سويتسە دە، بوتەن ءسوز تابا الماي:
— نەگە؟—دەدىم.
بۇدان اسقان اقىماقتىق سۇراق بولار ما! مەن شالقامنان توسەك ۇستىندە جاتىر ەم، ءوز سۇراعىمنان ءوزىم قىسىلدىم دا، كەرۋەتىمە تۇرەگەلىپ وتىردىم. تاتيانا ماعان ءسال قىرىن قاراپ تۇردى دا، قاسىما تاياۋ كەلدى.
— ۇيرەنىپ قالعاندىعىمنان با، قيمايمىن،— دەدى، سويدەدى دە تاعى كۇرسىندى،— ءتىپتى ايىرىلعىم كەلمەيدى.
ول ءبىر قولىمەن مەنىڭ بورىكتەي بوپ تۇتاسىپ ەسىپ قالعان شاشىمنىڭ اراسىنا ۇزىن ساۋساقتارىن كىرگىزە اقىرىن ۋقالادى.
— شاشىڭ قانداي قالىڭ ەدى!
مەن ونىڭ قولىن باسىمنان الدىم دا بىلەگىنەن ۇستاپ جۇرەك تۇسىما اپارىپ باستىم.
— ەستيسىڭ بە؟
— تىم الابۇرتىپ سوعىپ تۇر عوي.
— سەن كەلمەستەن بۇرىن ءبۇيتىپ تۋلاعان جوق ەدى.
— وندا... جۇرەگىڭنىڭ ءبۇيتىپ تۋلاۋىنا نە سەبەپ؟
— سەبەپ بىرەۋ-اق...— مەن ءسوزىمدى اياقتاۋعا مۇرشام جەتپەدى. سول قولىممەن ونىڭ اش بەلىنەن ۇستاپ وزىمە تارتتىم. ول قارسىلاسقان جوق. قىزعىلت التىن شاشىن توگىلدىرە، باسىن الدىما قاراي جىعا بەرىپ، تولىق قىزىل ەرنىنەن قۇشىرلانا ءسۇيدىم. ول اقىرىن عانا جاۋاپ بەردى. ءبىراق كوزىن جۇمىپ، ەكى قولىمەن مەنىڭ موينىمنان قۇشاقتاعان قالپىندا الدىمدا قوزعالماي ۇزاق جاتتى. مەن ونىڭ ەرنىنەن، تاماعىنان، جۇمۋلى كوزىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدىم. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ول باسىن كوتەردى.
— ەسىكتى جابۋدى دا ۇمىتىپ كەتىپپىز عوي،— دەدى شىن قىسىلا،— بىرەۋ-مىرەۋ كىرىپ كەلسە ۇيات بولار ەدى. باس دارىگەردىڭ جارالى سولداتپەن...
مەن ونىڭ سەزىن تىڭداعان جوقپىن. باۋىرىما قىسا تاعى ءسۇيدىم دە:
— مەيلى!— دەدىم.— مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ نەگە الابۇرتىپ سوققانىن ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟
— ءتۇسىندىم...
بۇدان ارتىق ءبىز ءتىل قاتىسقان جوقپىز. سوڭىنان بارىپ سوناۋ ءالجان اقبايانعا قىزىققان كەشتە تاتيانانىڭ جۇرەگى دە العاشقى رەت مەن دەپ تولقىعانىن ءبىلدىم. الجانمەن ەكەۋىنىڭ سەرۋەنى سول كەشتە تەز ءبىتىپ، ودان ءارى جولىقپاي كەتۋلەرىنە جالعىز اقبايان عانا ەمەس، مەن دە سەبەپكەر بولعانىما سەندىم.
ءبىر جەتىدەن كەيىن پوەزبەن مىسقازعانعا كەلدىم. جالعىز بالاسى مايداننان ءتىرى قايتقان كارى اكە-شەشەنىڭ قۋانىشىن كورسەڭدەر! بارلارىن داستارقانعا توگىپ، نە ىستەرلەرىن بىلمەي بايەك بولدى دا قالدى. كارى كەمپىر-شالدىڭ قۋانىشىن بۇل ارادا ءسوز ەتپەي-اق قويالىق. ولاردىڭ شات-شادىمان كوڭىلدەرى ونىسىز دا ءمالىم عوي. بۇل ارادا باسقا ءبىر جايدى ايتىپ كەتكىم كەلەدى:
ءبىز جوقتا سادىقتىڭ شەشەسى بيعايشا قايتىس بولعان ەكەن. مىسقازعانعا تاياعاننان-اق جانىمدى ەڭ قيناعان وي سادىقتىڭ قايتىس بولعانىن سورلى اناسىنا قالاي ەستىرتۋ ەدى. بۇل ازاپتان «جەنىل» قۇتىلدىم. اقبايان اعاسى جايىندا سۇراعان دا جوق (ءسىرا، مەنى بىلمەيدى دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك)، ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەن دە جوق. جاي ءبىر شاحتەردىڭ ۇيىنە قايدان كەلسىن، كۇيەۋى ترەست باستىعى بولىپ تۇرعاندا!
مىسقازعاندا قالعان بىرەن-ساران قۇربى-قۇرداستار مەنى قۋانا قارسى الدى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇيىنە شاقىرىپ، شامالارى كەلگەنشە قۇرمەت كورسەتتى. ارينە ولارعا سادىقتىڭ جايىن ايتۋعا تۋرا كەلدى (گرافينيا ۆينتەر ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى جاعدايدان بوتەنىن). جامان حابار جاتا ما، سادىقتىڭ ەرلىك ءولىمى اقبايانعا دا جەتىپتى. ءبىر كۇنى مەن ءبىر جولداسىمنىڭ ۇيىنە بارعالى جاتقانىمدا ءالجان ەكەۋى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدى. (اكە-شەشەم جۇمىستارىنا كەتكەن ەدى: اكەم بۇل كۇندەردە قويما كۇزەتشىسى، شەشەم مەكتەپتە ءۇي سىپىرۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن.) سوعىس وزگە جۇرتتىڭ رەڭىن العانىمەن بۇل ەكەۋىنە مايداي جاققان سىندى. ءالجاننىڭ قارا سۇر بەتىنە سۇس پايدا بولىپ، اقباياننىڭ ونىسىز دا ۋىزداي اق ءجۇزى بۇرىنعىسىنان دا ساۋلەتتەنە تۇسكەن. بەلى قىنالىپ، بوكسەسى تولىقتانا، ۇلكەن ءمولدىر قاراقات كوزدەرىندە ءبىر ويناقشىعان ساۋلە پايدا بولعان. سادىقتىڭ قايتىس بولعانىن ەستىگەنىنە ءبىر جەتىدەن اسىپ كەتكەندىكتەن بولسا كەرەك، ماعان بالەندەي اۋىر قاسىرەتتى تۇر كورسەتپەدى. الدە ءبىر كەزدە كوڭىلدەس جىگىتىنە ءوزىنىڭ تولىپ بولعانىن بىلدىرگىسى كەلگەندىگىنەن بە، ايتەۋىر، ساندەنە كيىنىپتى. باسىندا اق ءتۇبىت ءشالى، ۇستىندە جاعاسى بار قارا تۇلكى، بەلى قىنالعان ءتۇبىت ءجۇندى شەرست پالتو. اياعىندا اق شوشەڭكە. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇ جولى اقبايان مەنىڭ جۇرەگىمدى ورتەمەدى، جاي سالقىن قاندى ءپىشىن كورسەتىپ سىپايى عانا سويلەستىم.
اقباياندى كورگەندە ءولىپ-وشىپ قالاتىن شىعارمىن دەپ ويلاۋشى ەدىم، جوق ولاي بولمادى، مۇمكىن بۇل جاعداي ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز بىردەن ەكەۋمىزگە بىردەي اۋىر تيەر سادىق جايىنان باستالعاندىقتان شىعار، ايتەۋىر ءسوزىمىز سالقىن شىقتى. ءبىر كەزدە ماڭگىلىكپىز دەپ انتتاسقان ەكى جاستىڭ قوسىلا الماي قالعان وكىنىشى، نە سودان بەرى جۇرەگىمىزدە ساقتالىپ كەلگەن جۇرەكتىڭ جىلى لەبىزى بىلىنبەدى.
سادىق اجالىنىڭ جايىن تولىق ەستىپ بولعاننان كەيىن عانا اقبايان ازىراق كوزىنە جاس الدى. ءقايتسىن، بيشارا، تۋعان قارىنداسى ەمەس پە! ارينە، مەن ونى وكىرىپ جىلايدى عوي دەپ ەدىم، ءسىرا، ءبىر جەتىدەن بەرى جىلاي-جىلاي كوزىنىڭ جاسىن قۇرعاتسا كەرەك، بۇ جولى تەك كوزىنەن جاس شىقتىنىڭ ىرىمىن عانا ىستەدى. ونىم، اجالىنا قايعىرۋدىڭ ورنىنا «باسە، ءبىزدىڭ سادىق سويتسە كەرەك ەدى؟» دەپ، اعاسىنىڭ ەرلىگىنە سۇيىنگەنىن كوبىرەك اڭعارتتى. مەن سادىقتىڭ قالاي ولگەنىن ءدال سول ساعاتتاعىسىنداي تولقي ايتىپ وتىرعانىمدا، ول «كوردىڭ بە، مەنىڭ اعامنىڭ كىم ەكەنىن» دەگەندەي كۇيەۋىنە كوزىنىڭ استىمەن بىر-ەكى رەت تاكاپپارلانا قاراپ تا قويدى. سادىقتاي ەرلىك ولىممەن قايتىس بولعان اعاسىن قانداي ادام بولسا دا ماقتان ەتۋى تابيعي ءىس. ءبىراق ءدال سول ساتتەگى اقباياننىڭ قىلىعى ماعان ۇناعان جوق. مۇمكىن بۇرىنعى «عاشىعىما» سالقىن عانا سويلەسۋىمە بۇ دا سەبەپ بولعان شىعار.
مەنىڭ اڭگىمەم ءبىتىپ، اقبايان وكسىگىن باسىپ بولعاننان كەيىن، ءالجان ماعان:
— مۇگەدەكتىكتى قانشا ايعا بەردى؟— دەدى.
— ءۇش ايعا، ءبىراق، جوندەلىپ كەتسەم، ءبىر ايدان كەيىن مايدانعا قايتا اتتانام عوي دەيمىن.
— ونشا اسىعىپ نە قىلاسىڭ؟—دەدى ءالجان،— ءقازىر نەمىستەر كەيىن شەگىنۋدە عوي. سەن مايدانعا بارعانشا سوعىس تا ءبىر جايلى بولىپ قالار. مۇمكىن دەنساۋلىعىڭ كوتەرسە ازىرگە شاحتادا جۇمىس ىستەي تۇرارسىڭ. ءقازىر تىل دا مايدان عوي. كەن بەرەتىن ءۇش بىزدە جەتكىلىكسىز. ءوزىن بىلەسىن، نەمىسكە اتىلىپ جاتقان وقتىڭ وننان توعىزى قازاقستان قورعاسىنى مەن مىسىنان قۇيىلادى. ال مىستىڭ دەنى مىسقازعاندىكى عوي...
— مىستى مەنسىز دە شىعارارسىڭدار،— دەدىم مەن،— مەنىڭ ورنىم — مايداندا. فاشيستەردەن ءالى الىنباعان كەگىم بار.
— بۇل ايتىپ وتىرعانىن بالالىق،— دەدى ءالجان كەۋدەسىن ءسال كوتەرىپ،— فاشيستەردە قايسىمىزدىڭ كەگىمىز جوق. جىبەرسە، كۇنى بۇگىن مايدانعا اتتانار ەدىم، امال نە، پارتيا: «سەن مىسقازعانعا كەرەكسىڭ» دەيدى. ساعان دا سول ءسوزدى ايتام. سەن دە مىسقازعانعا كەرەكسىن. ەن. بولماعاندا، مۇگەدەكتىك مەرزىمىڭ وتكەنشە شاحتادا جۇمىس ىستە (مەنىڭ سۇيەگىم سىنعان مۇگەدەك ەمەس ەكەنىمدى الدىمەن ءوزىم ايتقام)، ەگەر وعان دەيىن سوعىس ءبىر جايلى بولماسا بارا جاتارسىڭ. ال الدا-جالدا مايدانعا بارعىڭ كەلمەسە، ءقازىر بىزگە جۇمىسشىلاردى برونمەن الىپ قالۋعا ۇكىمەت رۇقسات بەردى، سەنى دە الىپ قالارمىز.
ءالجاننىڭ سوزىنەن جيىركەنە قاباعىمدى ءتۇيدىم. ماعان «شاحتاعا قال» دەپ جاتقانى باياعى ءوزىنىڭ اقبايان ءۇشىن مەنى مايدانعا جىبەرگەن ايىبىن شايىپ-جۋۋ ەكەنىن دە ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ءبىراق بۇ جەردە، اقبايانعا سادىق جايىندا سۋىق حاباردى ەستىرتىپ وتىرىپ، كۇيەۋىنە قاتتى ءسوز ايتقىم كەلمەدى.
— جارايدى، ويلاپ كورەيىن،— دەي سالدىم.
دەمەك، ءبىر جەتىدەن كەيىن ماعان شاحتاعا جۇمىسقا تۇسۋگە تۋرا كەلدى. بۇعان سەبەپ ءالجاننىڭ ءسوزى ەمەس، اكەمنىڭ حال-احۋالى بولدى. مەن ءبىر ايعا دا شىداي الماي، بىر-ەكى كۇندە سوعىس كوميسسارياتىنا بارىپ مايدانعا اتتاندىرۋىن سۇرايمىن دەپ جۇرگەندە، كارى-قۇرتاڭ بيشارا قاتتى ناۋقاستانىپ قالدى. دارىگەرلەر «وكپەسىنە سۋىق تيگەن، تيتىعى بىتكەن، دەنساۋىلىعى قورعان بولا، الماس» دەگەن سوڭ، جالعىز شەشەمدى جىلاتىپ، اۋرۋ اكەمدى تاستاپ كەتۋگە قيا المادىم. مۇگەدەكتىك كۇنىم ءبىتىپ، قايتادان كوميسسياعا كورىنگەنشە شاحتادا جۇمىس ىستەۋگە بەل بۋدىم. ءالجان باسقارىپ جۇرگەن شاحتاعا تۇسكىم كەلمەپ ەدى، اقشالوۆ (ول ءالى پارتورگ ەكەن) ءوزىڭنىڭ بۇرىنعى جۇمىس ىستەگەن جەرىڭنەن ايىرىلما دەپ بولمادى. امال جوق، ءوزىمىزدىڭ شاحتاعا ءتۇستىم. ەكى ايدان كەيىن مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ مىسقازعاننان مايدانعا ءبىر دە ءبىر ادام الىنباسىن دەگەن قاۋلىسى شىقتى. ەندى مايدانعا بارام دەسەم دە، بارا المايتىن بولدىم. بۇل ءبىزدىڭ اسكەردىڭ جەڭىسكە جەتە باستاعان كەزى ەدى. ەندى نەمىس باسقىنشىلارىنان مايداندا الاتىن كەگىمدى، ولاردى قۇرتاتىن مەتالدى كوبىرەك شىعارىپ الماقشى بولدىم. ءوستىپ وتانىمىزعا كومەك بەرمەكشى بوپ، بىلەگىمدى سىبانىپ شاحتاعا ءبىرجولا ءتۇستىم. ەكى ايدان سوڭ مىسقازعاندا جاڭا گوسپيتال اشىلىپ، تاتيانا سوعان باس دارىگەر بولىپ كەلدى.
ارادا ءۇش جەتى وتكەننەن كەيىن، ءبىزدىڭ قوسىلۋ تويىمىز بولدى. سودان بەرى جيىرما بەس جىل وتاستىق. بىر-بىرىمىزگە قاتتى ءسوز ايتىسىپ كورگەنىمىز جوق! جەتى جىلدان كەيىن تاتيانادان ءبىر قىز بالا كەردىم. ءقازىر ول الماتىدا ينستيتۋتتا وقيدى.
وسى باسىمنان وتكەن ءومىرىم، وقۋشىم، ساعان ۇزاق كورىنگەنمەن، ماعان ءبىر ساتتەي بولعان جوق، زۋ ەتىپ ۇشقان قۇستاي كوز الدىمنان ەتە شىقتى. ءناسىلى مەن ەتكەن كۇندەرگە تىم بەرىلىپ كەتكەن بولۋىم كەرەك، جانىمدا وتىرعان ءباتيمانىڭ داۋىسىن ازەر تانىدىم. ۇيقىدان ويانعانداي، ونىڭ بەتىنە تاڭىرقانا قارادىم.
— ءباتيما، سەن بىردەڭە سۇراماقسىڭ با؟
ءباتيما مۇڭايا كۇلىمسىرەدى.
— سۇراماق ەم، ەگەر سىزگە اۋىر تيمەسە...
— سۇرا. جانىما اۋىر تيەر جاعدايدىڭ ءبارىن مەن باسىمنان وتكىزدىم. سۇراعىڭ سونىڭ ءبىرىن ەسىمە تۇسىرەتىن سۇراق بولسا، تاقا قينالا قويماسپىن.
ءباتيما اقىرىن عانا ەزۋ تارتتى.
— وندا سۇرايىن... تاتيانا جەڭگەيمەن قالاي قوسىلعانىڭىز ماعان ايان. مەنىڭ سۇرايىن دەگەنىم سودان كەيىن اقبايان جەڭگەيمەن ارالارىڭ قانداي بولدى؟.. جوق، جوق، ءسىز مەنى تەرىس تۇسىنبەڭىز. تاتيانا جەڭگەيگە دەگەن پاك سەزىمىڭىزگە ەشبىر كىر كەلتىرەتىن ازازىلدىككە سىزدەي جانداردىڭ جول بەرمەيتىنىن مەن بىلەمىن... تەك ءۇيلى-باراندى بولعاننان كەيىن، اقبايان جەڭگەيدى تەز ۇمىتا الدىڭىز با؟.. سونى عانا بىلگىم كەلگەنى. ەگەر بۋعان جاۋاپ بەرۋ قيىن تيسە، جاۋاپ بەرمەي-اق قويىڭىز. مۇنداي ءسىزدىڭ نازىك سەزىمىڭىزدىڭ جۇرەك قىلىن قوزعايتىن قۇپياڭىزدى سۇراۋعا قاقىمنىڭ جوق ەكەنىن ءوزىم دە ۇعام،— ول تاعى كۇلىمسىرەدى،— ءبىراق امال نە، ايەل دەگەن ءبىر قىزىق جاراتىلعان جان عوي، وزگەنىڭ قۇپياسى وعان اينا سەكىلدەنەدى دە تۇرادى. ءبىر جەردەن ءوزىنىڭ سۋرەتىن كورىپ قالاتىنداي قاراي بەرگىسى كەلەدى...
راسىندا بۇل مەنىڭ ەڭ قاتتى اۋىرار جەرىم ەدى، بۇعان بىردەڭە جاۋاپ بەرۋ ماعان دا قيىن... ءبىراق نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءباتيماعا شىنىمدى ايتقىم كەلىپ كەتتى. سوندىقتان:
— جارايدى، سۇراعىڭا جاۋاپ بەرەيىن،— دەدىم،— ءبىراق بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەستەن بۇرىن ماعان ءالجانعا توقتاپ كەتۋگە رۇقسات ەت. ويتكەنى ءالجاندى تانۋدان بارىپ، م.ەنىڭ ۇيلەنگەننەن كەيىنگى اقبايانعا دەگەن كوزقاراسىمدا اياۋشىلىق، جەك كورۋشىلىك سەزىمدەر تۋعان ەدى.
— جاقسى.
Vءى
اقشالوۆ شەگىر كوز، جيرەن مۇرتتى، ءتورتپاق كەلگەن بالۋان كىسى بولاتىن. جاسى ەلۋگە تاياپ قالسا دا، جيىرما بەستەگى جىگىتتەن كەم قيمىلدامايدى. جيىرما بەس كيلوگراممدىق پەرفوراتوردى وڭ جاق كەۋدەسىنە تىرەپ قويىپ، ءبىر جارىم مەتر بولات سۇمبىمەن قاتتىلىعى گرانيتتەي كوك تاستى بۇرعىلاعاندا جان شىداتپايدى. پەرفوراتوردىڭ سەلكىلدەي گۇرىلدەگەنىنەن دۇنيەدەگى وزىنە ەڭ ءبىر جاعىمدى مۋزىكا كۇيىن تىڭداعانداي كوزىن ءسال جۇمىپ قاتادى دا قالادى. ءبىر ساعات بۇرعىلاپ، ون بەس مينۋت قانا دەم الادى. وندا داعى بۇرعىلاعاندا شىققان كوگىلدىر تاستىڭ بەتىندەگى شاڭىن ءسۇرتىپ، سومكەسىندەگى ەكى شيشا سۇتتەن بىر-ەكى جۇتۋ ءۇشىن عانا. ونىڭ بۇرعىسى تاستىڭ جارىعىنا كىرىپ كەتىپ، تىعىندالىپ قالۋدى، نە قاتتى تاسقا كۇشى جەتپەي مۇقالۋدى بىلمەيدى. كەۋدەسىنە ماشيناسىن تىرەپ، رەزينكا وڭەشتەن كەلىپ تۇرعان جەتى اتموسفەرالىق تىعىزدالعان اۋانى ىسكە قوساتىن پەرفوراتوردىڭ تەتىگىن باسسا-اق بولعانى، بۇرعىسى ءبىر تىنىم الماي، بۇكىل زابويدى باسىنا كوتەرە گۇرىلدەيدى دە تۇرادى.
— تەمەكە، وسى ءسىزدىڭ بۇرعىڭىز بەن پەرفوراتورىڭىز ءبىر مۇلتىگۋدى بىلمەيدى عوي، قانداي قۋلىعىڭىز بار؟— دەسەڭ، ول ىرجيا كۇلىپ:
— جىلقى جەممەن جۇرەدى، ماشينا باپپەن جۇرەدى. ءۇش كۇندە پەرفوراتورىمدى شاڭنان تازالاپ، مايلاماعانىمدى ءبىر كورگەنىڭ بار ما؟— دەپ جاۋاپ بەرەدى.— سولداتتىڭ دوسى مىلتىعى بولسا، جۇمىسشىنىڭ دوسى ماشيناسى، ونى سىلاپ-سيپاي بىلسەڭ، و دا سەنى جۇرتقا كۇلكى ەتپەيدى...
تەمەكەڭنىڭ مىنەزى دە قىزىق ادام. اق كوڭىل، سالدىرلاعان. ال بىرەۋدىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى كەمشىلىكتى كەرسە، بەتىن بار، ءجۇزىڭ بار دەمەيدى، تىكەلەي ايتىپ سالادى دا قاراپ وتىرادى. كوپ ادام ونىڭ بۇل مىنەزىن بىلەدى دە، قايمىعىپ جۇرەدى. ونىڭ ۇستىنە، تەمەكەڭ قۇر عانا الدىڭعى قاتارداعى بۇرعىشى ەمەس، شاحتا پارتورگى. اق كوڭىل، سالدىرلاق مىنەزدى بولعانمەن، تەمەكەڭ جۇمىس تارتىبىنە قاتال ادام. تاكاپپار، نە بولماسا جۇمىسقا ءسال سالقىن قارايتىن گوريزونت، سمەنانىڭ اناۋ-مىناۋ باستىقتارىن پارتبيۋرونى شاقىرىپ جىبەرىپ، سىلىكپەسىن شىعارادى. كەيدە شاحتا باستىقتارىنىڭ دا سىباعاسىن بەرىپ جاتادى. «وندىرىسكە كوماندير قوجا، پارتيا ۇيىمى ونىڭ كومەكشىسى» دەگەن سوزدەردى ول وزىنشە تۇسىنەدى. مىسقازعان بولعالى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقاندىقتان، ول ءوزىن ۇستەم تاپتىڭ ۋاكىلى سانايدى. «سوۆەت ۇكىمەتى — جۇمىسشىلار تابىنىڭ ۇكىمەتى. قانداي كوماندير بول، سەن جۇمىسشى تابىنا باعىنىشتىسىن. ال پارتيا ۇيىمى — سول تاپتىڭ الدىڭعى شەبى. مەيلى توقسان جەردە اكادەميا بىتىرسەڭ دە،— ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدى ىستەيسىڭ. سوندا عانا ءبىز ساعان كومەكشىمىز، سوندا عانا سەن ءوندىرىس قوجاسىسىڭ. ال بۇنى تۇسىنبەسەڭ، جاقسىلىق كۇتپە»،— دەيدى. ءبىر عاجابى، قانشا ءور مىنەزدى، ىسىندە ازداعان پارتيزاندىق بولعانمەنەن، ول باس جارىل، كوز شىعارمايدى، قاشان دا بولسا، ءىستى ادال شەشۋگە تىرىسادى.
وسى اقشالوۆ مەنى وزىنە كومەكشى بۇرعىشى ەتىپ الدى.
— ءبىر ايدان كەيىن سەنەن تابانى كۇرەكتەي ناعىز بۇرعىشى شىعارامىن،— دەدى.
ون شاقتى كۇن بۇرىن وسى بريگاداعا ترانسپورت كونتورىنان قايسار كوشكەن ەكەن. بۇ دا بۇرعىشى كومەكشىسى. اقشالوۆ بۇرىنعى كومەكشىلەرىن ۇلكەن رازريادتى بۇرعىشى ەتىپ ۇيرەتىپ، ەكەۋىن ەكى بريگاداعا بريگادير ەتىن جىبەرىپتى. شاماسى، ءبىزدى دە سويتپەك. بايقايمىن، قايسار جاسى مەنەن ۇلكەن بولماسا دا بريگاداعا ون شاقتى كۇن بۇرىن كەلگەنىن باۋىر باستى ەتىپ، ماعان ۇستەمدىگىن جۇرگىزەردەي ويى بار سىندى. العاشقى كۇندەرى مەن ايتقانىن ىستەپ ءجۇردىم. ال دەگەنىنە كونگەن سايىن، ول ۇدەتىپ كەلەدى. «تۇرا تۇر،—دەيمىن مەن ىشىمنەن—وزەننىڭ تەرەڭدىگىن بىلمەگەن قايىقشى قايىقتىڭ استىنا تۇسەدى، سەن ءالى مەنىڭ مىنەزىممەن تانىسقان جوقسىن عوي!»
قايسار ات قورادا جەڭىل جۇمىسقا ۇيرەنىپ قالعاندىعىنان با، تاقا اۋىر جۇمىستان قاشىڭقىراپ جۇرەدى.
— بالا،— دەدى ول ءبىر كۇنى بوتەن زابويعا كوشكەلى جاتقانىمىزدا، قۇرداس ەكەنىمىزگە قاراماي، ەزىن ۇلكەن سانايتىن داعدىسىنا سالىپ،— زابويدان زابويعا كوشكەندە بۇدان بىلاي قاراي مىنا ەكى پەرفوراتوردى سەن الىپ ءجۇر، ال رەزينكا مەن بۇرعىلار مەنىكى بولسىن.
ءبىر پەرفوراتوردىڭ سالماعى انانىڭ بار جۇگىنەن اۋىر. مەن تالاسۋدىڭ ورنىنا:
— قايسار، وسى سەنەن بۇرعىشى شىقپايدى عوي دەيمىن،— دەدىم.
اڭقاۋ بيشارا شوشىپ كەتتى.
— نەگە؟ — دەدى كوزىن جىپىلىقتاتىپ.
— تىشقاننان: «نەگە كىشكەنتايسىڭ؟» دەسە، «مىسىقتان قورىققانىمنان ەسە المادىم» دەپتى. سەن دە ءسويتىپ جۇمىستان قورقىپ، بۇرعىشى بولا الماي قالاسىڭ با دەيمىن...
ءبىزدىڭ بۇل ءسوزىمىزدى ەستىپ قالعان اقشالوۆ شەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ جاتىر.
— ۇردى ەنەڭدى، قايسار، ۇردى ەنەڭدى!..
قايسار شىن قىسىلىپ:
— مەن جۇمىسشى اداممىن،— دەدى ساسقالاقتاي،— مەنى اۋىر جۇمىسپەن قورقىتۋ قيىن بولار!
اقشالوۆ كۇلكىسىن تىيماعان قالپىمەن:
— باسە،— دەدى ول،— قاسقىردى قوي تەرىسىن جامىلىپ قورقىتا المايسىڭ، ءبىزدىڭ قايساردى اۋىر جۇمىسپەن قايدان قورقىتايىن دەپ ەدىڭ!
وسىدان كەيىن قايساردىڭ جەڭىلدىك استىمەن جۇرسەم دەگەن ازداعان قۋلىعى مۇلدەم قالدى. بار قايسارلىعىن جۇمىسقا سالدى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن قارۋلى جىگىت، كوپ ۇزاماي جيىرما بەس كيلوگراممدىق پەرفوراتوردى بالعاشا ويناتاتىن بولدى. مەن دە ودان قالىسقان جوقپىن. بۇرعىشى ماماندىعىن تەز-اق ۇيرەندىم. ۇستازىڭ اسىل بولسا، ونەگە ەتىپ ۇستارىڭ دا از بولمايدى، اقشالوۆ ءتارىزدى بۇرعىشى ۇيرەنبەسكە قويعان جوق. ءبىر جارتى جىلدا قايسار دا، مەن دە جەكە بۇرعىشى بولىپ كەتتىك! مىنە، وسى كەزدە ءبىز الجانمەن كەزدەستىك. ونىڭ كىم ەكەنىن تانىدىق.
مىسقازعان كەنى — جاڭبىردان كەيىن ايدالادا دوڭگەلەنە بىتكەن قاتقاق سۋداي ءار جەردە ويدىم-ويدىم بولىپ جاتادى. سول ويدىمنىڭ كولەمى كەيدە كىشىگىرىم قوعالى كولدەي بوپ كەپ، قالىڭدىعى ەلۋ-الپىس مەترگە جەتەدى. كەن الىنعان جەرلەر ورنى ءزاۋلىم كەڭ سارايعا اينالادى. كەن جەلىسىنە جەتتى دەگەنشە بولعانى، شەتىنەن كەمىرىپ، مىسقا باي سۇرعىلت تاستى الا بەرەدى. كوبىنە سول تاۋ جىنىسى جاتقان جەرگە جەتۋ قياپات قيىندىققا تۇسەدى. وسى بايلىققا اپاراتىن زابوي، شترەكتەردى قازۋ، ولاردى قازىپ بولىپ وعان ەلەكتروۆوزدار جۇرەتىن جول سالۋ،— ءبارى وپ-وڭاي ىستەلە قويمايدى. نەعۇرلىم وسى جۇمىستار تەز جۇرگىزىلسە، سوعۇرلىم كەنشىلەر التىن كەن ورنىنا تەز جەتەدى. ءوندىرىس جوسپارى تەز ورىندالادى. وسى زابوي، شترەكتەردى اشۋ — جۇمىستىڭ شاحتا سالۋدان كەيىنگى قيىن ءتۇرىنىڭ ءبىرى. مىسقازعاندا قازىلعان ۇڭگىرلەر اعاش تىرەۋلەرمەن بەكىتىلمەيدى. ويتكەنى، كەندى قورشايتىن تاس جىنىستاردىڭ ءوزى دە بەرىك، ونداعان جىلداپ مىزعىماستان تۇرا بەرەدى. كەيدە توبە تاستاردىڭ قۇلاپ بۇكىل زابويدى باسىپ قالاتىن كەزدەرى دە بولادى. وعان سەبەپ سۋ. مىسقازعان جەرى سۋلى. قازاق بىلمەي ايتپايدى «تامشى تاس تەسەدى» دەپ، وسىنداي جەر استىنىڭ سۋى الدەقالاي كەن، نە كەندى قورشاپ تۇرعان تاس جىنىستارىنىڭ جارىلعان جەرىنە كەزدەسەر بولسا، ايلاپ، جىلداپ ونى كەڭىتىپ، ءبىر كۇنى قوپارىپ تۇسەدى. بۇندايدا كەيدە كەنشىلەر اپاتقا دا ۇشىرايدى. ءبىراق ونداي جاعدايلار كوپ جىلداردا ءبىر كەزدەسەدى. سوندىقتان قاۋىپ-قاتەرگە ۇيرەنىپ العان كەنشىلەر كوبىنە بۇعان كوڭىل قويمايدى. مىسقازعاننىڭ ادامعا دەگەن ەڭ ەرەكشە ءقاۋپى: ول توبەدەگى تاستاردىڭ كۇتپەگەن جاعدايدا وپىرىلىپ جەرگە قۇلاۋى. وزدەرىن. ويلاڭدارشى، زاڭعار بيىك كەڭ سارايداي، كەنى الىنعان بوس جەردىڭ توبەسىندەگى ءوز سالماعىن ازەر كوتەرىپ كوككە جابىسىپ تۇرعان ۇيدەي بولىگىنىڭ ءبىر شەتى الدەقالاي سوگىلىپ، وتىز-قىرىق مەترلىك بيىكتىكتەن جەرگە وپىرىلىپ تۇسسە، استىندا جۇرگەن كەنشىلەردىڭ نەسى قالادى؟ مىنە وسىدان مىسقازعاندا تەبە تاۋ جىنىستارىنىڭ ءقاۋىپسىز بولۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. ەگەر بۇل اپات بولماسا، بالەندەي ءقاۋىپ جوق. الاڭسىز جۇمىس ىستەي بەرۋ — وڭاي ءىس.
جاڭا ايتتىم عوي، ويدىم-ويدىم بولىپ جاتقان كەن قويماسىنا جەتۋ ءۇشىن زابوي، شيرەك، ىلديلار جۇرگىزۋ كەرەك دەپ. وسىلاردى نەعۇرلىم جىلدام جۇرگىزسەڭ، سوعۇرلىم وتانعا مىس بەرۋ مىندەتىن جىلدامىراق ورىندايسىڭ. سوعىس اياقتالىپ كەلە جاتقانمەن، مىس ءوندىرۋ قاجەتى كۇننەن-كۇنگە اسۋدا ەدى. ال ءبىز ىستەپ جاتقان ون التىنشى شاحتانىڭ ەڭ باي كەن ويدىمدارى وڭتۇستىك جاقتا بولاتىن. ءبىراق بۇل جاقتىڭ توبە تاۋ جىنىستارى ءقاۋىپتى دەپ بىلەتىن ينجەنەر، ماركشەيدەرلەر مۇندا كوپ جۋي قويمايتىن. اسىرەسە كەن ويدىمدارىنا جەتكەنشە اعاش تىرەۋلەرسىز زابوي، شترەك جۇرگىزۋ ماماندارىنىڭ ويىنشا كوزسىز ەرلىككە سانالاتىن.
مىنە، وسى وڭتۇستىك كەنىن الۋ كەرەك دەپ ءبىر كۇنى ءالجان بۇيرىق بەردى. بۇيرىق بەرەر الدىندا قاسىنا بىرنەشە ينجەنەر، تەحنيكتەردى ەرتىپ الىپ، وسى اراداعى بۇرىنعى جۇرگىزىلگەن زابويلاردى ارالاپ شىقتى. جالپى بۇ جاقتىڭ توبە تاۋ جىنىستارى وسال دەگەنمەن، نە عاجابى بار ەكەنىن كىم ءبىلسىن (بۇل ارتىنان بارىپ بەلگىلى بولدى)، ءبىر دە ءبىر زابويدى تاس باسىپ قالماپتى، تەك سۋى كوپ دەمەسەڭ، ءبارى دە سول كەزدە وتكەن قالپىندا تۇر. مۇمكىن بۇ دا سەبەپ بولعان شىعار، ايتەۋىر، وڭتۇستىكتەگى جەتىنشى بەلگىدەن ەن باي كەن ويدىمىنا اپاراتىن توتەنشە زابوي جۇرگىزۋدى بۇيىردى.
— بۇل ارانىڭ جوعارعى جاعىندا سۋ كوپ، تاۋ جىنىستارى وپىرىلىپ كەتۋى مۇمكىن، زابوي جۇرگىزۋ ءقاۋىپتى،— دەگەن كەي ينجەنەرلەرگە ول:
— مايداندا جاۋ دزوتىن الۋ ءقاۋىپسىز دەپ ويلايسىڭ با؟ تاۋەكەلسىز ءىس بىتپەيدى،— دەپ جاۋاپ بەردى.— وتان تەك مايدانداعى اسكەرلەرىنەن عانا ەمەس، بىزدەن دە ەرلىك تىلەيدى. سول ەرلىكتى كورسەتۋىمىز كەرەك. جانە بۇل زابويدى ءبىز ادەتتەگىدەي قالاي بولسا سولاي جۇرگىزبەيمىز. جەدەل ادىسپەن وتەمىز. كەرەك دەسەڭىزدەر، مۇنداي زابويدى جەدەل ەتۋدىڭ بۇكىل وداقتىق رەكوردىن قويامىز. جۇمىستى ءوزىم باسقارام. سەندەردىڭ جاندارىڭ مەنىڭ جانىمنان ارتىق پا، كۇماندانۋدى قويىڭدار! —دەدى ارىس كەۋدەسىن سوناۋ قورقىنىشقا كۇنى بۇرىن قارسى قويعانداي كۇمپيتە.
ءالجاننىڭ مۇنشالىق قۇدىرەتتەنە قالۋىنىڭ سەبەبى دە بار ەكەن. بۇدان بۇرىن وسىنداي «ءقاۋىپتى» دەگەن جەردەي زابوي وتكىزىپ، ءوزىنىن دەگەنى بولىپتى. سودان داندەگەن كورىنەدى. بيشارا، شيشا كۇندە سىنباي، ءبىر-اق سىناتىنىن قايدان ءبىلسىن!
جاۋىڭ بولسا دا اقىلدى بولسىن. ارينە اقبايانىمدى تارتىپ العان ادامدى مەن دوسىم دەي المايمىن. ءبىراق، راسىن ايتايىن، وتانعا مىس كەرەك كەزىندە ءالجاننىڭ وزگە ينجەنەرلەردەي «اناۋ بولار، مىناۋ بولار» دەپ كولەڭكەسىنەن قورىقپاي، ءقاۋىپتى دەگەن وڭتۇستىك كەن ورداسىنا شابۋىل سالۋعا بەلسەنە شىققانى ماعان وتە ۇنادى. تالاپتى جىگىتتىڭ الدىنان نۇر جاۋار. ءىسىنىڭ يگىلىكتى بولۋىن شىن تىلەيمىز. بۇل تىلەگىم ارينە ءالجان ءۇشىن ەمەس، وتانىم ءۇشىن. ايتسە دە ءقاۋىپتى ىسكە، ءقاۋىپتى ەكەنىن بىلە تۋرا بارۋ — بۇل — شىن ەرلىك. مەن ءالجاننىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىندىم. «باسە، اقبايان دا كەرەك ادامىن تاڭداي بىلگەن ەكەن!» تەك، بۇل باستاماسى عىلىمعا قايشى بولماسا ەكەن. عىلىم دەگەن دە ءبىر سىرى تەرەڭ كەلىنشەك قوي، قايدان ءبىلسىن وپ-وڭاي قولىڭا تۇسە قويارىن!
— رەكورد!.. ۇنامايدى ماعان وسى جىگىتتىڭ رەكورد قۇمارى،— دەيدى جايشىلىقتاعى ادەتىنەن اينىپ، مىڭگىرلەپ تەمەكەڭ—«قىرىق — ءبىر جاق، قىڭىر — ءبىر جاق...» اتاق كەرەك پە، ب ا ق كەرەك پە بۇعان، ءالى دە بولسا وڭتۇستىك جاقتى زەرتتەي ءتۇسۋ ءجون...
ءبىراق «وتانعا مىس كەرەك»، «مايداندا دزوتتى الۋ ءقاۋىپسىز بە؟» دەگەن دالەلدەرگە تەمەكەڭ. دە قارسى كەلە المادى. مۇندايدا جۇرتتىڭ الدىندا جۇرەتىن پارتورگ قالاي ارتتا قالسىن. بۇ جولى ول كىسىنى ءوز باسىنىڭ كۇماندانۋىنان، جۇرت الدىنداعى بورىشى جەڭدى. ەندى زابويدى جەدەل جۇرگىزىپ، تاۋ-كەن جۇمىسىنىڭ مۇنداي تۇرىنەن وداقتىق رەكورد قويۋعا پارتورگ تە اپىل-قۇپىل كىرىسىپ كەتتى.
«رەكورد قويىلادى ەكەن!» «وڭتۇستىكتەگى ءقاۋىپتى كەن ورداسىنا زابوي اپارىلادى ەكەن!» دەگەن سوزدەردەن بۇكىل رۋدنيك تىك تۇردى. بۇل ءىستىڭ دەم بەرۋشىسى — رۋدنيك باستىعى ءالجان بەكەنوۆتىڭ ءوزى ەكەن. وزگە ينجەنەرلەردىڭ قاتەسىن ءوزى تاۋىپتى، وڭتۇستىك كەننىڭ الىنۋىن ءقاۋىپسىز ەكەنىن دالەلدەپتى،—دەپ جۇرت ونى بۇرىنعى جاي رۋدنيك باستىعىنان ەندى باتىل قيمىلدايتىن تاۋەكەلشىل باستىققا اينالدىردى. اتەشتىڭ قاناتىن قاققانىنان شاقىراتىنى ءمالىم. ءالجاننىڭ ءىستى باسى-قاسىندا ءوزى ءجۇرىپ، دەدەك قاعۋىنا قاراعاندا بوسقا دايەك ەمەس، ۇلكەن ابىرويعا ىلىگەتىنى ءسوزسىز ءتارىزدى.
«ءقاۋىپتى كەن ويدىمى بۇزىلاتىن»، «جەدەل زابوي جۇرگىزۋدە رەكورد قويىلاتىن» ءبىزدىڭ شاحتاعا كەرەك تەحنيكانىڭ ءبارى دە جەتكىزىلدى. زابوي جۇرگىزۋشى الدىڭعى ءۇش بۇرعىشى بون تەمەكەڭ قايسار، مەن ۇشەۋمىز تاعايىندالدىق. ءوزىمدى وسى الدىڭعى ءۇش بۇرعىشىنىڭ ىشىنە قوسقانىنا ءالجانعا ىشتەي ريزا بولىپ قالدىم. «مەنەن دە جاقسى بۇرعىشىلار بار عوي، كىم بىلەدى» دەپ بۇرىن اجەپتەۋىر قاۋىپتەنىپ تە جۇرگەم.
نە كەرەك، جۇمىس باستالىپ كەتتى. ەكى ءجۇز مەتر كوك تاستى زابويدى ءبىز ءبىر جەتىدە ءوتۋىمىز كەرەك. العاشقى تاۋلىكتە ءۇش كەزەكتەگى توعىز بۇرىشى جيىرما مەتر جەر ءجۇرىپپىز. بۇل — مىسقازعاندا بولماعان تابىس. ەرتەڭىنە بۇكىل رۋدنيك راديوسىمەن، بەس ءجۇز دانا بوپ شىعاتىنىن ، از دانالى «قىزىل كەنشى» جارناما گازەتى ءبىزدىڭ اتتارىمىزدى دارىپتەپ ۋ-شۋ بولدى دا قالدى. مىسقازعاننىڭ وسى ەرلىك ىسىنە ارنالىپ رۋدنيك باستىعى ءالجاننىڭ ورتالىق گازەتتە ماقالاسى دا شىقتى دەپ ەستىدىم، ءبىراق ءوزىم وقىعان جوقپىن. گازەت وقۋ قايدا، سەگىز ساعات تىيىم الماي كوك تاستى بۇرعىلاپ شاحتادان شىققانىڭدا باسىڭ اينالىپ ۇيىڭە ازەر جەتەسىڭ!
ءبىزدىڭ زابويعا ءالجان ءالسىن-السىن كەلەدى. كەرەك زاتىمىزدىڭ ءبارىن مۇلتىكسىز جەتكىزدىرىپ تۋرادى. ۆاگونەتكا ايدايتىن جول دا تەز سالىندى. بۇرعىلانعان شپۋرلار اتىلعاننان كەيىن گازدى دا كۇشتى اۋا سورعىشتارمەن تەز-اق سورعىزىپ تاستادى. اتىلعان تاۋ جىنىستارى جاتپايدى. تەك بۇرعىلاۋدى عانا ءبىل. بەلگىلەنگەن سيكلدىڭ ءبىر دە ءبىرى بۇزىلمايدى. ەگەر جۇمىس وسى قارقىنمەن جۇرە بەرسە، زابوي جۇرگىزۋدەگى بۇكىلوداقتىق رەكورد دايىن!
— ەگەر بۇكىلوداقتىق رەكورد قويساڭدار، بارىڭە دە سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن بەرۋدى سۇرايمىن،— دەيدى ءالجان شابىتتانا.
تەمەكەڭ مىرس ەتىپ كۇلەدى. و كىسىنىڭ مىنەز-قۇلقى ماعان ءمالىم. مۇنىسى:
— سول اتقا قالاي جەتەم دەپ شىداي الماي ءجۇرسىڭ-اۋ، باتىرىم،— دەپ ءالجاندى كەكەتە كۇلگەنى.
تەمەكەڭنىڭ بۇل مىنەزىنە مەن رەنجىپ قالام. «السىن، ءالجان دا السىن» دەيمىن كەنەت كەڭ پەيىلدەنىپ. جۇمىس بارىسى جاقسى. ءبىز كوڭىلدىمىز. تەك اندا-ساندا ارتىمىزدا قالعان زابويدىڭ ءون بويىن ارالاپ كەلىپ تەمەكەڭ:
— سۋ تىم كوپ اعۋدا. جوعارى جاقتىڭ ءبىر جەرىندە جارىق پايدا بولعان ءتارىزدى،— دەيدى باسىن شايقاپ.— ايتكەنمەن، ءبىزدىڭ زابويدىڭ العاشقى ەتكەن ەلۋ مەتردەي بويىن اعاش باعانالارىمەن بەكىتۋ كەرەك بولار... ۇنامايدى ماعان سول ارانىن توبەسى. سۋ جوعارعى جاعىنان كوپ تامشىلاي باستاپتى...
جىلان شىققان ادام الا ءجىپتى اتتاۋعا قورقادى. گرافينيا ۆينتەردىڭ شاحتاسىندا ءجۇرىپ تالاي ءقاۋىپتى باسىمنان وتكىزگەنىم بار. سوندىقتان مەن قارت كەنشىنىڭ ءسوزىن قوبالجي تىڭدايمىن. ال شاحتاعا ءتۇسىپ، ءالى باسىنان ەش قورقىنىش وتپەگەن قايسار بۇل سوزگە ەلەڭ دە ەتپەيدى.
— بالەن جىلدان بەرى تۇرعاندا، تاعى دا بىر-ەكى ايعا شىدار بۇل ارانىڭ توبەسى،— دەيدى ول،— وعان دەيىن كەرەك كەندى ءوزىمىز دە الىپ بولارمىز.
— شىراعىم، ءقاۋىپتى كورە تۇرا ەلەمەۋ ەرلىك ەمەس.
وعان قارايتىن قايسار بار ما! بولات بۇرعىسىن كەك تاسقا قالشىلداتا قاداي تۇسەدى.
اقشالوۆ تەككە قوبالجي باستاماعان ەكەن، اپات كۇتپەگەن جەردەن كەلدى.
ءبىز جاڭا عانا بۇرعىلاپ بىتكەن زابويدى ءوت-دارى اتقىزۋشىلار اتقىزىپ بولسىن دەپ ەزىمىز جۇرگىزىپ جاتقان شترەكتىڭ قالتارىسىندا وتىر ەدىك، جانىمىزعا ءالجان كەلدى.
اقشالوۆ امانداسىپ بولعاننان كەيىن:
— سۋ تىم كوبەيىپ بارادى، جوعارعى جاقتان ءبىر جارىق پايدا بولعان ءتارىزدى،— دەدى،— توبە تاسىن وپىرىپ تۇسپەسە جارار ەدى...
ءالجان جەدەلدەتە جاۋاپ قايىردى.
— سۋ — جوعارعى جاقتان ەمەس، كورشىلەس زابويدان، ماركشەيدەرلەر بەلگىسىن دۇرىس جۇرگىزبەپتى. كەلەسى زابوي بىزدىكىنەن بيىكتەۋ، ورتاداعى سبويكا ارقىلى سىزدەردىڭ زابويىڭىزعا قۇيىلىپ جاتىر. سۋدى تەزىرەك ازايتۋعا تاعى ءبىر ناسوس قوستىردىم.
— ولاي بولسا جاقسى عوي... ءبىراق سۋ جوعارعى جاقتان سەكىلدى. تومەنگى تۇسقا اعاش تىرەۋلەر قويماسا بولماس.
ءدال وسى كەزدە ءبىزدىڭ جانىمىزدان تومەن قاراپ ءوق-دارى اتقىزۋشىلار جۇگىرىپ ءوتتى.
— قۋىستان شىقپاڭدار، ءقازىر اتقىزامىز،— دەدى بىرەۋى بىزگە داۋىستاپ ەتىپ بارا جاتىپ.
ءالجان ءوت-دارى اتقىزۋشىلاردىڭ سوڭىنان كەتپەكشى بولىپ ءسال ىڭعايلاندى دا، توقتاي قالدى. اقشالوۆتىڭ سەزىنە جاۋاپ بەرمەۋدى ىڭعايسىز كاردى بىلەم.
— مەن ءسىز ايتقان ءقاۋىپتى بايقامادىم عوي،— دەدى ول اقشالوۆقا.
— ءقازىر زابويدى اتقىزىپ بولعاننان كەيىن بارىپ قارايىق. مەنىڭ بولجاۋىم دۇرىس ءتارىزدى.
— جاقسى.
ءالجان تاعى كەتپەكشى بولىپ ەدى، قايسار قولىنان ۇستاي الدى.
— قايدا باراسىز؟ ءقازىر زابوي اتىلادى.
سويتكەنشە بولعان جوق، گۇرس ەتىپ العاشقى شپۋر اتىلدى، وعان ەكىنشىسى قوسىلدى، سودان كەيىن ىلە شالا ءۇشىنشىسىنىڭ داۋىسى شىقتى.
— ءتورتىنشى، بەسىنشى، التىنشى... ون ءبىرىنشى،— قايسار ءدۇرسىل شىققان سايىن بارماعىن جۇمىپ اتىلعان شپۋردى ساناپ جاتىر،— ون ەكىنشىسى قايدا؟
ءدال وسى كەزدە ون ەكىنشى شپۋر دا اتىلدى. قايسار قۋانىپ كەتتى.
— مىنە، ون ەكىنشىسى دە اتىلدى!—دەدى.
ءبىراق ونىڭ قۋانىشى ۇزاققا بارمادى. كەنەت وسى كەزدە زابويدىڭ ۇستىڭگى جاعى دىرىلدەي جونەلدى. جەر سىلكىنىپ، تاۋ قۇلاعانداي، الدىڭعى جاقتا گۇرس-گۇرس بىردەمەلەر قۇلاپ جاتىر. ءار گۇرسىلدەن ءبىزدىڭ تۇرعان قۋىسشامىز سەلك-سەلك ەتەدى. وسىنداي جاعداي بەس مينۋتتاي ۋاقىت الدى. بۇكىل ەلەكتر شامى سەندى. العاشقى گۇرسىل شىققاندا-اق ەسىك جاقتان سوققان لەپتىڭ كۇشىمەنەن قولىمىزداعى كاربيت شامدارى دا سەنگەن. زابوي ءىشى تاستاي قاراڭعى بولا قالدى. كەزگە تۇرتسە كورىنگىسىز. نە بولىپ كەتكەنىن ءبارىمىز دە ىشتەي سەزسەك تە، اۋىز اشار جايىمىز جوق. الدەن ۋاقىتتا بارىپ الدەكىمنىڭ:
— نە بوپ كەتتى؟!—دەگەن سۇراعى قۇلاعىما جەتتى.
بۇنى سۇراعان ءالجان ەدى. ءبىراق داۋىسى سونداي وزگەرىپ شىقتى، ازەر تانىدىم.
— قايسىدا شىرپى بار؟— دەدى تەمەكەڭ بايسالدى ۇنمەن، ءالجاننىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرمەي.
— قاپ، كەشە عانا شىلىمدى تاستاپ ەدىم.
داۋسىنان تانىدىم، بۇنى ايتقان قايسار. ول ءقازىردىڭ ەزىندە دە قالجىڭىن قويار ەمەس. قالتامدى اقتارىپ جارتى قوراپ سىرىڭكە تاپتىم.
— تەمەكە، مەندە بار.
— اكەل بەرى.
اقشالوۆ شىرپىمەن ءسونىپ قالعان كاربيت شامىن جاقتى. ءبىز وتىرعان قۋىس ەمىس-ەمىس جارىق بولادى. ەندى مەنىڭ ەسىك جاقتا ۇرپيە قالعان ءالجانعا كەزىم ءتۇستى. قورىققاننان ماعان ونىڭ بويى كىشىرەيىپ كەتكەندەي كورىندى. ءوز ويىما ءوزىم ەزۋ تارتتىم دا قويدىم. «بۇل، ارينە، باياعى وشپەندىكتىڭ سالدارى، ايتپەسە ونىڭ بويى نەگە قىسقارا قويسىن». تەمەكەڭ ورنىنان تۇرەگەلدى.
— سەندەر قوزعالماي وسى ارادا وتىرا تۇرىڭدار،— دەدى ول. ءسويتتى دە، اقىرىن جىلجىپ شىعىپ كەتتى. سۋدى شاپىلداتىپ تەمەن قاراي بارا جاتقانىن ەستىپ وتىرمىز. انە، ول توقتادى. الدەن ۋاقىتتا سۋ تاعى شالپىلداي باستادى. بۇل، ارينە، كەلە جاتقان تەمەكەڭ. مەن ويىمدى اياقتاپ تا بولعان جوقپىن، ول ءبىز وتىرعان قۋىسقا كىردى.
— ءوزىم دە وسىلاي بولار دەپ ويلاپ ەدىم،—دەدى ول باياعى ءبىر سالماقتى داۋسىمەن،— زابويدىڭ الدىڭعى جاق توبەسى قۇلاپتى. شاماسى، قىرىق-ەلۋ مەتردەي بولۋ كەرەك. قۇلادى دەيمىن-اۋ، بۇنىم بەكەر بولار. توبە تۇسىنداعى تاۋ جىنىسى سول قالپىمەن وپىرىلىپ تۇسكەن. ءبىزدى قۇتقارۋ ءۇشىن ول تاۋ جىنىسىن ارعى جاعىنان بۇرعىلاپ اتقىزۋ كەرەك. بۋعان كەم دەگەندە ەكى كۇن كەتەدى. ال سۋ ساعات سايىن كوبەيەدى عوي...
بىرەۋمىز دە ءۇن جوق. تەمەكەڭنىڭ حابارى ۇستىمىزدەن قارا تاسپەن باسىپ تۇنشىقتىرىپ تاستاعانداي. پارتورگ قايتادان سويلەدى.
— بىزگە ءقاۋىپ ازىرگە سۋدان. ناسوس بىتكەندى دە قۇلاعان تاۋ جىنىسى كومىپ قالىپتى. ەگەر ءبىر ون ساعاتتىڭ ىشىندە قۇتقارىپ ۇلگەرمەسە، بۇل زابوي سۋعا تولادى.
— الدەن-اق، تولا باستاعان جوق پا،— دەدى قايسار. ونىڭ قالجىڭ شىنىن ءتۇسىنۋ قيىن.— مەنىڭ اياق جاعىم شىلپ-شىلپ ەتەدى. مۇمكىن، زابويدىڭ جوعارعى جاعىنا بارىپ وتىرعانىمىز دۇرىس بولار. و جاق بيىكتەۋ عوي...
جوق، قايسار ويناپ وتىرعان جوق سەكىلدى.
— ازىرگە بارۋعا بولمايدى،— دەدى تەمەكەڭ،— جاڭاعى اتىلعان زابويدىڭ گازىن سۋ سورىپ العانشا وسى جەردە بولۋىمىز كەرەك...
تاعى دا تىم-تىرىس بولا قالدىق.
— تەمەكە،— دەدى قايسار تىنىشتىقتى ءبولىپ،— بۇرىن مۇندايدى كورىپ پە ەدىڭىز؟
— وتىز جىل شاحتادا جۇمىس ىستەسەڭ نە كەرمەسسىڭ! بۇل تەمىربەكتىڭ باسىنان نە وتپەدى دەيسىڭ.
— وندا سول باسىڭىزدان وتكەن وقيعانىڭ بىرەۋىن ايتىپ بەرىڭىزشى،— دەدى قايسار،— ۋاقىت ءوتسىن...
— تۋ، قايسار-اي، سەنىڭ دە قالجىڭىڭ بىتپەيدى ەكەن.— تەمەكەڭنىڭ كۇلگەن داۋىسى ەستىلەدى،— ءدال ءقازىر سونداي اڭگىمەنىڭ ۋاقىتى ما؟
قايساردىڭ دا تاقا جەتىسىپ وتىرماعانىن مەن بىلەمىن. وعان ءبىراق بۇل مينۋتتا ءدان ريزامىن. ءوزىنىڭ قالجىڭىمەن از دا بولسا ءبىزدىڭ قوبالجي تۇسكەن كوڭىلىمىزدى كوتەرگىسى كەلەدى. ءبىز تاعى دا ءۇن-تۇنسىز تىنا قالدىق. قانشا ۋاقىت وتىرعانىمىزدى بىلمەيمىن. تاعى دا قايسار تىنىشتىقتى ءبولدى.
— سابىر، ءقازىر ساعات قانشا بولدى؟—دەدى.
— جەتىگە بەس مينۋت قالدى.
— وندا ءبىز نەگە وتىرمىز؟ سمەنا ءبىتىپ قالىپتى عوي.
تەمەكەڭ مىرس ەتىپ كۇلدى دە قويدى. ءالجان باعانادان بەرى اۋزىن اشقان ەمەس. ول اشۋلانا قالدى.
— كۇلەتىن جەردى جاڭا تاپتىڭدار! ادام مۇنداي جاعدايدا كۇلمەيدى، جىلايدى.
— «جىلاعانعا بەرسە، مەن كۇندىز-تۇنى جىلاي بەرەر ەدىم» دەگەن ەكەن ءبىر سورلى،—دەدى قايسار،—جىلاعىڭ كەلسە جىلا. «باقا سيسە، كولگە سەپ» دەگەن، سەنىن، بىرەر تامشى كوز جاسىن عانا جەتپەي تۇرعان ءتارىزدى وسى ارانىڭ توپان سۋىنا.
بۇل جانجالدىڭ باسى ەدى. ءبىراق ءالجان ۇندەمەدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ول:
— ەندى نە ىستەيمىز؟— دەدى. ونىڭ داۋسىنان مەن ءبىر ەرەكشە ۇرەي ەستىدىم.— وسىلاي تاس قاپشىقتا بوستان بوس تۇنشىعىپ ولەمىز بە؟
ەشكىم وعان جاۋاپ بەرمەدى. جاعداي، شىنىندا دا، قيىنعا اينالعانىن كورىپ وتىرمىز. ءبىز مۇنداي كۇيگە ۇشىراعالى ءبىر جارىم ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى. سودان بەرى سۋ اجەپتاۋىر كوتەرىلىپ قالدى. قازىپ جاتقان زابويىمىز وڭتۇستىككە قاراي جوعارىلاي تۇسەتىن. مەنىڭ بايقاۋىمشا وسى وتىرعان قۋىسىمىزعا سۋ تاياپ قالعان ءتارىزدى. ءالجانعا ەمەس، ءوز ويىمدى مەن تەمەكەڭە ايتتىم. ءقازىر شاحتا باستىعى سول كىسى ەكەنى ايتپاي-اق ءمالىم ەمەس پە...
— گاز ءبىراز ءسىڭىپ بولعان شىعار. جۇرىڭدەر زابوي تۇبىنە بارىپ وتىرايىق،— دەدى و كىسى.
ءبارىمىز ءۇن-تۇنسىز سىعىرايعان جالعىز شامنىڭ سوڭىنان ەرىپ زابويدىڭ اتىلعان تاستارىنىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردىق. گازدى سۋ تارتىپ بىتۋگە اينالعان ەكەن، دەگەنمەن، ازداپ كوزدى اشىتادى. پارتورگ دەرەۋ شامىن ءسوندىردى.
— بۇل ارانى سۋ العانشا ءالى بەس-التى ساعات ۋاقىت كەرەك. مۇمكىن، بىزگە جاردەم كەلىپ تە ۇلگىرەر،— دەدى و كىسى. عاجاپ! تەمەكەڭنىڭ داۋىسى ءالى ءبىر دە وزگەرگەن جوق. سول باياعى سالماقتى قالپى.— مۇندايدا اۋا تەگىن ساقتاي ءبىلۋ كەرەك. كوپ قيمىلداماي، تىنىش وتىرۋعا تىرىسىڭدار.
ءبىز تاعى ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالدىق. قاي جاقتان قۇيىلىپ جاتقانى بەلگىسىز، تەك سارىلداعان سۋدىڭ داۋىسى ەستىلەدى. بۇل — ءقاۋىپ داۋىسى، ءبىراق كوردەي تىنىشتىقتى بۇزىپ، كوڭىلدى ەلەگىزىتەدى. بۇعان دا شۇكىرشىلىك، تەك شىركىن ادام داۋىسىنا نە جەتسىن. ۇندەمەگەن سايىن ءولىم سۇر جىلانداي اقىرىن سىرعىپ تاياي تۇسكەن سەكىلدى. جوق، ءبۇيتىپ ۇندەمەي وتىرا بەرۋگە بولمايدى. بىردەمە دەۋ كەرەك، ءومىر بارىن سەزدىرۋىمىز كەرەك. تەمەكەڭ دە وسىنداي ويعا كەلدى مە، ول تىنىشتىقتى ءوزى بۇزدى.
— قايسار، نە ويلاپ وتىرسىڭ؟— دەدى ءبىر كەزدە.
كورمەسەم دە سەزەم، قايسار اقشىل ءتىسىن جارق ەتكىزىپ كۇلىمسىرەدى.
— ۇيلەنۋ تويىم جايىندا ويلاپ وتىرمىن. وي، ايدى اسپاننان ءبىر-اق شىعارماقپىن. قازاقتارعا قويدىڭ باسىن، ورىستارعا تورايدىڭ سەمىز سۇبەسىن تارتىپ، اراق-شاراپتى سۋداي اعىزباقپىن.
— ۇيلەنۋ تويىم دەيسىڭ بە؟ ۇيلەنۋ ەر جىگىتتىڭ ەڭ اسقان قىزىعى عوي. قالىڭدىعىڭ كىم؟
— قالىڭدىعىن، كىم دەيسىز بە؟ قالىڭدىعىم — ءوزىم سەكىلدى كەنشى. ۆاگونەتكا ايدايدى. قاجۋدى بىلمەيتىن ءبىر جۋان بوكسە. ۇستىندە— بەرەزەنت. اياعىندا — ءدال وزىمدىكىندەي شوبال ەتىك.
— جەتىسكەن ەكەنسىڭ!
مۇنى ايتقان ءالجان. بىلەم، قايساردىڭ قالىڭدىعى جاڭا ءوزى ايتقانداي ەمەس، نازىك كەلگەن قارا تورى قىز. شاحتەرلەرگە كيىم بەرىپ تۇرادى. ادەيى ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى كوتەرەيىن دەپ قالىڭدىعىنا جوق قاسيەتتى جاپسىرىپ قالجىڭداپ وتىر. ەندى ول ءالجانعا تاپ بەردى.
— جۇرتتىڭ ءبارى سەن سەكىلدى اقبايانداي اق مارالدى قايدان تابا بەرەدى؟! مۇرتىنا قاراي — ىسكەگىڭ، ساباسىنا قاراي — پىسپەگىن. بىزگە سونداي قارا ءدۇرسىن دە التىن قازىنا.
ادام مۇنداي جاعدايدا كىمى تۋرالى ويلايدى ەكەن؟ اقباياننىڭ اتى اتالعاندا عانا كۇنى بويى مەن سول تۋرالى ويلاپ وتىرعانىمدى ۇقتىم. جوق، ونى ءبىر ماحاببات تۇرعىسىنان ەمەس، ءالجان تۇرعىسىنان. وسىدان بەس-التى كۇن بۇرىن ول ماعان اقباياننىڭ تاڭداعانىنا لايىق شىن اقيىق قىران ءتارىزدى كورىنىپ ەدى، ال بۇگىن سۋعا تۇسكەن تاۋىقتاي ابىگەرى كەتە قاپتى... وسىنداي ادامنىڭ قازاقتىڭ ەڭ سۇلۋ اققۋى اقباياندى الۋعا قانداي قاقىسى بار ەدى؟!..
ءدال مەنىڭ ويىمنان شىققىسى كەلگەندەي، وسى ساتتە ءالجان تاعى سويلەدى.
— ياپىرماي، وسىلاي بوستان-بوسقا ولەمىز بە؟ مۇندايىن بىلگەندە، بۇل قاراڭ قالعىر وڭتۇستىكتى قوزعامايتىن ەدىم عوي؟ قاپ! پارتورگ جولداس، ەڭ بولماسا ءسىز نەگە توقتاۋ سالمادىڭىز؟
— مەن بۇل ارانىن ءقاۋىپتى ەكەنىن ايتتىم عوي،
— قۇر عانا ايتۋ جەتكىلىكسىز. تاجىريبەڭىز بار، «توقتات» دەۋىڭىز كەرەك ەدى!
شاحتا قاراڭعىلىعى بۇرىنعىسىنان دا قويۋلانا تۇسكەندەي. ءالجان ماعان كورىنبەيدى. ءبىراق مەن ونىڭ داۋسى شىققان جاققا جيىركەنە قارايمىن. ءوز كۇناسىن بوتەنگە جاپقىسى كەلەدى. بۇدان ارتىق پاسىقتىق بولار ما؟ الدە ىستەگەن قىلمىسىنا اقتالارلىق دالەل ىزدەي مە؟ ولاي بولعان كۇندە ءالجاننىڭ بۇل دالباساسى تەك ونىڭ تابانسىزدىعىن كورسەتەدى.
مەنى ەزىنەن ءتىپتى جيىركەندىرە تۇسكىسى كەلگەندەي ول:
— ياپىرماي، راسىمەن بىزگە جاردەم جەتىپ ۇلگىرمەس نە ەكەن!— دەيدى.
ونىڭ ۇنىنەن بۇ جولى قۇر ولىمنەن قورىققاندىق قانا ەمەس، الدەكىمگە جالبارىنعاندىق، قايتسەم ءتىرى قالام دەپ جانتالاسقاندىق ەستىلەدى. تاعى كۇلىمسىرەيمىن. ەگەر وعان ءدال وسى مينۋتتا بىرەۋ «قۇدايعا جالبارىنىپ قۇران وقىساڭ ءتىرى قالاسىڭ» دەسە، ول ءسوزسىز موينىنا بۇرشاق سالىپ، كەزىنەن جاسى پارلاپ قۇران وقىر ەدى.
ارينە، جان بەرۋ وڭاي ەمەس. ونى مەن دە تۇسىنەم. جان بەرۋدىڭ قيىن ەكەنىن، تالاي رەت ءوز باسىما تۇسكەن سىن ساعاتتاردان دا جاقسى بىلەمىن. ءبىراق جان بەرۋ دە ءار ءتۇرلى بولادى عوي. بىرەۋلەر قىران قۇستاي جاۋعا قارسى شاۋىپ ەلەدى، بىرەۋلەر تاۋىق. ءتارىزدى ولەرىندە دە قوقىمنان كوزىن الماي جان تاپسىرادى. ءالجان راسىمەن سول تاۋىق بولعانى ما؟ مەن تاعى كۇلىمسىرەيمىن. تەمەكەڭنىڭ كاربيت شامى العاشقى ساۋلە بەرگەندەگى ءالجاننىڭ ءتۇرى كوز الدىما قايتا ەلەستەيدى. اۋماعان تاۋىق! سالى سۋعا كەتىپ سۇمىرەيگەن بيشارا تاۋىق!
اقبايان وسىنداي ادامدى قالاي سۇيگەن؟ مۇمكىن، سۇيمەگەن دە بولار؟ مەن بىلمەيتىن ءبىر جاعداي كەزدەسكەن شىعار؟ ومىردە ونداي جاعدايلار از ۇشىراي ما؟ حاۋاسسيعا سادىق تا وسىنداي جاعدايدا دۋشار بولعان جوق پا؟
سادىقتىڭ اتى اۋزىما تۇسسە، جۇرەگىم ورتەنىپ كەتەدى. جوق، ءولىم دەپ، مىنە، سادىقتىڭ ەلىمىن ايت! ول جاۋىنا قارسى ۇشقان اقيىقتاي سىن ساعاتتا ارمانىنا ءومىرىن قۇربان ەتتى! سادىقتىڭ كۇيى ەگەر ءالجاننىڭ باسىنا تۇسسە نە بولار ەدى؟ ءسوزسىز ءحاۋاسسيدىن قۇلىنا اينالار ەدى! وتاندى ساتۋشىلار وسىنداي ءومىر دەپ جابىساتىن قورقاقتاردان شىققان! مەن ءالجاندى ەندى بۇرىنعىمنان دا جەك كورە باستادىم. كىم بىلەدى ءقازىر وعان تيىسەر مە ەم، قايتەر ەدىم، مەنىڭ ويىمدى تاعى قايسار ءبولىپ جىبەردى.
— تەمەكە، ءسىز ەلىمنەن قورقاسىز با؟—دەدى ول.
— ولىمنەن قورىقپايتىن ادام بولا ما؟— دەپ جاۋاپ بەردى پارتورگ.— ءبىراق ولەدى ەكەنمىن دەپ بوستان-بوس كۇنى بۇرىن ابىگەرلەنۋدىڭ قاجەتى جوق. ءوزى بەرگەن جانىن قۇداي ءوزى الادى.
— سىزگە ولاي دەۋ جەڭىل،— دەدى اشۋلى ۇنمەن ءالجان.— اسارىڭدى اسادىڭ، جاسارىڭدى جاسادىڭ! ال ءبىز شە؟
ءالجانعا ەشكىم دە جاۋاپ بەرمەيدى. تەك مەن عانا ونىڭ سوزىمە تاڭ قالام. «ءالجان دا ءومىردىڭ قىزىعىڭ كورمەدىم دەي مە؟ اقباياننىڭ «سەن مەنىڭ سۇيەرىمسىڭ» دەپ ءبىر قاراعان قاراقات كوزىنىڭ ءلاززات وتى — بار ءومىردىڭ قىزىعىنا تاتىماي ما؟»
— ال مەن اجالدان قورىقپايمىن،— دەدى قايسار. مەن ونىڭ سوزىنە سەنەمىن.— تەك ءبىر-اق قانا ارمانىم بار، سول ارمانىمدى ورىنداسام، ءدال ءقازىر ءولىپ كەتسەم، قىڭق دەمەس ەدىم.
— ول قانداي ارمان؟— دەدىم مەن. سويدەدىم دە وزىمە-وزىم: «قالىڭدىعى شىعار ارمانى» دەپ ويلادىم.
جوق، قايساردىڭ ارمانى بوتەن بولىپ شىقتى.
— ءومىر بويى بار ارمانىم — ءبىر جاقسى داستان جازۋ،— دەدى. مەن ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەيمىن.
— داستان جازۋ؟
— نەمەنەگە تاڭىرقاي قالدىڭ. شاحتەردە تەك كەن شىعارۋدان باسقا ارمان بولۋعا ءتيىستى ەمەس دەيسىڭ بە؟— دەدى ول ءسال اشۋلى داۋىسپەن.—جوق، سابىر، ولەڭگە بالا جاستان اۋەسپىن، كوپتەن بەرى ءبىر داستان جازىپ ءجۇرمىن. ەگەر ءبىز بۇگىن سۋ باسىپ ءولىپ كەتسەك، داستانىم بىتپەي قالادى، بار وكىنىشىم سول عانا!
اينالايىن قايسار، قانداي جاقسى جىگىتسىڭ! قالجىڭىڭ بولسىن، شىنىڭ بولسىن سەن ءبىزدى تاعى دا ءولىم دەگەن قۇبىجىقتان ءارى الىپ كەتتىڭ! ءبىزدىڭ ويىمىزدى، سانامىزدى ءتىپتى ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە كىرمەيتىن ءومىردىڭ ءبىر ءبىز بىلمەيتىن قاناتتى سەزىمىنەن جەتەكتەي جونەلدىڭ! ولسەڭ — ولەرسىڭ، ءبىراق ارمانىڭ قانداي تاماشا ەدى! ولەڭ جازعىم كەلەدى دەگەنىن ءتىپتى جالعان اق، بولسىن، ءبىراق ءومىردىڭ تاتتىلىگىن قانداي يدەالعا بولەگەنىڭدى ءوزىن بىلەسىڭ بە؟ سەن كەنشى ەمەسسىڭ، اقىنسىڭ. جوق، اقىندىق سەزىمگە كوتەرىلە العان كەنشىسىڭ! مەن سەنىڭ قالجىڭىڭدى، كەيدە ءبىزدى كۇلدىرۋ ءۇشىن ايتاتىن وتىرىگىڭدى، جورتا ىستەيتىن قايسارلىعىڭدى ەندى عانا ءتۇسىندىم. سەن ءومىردى تەك كەن شىعارىپ، اس جەپ، بالا تاپقىزىپ قانا وتكىزگىڭ كەلمەيدى. ومىرگە وزىنشە بوياۋ بەرىپ، ونى سانگە بولەگىڭ كەلەدى. مىنە سول سان بوياۋىڭنىڭ ءبىرى ويدان شىعارىپ وتىرعان ءسوزىڭ «داستان جازىپ ءجۇرمىن» دەگەنىن بولار. سەن داستان جازباي-اق، قوي، ءبىراق بۇل ءسوزىڭ ءبىزدى قانداي اسەم سەزىمگە تولتىرعانىن، قانداي بيىك شىڭعا كوتەرگەنىن بىلەسىڭ بە؟
جوق، قايسار مەنىڭ ويىمنان دا جوعارى بولىپ شىقتى. ول شىنىندا دا داستان جازىپ ءجۇر ەكەن.
— سابىر، سەن مەنىڭ سوزىمە سەنبەگەن دەيسىڭ عوي،— دەدى ءسال مۇڭايا،— مەن شىن داستان جازىپ ءجۇرمىن. وسى جاڭا عانا بىرنەشە شۋماعىن شىعاردىم. تىڭداپ كور، مەنىكى قۇر اۋرە بولار.— ول مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەستەن ءوزىنىڭ جايشىلىقتاعى قايسارلىق مىنەزىنە باسىپ، شىعارعان شۋماعىن قاتتىراق كۇبىرلەي ايتا باستادى. مەن ونىڭ داستانىنىڭ وسى جەرىن ارتىنان ادەيىلەپ جاتتاپ الدىم.
سونداعى قايساردىڭ شىعارعانى مىناۋ ەدى:
ءولىمسىز ەش ءومىر جوق،
قورىقپايمىن مەن قالتىراپ.
جاڭا السام كەشە بەينە شوق،
سونە الام بۇگىن جارقىراپ.
ارىم تازا جاس جانمىن،
جاماندىقتان ۇيالعان.
ارمانىم جوق، دوستارىم،
ءومىردى شىن سۇيە العام!
سەرپىل، دوستار، قانەكەي!
باقىت، ەرلىك ادامدا.
وتەيىك ءبىز قور ەتپەي
ادام اتىن اجالعا!
— شىنىندا، جاقسى ولەڭ ەكەن،— دەدى ءباتيما،—و كىسى بۇل داستانىن ءبىتىردى مە؟
— جوق، بىتىرگەن جوق. بۇل ونىڭ ءومىر داستانى عوي، ومىرىمەن بىرگە بىتەدى،— دەدىم مەن، ءسويتتىم دە ءباتيماعا قارادىم،— سەن جاقسى ولەڭ ەكەن دەيسىڭ... شىنىندا، ءدال سول ساتتە بۇل جاقسى ەلەڭ ەدى، ءبىزدىڭ تۇنشىعا باستاعان جىگەرىمىزگە جىگەر بەردى. ءبىراق سەن بۇل ەلەڭ جايىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن، ءالجاننىڭ نە ايتقانىن ەستىگەن بولساڭ...
— ءيا، ول نە دەدى؟
ءالجان: «ءيتتىڭ قۇيرىعىن مايمەن سىلاساڭ دا، تۇزەلمەيدى». سەن ءجۇز جەردەن ولەڭ شىعارساڭ دا اقىن بولا المايسىڭ»،— دەدى قايسارعا.
قايسار كىتاپ جازاتىن اقىن بولامىن دەگەن ەمەس. ءالجان ونىڭ اقىن جاندى جىگىت ەكەنىن تۇسىنبەدى. مەن ءالجانعا بۇرىنعىمنان دا جيىركەنە قارادىم. وسىنداي ادامدى اقباياننىڭ قالاي جاقسى كەرگەنىنە ەندى شىن تاڭ قالا باستادىم.
قايسار ءالجاننىڭ سوزىنە ءمان بەرگەن جوق. وعان بۇرىلىپ تا قارامادى. تەك مەنەن تاعى دا:
— ساعاتىڭ قانشا بولدى؟— دەپ سۇرادى.
— تۇنگى ون،— دەدىم مەن. ءسويتتىم دە، كۇلىپ جىبەردىم.
— نەگە كۇلدىڭ؟— دەدى تەمەكەڭ.
— جىندانايىن دەگەن عوي،— دەدى مەن ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ ءالجان.
ءبىراق ونىڭ سوزىنە مەن دە اشۋلانبادىم. ويتكەنى ويىم باسقا جاقتا ەدى. مەن:
— تەمەكە،— دەدىم و كىسىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ،— وسىدان ون جىل بۇرىن سادىق ەكەۋمىز وسى تۇنگى ساعات وندى اسىعا كۇتۋشى ەدىك. سول ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى.
— نەگە كۇتەتىن ەدىڭدەر؟
— ەسىڭىزدە بار ما، ءسىز ول كەزدە كەشكى سمەناعا ساعات توعىزدا كەتەتىنسىز. ءبىز ءسىزدىڭ كەتكەنىڭىزدى ساعات ونعا دەيىن كۇتەتىنبىز. سودان كەيىن سادىق ەكەۋمىز باقشاڭىزعا ءتۇسىپ، كۇنىنە ون المادان ءۇزىپ الاتىنبىز. تاڭەرتەڭ ءسىز جۇمىستان قايتىپ كەلىپ الما اعاشتارىڭىزدىڭ الماسىن سانايتىنسىز. كۇننەن-كۇنگە وزىنەن-وزى كەمىپ بارا جاتقان المالارىڭىزدى كورىپ تاڭ قالاتىنسىز...
مەنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانىم شىنىم ەدى. مىس قازعاندا ەڭ العاشقى الما اعاشىن وتىرعىزعان وسى تەمەكەڭ بولاتىن. ءبىز جەتىنشى بولىمدە وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە تەمەكەڭنىڭ باقشاسىنىڭ الماسى بار بالا بىتكەننىڭ ارمانى بولاتىن. ون ءتۇپ الما اعاشى جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي قىپ-قىزىل شىرىن ءتاتتى الماعا سىڭسىپ تۇراتىن. وزگە بالالار سىم قورشاۋلى باقشاعا كىرۋگە باتا المايتىن. بۇنى تەك سادىق ەكەۋمىز عانا ىستەيتىنبىز. ءبىراق ۇرلىعىمىز شىعىپ قالماسىن دەپ، كۇنىنە ون المادان ارتىق المايتىنبىز. كۇز شىعا كۇندە تۇندەگى ساعات ونداعى ادەتىمىز وسى. تەمەكەڭ كۇز ابدەن جەتىپ، المالارىن جيناي باستاعان كەزدە عانا باقشاسىنا ءبىر سۋىق قولدىڭ كىرگەنىن سەزەتىن. اڭ-تاڭ بولاتىن دا قوياتىن. ءبىز وسى كاسىپپەن ەكى جىلداي شۇعىلدانعانبىز. ءبىراق بالالىق شاق مۇنداي كۇنانى ساعان كۇنا دەگىزگەن بە؟ مەنىڭ ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرعانىم وسى وقيعا ەدى.
— ءوي، تەنتەكتەرىم-اي،— تەمەكەڭ. قارق-قارق كۇلدى.— باسە، سول جىلدارى باقشام جەمىستى از بەرىپ ءجۇردى. كوگەرىپ شىعا باستاعاندا المالارى اجەپتاۋىر سەكىلدەنەدى دە، كۇز جيناعانىمدا ءتىپتى جوقتىڭ قاسى بولىپ شۇنتيا قالاتىن. بۇل سورلىلاردى قۇستار شۇقىپ جەپ كەتە مە ەكەن دەپ اعاشقا جامان تىماعىمدى كيگىزىپ تالاي قاراۋىل دا قويعام. سويتكەن قۇستارىم سەندەر ەكەنسىڭدەر عوي. كەش قايتقان بورىش ەكى ەسە باعالى بولادى دەيتىن ەدى جۇرت، ەرتەڭ ۇيگە بارعان سوڭ سونداعى باقشامنان العان المالارىڭنىڭ قۇنىن تولەيسىڭ!
— وسى تاس قاپشىقتان قۇتىلىپ شىعامىن دەپ ويلايسىڭدار ما سەندەر؟—دەدى ءالجان تەمەكەڭنىڭ «ەرتەڭ ۇيگە بارعان سوڭ» دەگەن سەزىنە اشۋلانىپ. ءسويتتى دە تابان تۇسىنا جەتىپ قالعان سۋدان شوشىپ، بىزدەن جوعارىراق، زابويدىڭ قۇرعاق جەرىنە بارىپ وتىردى،— كوپ بولسا ەندى ەكى ساعاتتا سۋعا تۇنشىعىپ ولەمىز.
— شىراعىم، جانىڭ قانداي ءتاتتى ەدى؟—دەدى پارتورگ انانىڭ ءسوزىن جاقتىرماي قالعانىن جاسىرماي، ءسال زەكىپ،— قاۋىپ-قاتەردە ءۇش ادامدى باسقارا العان ادام، جايشىلىقتا ءۇش مىڭ ادامدى باسقارا الادى دەيدى ەكەن اتالارىمىز، قالاي ءبىزدى وسى ۋاقىتقا دەيىن باسقارىپ كەلگەنسىڭ؟
— باسقارا المايتىنىمدى بىلسەڭ، باياعىدا الدىرىپ تاستامايسىڭدار ما؟ وندا مۇنداي اپاتقا ۇشىراماس ەدىك.
— ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى. قوي، شىراعىم، اقىماق ادام جۇزگە كەلگەندە دە اقىماق بولادى، مىڭ جاساسا دا سول اقىماق قالپىندا ولەدى. ءوزىڭ ىستەگەن قاتەڭە وزگەدەن اراشا ىزدەمەي، جايىڭا وتىر!
پارتورگتىڭ زەكي سويلەگەن سوزىنەن كەيىن ءوزىنىڭ قاتەسىن ءتۇسىندى مە، الدە باسقا ءبىر سەبەبى بار ما، ءالجان ۇندەگەن جوق. ءبىر مەزەت مەنىڭ بويىم شىمىرلاپ كەتتى. ءالجان ماعان تاياۋ وتىرعان. قىرىق گرادۋس ايازدا قالشىلداعان ادامداي، كەنەت مەنىڭ قۇلاعىم ونىڭ قورىققانىنان ءتىسى تىسىنە تيمەي ساقىلداپ وتىرعانىن شالىپ قالدى. ناعىز ءبىر قاسىما كولباقا كەلىپ قونا قالعانداي جيىركەنىپ، ودان الىسىراق بارىپ وتىردىم. دۇنيەدە تالاي قورقاق ادامدى كوردىم. ال الجاندىكى قۇر عانا قورقاقتىق ەمەس ەدى. ونىڭ بۇگىنگى قىلىعىندا قورقاقتىق تا، پاسىقتىق تا، ءولىم اۋزىندا تۇرسا دا، ءوز ايىبىنا بوتەننەن سەبەپ ىزدەۋ دە بار. قولىمەن ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرە الماۋ — بۇل ادامنىڭ ەڭ السىزدىگىنىڭ كۋاسى. وسىنداي ادامدى اقبايان ءسۇيدى، جارىم دەپ قۇشاعىنا كىردى. ال ءالجان ماعان كولباقا بولدى دا قالدى. اقبايان ءتارىزدى كىرسىز تازا پەرىشتەنىڭ سۇپ-سۋىق، قولىڭا ۇستاساڭ جىمىر، وسى كولباقانى جيىركەنبەي جارىم دەپ قۇشاقتاپ، «سۇيگەنىم» دەۋى مۇمكىن بە؟ جوق، مۇمكىن ەمەس. بۇل ارادا ءبىر سيقىرلى كۇش كىرىسكەن. جاس بالاداي سەنىمپاز اقباياندى الداعان. الداپ قولعا تۇسىرگەن. ونىڭ ەندى كوزىن اشۋ كەرەك. الدانعانىن ءبىلدىرۋ كەرەك. بۇنى اقبايان ءۇشىن ىستەمەسەم دە، سادىقتىڭ ارۋاعى ءۇشىن ىستەۋگە بورىشتىمىن. جاۋ قولىندا سونداي ەرلىكپەن جان تاپسىرعان اياۋلى جاننىڭ تۋعان قارىنداسى ءالجان ءتارىزدى كولباقانىڭ جارى بولۋعا ءتيىستى ەمەس. ءالجان ونىڭ تىرناعىنا تاتىمايدى. بۇنى بىلە تۇرا اقباياندى ودان اراشالاماۋ زور كۇنا. ۇندەمەي قالۋىم — جان جولداسىم سادىقتى قورلاۋ. ادام دەگەن اتتى قورلاۋ. ءوزىڭنىڭ ارىڭدى قورلاۋ. اقباياندى ءالجاننان قۇتقارۋ — مەنىڭ ادامگەرشىلىك مىندەتىم. ادام ءۇشىن كۇرەسۋدەن جوعارى باقىت بار ما؟ ولاي بولسا مەن ادام ءۇشىن، اسىرەسە ادامنىڭ شىن پەرىشتەسىنىڭ ءبىرى اقبايان ءۇشىن كۇرەسۋىم كەرەك. ونىڭ مۇنداي كۇيگە دۋشار بولۋى، ءالجان سەكىلدى دىمعا تاتىمايتىن ادامعا ەرگە شىعۋى — ءبارى ءبىزدىڭ، اقباياندى قورشاعان قوعامنىڭ ادام تاعدىرىنا نەمقۇرايدى قاراۋىنان تۋعان. ەگەر اقبايان وسى قالپىندا قالا بەرسە، ول دۇنيەدەگى ەڭ باقىتسىز ايەلگە اينالادى. ونداي حالگە جىبەرمەۋىمىز كەرەك. سوندا مەن نە ىستەمەكپىن؟ اقبايانعا بارىپ «سەنىڭ قالاعانىڭ جامان ادام، ايىرىل» دەمەكپىن بە؟ جوق، ونداي ويدان مەن اۋلاقپىن. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، ءالجاننىڭ جامان ادام ەكەنىن اقباياننىڭ ءوزى دە بىلەدى، بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. اقباياندى ءالجاننان قۇتقارۋ دەگەن ءسوز ماعان اقباياننىڭ قاتەسىن كەشىرۋ دەگەن ماعىنامەن ءبىر. تەك اداسقان جانعا قول ۇشىن بەرسەم، ءبارى ءوز قالپىنا كەلەتىن سىندى...
وسى ويدىڭ ءبارىن مەن سول تاس قاپشىقتا وتىرعاندا ويلادىم. ءوزىمىز ءتىرى قالامىز با، جوق پا — وندا شارۋا جوق. يليا ەرەنبۋرگ ايتىپتى عوي: «ادام ولۋىنە ءبىر كۇن قالعان ساعاتىندا دا ءومىرىن جاڭادان باستاسا كەش بولمايدى»،— دەپ. مەنىڭ ءدال وسى ساتتە بار ويىم، بار تىلەگىم ەزىمنىڭ ءتىرى قالۋىمدا ەمەس ەدى، وسى مينۋتتان باستاپ اقبايانعا دەگەن كوزقاراسىمدى وزگەرتۋدە، سول ءۇشىن كۇرەسۋدە بولاتىن.
ال بۇل كۇرەس قانداي بولۋ كەرەك، نەدەن باستالۋعا ءتيىستى — و دا ماعان بەلگىسىز. ازىرگە تەك اقباياننىڭ الدانعانىن ءتۇسىنىپ، قاتەسىن كەشىرە بىلسەم، ارعى جاعى وزىنەن-وزى تەز-اق شەشىلەتىن ءتارىزدى. سۋ جوعارى كوتەرىلە تۇسكەن ءار مينۋتتا: «ويپىرماي، وسىلاي ولگەنىمىز بە؟ ءيتتىڭ بالالارى نەگە تەزىرەك قيمىلدامايدى»،— دەگەن ءالجاننىڭ سىرتتاعى جۇرتتى بالاعاتتاي، ۇرەيلەنە شىققان داۋىسىن ەستىگەن سايىن، ءوز پىكىرىمە بەكىنە تۇسەم.
— اقباياندى ءالجاننان قۇتقارۋ دەگەن ءسوزدى، ءباتيما، سەن ءوزىمنىڭ ەسكى جارامنىڭ اۋزىن اشۋ دەپ تۇسىنبە،— دەيمىن جانىمداعى قارىنداسقا.— تاتيانام بارىندا، اقباياندى قانشا جاقسى كەرسەم دە، جۇبايىمنىڭ كوزىنەن ءبىر تامشى جاس شىعارۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەس ەدى.— ءباتيما ۇندەمەدى. ءسوزىمدى قايتادان جالعاي بەردىم،— سول سىن ساعاتتا ءالجاندى ابدەن تانىعاندىقتان ويىمدى تەك ادامگەرشىلىك سەزىم بيلەپ اكەتتى. اقباياندى ءدال ءبىر ايداھاردىڭ قۇشاعىندا جاتقانداي كوردىم. تەك ونى سول ايداھاردان قۇتقارۋ عانا تىلەگىم بولدى. ءبىراق بۇل تىلەكتىڭ قانشالىق قيىنعا تۇسەتىنىن مەن ويلامادىم. اسىرەسە اقباياننىڭ ءوز باسىنىڭ كىم ەكەنىن، ونىڭ ارمانى نەدە ەكەنىن ەسكە المادىم...
ءبىز ءتىل قاتىسپاي تاعى از ۋاقىت وتىردىق. مۇندايدا كىمنىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن ءبىلۋ قيىن. اسىرەسە، ءباتيما سەكىلدى تۇيىق ايەلدىڭ. ونداي ايەلدەردىڭ سىرىن اشۋ دا ءبىر، تەمىر شىنجىردى تاراتۋ دا ءبىر. مەن شاحتاداعى جايعا قايتا كوشتىم.
— سۋ كوتەرىلە-كوتەرىلە اقىرىندا ءبىزدىڭ تىعىلار جەرىمىز قالمادى. فوسفور كورسەتكىشى بار ساعاتىما قاراپ ەدىم، ون ەكى ەكەن. ءارى كەتسە ەندى ەكى ساعات. سودان كەيىن ءبارى دە بىتەدى. ءومىر دە، اقبايان دەگەن اۋرەڭ دە... ايتسە دە ولەر الدىندا جاقسى كەرگەن ادامىڭنىڭ قاتەسىن ءتۇسىنىپ، ونى كەشىرۋ كوڭىلىڭە قانداي جايلى تيەدى. بۇل قۋانىش سوناۋ تاياپ كەلە جاتقان اجالدىڭ سۋىق بەينەسىن ءسال جىلىتا تۇسكەندەي. ءولىپ كەتكەن كۇندە دە جۇرەكتەگى ءبىر جاراڭ جازىلىپ ولگەندەيسىڭ. قايساردىڭ «داستانىمدى ءبىتىرىپ ولسەم، ەكپەم جوق» دەگەن ءسوزى ەندى ساناما بۇرىنعىسىنان ءاناعۇرلىم انىق قوندى. ءيا، اقباياننىڭ ءالجانعا الدانىپ قوسىلعانى مەنىڭ دە وعان دەگەن وكپەمدى كەشىرتتى. ولەر الدىندا بۇدان ارتىق جەڭىلدىك بولار ما!
ءبىراق ءبىز ولمەي ءتىرى قالدىق. كەنەت ءبىزدىڭ القىمىمىزعا تاياعان مۇزداي سۋىق سۋ — مەيىرىمسىز اجال، بىرتىندەپ تومەن تۇسە باستادى. ازدان كەيىن ونىڭ الدەقايدا سىرىلداپ اعىپ بارا جاتقانىن ەستىدىك.
— ۋرا! ۋرا!—دەپ جاس بالاداي قۋانىپ ايقاي سالدى ءالجان.
ءبىز دە قۋانىشتى ەدىك.
— ءسىرا، ەسكى شتولنيا تۇبىنەن تەسكەن-اۋ،— دەدى تەمەكەڭ سۋ سىرىلىنا قۇلاعىن ءسال سالىپ،— ءوزىم دە سۇيتەر دەپ ويلاپ ەدىم،— جاڭا عانا جاققان كاربيت شامىنىڭ ساۋلەسىن قايسار ەكەۋمىزدىڭ بەتىمىزگە ءتۇسىردى. ءوزىنىڭ كوزىندە دە ۇلكەن قۋانىش. بىزگە ءۇن-تۇنسىز قاراپ تۇردى دا، اقىرىن كۇلىمسىرەدى.
— سابىر، ۇمىتپا، سادىق ەكەۋىڭ ۇرلاعان المامنىڭ ەرتەڭ تولەۋىن اكەپ بەرەسىڭ،— دەدى.
VII
ءبىزدىڭ تەمەكەڭ وسى جىلى ەلۋگە كەلگەن-دى. مىسقازعاندا ءبىر دە ءبىر شاحتەر ءوزىنىڭ ەلۋ جاسقا تولعانىن تويلاپ كورگەن جوق ەكەن. توي بولسا تەك باستىقتاردىڭ ەلۋ-الپىسقا تولعانى اتالىپ جاتاتىن. وسىعان ىزالانعانى دا بار شىعار، الدە ءبىر سەرپىلۋدى دۇرىس كەردى مە، تەمەكەڭ ەلۋ جاسقا تولعان مۇشەلىمدى اتاۋسىز تاستامايمىن دەپ بەلىن بەكەم بۋدى. نە بولسا و بولسىن، ايدى اسپانعا ءبىر شىعارۋدى ويلادى. ەكى ءجۇز ادامعا تاعام، اراق-شاراپ تاعايىندادى دا، ءوزىنىڭ كوڭىلى تۇسكەن ادامداردىڭ بارىنە دە «قۇرمەتتى بالەنشەكە، سەنتيابردىڭ ونى كۇنى مەنىڭ ەلۋ جاسقا تولعان سالتاناتتى مەرەكەمە كەلۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن» دەپ مەرەكەگە شاقىرۋ قاعازىن تاراتتى.
باس قوناقتارىنىڭ ءبىرى، ارينە، قايسار ەكەۋمىز. ءبىز تاتيانا ەكەۋمىز كەلدىك. قايسار وسىدان ءۇش جىل بۇرىن «كاربيت شامىن بەرەتىن بولمەدەگى» نۇرجامالعا ۇيلەنگەن. و دا كەلىنشەگىن ەرتە كەلدى. مۇندايدا قازاق قانداي داڭعوي كەلەدى. جانە سوعىس بىتكەننەن بەرى جۇرتتىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى بولاتىن. ەلۋگە تولعانىڭنىڭ قۇرمەتى دەپ بىرەۋ كىلەم، بىرەۋ پاتەفون اكەلىپ جاتىر. ءبىز دە قۇر قول ەمەسپىز. قايسار ەكەۋمىز بىرىگىپ ءبىر تاماشا راديوقابىلداعىش اكەلدىك. ول كەزدە مۇنداي زاتتىق از كەزى، بايقايمىن، ەشكىم بىزدەن اسقان سىيلىق اكەلمەگەن ءتارىزدى.
جۇرت شاحتانىڭ قىزىل بۇرىشىنا تەز-اق جينالدى. كەڭ بولمەنى اينالا قويعان ستولدىڭ ءۇستى سوعىستىڭ جاڭا عانا بىتكەنىنە قاراماستان تاعامعا لىق تولى. اراق-شاراپ تا جەتكىلىكتى. ارتىنان بارىپ بىلدىك، بۇنىڭ ءبارىن جۇمىسشىلار جابدىقتاۋ ءبولىمى ارقىلى رۋدنيك باستىعى بەكەنوۆ ءالجاننىڭ ءوزى تاعايىنداتىپتى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن بولعان جەر استىنداعى وقيعادان كەيىن رۋدنيك باستىعى پارتورگتان ۇنەمى قىسىلىپ جۇرەتىن، ۇياتىن وسىلاي جۋعىسى كەلدى مە، ايتەۋىر، تەمەكەڭ تويىنان ەشتەڭەنى اياتپاپتى.
تاس قاپشىقتا ءالجاندى اشكەرەلەۋگە قانشا ءتىسىمدى قايراعانمەن، ارتىنان قولما-قول وعان ەشتەڭە دەي الماعام. اقبايانعا دا جولىعۋعا ىڭعايىم كەلمەگەن. الدا-جالدا كەزدەسىپ قالعاندا «سەن جەر استىندا قورقاقتىق كورسەتتىڭ» دەپ ءاتى-جونى جوق وزىڭنەن-وزىڭ وعان قالاي تيىسەرسىڭ. ءسويتىپ بىرتە-بىرتە جەر استىنداعى بەرىك ويىم پىشىراي باستاعان. تەك اقباياندى كورگەن جەردە سويلەسكىم كەلىپ كەتەدى. ءبىراق ءوزىمدى-وزىم كۇشپەن توقتاتام. مەنىڭ ءسوزىمدى ونىڭ قالاي قابىلدايتىنىن قايدان بىلەيىن. «مەنەن ايىرىلعان سوڭ ءىشىڭ كۇيگەننەن بۇل سۇمدىقتى ويدان شىعارىپ ءجۇرسىڭ» دەسە، جۇرتقا نە بەتىممەن قارايمىن؟ قىسقاسىن ايتقاندا، تاس قاپاستاعى ءالجانعا دەپ تۇيىلگەن اشۋ، كۇنى وتكەن سايىن، قۇم بولۋعا اينالعان-دى.
ءبىراق سول شاحتا استىنداعى وقيعادان كەيىن ءبىر ۇققانىم: ماعان قۇر عانا بۇرعىشى بولىپ قالۋ جەتكىلىكسىز ەكەن. ەكىنشى رەت مۇنداي حالگە ۇشىراماس ءۇشىن ەڭ الدىمەن تەحنيكاعا، تاۋ عىلىمىنا ءوزىڭنىڭ كوزىڭ اشىق بولۋى كەرەك. سوندا عانا سەن «باستىق ايتتى، مەن ورىندايمىن» دەپ ءاتى-جونى جوق كورىنگەن ىسكە قۇلشىنا تۇسە قويمايسىڭ. نە ىستەسەڭ دە، قانداي قاۋىپكە بارساڭ دا، ءوزىڭنىڭ كوزىڭ جەتىپ باراسىڭ. وسىنى ويلاپ، مەن سىرتتان وقيتىن بوپ الماتى تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىنا ءتۇستىم. بۇعان ءوزىم ىشتەي اجەپتاۋىر قۋاناتىنمىن. «ءبىر بەس جىلدان كەيىن مەن دە ينجەنەر بولامىن» دەيمىن كەۋدەمدى كوتەرە. «بەكەنوۆ جولداس، اسىقپاڭىز، وڭتۇستىك كەنىن قالاي الۋ كەرەك ەكەنىن سوندا سويلەسەرمىز» دەيمىن ءوزىمدى-وزىم قوشامەتتەپ. ارينە، مەنىڭ بۇنىم ەت قىزۋلىق. ايتپەسە وڭتۇستىك كەنى ينستيتۋت ءبىتىرۋىمدى توسىپ بەس جىل كۇتىپ تۇرار ما؟
جۇرت تەگىس جينالىپ، تەمەكەڭ ايەل، بالا-شاعاسىمەن ( سەگىز بالاسى بار، الدى ون سەگىزدە) ۇلكەن ستولدى جاعالاي وتىرىپ بولعان سوڭ، ءالجان تويدى باسقارۋعا كىرىستى. ارينە، ءبىز «سەنىڭ بۇنىڭ قىزمەت بابىن پايدالانۋ، مەرەكە جۇمىسشىنىكى، ءبىز ءوزىمىز باسقارۋىمىز كەرەك» دەگەن جوقپىز. مەيلى، تەمەكەڭنىڭ ەلۋگە كەلگەنىنە ول بىزدەي قۋانا الاتىن بولسا، تويدى باسقارا بەرسىن-اق... مەن ىشتەي وعان سۇيسىنە دە قالدىم.
سامايىنا اق كىرگەن تولقىندى قويۋ شاشتى سۇستى تۇرىنە قارا گالستۋكتى قارداي اپپاق كويلەگى مەن كومىردەي قارا ترويكا كوستيۋمى قالاي كەلىسكەن دەسەڭدەرشى! توي تەمەكەڭدىكى ەمەس، وزىنىكى ءتارىزدى. باس ستولدىڭ ەڭ ورتاسىنان ورىن العان. وڭ جاعىندا بالا-شاعاسى مەن تەمەكەڭ. سول جاعىندا... جوق، بۇل ادام ەمەس، پەرىنىڭ قىزى! ەرتەگىدە كەزدەسەتىن ءبىر كورگەن ادام ەسىنەن ايىرىلا عاشىق بولىپ قالاتىن ناعىز اققۋ بەينەسىندەگى پەرىنىڭ قىزى! بۇل — اقبايان! كىم ونى ءقازىر ءالجانعا تيگەنىنە ون جىلدان اسىپ كەتتى دەر! باياعى ەزىم كەرگەن ون سەگىزىندەي. الدە ماعان سولاي كەرىنە مە؟ جوق، بايقايمىن، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزى اقباياندا. كول ۇستىندەگى قالىڭ قاز ىشىندە جەكە جۇزگەن اققۋدى كورگەندەرىڭ بار ما؟ ءبىزدىڭ ارامىزداعى اقبايان — سول اققۋ! ءوزى دە اپپاق. تەك ەكى ەلىدەي ەتىپ تىزىلگەن موينىنداعى مەرۋەرت مونشاعى مەن وسىنداي مەرۋەرتتەن ءورىپ قۇلاقتارىنا تاققان كىشكەنتاي سىرعاسى عانا كومىردەي قاپ-قارا. يىعىنا جابا سالعان ۇلبىرەگەن اق ءشالى سۇڭعاق كەلگەن جۇپ-جۇمىر اپپاق موينىنا قانداي جاراسىپ تۇر! مەن دە ەس جوق، وسىنداي سۋ پەرىسىن وزىمە ەرگە شىعادى دەپ جۇرگەن. ءبىراق... جانىنداعى ءالجانعا كوزىمنىڭ قيىعىن اۋدارام دا، ونىڭ وسىدان ءۇش جىلعى جەر استىنداعى قىلىعى ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ، اقبايانعا بوتەن كوزبەن قاراي باستايمىن. ءالجان سەكىلدى پاسىق، قورقاق ادامعا شىققاندا، ماعان شىقپايتىن نەسى بار ەدى! ءالجانعا قاراعاندا قايسار ەكەۋمىز شىن ادام ەمەسپىز بە؟ بۇل قاسيەتىمىزدى سونداعى تاس قاپشىقتا قالاتىن كۇنگى سىندا كورسەتكەن جوقپىز با دەيمىن ىشىمنەن. ءالجاندى ينجەنەر دەپ الدەقانداي ەتسە، ەكى-ۇش جىلدان كەيىن ينستيتۋتتى مەن دە بىتىرەم. سوندا كورەرمىز كىمنىڭ قولىنان نە كەلگەنىن!
سول وقيعادان كەيىن ءالجان وڭتۇستىك كەنىن الۋعا ءتىپتى جۋىماي قويعان. ال ينستيتۋتتى بىتىرمەي جاتىپ مەنىڭ بار ويىم — سول وڭتۇستىكتىڭ كەنىن قالاي الۋ. ديپلومدى دا وسى مىسقازعاننىڭ وڭتۇستىك كەن قويماسىن پايدالانۋ جايىندا قورعاماقپىن. «تەك ينجەنەر اتىن الايىن. ءالجان، سەنىمەن سوسىن سويلەسەرمىن» دەپ ويلايمىن، ءتۇبى ءالجاننان اسىپ تۇسەتىنىمە كۇنى بۇرىن ءماز بولىپ. ءبىراق ءالجاننان اسقانىمنان نە پايدا؟ اقبايان بۇنى كورەر مە؟..
— اقبايان شىنىندا دا قانداي سۇلۋ، قاراشى!—دەيدى مەنى اقىرىن ءتۇرتىپ، جانىمدا وتىرعان تاتيانا. ويعا شومىپ كەتكەن سورلى باسىم، الدىمەنەن ونىڭ نە ايتىپ وتىرعانىن تۇسىنبەيمىن. تۇسىنگەننەن كەيىن، تاتياناعا ىشتەي رەنجىپ قالامىن. «قاراشى دەيدى، اقباياننىڭ قانداي سۇلۋ ەكەنىن مەن بىلمەيتىندەي!»
ءدال وسى كەزدە ءالجان بوكالىن ۇستاپ ورنىنان تۇرەگەلدى.
— قىمباتتى اعا-ىنىلەر، اپا-قارىنداستار!—دەدى ول بوكالىن جوعارى كوتەرىپ.— بۇگىن ءبىز مىسقازعاننىڭ كوك تاسىنا بۇرعىلارىن العاشقى قاداعان ارداگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى — ءقادىرلى تەمەكەڭنىڭ ەلۋ جاسقا تولعانىن مەرەكەلەۋگە جينالىپ وتىرمىز. بۇل توي جالعىز تەمەكەڭنىڭ تويى ەمەس، وسى وتىرعان كوپتىڭ اقىلشىسى، شاحتا پارتيا ۇيىمىنىڭ كوسەمى، ساياسي جەڭىستەرىمىزدىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى...— ءالجان تەمەكەڭنىڭ ۇزاق جىل شاحتا پارتورگى بولعاندىعىن «شاحتا كوسەمى»، «ساياسي جەڭىستەرىمىزدىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى» دەپ ادەيى كوتەرىپ ايتىپ تۇر. ول ەندى قاتار وتىرعان قايسار مەن ماعان ءبىر قاراپ قويدى،— مەن تەمەكەڭدى كۇندەلىكتەگى ءىس جۇزىندەگى عانا ەمەس، باسىمىزعا ءقاۋىپتى ساعاتتار تۋعان ۋاقىتتارىمىزدان دا بىلەم. بۇگىنگى تويدا وسىدان ءۇش جىل بۇرىن جەر استىنداعى اپاتتا كەزدەسكەن ءولىم شەڭبەرىندە بولعان ءتورت ادام بارمىز. باسىمىزعا تۋعان سول ءبىر اۋىر كەزەڭدە ءبىز بۇگىنگىدەي تاماشا قۋانىشتى كورەمىز دەپ ويلاعان جوق ەدىك،— قايسار مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. قايساردىڭ مىنەزىن بىلەتىن مەن «بەكەر قوزعادىڭ-اۋ، ءالجان، بۇل اڭگىمەنى» دەدىم ىشىمنەن. ءبىراق رۋدنيك باستىعى قايساردىڭ قىلىعىن بايقاپ قالسا دا، ءمان بەرمەگەن ءتۇر كورسەتىپ، ءسال كىبىرتىكتەي ءسوزىن جالعاي بەردى.— راسىن ايتسام... ءبىز تاس قامالدىڭ ىشىندە ابىرجىپ نە ىستەرگە بىلمەي دە قالىپ ەدىك. ءبىراق بىزگە تەمەكەڭ رۋح بەردى. اجالدى قايمىقپاي قارسى الۋعا ۇلگى كورسەتتى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىز ءالىمدى دە جەڭدىك. ءومىر ءۇشىن ەڭ اقىرعى دەمىمىز بىتكەنشە قاۋىپ-قاتەرگە شىداپ باقتىق،— وسى ايتىپ تۇرعان سوزىنە ەزى سەنگەندەي ءالجاننىڭ ەكى كوزى جايناپ، داۋىسى ءبىر ءتۇرلى شابىتتانا شىقتى،— سول سەبەپتى وسى توستى،— دەدى ول ەندى جۇرتتى قىراعى كوزىمەن ءبىر شولىپ،— قايتپاس بولات سەمسەر، مىسقازعان الىپ قىراندارىنىڭ ءبىرى، قۇرمەتتى كەنشىمىز تەمەكەڭنىڭ ءبىزدىڭ باعىمىز ءۇشىن، ەل-جۇرتىنىڭ باعى ءۇشىن ەلۋ جاسىنا تاعى ەلۋ جاس قوسىپ، جەڭىستەن-جەڭىسكە جەتە بەرۋى ءۇشىن الىپ قويالىق،— دەدى.
جۇرت دۋ قول شاپالاقتادى. بىرىنە-بىرى سوقتىرىلعان شىنىلار سىڭعىرلاي ءان قوسىپ، كەڭ بولمە قۇلاققا جاعىمدى دىبىستارعا تولدى.
ءبىرىنشى شەشەننەن كەيىن ەكىنشى شەشەن سويلەدى. تەمەكەڭنىڭ تىزەرلەس سەرىكتەرى، وزىنەن ەكى جاس كىشى جۇبايى — قالامپىر، بوتەن شاحتانىڭ قوناققا شاقىرىلعان ۋاكىلدەرى — ءبارى دە كەزەكتەسە توست كوتەرىپ جاتىر. ماعان دا بىر-ەكى اۋىز جىلى لەبىز كورسەتۋگە تۋرا كەلدى. تەمەكەڭ ءوزى دە العىسىن ايتىپ، جۇرتقا بوكال كوتەرتتى. تەك قايسار عانا توست كوتەرۋدەن باس تارتتى. ءالجان وعان ءسوز بەرگەندە دە، «مەن ءسوزىمدى سوڭىنان ايتام» دەپ كونبەي قويدى.
بۇنى، ارينە، قايسار بوسقا ىستەپ وتىرعان جوق. ءىشىم سەزەدى، ءبىر بۇلىك شىعارۋى مۇمكىن. باعاناعى مىرس ەتىپ كۇلۋىندە دە ءبىر گاپ بار. ءبىراق نە ىستەمەك؟ تۇرىنە قاراساڭ جاي ءبىر قالجىڭداپ بىرەۋگە تيىسپەسە، بالەندەي بۇلىك شىعاراتىن بەلگى جوق. اق جارقىن، بار ىقىلاسىمەن-اق ءىشىپ وتىر. «تەمەكەڭ تويىندا ىشپەگەندە قايدا ىشەمىز؟ دەپ قويادى، ءتىسىن اقسيتا كۇلىپ. كوپ ىشە الماعانمەن دە كەۋ-كەۋلەپ، «سۇلۋ جەڭەشە، جانە كوتەرىپ قويىڭىز» دەپ قالجىڭداي اقبايانعا دا بىر-ەكى ريۋمكا الدىرتىپ تاستادى. اقباياننىڭ اپپاق بەتىنە قان جۇگىرىپ، ۇلكەن ءمولدىر كوزىندە ويناقشىعان ءبىر جالىندى نۇر دا پايدا بولدى. ءالسىن-السىن كۇلە دە باستادى.
ءبىراق قايسارعا سەنۋ قيىن. ول ارباعا جاڭا ۇيرەنگەن جىلقى ءتارىزدى. كادىمگىدەي دۇرىس ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، بىردەمەدەن سەكەم السا، بوتەن جاققا بۇرا تارتۋى وپ-وڭاي. ونىڭ مۇنداي «تەنتەك» مىنەزىن تالاي كورگەم. ارينە، بۇنىسى ءبىر قيقارلىقتان، نە بۇزىقتىقتان شىقپايدى، وزگەنىڭ ىستەگەنى ميىنا قونباسا، نە ءوز جولىن دۇرىس دەپ ساناسا، باسىنان التىن جاۋدىرىپ قويساڭ دا، ءوز ايتقانىنان قايتپايدى. كوڭىلى نەنى قالاسا، سولاي قاراي بۇرا تارتادى. بۇنداي ادەتى ماعان ابدەن ءمالىم. تالاي رەت اشۋلانعانمىن دا، ەندى كورمەيمىن دەپ تە كەتكەم. ءبىراق ونىسىز جۇرسەم، بىردەمەم جەتپەيتىندەي، قايتا ورالاتىنمىن. وسىنداي ءىستىڭ ءبىرى، سىرتتان وقيتىن ينستيتۋتقا تۇسەتىن كەزىمدە بولدى. ينستيتۋتقا الدىمەن قايسار ەكەۋمىز بىرگە ءتۇسۋدى ۇيعاردىق. ول قازاقشا توعىز جىلدىقتى بىتىرگەن-دى. ەمتيحانعا دايىندايتىن ءبىر ينجەنەر جىگىتتى مۇعالىمدىككە الدىق. ءبىر ايداي بىرگە دايىندالدىق. بايقايمىن، زاتى زەرەك قايسار وقىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. ءبىراق ونىڭ كوڭىلىندە باسقا بىردەمە جاتقان ءتارىزدى. كۇننەن-كۇنگە ساباققا سالقىن قاراي باستادى. ءبىر كۇنى ماعان: «سابىر، ينستيتۋتقا سەن ءتۇس. مەن تۇسپەيمىن»،— دەدى. «نەگە؟» — دەسەم؛ «سول. جۇرتتىڭ بارىنە ينجەنەر بولۋ مىندەت ەمەس قوي. مەن تاس قوپارۋ ءۇشىن جارالعان اداممىن. قۇدايدىڭ سول بەرگەن جازمىشىندا قالامىن»،— دەپ جاۋاپ بەردى. مەن وعان وقۋ كەرەك ەكەنىن، وقۋ — ادامنىڭ سانا-سەزىمىن كوتەرەتىنىن، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ تەحنيكا زامانى ەكەنىن، كوممۋنيزمگە جەتۋ ءۇشىن دە ءبىلىم كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، ابدەن قىزىل تەر بولدىم. ءتىپتى كونبەگەننەن كەيىن، كىسىنىڭ ارمانى قۇر عانا شاحتەرلىك توڭىرەكتە قالماۋ كەرەكتىگىن ايتىپ كورىپ ەدىم، ول: «جۇرتتىڭ ءبارى اگرونوم بولسا، جەردى كىم جىرتادى؟ جۇرتتىڭ ءبارى ينجەنەر بولسا، كەندى كىم قازادى؟ مەن ءوز ماماندىعىمنىڭ تەحنيكاسىن جاقسى بىلسەم، بۇكىل دۇنيەدەگى تەحنيكانى ءبىلۋدىڭ ماعان قاجەتى قانشا؟ وقىعان ادام عانا سانالى بولسا، كوردىك قوي انا جىلى جەر استىندا ءالجان باستىقتىڭ قانشالىق سانالى ەكەنىن! ماعان جاي كەنشى بولۋ دا جەتەدى»،— دەپ، ايتقانىما كونبەي قويدى. اقىر سول ايتقان سوزىندە تۇردى. ينستيتۋتقا تۇسكەن جوق. ءبىراق بۇرعىشىلىق ونەرىن قۇدايداي مەڭگەرىپ الدى. جانە ءوز ماماندىعىنا بايلانىستى تەحنيكالىق جاڭا بىردەمە بولسا ونى بىلگەنشە اسىعادى. وسىنداي اۋەسقويلىعىنىڭ ارقاسىندا «ەرجانوۆتىڭ ارباسىن دا» قوياردا قويماي ءجۇرىپ ىسكە اسىردى. قايساردىڭ ەزى بىلەتىن تاعى ءبىر «اۋرۋى بار». ول باياعى ولەڭ جازۋ. ءبىراق ونى ەشكىمگە دە كورسەتپەيدى. جەر استىنداعى قيىندىقتا سىرىن اشىپ قالعانىنا وسى ۋاقىتقا دەيىن وپىق جەيتىن ءتارىزدى. ونىڭ بۇل ادەتى ماعان ۇنايدى. اركىمنىڭ جۇرت ءۇشىن ەمەس، ءوزى ءۇشىن ءبىر قيالى، ارمانى بولۋى كەرەك قوي. ونى وزگەگە ايتۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ قامىققانىڭدا كوڭىلىڭدى جادىراتسا، شارشاعاندا سۇيەنىشىڭ بولسا، ودان ارتىق ول ارماننان، ول قيالدان ساعان نە كەرەك؟ قايساردىڭ وسى جاسىرىن جۇبانىشى ولەڭى. ال مەندە ونداي نە بار؟ اقبايانعا دەگەن باياعى ءبىر كەيدە جوعالىپ، كەيدە قايتا پايدا بولىپ، پۋنكتير سەكىلدى بىتپەيتىن ءبىر ماحابباتىم با؟ مۇمكىن سول شىعار، مەن قايدان بىلەيىن...
ءبىراق تاتياناعا كوزىم تۇسسە بولعانى وزىمنەن-وزىم وسىنداي ويىم ءۇشىن جەرگە كىرەردەي بوپ ۇيالام. تاتيانانى ايايمىن، ونىڭ كوڭىلىن ەش ۋاقىتتا دا جەر ەتكىم كەلمەيدى. جانە ءۇش جاسار قىزىمىز بار. ەگەر كۇنالى بىردەمە ويلايتىن بولسام، سول كىشكەنتاي سابيىمە جاماندىعى تيە مە دەپ زارە-قۇتىم قالمايدى. باسىم جۇمىر پەندەمىن عوي، الدەقالاي كۇنا ىستەي قالسام، سونىڭ جاماندىعى سابيىمە ەمەس، ەزىمە ءتيسىن دەپ تىلەيمىن.
ال ءقازىر قايساردان بوسقا قاۋىپتەنگەن سەكىلدىمىن. ول بۇگىن ءتىپتى ايرىقشا كوڭىلدى. قايداعى جوق قۋلىق، كۇلدىرگى سوزدەردى ايتىپ، قىنابىنان سۋىرىلعان بولات سەمسەردەي جارق-جۇرق ەتەدى. الدە بۇنىسى سۇراپىل الدىنداعى نايزاعايدىڭ ويناۋى ما؟
جۇرت ارى-بەرى ىشكەننەن كەيىن توپ-توپقا ءبولىنىپ اڭگىمە قۇرىپ، نە بولماسا جيىلىپ الىپ ءان سالۋعا كىرىستى. كەيبىرەۋلەر كوريدورعا شىعىپ بيلەپ ءجۇر. سولاردىڭ ءبىرى قايسار مەن اقبايان. قايساردىڭ سول كەزدەگى «پاريج كۇمبەزدەرىنىڭ استىندا» اتتى فيلمدەگى فرانچەسكا گاال ايتاتىن «حاۋدۋ-يۋ-دۋ» ءانىنىڭ ىرعاعىمەن فوكستروتتى بيلەپ، اقباياندى كوريدوردا دەدەكتەتىپ جۇرگەنىن بىر-ەكى رەت كوزىم دە شالىپ قالدى. الدەنەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءىشىم كۇيىپ كەتتى. اتتەن، نە كەرەك، ول كەزدەگى مودا — فوكستروت، تانگو، ۆالس-باستونداردى مەن بىلمەيمىن، ايتپەسە اقباياندى مۇمكىن مەن دە بيگە شاقىرىپ قالار ما ەدىم، قايتەر ەدىم؟ اقبايان شىعار ما ەدى، شىقپاس پا ەدى؟ پەرفوراتوردان بوتەن قولىنا ەشتەڭە المايتىن قايساردىڭ بۇل بيلەردى قايدان ۇيرەنگەنىنە تاڭ قالام. جالپى العاندا قايساردىڭ، بايقايمىن، مەن بىلمەيتىن سىرى كوپ. قاي جاعىنان قاراساڭ دا، اسەم بولىپ كورىنەتىن اسىل تاس ءتارىزدى ول. قايساردىڭ زاتى، تابيعي جاراتىلىسى ەرەكشە بىتكەن جان ەكەنىنە مەنىڭ كوزىم تاعى ءبىر جەتكەندەي...
ءبىر كەزدە جان-جاعىما كەز سالسام، ءبىر ستولدىڭ باسىنا ءالجان، تەمەكەڭ، اقبايان، تاتيانا، نۇرجامال، قالامپىر، مەن، قايسار تاعى بىر-ەكى موسقال جۇمىسشى ادام جينالىپ قالىپپىز. وزگە جۇرت ىشكەنى ءىشىپ، ال كەيىسى شامادان تىس قىزىپ الىپ، ءلايلىپ ءوز بەتتەرىنە كەتىپتى. مۇنداي تويدا جۇمىسشى ادامعا ءىشتىڭ دەپ كىم كىنا قويادى. مەن دە كىنا قويعىم كەلمەيدى. ءبىز جاڭاعى ايتقان ادامدار، وزگەلەردەن بولەك جينالىپ قالىپپىز. بۇنىڭ قالاي بولعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ءبارىمىز بىرگە وتىرمىز. مىنە، وسى جەردە مەن قايساردىڭ تاعى دا ءبىر اسقان قاسيەتىن كەردىم. الدەنەنى ايتىپ شۋىلداسىپ جاتقان توپتىڭ ىشىنەن ءبىر كەزدە قولىنا ءبىر بوكال شامپان قۇيىپ الىپ قايسار ورنىنان تۇرەگەلدى. جاڭا عانا ستول باسىنا كەلەر الدىندا، اقبايانمەن بيلەپ جۇرگەن كەزىندە قىزۋ سەكىلدى ەدى، ءقازىر ءتىپتى ەشتەڭە ىشپەگەن ادامداي لەپ-لەزدە سالماقتى تۇرگە ەنە قالىپتى.
— دوستارىم، بوكالدارىڭدى تولتىرۋلارىڭدى سۇرايمىن،— دەدى ول بارىمىزگە جايلاپ قاراپ.— الجەكەڭ بەرگەن باعاناعى توستى مەن ەندى كوتەرمەكپىن. جانە ءسوزىم تەمەكەڭ جايىندا ەمەس، الجەكەڭ جايىندا بولادى. سوندىقتان توستارىڭدى مولتىلدەتە قۇيۋلارىڭدى وتىنەم. اسىرەسە، ءسىز، سۇلۋ قارىنداس اقبايان...— قايساردىڭ بەتىندە كەنەت مىسقىل كۇلكى پايدا بولدى،— بۇل جولى ريۋمكاڭىزدى اقپەن تولتىرىڭىز.
— جۇرتتان الا-بوتەن اق ىشەرلىك مەنىڭ نە جازىعىڭ بار؟—دەدى اقبايان ازىلدەي كۇلىپ، داۋىسى كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىرلاپ.
— جازىعىڭىز كوپ، قارىنداسىم،— دەدى ويىن شىنىن ارالاستىرا كۇلىمسىرەي قايسار،— الدىمەنەن ەرىڭىز جايىندا ايتىلاتىن قۇرمەتتى ءسوزدى تىڭداپ الىڭىز...
ءىشىم قىپ ەتە قالدى. قايساردىڭ ءالجاندى جالپى جەك كورەتىنى ماعان ايان. ەندى ونىڭ قانداي «قۇرمەتتى» ءسوز ايتپاعى بەلگىلى. بۇنى ءالجاننىڭ ءوزى دە سەزىپ قالدى. ونىڭ بەتى قۋقىلدانىپ كەتتى.
— بۇگىن مەنىڭ مەرەكەم ەمەس ەدى عوي، قايسار،— دەدى ول كۇلگەن بولىپ،— مەن تۋرالى سويلەگىڭ كەلسە تەمەكەڭنىڭ تويىنان دا بوتەن تولىپ جاتقان ءماجىلىس، جيىن بار عوي.
— جوق، ايتسىن،— دەدى اقبايان جارقىن جۇزبەن. ءسويتتى دە ءسال كىدىرىپ،— ەگەر ودان بىردەمە وزگەرەتىن بولسا،— دەدى قاباعىن جوعارى كوتەرىپ، قايساردىڭ ءالجانعا تيىسكەلى تۇرعانىن اقبايان دا سەزىپ وتىرعانى بايقالىپ قالدى. ءبىراق ەرىمدى جاماندار دەپ اقبايان قايمىعار ەمەس. ءتىپتى ونى قورعاپ قارسى تۇرۋعا دا بار ءتارىزدى.
بۇنى قايسار دا سەزدى بىلەم. ول كەنەت موماقانسي ىرجيا كۇلدى. مەن ونىڭ كۇلە سويلەپ، قاتتى ۇراتىن ادەتىن دە بىلەم.
— مەن بىرەۋدى وزگەرتەيىن دەپ تۇرعانىم جوق، قارىنداسىم،— دەدى ول جايباراقات جىلى شىرايمەن.— تۇيەنىڭ ەدىرەيگەن ەركەشىن تەگىستەگىڭ كەلسە، ونى ارىقتات. ادامنىڭ جامان مىنەزىن وزگەرتپەك بولساڭ، ونى ءومىر تەگەۋىرىنىنە سال. مەنىڭ ويىم باسقادا ەدى. مىنا تەمەكەڭنىڭ تويىندا قۇر اقماعامبەتتى سىمىرە بەرگەنشە ءبىر كۇلدىرگى اڭگىمە ايتىپ، كوڭىلدەرىڭدى كوتەرەيىن دەپ ەدىم. ايتپا دەسەڭدەر، ايتپاي-اق قويايىن.
قايساردىڭ ايتايىن دەگەن سوزىنە بوتەن جول تاپقانىن مەن بىردەن ءتۇسىندىم.
— ايت،— دەدىم مەن.
— ايت،— دەدى وزگەلەر دە.
— سوندا ول كۇلدىرگى اڭگىمەڭىز ءالجان تۋرالى بولادى ما؟—دەدى اقبايان تومسارا ءتۇسىپ.
— ويپىرماي، قالقام-اي، الدىمەنەن تىڭداپ كورسەيشى. سوزىمنەن وزىنە كەرەگىڭدى تاۋىپ الارسىڭ.
— دۇرىس،— دەدىم مەن.
اقباياننىڭ ەرى تۋرالى ەشتەڭە سويلەتكىسى كەلمەگەنى مەنى تاڭ قالدىردى. ەرىنىڭ قانداي ادام ەكەنىن جاقسى بىلەتىنىن مەن ەندى ابدەن ءتۇسىندىم. ءسويتىپ تۇرىپ، ونى قورعاماق. ال مەن بولسام اقباياندى اياپ، ونىڭ كوزىن اشپاق بوپ ءجۇردىم-اۋ! قانداي سوقىر جانمىن! مەنىڭ ويىمدى قايسار ءبولىپ جىبەردى. ول ءسوزىن باستاپ تا كەتتى.
— اڭگىمە بۇ دۇنيەدە ەمەس، و دۇنيەدە بولعان،— دەدى قايسار كەنەت جىمىڭ قاعىپ،—-وسى وتىرعان ءبارىمىز پەيىشتىڭ الدىنداعى الاڭدا تۇرمىز، بۇ جالعاندا ىستەگەن كۇنامىزدى ۇمىتىپ كەتىپ، ءارقايسىمىزدىڭ دا ۇجماققا كىرۋگە دامەمىز بار. ءبىراق ونىڭ ەسىگى ءبىزدىڭ ديرەكتوردىڭ كابينەتىنىڭ ەسىگىنەن دە بەرىك قورعالعان. قولدارىنا گۇرزىسىن ۇستاعان اڭكىر، ماڭكۇردەن باستاپ، عازىرەتالىنىڭ وزىنە دەيىن كۇزەتتە تۇر. تىرىڭدە ەكى يىعىڭا وتىرىپ الىپ قويىن داپتەرلەرىنە ىستەگەن كۇناڭ مەن قىلمىسىڭدى جازىپ العان ازىرەيىل مەن جابىرەيىل دە وسى ارادا. ومىردە بولعان بار جاقسىلىعىڭ مەن جاماندىعىڭدى تارازىعا سالىپ ولشەپ ءمۇتۋالى تۇر. كىردىڭ ءبىر جاعى ءبىر مىسقال تەمەن تارتسا بولعانى، «مىنانى دوزاققا»، «مىنانى ۇجماققا اپار» دەپ ءامىر بەرەدى. ءتىرى: جۇرگەندەرىندە قىلمىستارى اشىلىپ، پروكۋرور مەن سوت جاساعان پروتوكولداردىڭ و دۇنيەگە كوشىرمەلەرى جەتكەن تالاي سابازدار دوزاقتا شىرىلداپ كۇيىپ جاتىر.
سول ۇجماققا كىرمەكشى كەزەكتە تۇرعان مەنى ءبىر پەرىشتە ۇستاپ الدى دا:
— دوزاقتىڭ قىزۋى ازايىپ بارادى. شاحتادان بارىپ كومىر اكەل،— دەيدى.
— جالعىز با؟—دەيمىن.
— جوق، قاسىڭا ءۇش كىسى ال،— دەيدى ول.
— كىمدى الايىن؟—دەيمىن مەن.
— بىلمەسەڭ مەن كومەكتەسەيىن. مىنا تەمەكەڭدى، جولداسىڭ سابىردى، باستىعىڭ ءالجاندى الۋىڭا بولادى. «مەن بولسام ءبىر ءسارى، جايىما جۇرمەي ولەڭ جازعان ەكەم. ال مىنا ۇشەۋىنىكى نە؟» دەيمىن. ۇشەۋى دە بۇ دۇنيەدە حالقىنا ادال ەڭبەك ەتكەن جاندار ەكەنى بارشامىزعا ءمالىم عوي. اسىرەسە، تەمەكەڭنىڭ اتى اتالعانعا تاڭ قالامىن. «ءسىرا، بىردەمە ىستەپ قويدى-اۋ دەيمىن ىشىمنەن، بەيشاراعا قارتايعاندا قيىن بولدى عوي. اسىرەسە، قۇرمەتتى شاحتەر دەگەن اتاعىمەن قۇداي تاعالانىڭ ساناسپاعانىنا نە دەرىمدى بىلمەيمىن. ەگەر وسىندايدا شيپاسى تيمەيتىن بولسا بۇل تەمىردىڭ، نەسىنە وسىنى بەرەمىز دەپ مەستكوم ءتورت كۇن قىزىل وڭەش بوپ ءماجىلىس وتكىزدى». شىداي الماي:
— تەمەكەڭنىڭ نە جازىعى بار؟— دەيمىن.
— سەن ءوزىڭ مىسىق تەكتەس جان ەكەنسىڭ عوي،— دەيدى پەرىشتە.— ءوزى پارتورگ بولا تۇرىپ، مۇحامبەت پايعامباردىڭ وسيەتىن بۇزىپ، ەلۋگە كەلدىم دەپ ءبارىندى اراق-شاراپقا لىقىلداتا تويدىرىپ، ەسىرتكەنى قايدا؟
ءبىز ءبارىمىز قايساردىڭ سوزىنە دۋ كۇلەمىز. ول ەندى ماعان كوز تاستايدى.
— يت تە بولسا جولداس ەدى، دوزاققا كۇيسەم، ءوزىم-اق كۇيەيىن. بۇنىڭ وتقا جانعانىنان قانداي ماعان پايدا بار دەپ پەرىشتەدەن «سابىردىڭ كۇناسى نە» دەپ سۇرايمىن.
ءمۇتۋالى ماعان تۇكسيە قارايدى.
— بۇنىڭ كۇناسى سەنىكىنەن دە اۋىر،— دەيدى،— بەيىشتەن از ۋاقىت جەر بەتىنە سەرۋەندەپ كەلسىن دەپ جىبەرىلگەن ءبىر حور قىزى تۋرالى، قاتىن-بالاسى بولا تۇرا، ءالى كۇنگە دەيىن ويلاۋىن قويعان جوق.
مەن جەرگە كىرىپ كەتەردەي بوپ ۇيالام. باسىمدى كوتەرىپ تاتياناعا، اقبايانعا قاراۋعا بەتىم شىدار ەمەس. «اقباياندى جاقسى كورگەنى ءۇشىن» دەپ بەتىمە كۇنامدى بىلش ەتكىزبەگەنىنە قايسارعا ىشتەي ريزامىن...
«ال، ءالجاننىڭ نە جازىعى بار؟» دەپ مۇتۋالىگە تاعى سۇراق قويعان قايساردىڭ داۋسىن ەستيمىن. امالسىز باسىمدى كوتەرەمىن. قايسارعا اشۋلانارىمدى دا، اشۋلانباسىمدى دا بىلمەيمىن. ءبىر جاعىنان اقباياندى مەنىڭ ءالى ۇمىتپاعانىمدى ەستىرتكەنىنە ءدان ريزا. ال ەكىنشى جاعىنان قاتىن-بالاسى بار ادامعا...
— ءمۇتۋالى ماعان بۇل جولى رەنجىپ قالدى،— دەيدى قايسار.— ءاي، سەن ءالجاننىڭ كۇناسىن بىلمەيتىندەي، نە مالتاڭدى ەزىپ تۇرسىڭ. مارش!
— ار جاعىندا نە بولدى؟— دەدى كوزى جايناپ ءباتيما.— قايسار اعا اڭگىمەسىن نەمەن تىندىردى؟
— ەڭ قىزىعىنىڭ ءوزى وسىندا بولدى عوي،— دەدىم مەن ەرىكسىز ەزۋ تارتىپ كۇلىپ، قايساردىڭ سول كۇنگى قىلىعى كوز الدىما ەلەستەي.— قايسار ءبىز ۇشەۋىمىزدى ەرتىپ و دۇنيەنىڭ شاحتاسىنا الىپ باردى. سونىڭ ار جاعىندا وقيعانىڭ ءبارى ءدال انا جىلعى ءوزىمىز باسىمىزدان ەتكىزگەن وقيعادان اۋمادى. سونداعىداي ءبىز تورتەۋمىز دوزاققا كەمىر شىعارامىز دەپ ءجۇرىپ تاس قاپشىقتا قالدىق.
— ءيا، سوسىن؟..
— قاراسام، تويعا كەلگەن جۇرتتىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ستولعا جينالا ءتۇسىپتى. قايسار و دۇنيەدەگى شاحتا وقيعاسى دەپ ءبىزدىڭ ءوز شاحتامىزدا بولعان جاعدايدى بۇلجىتپاي ايتىپ بەردى. ايتقاندا قانداي! ولەرسىڭ! ناعىز ءبىر ارتيست ءتارىزدى ءارقايسىمىزدىڭ تاس قاپشىقتاعى قىلىعىمىزدى مۇنداي اينىتپاي تۇسىرسەيشى!
— اسىرەسە، ءالجاندى جەتىستىرگەن بولار؟
— اڭگىمەنىڭ بار ءتۇيىنى سوندا بولدى عوي. قايسار ءالجان بولىپ «ەندى ولەدى ەكەم» دەپ جىلاعاندا، ونىڭ قورىققان ءتۇرىن ءدال وزىندەي ەتىپ كەلتىرگەندە، ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلمەگەن ءبىر دە ءبىر جان قالماعان شىعار. ەگەر ءالجاننان باسقا بىرەۋ بولعاندا، ءوز بەينەسىن ءوزى كورىپ، ۇيالعانىنان تەسىك جەر بولسا كىرىپ كەتەر ەدى. ول سول سازارعان قالپىنان ءبىر بۇلك ەتكەن جوق.
— اقبايان شە؟ اقبايان نە ىستەدى؟ ەرىنىڭ قانداي ادام ەكەنىن كورىپ، قورلانعاننان ۇيدەن شىعىپ كەتكەن جوق پا؟
— جوق. ماعان سول كۇنگى اقبايان ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز بولدى. بۇرىن مەن ونى ارشىل، نامىسىن جوعارى ۇستايتىن ەرەكشە جان دەپ تۇسىنەتىن ەدىم. ال ول كۇنگى اقبايان مەنى تاڭ قالدىردى. قايساردىڭ سوزىنە قورلانعان دا، شامدانعان دا جوق. ەرى ءۇشىن قىزارۋدىڭ ورنىنا، ول ءبىر ەرلىك ىستەگەندەي پاڭدانا وتىردى دا قويدى. الدە جۇرتتىڭ ءبارى كۇلكى ەتكەنگە وزىنشە قىر كورسەتكەنى مە، بىلمەيمىن.
— جۇرت كۇيەۋىنىڭ پاسىقتىعىنا كۇلىپ جاتقاندا، پاڭداناتىن نە بار؟ ويتكەنشە ولگەن جاقسى ەمەس پە؟
— بىلمەيمىن. تەك قايسار جۇرتتى قىران-كۇلكى ەتىپ اڭگىمەسىن بىتىرگەندە عانا، ول سازارىپ وتىرعان ەرىنە: «قايساردىڭ اڭگىمەسى و دۇنيەدە بولاتىن اڭگىمە عوي، و دۇنيەگە بارعان سوڭ كورەرسىڭ. ءتىرى تىرلىگىن ىستەۋ كەرەك. ءجۇر، قايتايىق»،— دەپ ورنىنان تۇردى دا، ەرىن ەرتىپ، ەشقايسىمىزبەن قوشتاسپاستان، ۇيدەن شىقتى دا كەتتى.
— اشۋلانعان ءتۇرى عوي. مۇمكىن، ول سەندەر جەر استىندا قالعاندا اڭگىمەنىڭ ءدال وسىنداي بولعانىن تۇسىنبەگەن شىعار.
— جوق، ول بارىنە دە ءتۇسىندى. قايساردىڭ «و دۇنيەدە» دەپ باسىمىزدان ەتكەن وقيعانى ايتىپ وتىرعانىن ول ءسوزسىز ۇقتى. ءبىراق مەنى تاڭ قالدىرعان باسقا جاعداي بولدى.
— قانداي جاعداي؟
— بۇرىن مەنىڭ تۇسىنىگىمدە اقباياننىڭ ءوزى قانداي كىرشىكسىز تازا اپپاق گۇلدەي بولسا، ونىڭ جانى دا سونداي اينا بۇلاق، ءموپ-مولدىر كورىنەتىن. ال ونىڭ ەرىم دەپ سۇيگەن ادامىنىڭ قانشالىق پاسىق ەكەنىن قايسار سوزىنەن ەستىپ وتىرسا دا، ەڭ بولماسا ءالجانعا ءبىر مارتەبە جيىركەنىپ، نە رەنجىپ قاراماعانى مەنى تاڭ قالدىردى.
— مۇمكىن، ەزى دە سول ءالجان ءتارىزدى پاسىق بولار. سۇلۋ گۇلدىڭ ءبارى بىردەي جۇپار اڭقي بەرمەيدى عوي.
— مەن دە وسىلاي ويلادىم. سودان كەيىن اقباياندى ءتىپتى ەسىمنەن شىعارۋعا تىرىستىم. ءبىراق مۇنىم قاتە ەكەن. قاتەمدى ون جىل وتكەن سوڭ بارىپ ءتۇسىندىم.
ءباتيما جىميا كۇلدى. مەن ونىڭ بۇل كۇلكىسىنەن ءبىر كەكەسىن بەلگى سەزىپ قالدىم.
— ون جىل ەتكەن سوڭ بارىپ ءتۇسىندىم دەيسىز بە؟— دەدى ول مەنىڭ ءوز ءسوزىمدى قايتالاپ،— ءسىرا، مىنا كوستيۋمىڭىزدى سول ۇيگە تاستاپ كەتكەن كۇنى تۇسىنگەن بولارسىز؟
«عاجاپ! تاعى مەنىڭ كوستيۋمىم اڭگىمە بولا قالدى! كوستيۋمىمدى مەن ول ۇيگە تاستاپ كەتكەم جوق قوي. جۇرەگىم قىسىلار الدىندا عانا شەشىپ ستولعا ىلگەن جوقپىن با ەدىم. ال ءباتيما بولسا... كەنەت مەن بىردەمەگە تۇسىنگەن سەكىلدىمىن. «جوق، جوق، ول مۇمكىن ەمەس!» ءبىراق ءباتيمادان ءوزىمنىڭ كۇدىگىمدى سۇراۋعا اۋزىم بارار ەمەس! ەگەر مەنىڭ سەزىكتەنگەنىم شىنعا اينالسا قايتەم؟ وندا ءومىر بويى ارمانىم بولعان «التىن قۇس» دەگەنىم... «جوق، جوق، ول مۇمكىن ەمەس!» اۋا جەتپەگەندەي ءبىر ءتۇرلى تىنىسىم تارىلىپ كەتتى. مەنىڭ نەدەن مازاسىزدانعانىمدى سەزدى مە، الدە ماعان ايتامىن دەپ ۇمىتىپ، جاڭا عانا ەسىنە ءتۇستى مە، ءباتيما:
— باعانا اقبايان جەڭگەي كەلىپ كەتتى،— دەدى.
بىرەۋ قاپاس بولمەنىڭ تەرەزەسىن اشىپ، تازا اۋا كىرگىزىپ جىبەرگەندەي، تىنىسىم كەڭىپ سالا بەردى. «باسە! مەنىڭ التىن قۇسىم ۇمىتپاسا كەرەك ەدى!» ءباتيما مەنى قۋانتقان ۇستىنە قۋانتا تۇسكىسى كەلگەندەي:
— انەۋگىدەن بەرى قولى تيمەپتى. قاراعاندىعا بارىپ قايتىپتى،— دەدى كۇلىمسىرەي،—- ءوزى بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋلانىپ كەتىپتى.
— قويشى؟!
ءباتيمانىڭ كوزى كەنەت ءسال تۇماندانا قالدى. «اقباياندى وسىنشاما نەگە جاقسى كورەدى؟» دەگەندەي ماعان ءبىر ءتۇرلى ويلانا قارادى.
— ءسىز ول كىسىنى بۇرىنعىڭىزشا سۇيەتىن ءتارىزدىسىز عوي،— دەدى كەنەت قاباعىن ءسال شىتىپ،— ال ول كىسى شە؟
«باسە، وسى اقبايان مەنى راسىمەن جاقسى كورە مە؟» نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇل سۇراق باسىما ءتىپتى كۇتپەگەن جەردەن كەلدى. ەگەر شىن جاقسى كورسە مەن مۇنداي بولىپ جاتقاندا...— قالاي-قالاي،— دەدى ءباتيما؟ «كەلۋگە قولى تيمەپتى. قاراعاندىعا بارىپ قايتىپتى. ءوزى بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋلانىپ كەتىپتى» دەگەن جوق پا؟ «ونىڭ سونشا كوڭىلىنىڭ كوتەرىلەتىنىندەي قانداي سەبەپ بار؟ مەن بولسام جاتقان ءتۇرىم مىناۋ».
اقبايان ەكەۋمىزدىڭ سوڭعى كەزدەگى كەزدەسۋىمىز باستالعاننان بەرى بۇل مەنىڭ وعان دەگەن ماحابباتىم جايىندا العاشقى رەت وزىمە-وزىم ەسەپ بەرە ويلانۋىم ەدى.
ۇزاق جىلدان كەيىن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا كەنەت پايدا بولعان بۇل ماحاببات دۇرىستاپ ويلاعان ادامعا راسىندا دا تۇسىنىكسىز-دى. ءومىرىنىڭ ەڭ جاس كەزىندە، ءلاززات جالىنى جۇرەكتى شىن كۇيدىرەتىن البىرت شاعىندا ول مەنى قيىپ كەتتى. ودان بەرى وتكەن مەزگىلدىڭ ىشىندە ەڭ بولماسا ءبىر رەت مەنى ەڭ العاشقى البىرت كەزىندەگىدەي جاقسى كورەتىنىن سەزدىرگەن جوق. ونى ۇمىتا جۇرگەنىم وزىنە ايان بولا تۇرىپ، قيىن جاقسى كورگەن ادام ەل بولماسا ءبىر وكىنىشىن بىلدىرمەس پە؟ ەگەر دە ەكەۋمىز بىردەي ءبىرىمىزدى-بىرىمىز جاقسى كورىپ، ۇزاق جىلدار بويى تاعدىر اۋرەسىمەن قوسىلا الماي كەلىپ، ءتۇبى بارىپ تابىسقان بولساق، وندا ؛ ءبىر ءسارى. ونداي ماحاببات— ۇزاق ساقتالعان ماحاببات، ەكەۋمىزگە دە اياۋلى بولارى ءسوزسىز. ال ەكى ادامنىڭ بىرەۋىنىڭ عانا جاقسى كورۋى — ءبىزدىڭ قالعان ءومىرىمىزدىڭ باقىتتى وتۋىنە تىرەك بولا الادى ما؟ ال سونشاما جىل بويى ماعان تەك سالقىن كوڭىل ءبىلدىرىپ كەلىپ، كەنەت اقباياننىڭ شىرپىداي تۇتانا قالار قانداي سەبەبى بار؟ جاس جان ەمەسپىن. وزگە قاسيەتىمدى بۇرىن نەگە كورمەگەن؟ الدە ءبىر كەزدە ءالجانعا كوڭىلى اۋعانداي مەنىڭ اتاعىما، دارەجەمە قىزىعا ما؟ ولاي بولعان كۇندە اقباياننىڭ ماعان دەگەن سەزىمى جالعان سەزىم ەمەس پە؟ جوق، باسىما التىن قۇس جالعان سەزىممەن قونار بولسا، مەن باقىتتى بولا المايمىن.
«اتاق، دارەجە» دەگەن سوزدەرىمە سوڭىنان تۇسىنىك بەرەرمىن، مەنىڭ ءدال ءقازىر بۇلاي ويلاۋعا سەبەبىم بار...
عاجاپ! اقبايان تۋرالى ويلاي باستاسام-اق ءبىر بۇيرەگىمنەن ءباتيما دا كەلىپ شىعادى. نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، ەكەۋى كوز الدىمدا قاتار تۇرا قالادى. ءبىرى وڭ كوزىمدى، ال ەكىنشىسى سول كوزىمدى العانداي. ارينە، كوركەمدىك، سىمباتتىلىق جاعىنان اقبايانعا كىم جەتسىن! مۇمكىن ايەلگە قۇر عانا ءتۇر جاعىنان ەمەس، ونىڭ اقىل-ويى، ادامگەرشىلىك جاعىنان دا قارايتىن جاسقا كەلگەندىگىمنەن بە، ايتەۋىر، بۇنداي تالاستا ءباتيما دا قالىسپايدى. اقبايان سۇلۋ بولسا، ءباتيما جاس. اقبايان كوپ جىلدار بويى ماعان تاكاپپارلىق مىنەز كورسەتىپ كەلسە، ءباتيما ەڭ العاشقى كەزدەسكەننەن-اق ءاردايىم كىشىپەيىلدىك، جۇمساق مىنەز، اقىلدىلىعىمەن كوڭىلىمدى اۋدارۋدا...
ماڭگى وشپەس ارمان بولىپ جۇرەك تۇبىندە ساقتالىپ قالعان سەزىم جاعىنان كەلگەندە، مەن ەش ۋاقىتتا اقبايانعا ءتىرى جاندى ايىرباستايمىن دەگەن جان ەمەسپىن. كوڭىلىم قانشا ادال بولعانمەن دە، بۇ تۇستان قاراعاندا ءتىپتى تاتيانا دا وعان پارا-پار كەلە المايتىن. مەنىڭ وسىنداي تاس قامال ارمانىمدى جوق جەردەن پايدا بولعان ءباتيما بۇزباق. ول مۇمكىن بە؟ جوق، مۇمكىن ەمەس ءتارىزدى. كيىمنىڭ جاڭاسى جاقسى، دوستىڭ ەسكىسى جاقسى. سۇيگەن ادامىڭ:— ول كيىمىڭ ەمەس، دوسىڭ. ولاي بولسا ماحاببات سامالى ءالى دە بولسا اقبايان جاعىنان سوعاتىنداي. دەمەك، سولاي بولسىن. ال وندا ءباتيما نەگە اقبايانمەن قاتار كوز الدىمنان كەتپەيدى؟ اقبايانمەن باسەكەلەسەر مۇنىڭ قانداي كۇشى بار؟ مەن كەزىمدى جۇمىپ، ويعا قالام.
«جوق، بۇنىڭ كۇشى شىندىعىندا، دەيمىن ىشىمنەن، ءباتيما مەنى شىن جاقسى كورەتىن ءتارىزدى».
مەنىڭ وسى ويىمنىڭ ۇستىنەن ءدال باسىپ، ونى شەگەلەي تۇسكىسى كەلگەندەي، ءباتيما كەنەت:
— ءالجان مەن اقباياننىڭ جيىرما جىل بىرگە وتكىزگەن ءومىرى باقىتتى ءومىر بولماعان ءتارىزدى،— دەيدى.
مەن ەلەڭ ەتە قالام.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— مۇنداي جايدى ءبىلۋدىڭ قانشا قيىندىعى بار؟ جامان اربا شيقىلداق كەلەدى، ال جامان پيعىل وزىنەن-وزى حابار بەرىپ تۇرادى. ەگەر ولار ءبىرىن-بىرى شىن ءسۇيىپ قوسىلعان بولسا...— ءباتيما ءسوزىن اياقتاماي الدەنەنى ويلاپ ۇندەمەي قالدى.
— ءيا، شىن ءسۇيىپ قوسىلعان بولسا؟
— اقبايان بۇيتپەس ەدى. ءاز باسىم...— ءباتيما تاعى دا الدەنەنى ويلانعانداي توقتاي قالدى. مەن ەندى بايقادىم، ءباتيما بىردەمەنى ويلاعاننان ەمەس، كوريدوردان ەمىس-ەمىس شىققان ءۇندى تىڭداپ ءسوزىن اياقتاماي توقتاي قالادى ەكەن.
سويتكەنشە بولعان جوق، كوريدوردان كەلگەن دىبىستى ەندى مەن دە ەستىدىم.
— قارىنداس،— دەيدى السىرەگەن داۋىس ازەر جەتىپ. ءباتيما ادەتىنشە تۇرا جونەلدى. «بۇل كىم بولدى ەكەن؟» دەپ مەن ءسال ويلاي ءتۇستىم دە، ءباتيمانىڭ سوزىنە اۋىپ كەتتىم. ءوزىڭ اۋرىپ جاتىپ، اۋرۋلاردىڭ قيىن جاعدايىنا كوندىگىپ كەتەسىڭ. سوندىقتان دا مەنىڭ ويىمدى قايتادان ءباتيمانىڭ ءسوزى بيلەدى. «اقبايان بۇيتپەس ەدى. ءوز باسىم...»
ارينە، ءباتيمادان ونداي قىلىق شىقپايدى. ال اقبايان بۇعان قالاي باردى؟ مەن قايتادان وي تەڭىزىنە شومىلا جونەلدىم. قانشا ويلاساڭ دا، ويدىڭ اتى وي. ول شىندىقتان اسىپ كەتە المايدى. ال شىندىق مەنىڭ ويىمنىڭ بۇرىس ەكەنىن كورسەتەدى. اقبايانعا عاشىقپىن دەپ قانشا بالبىراي ماناۋراسام دا، ورتاداعى سۋىق جيىرما جىلدىڭ ىزعارىن قانداي جىلىلىق جويماق؟ كەش اشىلعان قۇشاق بۇنى ىستەي المايدى. سوندا اقبايان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا قالعان كەزگە قانداي قۋات دانەكەر بولا الادى؟ ءالى دە بولسا تەك ماحاببات قانا! اقباياندى مەنىڭ جاقسى كورۋىم ايان... ال اقبايان شە؟ ونىڭ مەنى جاقسى كەرەتىنىنە قانداي دالەل بار؟ انەۋگى كەزدەسكەندەگى وقتىن-وقتىن سوققان جۇرەك تىنىسى ما؟ ءبىراق ول جۇرەكتىڭ تەك ماعان عانا سولاي سوعاتىنىنا سەنىمىڭ بار ما؟ ال سەنىمىڭ جوق ەكەن، ونىڭ سەنى جاقسى كورەتىنىنە قالاي كوزىڭ جەتەدى؟ جالپى، سەنىم جوق جەردە ماحاببات بار ما؟ ارينە، جوق. بۇنى بىلە تۇرا اقبايان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا شىن ءلاززات قۋانىشى جاس كەزدەگىدەي قايتادان پايدا بولا الادى دەيسىڭ بە؟ ءاي، بىلمەيمىن، بىلمەيمىن. تولىپ جاتقان كۇماندى ويلار مەنى تاعى شىرماي جونەلەدى. قايسىسىنا جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەي جاتىپ، الدەن> ۋاقىتتا تالماۋسىراي بارىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن...
VIII
مەن قالادا ءوستىم. ونەگە العان جەرىم: سوعىس، شاحتا، جۇمىسشى تابىنىڭ ورتاسى. ومىرگە دەگەن كوز قاراسىم. دا، وتانىما، ەلىمە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمىم دە — ءبارى وسى ءوزىم وسكەن ارانىڭ يدەالدارىمەنەن قالىپتاندى.. سولاردىڭ تىلەگىمەن، سولار ءۇشىن كۇرەسپەن شىنىقتىم. ال ءبىزدىڭ قوعامنىڭ شىرقىن بۇزاتىن ءاربىر جات كورىنىس مەنىڭ دە جۇرەگىمدى اينىتادى، سەزىمىمدى جيىركەنتەدى. مانساپقورلىق، بايۋ جولىن كوكسەۋ ءوز باسىڭنىڭ قامىن ويلاپ اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن ءجۇرۋ — ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ سالتاناتىن بۇزاتىن جەكسۇرىن جاماندىقتان ەكەنى ەگدە جۇمىسشى مەن تۇگىل، جاس بالاعا دا بەلگىلى. بۇعان بۇقپانتايلىق، جاعىمپازدىق، قورقاقتىق تا قوسۋ قاجەت. وسى سەبەپتەن بولۋ كەرەك، تاس قاپاستاعى قىلىعىنان كەيىن مەن ءالجاندى كورسەم دىمقىل جەردە پايدا بولاتىن قىرىق اياق قۇرتتى كورگەندەي جيىركەنەتىندى شىعاردىم. تار قاپاستا وتىرعاندا اقباياندى اياپ، ەگەر امان قۇتىلسام ونىڭ ەرىنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ كوزىن اشۋعا بەل بۋىپ ەدىم. جارىققا شىققاننان كەيىن بۇل ويىمنان قالاي قايتقانىم ەزدەرىڭە ءمالىم. ءالجاننان جيىركەنگەندىگىم سونشالىق ءتىپتى اقباياننىڭ ەزىنە دە كەنەت كوڭىلىم قالعانداي بولدى. وسىنداي جامان ادامدى كورمەي جۇرسە، بۇنىڭ ەزى دە ودان الىس كەتپەگەن بولدى دەپ ويلادىم. ارينە، بۇنىم اعاتتىق ەكەن. سەزىمىمدى اشۋعا جەڭگىزبەۋىم كەرەك ەدى. ءبىراق ول كەزدە مەنىڭ قولىمنان ونداي اقىلعا سالۋ كەلمەدى. سوندىقتان دا اقبايانمەن مەن تاس قاپاستان قۇتىلعاننان كەيىن سويلەسپەدىم. سول سويلەسپەۋدىڭ ارقاسىندا بىرتە-بىرتە ءالجاننىڭ شىلىعى دا ەسىمنەن شىعا باستادى. ءتىپتى ونىڭ بۇ دۇنيەدە بار ەكەنىن ۇمىتۋعا اينالدىم. بۇنىڭ ءبارى، وقۋشىم، بۇرىن ايتىلعان سىرلارىم عوي. ءجاي، اشەيىن، كەزى كەلىپ قالعان سوڭ ەسىڭە سالىپ جاتىرمىن.
ءيا، ۋاقىت نەنى ۇمىتقىزبايدى. ۋاقىت ءالجان تۇگىل ءالجاننان مىڭ ەسە سوراقى قيانات ىستەگەن ادامنىڭ قىلمىستى ءىسىن دە ۇمىتقىزادى. ايتپەسە بۇكىل ەۆروپانى قانعا بوياعان ناپولەوندى وسى كۇنى قاھارمانعا، سوعىس دارىنىنا اينالدىرار ما ەدى بۇ جۇرت؟ ال قان ىشەر گيتلەردى دە اقتاپ العىسى كەلەتىندەر از با امەريكا، ەۆروپادا. وسىنىڭ بارىنە ۋاقىت ايىپتى. قانداي قايعى، قاسىرەتتى، ايۋاندىقتى ەسىمىزدەن شىعارۋعا تىرىساتىن سول ۋاقىتتىڭ اۋەنىنە بەرىلگىش ءبىز ايىپتىمىز. قاستىڭ ىستەگەن قاستىعىن ەش ۋاقىتتا دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەگەر ونىڭ قىلمىسىن ۇمىتار بولساق، سول قىلمىستىڭ جولىنا ءوز ۇرپاعىنىڭ ءتۇسىپ كەتۋى دە مۇمكىن...
كەنەت مەنىڭ جۇرەگىم ۋداي اشىپ كەتتى. ءدال وسى ويلاپ جاتقان ويىم وسىدان ەكى جىل بۇرىن بولعان ءبىر وقيعانى كوز الدىما ەلەستەتىپ جىبەردى.
ايدام ينستيتۋتقا تۇسەر جىلدىڭ جازىندا مەن الماتىعا بارعام. ونداعى ويىم — قىزىم ينستيتۋتقا ەمتيحان بەرەتىن كەزىندە باسى-قاسىندا بولۋ. جانە كوگىلدىر ورماندى الماتىنىڭ ساياسىندا ازىن-اۋلاق دەم الىپ راقاتتانۋ. بۇل ءبىر استانانىڭ جاقسى كەزى ەدى. گۇل بىتكەن قاۋىزىن اشىپ، كۇلتەسىن كۇنگە شومىلدىرعان تاماشا شاق — ايدام ەمتيحانىن جاقسى وتكىزىپ جاتتى. كوڭىلىم كوتەرىڭكى، جايدارى. قازاقتىڭ ءوسىپ قالعان ۇل-قىزدارىن كورىپ، مەنىڭ دە ايدام وسىلارداي بولادى دەپ بولاشاق قۋانىشقا الدىن الا ماس بولىپ، وزىمنەن-وزىم شاتتانا تۇسەم. كەيدە كەشكە تامان كينوعا بارام (بۇل كەزدە تەاترلاردىڭ ءبارى وبلىستارعا شىعىپ كەتەدى ەكەن). كەيدە كەشكە تامان كوشەلەردى قىدىرىپ قايتام. جازدىڭ سالقىن كەشىندە، قارلى الاتاۋ جاعىنان سامال جەل سوعىپ تۇرعان شاقتا، جاسىل كيگەن الماتىنىڭ تىنىش كوشەلەرىندە سەرۋەندەۋدىڭ ءوزى قانداي عانيبەت! قانداي راقات كەزەڭدەر دەسەڭدەرشى. كوشە بويى تولعان گۇلدەر جۇپار اڭقيدى، قالانىڭ ۋ-شۋى باسىلىپ، تەك تىنباي اققان ارىقتاردىڭ كۇمىس سىلدىرى عانا جاس كەزدەگى قۇربى-قۇرداستاردىڭ كۇلكىسىن ەسكە تۇسىرگەندەي، كوڭىلىڭدى قايداعى جوق ءبىر وتكەن كۇندەرگە جەتەكتەيدى... ارتىمدا تۇرعان ورىندىققا وتىرا كەتتىم. ءيا، ەندى ءبارى دە بەلگىلى!..
مىنە، ءقازىر توسەكتە جاتىپ، سوندا اقبايان ءۇشىن نەگە كۇرەسپەدىم دەپ وزىمە-وزىم تاڭ قالام. راس، ءالجاندى جەك كەردىم، ودان ماڭگى جيىركەنىپ كەتتىم. ءبىراق اقبايانعا مۇلدەم ويتە الدىم با؟ ۋاقىت وعان دەگەن وكپەمدى قايتا ۇمىتتىردى ەمەس پە؟ ول ماعان جاقىنداعان سايىن، الىستاي تۇسكەن تۇندەگى وت ءتارىزدى كورىنگەنمىن، مەن ودان الىستاي الدىم با؟ ارينە، كۇندەلىك تۇرمىسىندا سەن الىستاپ كەتتىڭ. ءبىراق قيالىڭدا، ەزىڭ دە سەنبەيتىن ۇمىتىڭدە سەن ودان الىستاي المادىڭ! قاشان دا بولسا ول قولىڭا تۇسپەس التىن قۇسىڭ بوپ قاق توبەڭدە ۇشىپ جۇرگەن جوق پا؟
ول نەگە كەلمەيدى؟ راسىمەن، اقبايان قايتادان التىن قۇسقا اينالعالى تۇر ما؟ كەلمەۋىنە قاراعاندا سولاي ءتارىزدى. ۇيگە بىرەۋ كىردى. بۇل كىم ەكەن؟ مەن كوزىمدى اشامىن. ماعان قاراپ كۇلىمسىرەپ ءباتيما تۇر.
— قالىڭىز قالاي؟ — دەيدى ول.
مەن جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا:
— اقبايان كەلدى مە؟ — دەيمىن ءوزىمدى-وزىم ۇمىتىپ كەتىپ.
ءباتيمانىڭ بەتىندەگى كۇلىمسىرەگەندە پايدا بولعان نۇرى سونە قالادى. ايتسە دە ول سىرىن وپ-وڭاي بەرگىسى كەلمەيدى.
— جوق،— دەيدى جايباراقات ۇنمەنەن،— كەلەتىن شىعار.
مەن ەندى اقىرىن كۇلەمىن.
— نەگە كۇلەسىز؟ — دەيدى ول.
جوق، ءباتيما ادال، تازا مىنەزىمەن مەنى ەندى اقباياننان بۇرا تارتادى:
— باتەش، وسى مەن اقباياننىڭ اتىن اتاسام، سەن نەگە رەنجي قالاسىڭ؟
— كۇلگەن سەبەبىڭىز سول ما؟
— ءيا.
— وندا مەن رەنجىمەيمىن.
— نەگە؟
— ءسىز ءۇشىن.
— ال ءوزىڭىز ءۇشىن شە؟
— وندا رەنجيمىن.
— نەگە؟
— ماعان ۇنايدى عوي.
ءباتيما كۇرسىنەدى.
— سىزگە دە ۇنامايدى. ول جامان ايەل. سىزگە ۇناۋى مۇمكىن ەمەس. ءسىز ونىڭ تۇرىنە، ادەمىلىگىنە قىزىعاسىز. شىن ماحابباتقا بۇل جەتكىلىكسىز.
— ومىردە ءبىر-اق رەت سۇيۋگە بولادى عوي. قالعانىنىڭ ءبارى سونىڭ ءار بوياۋداعى قايتالاۋى.
— ءبىراق بوياۋ دا ءار ءتۇرلى بولماي ما؟ وڭاتىنى بولادى، وڭبايتىنى بولادى. ءبىرىنشى ماحابباتتىڭ دا تەز وڭار اسىرە قىزىلى از با؟
مەن ۇندەي الماي قالام. ءباتيما راسىن ايتىپ تۇر عوي دەيمىن ىشىمنەن، شىنىندا دا ءبىزدىڭ اقبايان ەكەۋمىزدىڭ ماحابباتىمىز سول تەز وڭار اسىرە قىزىلعا ۇقسادى ەمەس پە؟ وندا قازىرگىمىز نە؟ مەن تاعى وزىمە-وزىم كۇلەمىن. «مۇمكىن بۇنىمىز جاڭاعى ءوزىم ايتقان سول العاشقى ماحابباتتىڭ باسقا بوياۋداعى قايتالاۋى بولار؟ ال بۇل بوياۋدىڭ اسىرە قىزىلدان دا تەز وڭباسىنا كەزىڭ جەتە مە؟»
مەن ەندى ءباتيماعا ويلانا قارايمىن. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ءدال بۇگىنگىدەي اشىق سويلەسۋ بۇرىن بولعان ەمەس. بۇل نە؟ ءبىر قادام جاقىنداي ءتۇسۋىمىز بە؟ الدە الىستاۋىمىز با؟
— ءار بوياۋدىڭ وڭارىن، وڭباسىن سىناپ جۇرەتىن ءسىز دە جاس ەمەسسىز،— دەيدى كەنەت ءباتيما مەنىڭ ويىمدى ءبولىپ،— شەشۋىڭىز كەرەك.
سويدەيدى دە، ءوزى قىزارىپ كەتەدى. «بەيشارا ءباتيما، نەنى شەشۋ كەرەك دەيدى؟» مەن وعان بۇرىنعىدان دا بەتەر ويلانا قارايمىن. «ماعان سالسا مەن باياعىدا-اق شەشكەن جوقپىن با؟ ەندىگى شەشىم اقباياندا عوي. ءباتيما بۇنى قالاي تۇسىنبەيدى؟»
جوق، ءباتيما تۇسىنەتىن سەكىلدى.
— ءبارىبىر اقبايان ءسىزدىڭ تەڭىڭىز ەمەس،— دەيدى ول قايسارلانا مەنىڭ كوڭىلىمە قاراماي.
«وندا ءباتيمانىڭ نەسى بار؟» مەن اشۋلانعىم كەلدى، ءبىراق اشۋلانا المايمىن. قاسىمدا وتىرعان ءباتيما ماعان ءوز باقىتىن ءوزى قورعاي المايتىن ءبىر قورعانسىز جان سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. مەن اقىرىن ونىڭ قولىنان ۇستايمىن. ءباتيما قولىن قايتىپ المايدى. ساۋساقتارى ءدىر-دىر ەتەدى. جوق، ونىڭ ساۋساقتارى ەمەس، دىرىلدەگەن مەنىڭ ساۋساقتارىم. بۇل نە؟ العاشقى ماحابباتتىڭ، باسقاشا قايتالاۋى ما؟ بۇ جولعى شىنىندا دا وڭبايتىن بوياۋ بولسا قايتەرسىڭ؟
نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، ءومىر بويى باتيمامەن وسىلاي وتىرا بەرسەم ەكەنمىن دەيمىن. ءباتيما دا سونى تىلەيتىن ءتارىزدى. ءبىراق ءبىزدىڭ ايتقانىمىز بولمادى. بىرەۋ ەسىك قاقتى.
— كىرىڭىز! — دەدى ءباتيما ورنىنان تۇرەگەلىپ كەتىپ.
بۇل — قازىكەن ەكەن. قايساردىڭ جالعىز ۇلى. الماتىدا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا وقيدى. مەنىڭ ايدامداي بۇ دا ەكىنشى كۋرستا. جاقىندا جاتتىعۋ جۇمىسىن ەتۋگە وسى مىسقازعانعا كەلەدى دەگەن قايسار. بالاسى ءوزىنىڭ جولىن قۋعانىن اكەسى ماقتان ەتەتىن. «ءوزىم ءتىرى تۇرسام، نەمەرەمدى دە، شوبەرەمدى دە شاحتاعا تۇسىرەم. كورسىن سوسىن ءبىزدىڭ تۇقىممەن سويلەسىپ جۇرت. بۇرىنعىلار بالەنشە بايدىڭ، تۇلەنشە ءبيدىڭ ۇرپاعىمىز دەپ داۋرىققان بولسا، مەنىڭ ۇرپاعىم «تۇقىمىمىزبەن شاحتەرمىز دەپ ماقتان ەتەتىن بولادى» دەپ ناساتتاناتىن ءوزىنىڭ جۇمىسشى تابى ەكەنىنە ءماز بولىپ. ەگەر قۇنانباي ءتىرىلىپ كەلىپ، جەر استىندا كەن قازاتىن ءبىر جۇمىسشىنىڭ ءوزىن مىڭدى ايداعان بايدان ارتىق سانايتىنىن ەستىسە نە دەر ەدى؟ مىنە زامان وزگەرىسى دەن وسىنى ايت!
— سالەمەتسىز بە، سابىر اعا!— دەپ قازىكەن قاس-قاباعى قيىلىپ جىميا قولىمدى الدى. ءتۇر جاعىنان بۇل شەشەسىنە تارتقان، كەلبەتتى. تەك شاشى عانا قايساردىكى. كىرپى ينەلەرىندەي تىپ-تىك. مىنەزى دە اكەسى ءتارىزدى بىربەتكەي، بالا جاستان-اق قايتپاس قايسار ەكەنى بەلگىلى بولاتىن.
مەن ونى كورىپ شىن قۋانىپ قالدىم.
— قازىكەنسىڭ بە؟ ءوزىڭ ناعىز جىگىت بولىپ قالىپسىڭ عوي، اينالايىن. قاشان كەلدىڭ؟
— كەشە؟
— جۇرەرىڭدە ايدانى كوردىڭ بە؟
— كۇندە كورىپ تۇرامىن. پوەزعا شىعارىپ سالدى. سىزگە سالەم دەدى.— جىگىت كەنەت قىزارىپ كەتتى. بۇلار قۇرداس بولعانمەن، اعالى-قارىنداستاي جاقىن وسكەن. مەنىڭ سۇراۋىمدا دا، ونىڭ جاۋاپ بەرۋىندە دە ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق ەدى. دەگەنمەن قىزارۋى بۇلاردىڭ دا ەر جەتىپ قالعانىن اڭعارتقانداي.
— جاتتىعۋ جۇمىسىنا كەلدىڭ بە؟
— ءيا، ەرتەڭ بەسىنشى شاحتاعا تۇسەم.
— ءا...ءا! ايدا قالاي؟
— جاقسى، وقىپ ءجۇر.
ءباتيما كۇلىمسىرەپ ءسال تىڭداپ تۇردى دا، ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزگە ورتاق بولمايىن دەگەندەي، ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى.
ءبىز ەندى شۇيىركەلەسە اڭگىمەلەسە باستادىق. ايدانىڭ بارلىق جاعدايىن سۇراپ، قىزىمنىڭ جاقسى وقۋمەن قاتار وڭدى ادام بولىپ كەلە جاتقانىنا ءماز بولىپ قالدىم. قازىكەن ماعان بالا جاسىنان ۇنايتىن. شىنشىل، ۇقىپتى، ساباققا زەرەك، جۇمىسقا بەيىمدى.
— ءوزىڭ قالاي وقىپ ءجۇرسىڭ؟
— جاقسى.
— وقۋدان بوتەن نەمەن شۇعىلداناسىڭ؟
— كينوتەاترلارعا بارامىن. كىتاپ وقيمىن. ونىڭ ۇستىنە، ەكى ۇيىرمەگە قاتىناسامىن.
— قانداي-قانداي ۇيىرمەلەرگە؟
— بوكس پەن ادەبيەت ۇيىرمەسىنە.
— ەكەۋى دە جاقسى ۇيىرمە،— دەيمىن مەن،— بوكس ادامنىڭ دەنساۋلىعىن شىنىقتىرۋعا كەرەك. ال ادەبيەت...
قازىكەن ىرجيا كۇلەدى.
— ادەبيەت اقىل-ويىڭدى كەڭىتەدى. ليون فەيحتۆانگەر ايتقان ەمەس يە: «كوركەم ادەبيەت جاس بالانى ساياسي قايراتكەرگە دەيىن تاربيەلەيدى»،— دەپ.
كىتاپ وقۋدى ءوزىم دە جاقسى كورەم. قازىكەننىڭ دە بالا جاستان كوپ وقيتىنىن بىلەم. وسىعان اكەسىنىڭ قايسارلىعى مەن اقىندىعى دا جۇققان با دەپ تە ويلاپ قوياتىنمىن. ويتكەنى ونىڭ كەيدە اۋزى جىبىرلاپ ولەڭ شىعارىپ جۇرگەنىن دە اڭعارىپ قالاتىنمىن. ادەبيەت ۇيىرمەسىنە قاتىناسۋىنا قاراعاندا ونىڭ بۇل دارىنى دا ويانا تۇسكەندەي.
جوق، قازىكەن مەن دە ەمەس، قايسار دا ەمەس. بۇل — ءبىزدىڭ جاڭا بولاشاعىمىز. وندا جالعىز عانا جۇمىسشى تابىنىڭ قانى عانا ەمەس، اكەسى مەن شەشەسى قايسار مەن نۇرجامالدىڭ جۇرەك سوعۋى دا بار. ول حالىق دەگەن ءسوزدى بىزدەن گورى تەرەڭىرەك تۇسىنەدى. «حالىق — قۇر قازاق، مىسقازعان، قاراعاندى»— دەپ ۇقپايدى، وعان اكە-شەشەسىنىڭ ءتىلىن، ءانىن، جىرىن قوسىپ، ونى ءبىر ۇلكەن رۋحاني تۇسىنىك دەپ ۇعادى. ۇلت ەكونوميكاسىن جالپى ۇلتتىق سانا-سەزىمنەن، بار حالىقتىڭ دوستىعىنان، بىرلەستىگىنەن ايىرمايدى.
ءبىز جۇمىسشى تابىنىڭ ادامىمىز. وي، سانا، سەزىمىمىز ورىس، قازاق، ۋكرايندىق بولىپ، ءوندىرىسىمىزدى قالاي ءوربىتىپ حالقىمىزدىڭ تۇرمىسىن قايتسەك جوندەيمىز دەگەن ەكونوميكالىق ماقساتقا قۇرىلىپ كەلگەن. سوندىقتان سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ۇلت، ۇلتتىق ارمان ءتارىزدى ماسەلەلەر بۇرىن مازامدى الماعان، ويىما كىرىپ كورمەگەن-دى. چەحوسلوۆاكيا، جۇڭگو ۋاقيعالارىمەن بايلانىستى بۇل ماسەلەلەر مەنىڭ دە مازامدى الا باستاعان. ويتكەنى سوناۋ لەنين بابامىز سالعان باۋىرمالدىق ۇلتتىق دوستىق ساياساتىنىڭ نەگىزىن بۇزۋشىلىق تەك ۇلتشىلدىق سەزىمگە قۇرىلعانىن مەن دە انىق تۇسىنەم. ماو سزەدۋن سەكىلدى دەماگوگتەردىڭ دە حالىق دوستىعىن بۇزۋداعى باس قۇرالى اڭقاۋ ەلدىڭ ۇلتتىق سەزىمىمەن ويناۋدا. بۇل — ءقاۋىپتى ويىن. بۇنىڭ ارتى بارىپ، ءبىر ۇلتتى ءبىر ۇلتتىڭ كەمىتۋىنە، راسالىق وزبىرشىلىققا جول اشادى. بۇعان كونۋگە بولمايدى، لەنين ءبىزدى بۇعان ۇيرەتكەن جوق.
راس، ۇلتتىق ماسەلە قيىن ماسەلە. بۇل ءار قايسىمىزدىڭ جۇرەك سەزىمىمىزبەن بايلانىستى. بۇنى شەشۋ وڭاي ەمەس. ءبىراق حالىق ءوزى وسى ماسەلەنى تاماشا شەشىپ كەلگەن جوق پا؟ قالاي شەشىپ كەلدى؟
انا جىلى ومبى قالاسىندا بولعانمىن. قالانىڭ ءدال قاسىندا قارجاس دەگەن قازاقتىڭ پوسەلكەسى بار. وندا بولدىم. كادىمگى قازاقتىڭ ەسكى جۇرتى ءتارىزدى. انايى ءتىلى دە، ەسكىنىڭ ادەت-عۇرپى دا ساقتالعان. ءسوز ادەمىسى دە، ءان شۇرايلىسى دا سوندا ءتارىزدى. اتتەڭ، نە كەرەك، سول كۇيىنە وسى بۇگىنگى مادەنيەتتىڭ، كوسموستىق جىلدامدىقتىڭ اسەرى مولىنان تيەر مە ەدى. ءبىر تاماشا ەل بولار ەدى! ايتكەنمەن، مەنى بۇل اۋىل ءوزىنىڭ قازاق ءتىلىن، ءانىن، كەيبىر ادەمى سالت-عۇرپىن تازا ساقتاۋىمەن تاڭ قالدىردى.
نەگە بۇلاي؟ مەن ءوزىمنىڭ وسى سۇراۋىما جاۋاپ ىزدەدىم. جاۋاپتى تاپقاندايمىن.
قازاق ەجەلدەن جۇڭگو، وزبەك ەلدەرىمەن شەكتەس ەل. بۇل ەكى ەلدىڭ حاندارىنىڭ دا قازاق حالقىن ەزىنە باعىندىرعىسى كەلگەنى ايان. ءبىراق ءناسىلى ازياتتىق، ادەت-عۇرپى جاقىن بولعانمەن دە، قازاق ەلى ولارعا ەمەس، ءدىنى دە، ءتىلى دە بولەك روسسيا ەلىنە قوسىلۋدى دۇرىس كوردى. بۇندا قانداي سەبەپ بار؟ سەبەپ بىرەۋ-اق سەكىلدى. قازاق حالقى قايتكەن كۇندە دە ءتىلىن، عۇرپىن، ان-كۇيىن ساقتاپ قالۋدى ارمان ەتكەن. اعايىندى ەلگە باعىنسا، بۇنىڭ ءبىرى دە قالمايدى. ال ورىس ەلىنە باعىنسا، پاتشا قانشا وتارشىلىق ساياساتىن جۇرگىزگەنمەن، ورىس حالقى وزىنەن كىشى ۇلتتىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرپىنا قول سۇقپايدى. قول سۇعۋدىڭ وعان قاجەتى جوق. سوندىقتان دا قارجاس پوسەلكەسىنىڭ قازاقتارى ءالى كۇنگە دەيىن ءتىلىن، ان-كۇيىن، عۇرپىن ساقتاپ كەلدى.
ءبىر كەزدە قازاق جەرىن شىڭعىسحان شاپقىنشىلارى باستى. «الەم ءجۇزىنىڭ ءامىرشىسىنىڭ» ۇلكەن بالاسى جوشىدان تاراعان ۇرپاق سۇلتاندار عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزدى. ءبىراق ولار قازاق ءتىلىن، سالت-ساناسىن جويا المادى، قايتا وزدەرى قازاقشا سويلەپ، قازاق ءداستۇرىن الدى. ويتكەنى، ولار از ەدى. ءبىر شەلەك سۋعا سالىنعان شىم-شىم تۋزداي ەرىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ال ءقازىر قازاق جەرىندە ون ءۇش ميلليون حالىق بار، سونىڭ ءۇش ميلليوننان ءسال ارتىعى عانا قازاق. تىلەگى ءبىر، ماقساتى ءبىر، كەلەشەك باقىتتى ءومىردى بىرگە قۇرىپ جاتقان سول ون ءۇش ميلليوننان ءۇش ميلليون قازاقتى ءبولىپ الۋ مۇمكىن بە؟ كورمەس تۇيەنى دە كەرمەس. بۇل تاريحي شىندىقتى كەرمەۋ قۇر بىلمەستىك.
ءبىراق سوندا ەزىنىڭ ءتىلى، ۇلتتىق ءداستۇرى، ان-كۇيى جويىلعان ەل — ەل بولا ما؟ جوق، بولمايدى. سوندا نە ىستە دەيسىڭدەر؟ ۇلت بولۋ عانا ارمان با؟ جوق، ۇلت بولۋ ەمەس، ادام بالاسىن شىن باقىتقا، تەگىسشىلدىك ومىرگە جەتكىزىپ، بار ۇلتتى ءبىر ادامنىڭ بالاسىنداي باۋىرمال ەتكىزۋ ارمان. ءبىز ءۇرىم-بۇتاعىمىزدى وسىعان تاربيەلەۋگە ءتيىستىمىز.
مەن قازىكەن كەتكەننەن كەيىن دە وسى ويدا كوپ جاتتىم. وي دەگەن كەيدە ءبىر بۇتاقتان ءبىر بۇتاققا سەكىرگەن اق تيىنعا ۇقسايدى. ءار نارسەنىڭ باسىن شالىپ باسىم اۋرۋعا اينالدى. كەنەت ويىم ايداما اۋدى. قايساردىڭ قازىكەنى، سەزسىز، قازاق. ال مەنىڭ ايدام كىم؟ مىنەزى دە، ءتۇرى دە ءبارى ەزىم. ءبىراق قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. سوندا كىم بولعانى؟ ەرتەڭ وعان «قايتسەڭ دە قازاق ءتىلىن ۇيرەن» دەپ حات جازباق بولدىم. قىزىما قازاق ءتىلىن ۇيرەن دەگەندە مەن كىم بولامىن؟ مەن دە ۇلتشىلمىن با؟ وزىمە-وزىم كۇلدىم. قايداعى ۇلتشىلدىق؟ بالانا اكەڭنىڭ ءتىلىن ءبىل دەۋ تابيعي ءىس قوي.
تاعى دا ءباتيمانى كورگىم كەلىپ كەتتى. ونىمەن قازىكەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان سەز جايىندا اڭگىمەلەسسەم دەپ ويلادىم. نە ايتار ەكەن؟
تاتيانام قايتىس بولعان كەزدە جاسىم بولسا ەلۋگە تاياپ قالعان ەدى، ەندى ماعان تاتيانامداي ادام قايدان كەزدەسەدى. جيىرما جىلدان استام بىرگە ءومىر سۇرگەن جارىمنىڭ ارۋاعىن قورلامايمىن، ۇيلەنۋ دەگەن ماسەلەنى ءبىرجولاتا ۇمىتۋ كەرەك دەپ شەشكەم. اقبايانمەن سوڭعى كەزدەسۋىمنىڭ الدىنا دەيىن وسى ويعا قايتا-قايتا ورالىپ، ءالسىن-السىن تولقىعام.
ەندى عانا بۇل ويىمنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ۇقتىم. قارتايعاندا، نە بولماسا وسىنداي ءبىر كوڭىلىڭ تولقىعاندا ەڭ بولماسا تەك جانىڭدا جاتار جارىن عانا بولا الادى.
راسىندا، ەرلى-زايىپتى ادامدى ءبىر باستىڭ ەكى كوزى دەسەك، ءسوز بار ما، قاشان دا ءبىر كوزدەن ەكى كەز ارتىق قوي! ءبىرى كورمەگەندى ءبىرى كورەدى. ءبىرى اۋىرسا، ەكىنشىسى اۋرۋ كوزدىڭ جۇگىن كوتەرەدى. ال مەنىڭ جالعىز قالام دەۋىم دۇرىس پا؟ جوق، دۇرىس ەمەس. جالعىزدىق تەك قۇدايعا لايىق. مەن بولسام قۇداي ەمەسپىن عوي.
ماعان بۇل وي قايدان كەلدى؟ ءباتيمانى كورگىم كەلگەندىكتەن بە، الدە قازىكەننىڭ سوزىنەن كەيىن اقىلداسار، پىكىر الىسار ادام ىزدەگەندىكتەن بە؟ ءسىرا، ەكەۋى دە سەبەپ بولعان ءتارىزدى. مۇمكىن، مەنىڭ مۇنىم كۇنا بولار؟ تاتيانانى ۇمىتپاي جاتىپ بوتەن ادامعا كەز تىگۋىم ونىڭ ارۋاعىن قورلاۋ ەمەس پە؟ قورلاۋ سەكىلدى. ەگەر مەنىڭ ورنىمدا تاتيانا بولسا نە ىستەر ەدى؟ و دا مەن سەكىلدى الدەكىمدەرگە كوز تىگىپ، بوتەن ادام جايىندا ويلاي باستار ما ەدى؟
ارينە، ماعان بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ قايتارۋ قيىن. ويتكەنى بۇنداي سۇراقتاردىڭ شەشىمىنە جۇرەك سەزىمى مەن اقىلىڭ عانا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى ەمەس. بۇل سۇراقتارعا ەڭ الدىمەن ارىڭ، ۇياتىڭ جاۋاپ بەرۋى كەرەك! سوندا عانا وكىنبەيسىڭ. سوندا عانا شەشىم دۇرىس بولادى. مەن دە سويتۋگە توقتالدىم.
IX
دۇنيەدە اركىمنىڭ ءبىر قالاعانى بولادى. بىرەۋ ءۇي سالۋدى سۇيسە، بىرەۋ ولەڭ جازۋدى ارمان ەتسە، ال باسقا بىرەۋ قىران قۇستاي كوك بەتىن سۇيگەن، ۇشقىش بولۋدى ماڭگىلىك تىلەگى ەتەدى. وسىنىڭ قايسىسى بولسا دا قيىندىقسىز، بەينەتسىز ەمەس. ءبىراق قانداي ازاپتى كورسە دە، ادامعا سۇيگەن ءىسى ءبىر پوەزيا. ولەڭدى سۇيگەن اقىنداي، سول ءىسىڭدى شىن سۇيە بىلسەڭ، سەن دە ءوز ءىسىڭنىڭ اقىنىسىڭ. پوەزيا دەگەننىڭ ءوزى دە وسى ەمەس پە! سۋى سورعالاعان شاحتادا كۇندىز-تۇنى كوك تاستى بۇرعىلاۋ، كەيبىرەۋلەرگە مەحنات بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. ال سەن شىن شاحتەر بولساڭ، ءومىرىڭدى باسقاشا ويلامايسىڭ. ساعان دۇنيەنىڭ ەڭ قىزىعى سول كەك تاستى بۇرعىلاۋ بولىپ كورىنەدى. ويتكەنى سەن بۇل جۇمىستىڭ وزگە تۇسىنبەگەن قيىندىعىن تۇسىنەسىڭ. قانداي قيىندىقپەن ءار تەكشە مەتر كوك تاستى قوپارىپ قانداي جەڭىسكە جەتكەنىڭدى وزگەدەن گورى سەن جاقسى ۇعاسىڭ. بۇندا ءار تەكشە مەتردى قوپارۋ — سەنىڭ ارمانىڭ. ول ارمان — ءارقاشان دا ادامنىڭ قاناتى، شابىس پوەزياسى.
مەن شاحتا جۇمىسىنا بىردەن قۇلاپ تۇسكەم جوق. قورقىنىشىنا، مەحناتىنا ەتىم ۇيرەنگەننەن كەيىن بارىپ ونى جاقسى كەرە باستادىم. بۇل جۇمىس ماعان ءار قيىندىعىن جەڭگەن سايىن ۇناي ءتۇستى. بۋ دا ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىمەن بايلانىستى بولار. الدىمدا قيىندىق تۇرسا، سونى جەڭگەنشە اسىعاتىن مەنىڭ ادەتىم. مۇمكىن، شاحتا جۇمىسىن جاقسى كەرىپ كەتۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا شىعار. ويتكەنى: «ءومىر ءۇشىن كىم قورىقپاي مايدانعا شىعا السا، ءومىر سۇرۋگە سونىڭ قاقى بار»،— دەپ گەتە ايتقانداي، شاحتەر سول ءومىر ءۇشىن كۇندە ەڭبەك مايدانىنا شىعادى، قاۋىپ-قاتەرمەن الىسادى، سوندىقتان بۇل مايدانداعى ءار جەڭىسى ونى ەرىكسىز سۇيسىندىرەدى، ءوز كاسىبىن قىمبات باعالاۋعا ەرىكسىز ءماجبۇر ەتەدى.
مەن وسىنداي سەزىممەن شاحتادا ون بەس جىل كەن قازدىم، بۇرعىشى بوپ ون بەس جىل كەك تاستى قاجادىم. ءبىراق ءار ەڭبەكتىڭ ەزىنىڭ جەڭىس ساتىسى بار. ينستيتۋتتى سىرتتان وقىپ ءجۇرىپ بىتىرگەننەن كەيىن، مەن دە وسى جەڭىس ساتىسى ارقىلى جوعارى كوتەرىلۋدى تىلەك ەتتىم. ەندى مەندە قۇر كەندى عانا بۇرعىلاۋ ەمەس، بوتەن دە ارمان تۋدى. وسى ارمان ەدى عوي مەنى ينستيتۋتقا جەتەكتەگەن، وسى ارمان ەندى ينستيتۋتتى بىتىرگەننەن كەيىن قۇر بۇرعىشى بولىپ قالۋىما جول بەرمەدى.
باياعى تاس قاپشىقتا قالعان كۇننەن باستاپ، وڭتۇستىگىندەگى كەندى قايتسەك ءقاۋىپسىز تۇردە الامىز دەگەن وي مەندە دە تۋعان. بۇل ويدى ورىنداۋدىڭ ءبىر قيىندىعى بار-دى. مىسقازعان كەن الىبىنىڭ وڭتۇستىك جاعى جالپى كەنگە باي كەلگەنمەن ەتە سۋلى، تاۋ جىنىستارى اعاش بەكىنىسىنسىز زابوي جۇرگىزۋگە ءقاۋىپتى بولاتىن. ماسەلە، كۇر عانا ءبىزدىڭ شاحتادا ەمەس، وسى وڭتۇستىك جاقتىڭ كەن قويماسىن تۇگەلدەي جاڭا جولمەن، جاڭا ادىسپەن الۋدا ەدى. مەن ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەندە دە، ونى بىتىرگەننەن كەيىن دە وسى ماسەلەنى كوپ ويلادىم. تەمەكەڭمەن دە، قايسارمەن، تاعى بوتەن تاجىريبەلى ينجەنەر، جۇمىسشىلارمەن دە كوپ كەڭەستىم. اقىرىندا، مىسقازعاننىڭ وڭتۇستىك كەن قويماسىن جەر استىمەن ەمەس، جەر ءۇستى ارقىلى الۋ كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم.
مىنە، وسى ارادان بارىپ، اقبايان ءۇشىن ەمەس، كەندى قالاي الۋ ماسەلەسى جايىندا ءالجان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ۇلكەن جانجال تۋدى.
ءالجاننىڭ وزىمە ىستەگەن قياناتىن بىلاي قويا تۇرعاندا، ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇرت كوزىنە جامان كورىنىپ كەلگەن جوق. جالعاندا ەڭ ءقاۋىپتى ادام — ىشكى سىرىن جاسىرا بىلگەن ادام. بەرتىن كەلگەن سوڭ ابدەن ۇقتىم. ءالجان دا سونىڭ ءبىرى ەدى. سوعىس كەزىندە كەن بەرۋ كەرەك بولدى. ءالجان بۇل مىندەتتى مىقتاپ ورىندادى. جۇرت ونىڭ اياۋسىزدىعىن، وزگەگە قىسىمشىلدىعىن، ءوندىرىستىڭ جوسپارىن ورىنداۋدى تالاپ ەتۋدەن تۋعان قاسيەتى دەپ ۇقتى. ءوزى دە كيت ەتسە «وتانعا ءقازىر سەنىڭ اۋىرعانىڭ ەمەس، شاحتاعا تۇسكەنىڭ كەرەك!» نە بولماسا: «مايداندا وزىندەي قىرشىن جاستار قان توگىپ جاتقاندا، سەن جاۋمەن الىسۋدىڭ ورنىنا مەنىمەن الىسقىڭ كەلەدى. جوق، شىراعىم، ەكەۋمىزدىڭ پاتريوتتىعىمىز ەكى ءتۇرلى: مەن وتانىم ءۇشىن، سەن ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك ەتكىڭ كەلەدى!» دەگەن سەكىلدى سوزدەرمەن جۇرتتىڭ اۋزىن اشتىرمادى. جۇرت وعان نە دەسىن؟ وتان سوعىسى سەكىلدى قان قاقساعان كەزەڭدە بۇنداي ءوز ايتقاندارىن ورىنداتا الاتىن ءوندىرىس كومانديرلەرى دە كەرەك ەدى. ونىڭ سان بۇزىق قىلىعىن وسىنداي جاعدايلار جاپتى.
سوعىس بىتكەننەن كەيىنگى بەس جىلداي ءالجانعا تاعى جۇرت باتا المادى. ويتكەنى ول قىسىل-تاياڭ سوعىس ارپالىسىندا ءوندىرىس جوسپارىن جان اياماي ورىنداعان، حالقىنا ەڭبەگى سىڭگەن باستىق بولىپ شىعا كەلدى. مۇنداي جانعا كىمنىڭ ءتىسى باتسىن؟ حالىقتىڭ، ەڭبەكشى جۇرتتىڭ ەڭبەگىن، پاتريوتتىق، ەرلىگىن، ءوز باسىنىڭ پايداسىنا جاراتا بىلەتىن ادامدار از با؟ سونىڭ ءبىرى وسى ءالجان ەدى. دەمەك، بىقسي جانعان وتتىڭ ءتۇتىنى قانشا قالقالاساڭ دا كورىنبەي قالمايدى. ناشار ادامنىڭ جاماندىعى ءبىر بىلىنبەي كەتپەيدى.
وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، ءالجاننىڭ باسىنا ەكى جاماندىق تۋدى. ءبىرى «قانە! قانە! كەندى بەر!» دەپ تەك قانا كۇندەلىك جوسپاردى ورىنداۋدىڭ سوڭىندا جۇرگەندە (ارينە، كەزىندە بۇل ەتە كەرەك ءىس ەدى)، ول ويلانۋ، ينجەنەرلىك ءبىلىمىن ءوندىرىستىڭ كەلەشەگىن كوركەيتۋگە پايدالانۋ دەگەن قاسيەتتەردەن ايىرىلدى.
ەكىنشىسى: جۇرتتى وزىنە باعىندىرىپ، تەك ءوز ايتقانىن عانا ىستەتىپ ۇيرەنگەندىكتەن، مورت مىنەزى ەندى وزبىرلىققا قاراي كەشتى. ءبىر جامان جەرى: ءالجان ءوز كەمشىلىگىن ءوزى بىلمەيدى. قانداي ءىس بولسا دا جەكە باسىن دارىپتەۋ تۇرعىسىنان قارايتىن بولدى. رۋدنيكتى «مەنىڭ رۋدنيگىم»، جوسپار ورىندالاتىن بولسا «مەن ورىنداتتىم» دەيتىن كۇيگە ۇشىرادى. قايدا بارساڭ دا ونىڭ «مەن! مەن! مەن!» دەگەن سوزدەرىن عانا ەستيتىن بولدىق.
ارينە، مۇنداي جاعداي ءوزىن-وزى باقىلاۋ، ءوز ىسىنە ەسەن بەرۋ دەگەندى ۇمىتتىرادى. قاتە باسقان اياعىڭدى دۇرىس باستىم دەگىزەدى.
شاحتا پارتورگى اقشالوۆ ءالجاننىڭ تىم قۇلدىراپ تومەن قۇلاپ بارا جاتقانىن دەر كەزىندە-اق سەزگەن. وزىمەن دە سويلەسكەن. ءبىراق وعان نە ىستەي الادى؟ ءالجان بۇل ۋاقىتتا رۋدنيك باستىعى بوپ اقشالوۆتىڭ ىقپالىنان شىعىپ تا كەتكەن.
مىنە، وسىنداي كەزدە ءبىز ءالجان ەكەۋمىز وڭتۇستىك كەن قويماسىن قالاي پايدالانۋ جونىندە بەتپە-بەت كەلىپ ايقاسا كەتتىك. وعان قاراعاندا مەنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعىم: كەشەگى شاحتەر بۇگىن ينجەنەر بولدىم، ءالجان سەكىلدى ەتكەن تابىستىڭ توڭىرەگىندە قالماي، قايتسەك جاڭا تابىستارعا جەتەمىز دەگەن ارمانعا بار اقىل-ويىمدى باعىندىرا ءبىلدىم.
تەحنيكالىق ماسەلەنى ايتىپ سىزدەردىڭ ۋاقىتتارىڭدى المايىن. ءبىزدىڭ ىسپەن شۇعىلدانباعان ادامعا بۇرىن تاقا قىزىقتى دا بولماس. قىسقاسى، وسى ايقاستا ءبىز ءبىرىمىزدى-بىرىمىز اياعان جوقپىز. ءبىرىمىزدى-بىرىمىز قۇلاتامىز دەپ ايتىلماعان ءسوز، قولدانىلماعان شارا قالعان جوق. تەك ول بۇل ماسەلەگە ەز باسىنىن. ابىرويىن ساقتاپ قالۋ تۇرعىسىنان قاراسا، مەن ءوندىرىستىڭ پايدالى جاعىنان كەلدىم. اقىرىندا دۇرىس قويىلعان ءىس جەڭىپ شىقتى. مىسقازعان وڭتۇستىك كەن قويماسى ۇستىندەگى تاۋ جىنىستارىنان ارشىپ، جەر بەتىنەن اشىق تۇردە پايدالانۋعا ارناۋلى ترەست اشىلدى. بۇل ترەسكە مەنى باستىق ەتىپ بەكىتتى. جانىمدى اياماي جۇمىس ىستەدىم. از ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ترەست ۇلكەن ءوندىرىس ورنىنا اينالدى. مىسقازعان كەنىنىڭ الپىس پروسەنتىن ءبىز بەرەتىن بولدىق. وتكەن جىلى وسى ەڭبەگىم ءۇشىن، ەلۋ جاسقا تولۋىممەن بايلانىستى، ماعان سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن بەردى. ءبىراق مەن بۋعان ماستانعان جوقپىن. «اياز، ءالىڭدى، قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل» دەگەندەگى جاي قاتارداعى شاحتەردەن شىققانىمدى ەستەن شىعارمادىم. وسىدان شىعار، بۇرىنعى سەرىكتەرىمنىڭ بىردە ءبىرى مەنەن ايىرىلىپ كەتكەن جوق. بايقايمىن وزگە جۇمىسشىلار دا مەنى وزدەرىندەي جۇمىسشى ساناپ، بوتەن باستىقتارىنان گورى ماعان جاقىن جۇرەدى. جىلى تارتىپ تۇرادى. جالپى العاندا باعىم جانىپ، ابىرويىم وسە تۇسكەندەي. اتتەڭ، نە كەرەك، وسىنداي كەزىمدە جۇبايىم تاتيانا قايتىس بولىپ كوڭىلىمدى قايعى باستى...
ءبىز ترەست بولىپ بولىنگەننەن كەيىن مەن الجانمەن اندا-ساندا ماجىلىستە كەزدەسكەنىم بولماسا، ءتىپتى قارىم-قاتىناسىمدى ۇزگەم (ونىڭ رۋدنيگى دە ترەسكە اينالعان).
تەك وقتا-تەكتە «ءالجاننىڭ اۋرۋى بۇرىنعىدان دا اسقىنىپ كەتتى. ەشكىمدى تىڭدامايدى. ءوزى — بي، ءوزى — قوجا. تەك ەسكى ءقادىرى مەن جوسپاردى ورىنداۋدىڭ ارقاسىندا عانا ءجۇر. جانە ونىڭ ۇستىنە ىشەتىن بولىپتى» دەگەن سوزدەردى ەستىپ قوياتىنمىن. بۇل قاڭقۋ ءسوزدىڭ اياعى ءتۇبى ءبىر جاماندىققا اپارىپ سوعاتىنىن سەزەتىنمىن. جاماندىق ءبىر باستالماسىن، ول تاۋدان دومالاعان جۇمىر تاس ءتارىزدى، جەتەر جەرىنە جەتپەي توقتامايدى. مەنىڭ قاۋىپتەنۋىم بوس ەمەس ەكەن. ءبىر كۇنى «ءالجان ورنىنان الىنىپ، قاراعاندى ماڭىنداعى ءبىر رۋدنيككە قاتارداعى ينجەنەر بولىپ كەتىپتى» دەگەن حابار ەستىلدى. ەندى ءبىر ايداي وتكەننەن كەيىن، «ءالجان مەن اقبايان اجىراسىپتى. جۇرت كوزىنە «بالامىز بولماعان سوڭ ايىرىلدىق» دەيتىن كورىنەدى. ال نەگىزگى سەبەبى — اقبايان وعان قوسىلعاندا تەك دارەجەسىنە قىزىعىپ قوسىلعان ەكەن. ەندى ءالجان جاي ينجەنەر بولىپ قالعاننان كەيىن، ونىمەن تۇرعىسى كەلمەپتى. ارينە، ونداي سۇلۋ ايەل ءالى دە بولسا ءبىر قالتالى بايدى تابادى عوي» دەگەن سۋىق، حابار دۇڭك ەتە قالعان. ءباتيمانىڭ دا: «ەگەر شىن ءسۇيىپ قوسىلعان بولسام، مەن بۇيتپەس ەدىم»،— دەۋى دە، وسىنداي جايدان ءتارىزدى.
مەن ءالجاندى تابالاعان جوقپىن. ول جاس جانىمدى ءبىر كەزدە وتقا قانداي سالسا دا، باسىنا تۋعان كۇن ءالجاننان دا اسقان قاسىما بەرمەسىن دەدىم. ءبىراق اقباياندى جۇرتتىڭ ايتقان قاڭقۋ سوزىنە قيمادىم. ءتىپتى سەنگىم كەلمەدى. ويتكەنى اقبايان مەنىڭ جۇرەگىمدە سول باياعى قولىم جەتپەس التىن قۇس قالپىندا قالعان-دى. ەگەر ايرىلىسۋ اقباياننان شىققان بولسا، ونىڭ سەبەبى باسقادا دەدىم مەن ىشىمنەن.
ءسويتىپ جۇرگەندە مەن ونىمەن كەزدەستىم. وزدەرىڭە بەلگىلى، ءبىز كول باسىنداعى كافەتەرييدە وتىرعاندا ءباتيمانى ءبىر جىگىت شاقىرىپ كەتتى عوي. مىنە، ءبىز سودان كەيىن كەزدەستىك. ءباتيما كەتكەن سوڭ، جانىنداعى دۋدار باس جىگىتكە اقبايان بىردەمە دەپ قوشتاستى دا، مەنىڭ قاسىما كەلدى. تاتيانا قايتىس بولعان كەزدە، ەزى كەلىپ كوڭىل ايتىپ شىققان. قايعىلى ادام مۇندايدا بوتەنگە كوڭىل بولەدى مە، ونىڭ تۇرىنە دە جوندەپ نازار اۋدارعان جوق ەدىم. ال ءقازىر... قىرىققا كەلىپ، ەرىنەن ايرىلىپ قايعى جۇدەتكەن جان سەكىلدى ەمەس، باياعى ءوزىم كورگەن اقبايانىم! تەك كوز الدىنداعى ۋاق اجىمدەرى ءسال كوبەيە تۇسكەن ءتارىزدى. ءبىراق سىمباتتى دەنەسىنىڭ جۇمىر جەرلەرى تولىعا، بەلى بۇرىنعىسىنان دا قىنالىپ، ۇستىندەگى اق كويلەگىنىڭ گۇلىندەي، ءتۇس سيپاتى گۇل-گۇل جاينايدى. قاسىرەتتەن گورى باقىت جەڭگەن جانداي.
«ەگەر جاس كەزىندە سۇيگەن قىزىڭ، ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىن ساقتاي بىلسە، وعان دەگەن ماحابباتىڭ قويانشىق اۋرۋ سەكىلدى، كورگەن سايىن بۇكىل جان سەزىمىڭدى بيلەپ اكەتەدى» دەگەن ءسوزدى وقىعانىم بار ءبىر كىتاپتا. بۇل ءسوز ءدال ماعان ارناپ ايتىلعان ءتارىزدى. اقبايان جۇرەگىمە قانشا اۋىر جارا سالسا دا، ونى كورگەن سايىن، ءوزىمدى-وزىم ۇستاي الماي قالام. كەنەت جەل سوعىپ تولقىندانا جونەلگەن تىنىش جاتقان كول بەتىڭدەي جۇرەك تۇبىندەگى ءبىر سەزىمدەر ويناي جونەلەدى. تەك مەنىڭ قولىمنان كەلەرى — سول ىشتەگى تولقىندى سىرتقا شىعارماۋعا تىرىسۋ. بۇل مەنىڭ قولىمنان كەيدە كەلەدى، كەيدە كەلمەيدى. بۇ جولى دا وسىنداي حالگە ۇشىرادىم. وسىدان كەيىن ابدەن جاۋىر بولسا دا، ۇلى پۋشكينشە «ماحاببات جاسقا قارامايدى» دەگەن قاناتتى ءسوزىن قالاي ەسىڭە تۇسىرمەسسىڭ!
راسىندا، ءبىر سۇيگەن ادامىڭدى ماڭگى سۇيۋگە بولادى ما؟ بولادى دەسەك، وندا بۇكىل الەمگە تاراعان «ەڭ ءبىرىنشى ماحاببات» دەگەن ءسوز قايدان شىققان؟ بۇل ءسوزدىڭ ءوزى ءبىرىنشى ماحابباتتان كەيىن باسقا دا ماحاببات بولادى دەگەن ماعىنانى ايتپاي ما؟ بۇدان ماحابباتتىڭ دا ادامنىڭ جەك كورۋ، ۇناتۋ، ۇناتپاۋ سەكىلدى وزگەرىپ تۇراتىن سەزىم كاتەگورياسىنا جاتادى دەگەن قورىتىندى شىقپاي ما؟ ەگەر رومەو مەن دجۋلەتتا، قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋ جاس كەزدەرىندە اجال تاپپاي، تاعدىر جازىپ قوسىلعان بولسا، ولار ءبىرىن-بىرى ماڭگى ءسۇيىپ ەتە الار ما ەدى؟
مەنىڭشە، ءبىر سۇيگەن ادامىڭدى ماڭگى ءسۇيىپ وتۋگە بولادى. بۇل ماحابباتتىڭ كۇشىنەن عانا ەمەس، ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ تۇراقتىلىعىمەن بايلانىستى. كورىنگەن ۇشقىننان جالت ەتىپ تەز تۇتاناتىن جاندار دا از كەزدەسپەيدى. بۇنىمەن قاتار، ءبىر سۇيگەن ادامعا دەگەن سەزىمى بويىنا جازىلعان ماڭگى جازىلماس كەسەل ءتارىزدى ءومىر-باقي وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن كىسىلەر دە كوپ. ءوزى قارتايسا دا، ماحابباتى قارتايمايتىندار. مۇنداي ادامداردى مەن ارحەولوگتارعا ۇقساتام. ءبىر كەزدە وسىنداي كوركەم مۇسىندەر بولعانىن ادامزات ەسىنە ساقتاسىن دەپ ولار ەشكىمگە كەرەگى جوق كونە ەسكەرتكىشتەردىڭ قالدىعىن مۋزەيلەرگە ۇنەمى جيناپ جۇرەدى عوي. ماعان كەي عاشىقتار دا وسى ارحەولوگتارعا ۇقسايدى. مۇمكىن ونىڭ ءبىر كەزدەگى ىستىق جۇرەگى الدەقاشان سونگەن دە بولار، مۇمكىن ول سۇيگەن سۇلۋ قىز دا ءقازىر كونە بەتىن ءاجىم باسقان كەمپىرگە اينالعان شىعار، ءبىراق ول جۇرەگىندە ەڭ اقىرعى ساعاتىنا دەيىن سول ءبىر كەزدەگى جالىندى ماحابباتتىڭ قىزۋىن ساقتاۋعا تىرىسادى. ويتكەنى ءوزى كارى بولعانمەن ماحاببات قاشان دا بولسا جاس. ول ادامزاتقا سول جاس قالپىندا ماڭگى قالۋى كەرەك. سويتكەن كۇندە عاپا بولاشاق ۇرپاققا دا ول ۇلى دىنگە اينالادى. ادامزاتتىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرمەيدى. ماحاببات جوق جەردە بولاشاق تا جوق، ادام وندا يدەالسىز اڭعا اينالادى.
مەن بۇل جولى دا ءوزىمدى-وزىم ۇستاي المادىم. ىشتەگى تولقۋ بەتىمنەن دە ساز بەردى مە، جانىما كەلىپ وتىرعان اقبايان ماعان كۇلىمسىرەي قارادى.
— حال-جايىڭ قالاي، سابىر؟
— شۇكىر. ءوزىڭ دە امانسىڭ با؟— كەنەت بويىمدى ءبىر جالىن شارپىپ كەتكەندەي بولدى،—جاڭاعى جانىڭداعى جىگىتىڭ كىم؟
— ماگازين ديرەكتورى. ماشيناسىمەن كول جاعاسىنا كەلە جاتىر ەكەن، بىرگە كەلدىم. ونى نەگە سۇرادىڭ؟— اقبايان كەنەت سىلق-سىلق كۇلدى.— مەنى ءالى دە قىزعاناسىڭ با؟
— قىزعانام دەپ ايتقان جوق سەكىلدى ەدىم عوي...
— جاسىرماي-اق قوي، ءوزىم دە بىلەمىن. سەن جاسىرساڭ دا، مەن ايتايىن... مەن سەنى ءالى دە قىزعانام...
«مىنە جاڭالىق! بۇل — اقباياننان كۇتپەگەن ءسوزىم. اياعى قايدا اپارىپ سوعار ەكەن؟»
— ءسىرا، مەنىڭ سوزىمە سەنبەگەندەي ءتۇرىڭ بار عوي؟ جوق، شىنىم، مەن سەنى جيىرما جىلداي قىزعانىپ كەلدىم. تاتيانادان دا قىزعاندىم، تەمىربەكتەن دە، قايساردان دا، جاڭاعى جانىڭداعى وتىرعان كەلىنشەكتەن دە قىزعانام.
الگى جالىن ەندى جۇرەگىمدى قاتتىراق شارپىپ كەتكەندەي بولدى. جالعاندا ءوز كۇشىنە ءوزى سەنگەن سۇلۋ ايەلدىڭ بىردەن سىرىن اشا سويلەگەن سوزىنەن قيىن سىن جوق ەكەن. مەن ءوزىمدى اۋعا تۇسكەن بالىقتاي سەزىندىم. قالاي بۇلقىنسام دا قۇتىلا المايتىنىمدى بىلەمىن. جانە قۇتىلعىم دا كەلمەيدى. جانىمدا وتىرعان التىن قۇسپەن بىرگە ماحاببات مەنى دە ءوزىنىڭ التىن تورىنا شىرماي ءتۇسۋىن تىلەيمىن. ايتسە دە، ۇزاق جىلعى كۇيىكتىڭ جان كۇيدىرگەن زاردابى ءالى وشە قويماعان ەكەن، ۇزاق جىلدار بويى ماعان كوز قىرىن سالماي كەلگەن اقباياننىڭ كەنەت بىلاي سويلەۋى ماعان ءبىر جالعان سەزىمدى اڭعارتقان سەكىلدى. كوڭىلىم كەنەت سەس الىپ، ەندى وعان سەنىمسىزدەنە قارادىم. اقباياننىڭ بىردەن بىلاي تىكەلەي سويلەۋىنە نە سەبەپ؟ مەن بىلەتىن اقبايان قامىس اراسىنداعى تۇنعان قارا سۋ ءتارىزدى، وپ-وڭاي سىرىن سەزدىرە قويماسا كەرەك ەدى! ول مەنىڭ نە ويلاپ وتىرعانىمدى ايتپاي بىلگەندەي:
— جيىرما جىل ۇندەمەي كەلگەن اقباياننىڭ بۇنىسى نەسى دەپ تاڭدانىپ وتىرسىڭ با؟ الدە مەن ءالجانعا قوسىلىپ جيىرما جىلىمنىڭ بوس وتكەنىنە قاپا جەپ سەنەن كەشىرىم سۇراعالى كەلدى دەيسىڭ بە؟ وتكەن ءومىر ءوتتى. ونى ەندى قايتىپ ورالتا المايسىڭ... تەك جەر استىندا قامالعان اساۋ بۇلاق تاستى جارىپ ءبىر كۇنى جاسىل دالانى كورەدى. «وي تۇبىندە جاتقان ءسوز، شەر تولقىتا شىعادى» دەگەندەي، جيىرما جىل ساقتالىپ كەلگەن اسىل سىرىمدى اشقانىما ايىپ ەتپە...
مەن اقباياننىڭ سوزىنە بۇ جولى مۇلتىكسىز سەندىم. سەنبەسكە سەبەبىم دە جوق ەدى. «اقبايانداي ءوزىم دە، مىنە، جيىرما جىلدان استام وسى ءبىر جۇرەك اۋرۋىن ەشكىمگە بىلدىرمەي ساقتاپ كەلگەن جوقپىن با؟ ءبىر كەزدە جانىنداي جاقسى كورگەن سۇيگەن جاردىڭ جيىرما جىل سول سەزىمىن ساقتاپ جۇرمەدى دەۋگە قانداي كۇمانىم بار؟ يىعىما قونعالى تۇرعان التىن قۇس تاعى ۇشىپ كەتۋى مۇمكىن. اقبايان سەكىلدى جاندار تەك كۇمانسىز، ءمولدىر تازا ماحابباتتى عانا باعالاي الادى.
وسىنداي ويعا كەلسەم دە مەن ودان:
— ءالجاننان نەگە ايىرىلدىڭ؟—دەپ سۇرادىم.
سۇراعىمنىڭ ورىنسىز ەكەنىن ءوزىم دە ۇقتىم، ءبىراق سوڭ ۇقتىم. دەگەنمەن، اقبايان رەنجىگەن جوق، تومسارا وتىرىپ جاۋاپ بەردى.
— جۇرت ايتىپ جۇرگەن ءسوزدى، ارينە، سەن دە ەستىگەن بولارسىڭ... ءبىراق، سەن وعان سەنبە... سەنۋگە قاقىڭ جوق. وزگە بىلمەگەنمەن، مەنى سابىر بىلۋگە ءتيىستى.
جيىرما جىل جۇرەككە قادالعان شانشۋ بۇ جولى دا اۋىرتپاي قويمادى.
— ءيا، ءبىر كەزدە بىلەتىن ەدىم. ودان بەرى كوپ جىل ەتتى عوي.
— كوپ جىل ەمەس. ماعان ماڭگى بىتپەس تالاي عاسىر وتكەن سەكىلدى. ءبىراق، سابىر، سەن قاتە ويلاما، ءالجاننان ساعان دەگەن قايعىم جەڭىپ ايىرىلعان جوقپىن. قولمەن ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرۋ كەرەك، ءوزىم ەرىم دەپ قوسىلعاننان كەيىن، ونىڭ قانداي كۇيىنە بولسا قارايتىن ەدىم... تەك وعان ەرىپ كەتە المايتىن جاعدايىم بولدى.
— قانداي جاعداي؟
— قۇداي مەنىڭ ساعان ەتكەن وپاسىزدىعىمنىڭ جازاسىن تارتقىزدى عوي. ءالجانعا مەن بالا تاۋىپ بەرە المادىم. ال ونىڭ مەنەن باسقا ايەلى مەن بالاسى بار.
— اقبايان، سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ؟!
— وزىمە اۋىر تيسە دە، شىندىقتى ايتىپ وتىرمىن. بالا تاپپايتىنىما كوزى جەتكەننەن كەيىن، ءالجان وسىنداعى ءوزىنىڭ قاراماعىندا قىزمەت ىستەيتىن ءبىر قىزبەن كوڭىل قوسىپتى. ول قىز ءالجاننان ەكى قابات بولادى. قىزمەتىمنەن الىپ تاستار دەپ قورىققان ءالجان قىزدى قاراعاندى جانىنداعى ۋسپەن رۋدنيگىنە كوشىرەدى. وندا ءالجاننىڭ تۋىسقاندارى بار. مۇندا ورنىنان الىنعاننان كەيىن، ءوزى دە سول ۋسپەنگە سۇراندى. جاس قاتىنى مەن بەس جاسار بالاسىنىڭ جانىنا بارعىسى كەلدى. ال مەن بالاسىز بايبىشە بولىپ ونىڭ سوڭىنان ەرۋدى وزىمە ار كوردىم. قالاي ويلاساق، ولاي ويلا، ءبىزدىڭ ايىرىلۋ سەبەبىمىز وسى...
مەن ەندى اقباياندى اياپ كەتتىم. ءالجاننىڭ ناشار ادام ەكەنىنە ەڭ العاشقى كەزدەسۋدەن-اق ابدەن كوزىم جەتكەن. ءبىراق ءدال مۇنداي جەكسۇرىن قىلىق شىعادى دەپ ويلاعان جوق ەدىم. اقباياندى الداۋ!.. بۇل مەنىڭ ءتىپتى ميىما كىرەتىن قىلىق ەمەس. اقباياننىڭ سول ارادا بار كۇناسىن كەشىردىم. تۇرپايى سۇراعىممەن ونىڭ جۇرەك جاراسىنىڭ اۋزىن تىرناپ اشىپ، ونىسىز دا كۇيىپ جۇرگەن جانىن اۋىرتقانىما وتە قىسىلدىم.
— كەشىر مەنى، اقبايان،— دەدىم سۇراعىمنىڭ اۋىر بولعانىن مويىنداپ.
— وقاسى جوق،— دەدى ول،— جۇرتتىڭ ءبارى كورىنگەننىڭ سىرىن قايدان بىلە ءبىلسىن... سەنىڭ دە كوپشىلىك سەنگەن وسەككە سەنبەۋگە قاقىڭ جوق،— ول ەندى جۇدەي كۇلدى،— ارادا جيىرما جىل ءوتىپ كەتتى عوي...
جوق، اساۋ جۇرەك تالاي ورتەنگەن، ارادا ەتكەن جيىرما جىل ەندى ماعان جيىرما كۇندەي كورىنگەن جوق. اقبايان ەكەۋمىز ارامىزداعى ماحاببات ءدال سول جاس قالپىمىزداعىداي ەلەستەدى. تەك العاشقى كەزدەسۋىمىز بەن وسى كەزدەسۋىمىزدىڭ اراسى جيىرما جىلعا سوزىلعان سەكىلدى. ال ول جيىرما جىل اقبايان سونشاما ۇزاق كۇتكىزىپ جاڭا عانا قاسىما كەلگەن سىندى كورىنگەندىكتەن، ءبىر ۇزاق سوزىلعان تۇسكە ۇقسايدى. اقبايانىمنىڭ، التىن قۇسىمنىڭ، قايتا ورالۋى راسىندا دا ماعان تەك تۇستە عانا كەزدەسەتىن باقىتتان اينىعان جوق. قازىرگىم — ءتۇس، تەك وڭىمە اينالسىن دەپ مەن اقبايانعا ءالسىن-السىن قۋانا قاراي بەردىم. و دا مەنەن كوزىن الار ەمەس. ءوز باقىتىنا ءوزى سەنبەي وتىرعان ءتارىزدى. تەك الدەن ۋاقىتتا بارىپ اقبايان:
— جۇرتتىڭ ءبارى بىزگە قاراي قالىپتى،— دەدى ەكى كوزى وتتاي جايناپ،— ءجۇرشى، دالاعا شىعىپ كەتەيىك...
ءبىز دالاعا شىعىپ كەتتىك. وسىدان جيىرما جىل بۇرىنعىمىزداي جۇپار اڭقىپ جاسىل توككەن جاس باقشانىڭ اراسىنا بارىپ وتىردىق. ءدال سوناۋ ءبىر جيىرما جىل بۇرىن سوققان سامال جەل قايتادان باياۋ ەسىپ بەتىمىزدەن ءسۇيدى. ءدال سونداعىداي ءبىز ءبىرىمىزدىڭ-بىرىمىز قولىمىزدان ۇستادىق. ءبارى ءدال سول كەشتەگىدەي: جۇرەكتىڭ سوعۋى دا، قارا كوزدەردىڭ كۇلىمدەۋى دە... بۇگىنگى باقىتىمىز دا سول كۇنگى باقىتىمىز سىندى. تەك ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزدى بۇزار ءالجان عانا جوق.
وسىلاي ءبىر اي كەزدەسىپ ءجۇرىپ، ەندى ءبىرجولاتا قوسىلماق بولدىق. اقبايان العاشقى رەت ماعان ۇيىنە كەلۋگە رۇقسات ەتتى.
ال سول ۇيىنە كەلگەن كۇننىڭ ناتيجەسى، مىنە، مىناۋ — مەن اۋرۋحانادا جاتىرمىن.
ءباتيما: «مەن ويتپەس ەدىم!» دەيدى. ايتۋعا جەڭىل. ەگەر اقباياننىڭ ورنىندا ءباتيما بولسا قايتەر ەدى؟ جۇرت، ارينە، اقباياندى ءالجاننىڭ باسىنان باعى تايعان سوڭ ايىرىلدى دەيدى. بۇ سوزگە جۇرتتىڭ ءبارى دە سەندى. تەك مەن عانا سەنبەدىم. اقباياندى جاقسى كورگەن جۇرەگىم، «ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ بىردەن كەسىپ ايتتى. كەزىندە دۇرىس كۇماندانعان ەكەن. ءبىراق بۇنى ءباتيما ۇعار ما؟ تاعى ءباتيما؟ اقبايانمەن اۋزىما قاتار تۇسەدى دە وتىرادى. بۇل نەلىكتەن؟
ءبىر جاۋابىن وسىدان بىلەر مە ەكەنمىن دەگەندەي، قولىمدى جۇرەك تۇسىنا قويامىن. جوق، ەش حابار جوق ءتارىزدى. جۇرەك، شىركىن، سول ءالى ايىقپاعان قالپىندا باياۋ سوعادى. ۇيگە اق حالات كيگەن قايسار كىردى. ونى كورىپ قۋانىپ قالدىم. بىردەمەنى شەشە الماي قينالعانىڭدا، نە بولماسا جول تابا الماي ساسقانىڭدا قايساردان ارتىق، اقىلشى جوق. ول قانداي ماسەلەنى بولسا دا، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەيدى، ءتۇپ تامىرىنان قوپارا شەشەدى. «پىشاقتان قورىققان اۋرۋىنان جازىلا المايدى، شىندىقتان قورىققان جۇرەك كەسەلىنەن قۇتىلا المايدى» دەيدى ول. جايشىلىقتا قايسار اق جارقىن، قايداعى جوق قۋلىقتى، كەيدە ءتىپتى ۇيقاسپايتىن وتىرىك بولسا دا ايتىپ، ادامنىڭ كوڭىلىن اشا كەلەدى. بۇ جولى ولاي بولماي شىقتى. ەسىكتەن كىرگەن بەتىنەن-اق بىردەمەگە اشۋلانىپ كەلگەنىن اڭعاردىم. ءجۇزى كۇرەڭدەنىپ، قاباعى تۇكسيىپ كەتىپتى.
حال-جايىمدى ءسال سەلقوستاۋ سۇراپ بولعان سوڭ، ول ماعان تىكەلەي قاراپ، كەلگەن شارۋاسىنا كىرىستى.
— سابىر،— دەدى ول،— ەكەۋىمىز كوپتەن بەرى جولداسىڭىز. ەگەر بىردەمە سۇراسام، ايتاسىڭ با؟
— ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ايتىلماعان بىردەمە قالىپ پا ەدى؟ سۇرا ايتايىن.
— سۇراسام، وسى ءالجاننىڭ قاتىنى اقباياندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار؟ جيىرما جىل وتاسقان ەرىنە وپا بەرمەگەندە، ساعان وپا بەرەدى دەپ ءجۇرسىڭ بە؟— اقباياننىڭ سىرىن بۇل قايدان ءبىلسىن. مەن سەزىن تىڭداپ بولايىن دەپ ۇندەگەم جوق. ول ويىن اياعىنا دەيىن جاسىرعىسى كەلمەي،— بۇرىن جۇرت سەنى سول ايەلمەن كوردىك دەپ جۇرگەندەرىندە، ۇشى-قيىرى جوق كوك اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن قۇستار دا كەزدەسەدى، ادام مەن ادام تاۋ ەمەس، جاي اشەيىن كەزدەسىپ قالاتىن شىعار دەۋشى ەدىم،— دەدى،— ال بۇگىن، سەنى سول ايەلدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنداعى الاڭدا كويلەكشەڭ تالىپ جاتقان جەرىڭنەن بالالار كورىپ «جەدەل جاردەمگە» تەلەفون سوعىپتى دەگەندى ەستىگەنىمدە...
جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى.
— قاي جەردە دەيسىڭ؟—دەدىم داۋىسىم دىرىلدەي شىعىپ.
— قاي جەردەن نە؟ اراق ىشپەيتىن ەدىڭ عوي... الدە ۇمىتىپ قالدىڭ با؟ اقبايان سۇلۋدىڭ ەسىگىنىڭ الدىڭداعى الاڭدا قۇلاپسىڭ عوي. ءتىپتى پاتەرىنىڭ قوڭىراۋىن سوعۋعا دا ۇلگەرمەگەندەيسىڭ. الدە سوققان دا شىعارسىڭ، ءبىراق ول ۇيدە بولماعان كورىنەدى. سەنى ءباتيما «جەڭىل جاردەم» ماشيناسىمەن الىپ كەتپەكشى بولىپ جاتقاندا عانا اقبايان دۇكەننەن كەلىپتى...
«دۇكەننەن كەلگەنى قالاي؟ بۇلاردىڭ مەنى ەسىك الدىنداعى الاڭنان تاۋىپ الدىق دەگەندەرى نە سۇمدىق؟ سول كۇندەگى تاماشا مەزەت مەنىڭ كوز الدىمدا ءالى تۇرعان جوق پا؟ كەنەت ءباتيمانىڭ: «پەنجەگىڭىزدى اقبايان جەڭگەيدىڭ ۇيىنەن الدىم» دەگەن ءسوزى، ءلاززات ۇستىندە قايتىس بولىپ كەتكەن قىزمەتكەردىڭ دەنەسىن، قورىققان ايەلدىڭ ەسىك الدىنا شىعارىپ تاستاعانى جايىندا ايتقانىن ەندى ءتۇسىندىم. جۇرەگىم ويناي جونەلدى. «راسىمەن، تاستاعانى ما؟ ونىسى نەسى؟ ءولىپ كەتسەم قايتەدى؟ بۇل نەتكەن سۇمدىق؟ قورىقسا دا، دارىگەرگە تەلەفون سوقپاي ما؟ ەڭ بولماسا ەسكى دوستىعى ءۇشىن سويتپەي مە؟»
قايسار ماعان بۇرىلماستان، سول تەرەزەگە قاراعان كۇيىندە:
— ەگەر ول ايەلدە كوڭىلىڭ بولاتىن بولسا، مەن ونداي بوزبالالىعىڭدى كەشپەيمىن. جاس ەمەسسىڭ، ساعان ءوزىڭدى كۇتەتىن، سىيلايتىن ءباتيما سەكىلدى ادام كەرەك. ال اقبايان ءتارىزدى قىرىققا كەلسە دە، كوڭىلىنىڭ جەلى باسىلماعان سۇلۋ سەنىڭ تەڭىڭ ەمەس. ول انا ۋنيۆەرماگ ديرەكتورى ماعازۇموۆتارعا لايىق. وڭباعان، بۇلدىرشىندەي ايەلى مەن ەكى بالاسىنا قاراماي، ون كۇندەي اقبايانمەن جوعالىپ كەتىپ، كەشە عانا كەلىپتى!
جۇرەگىم بۇرىنعىدان بەتەر الاسۇرا باستادى. انەۋگۇنگىدەن بەرى قولى تيمەگەنى دە سول ەكەن عوي! مەنى ەسىك الدىنداعى الاڭعا شىعارىپ تاستاۋىنىڭ دا سەبەبىن ەندى ءتۇسىندىم. ۇيىنەن ۋنيۆەرماگ ديرەكتورى بوتەن ەركەكتى الىپ كەتكەنىن بىلمەسىن دەگەن عوي.
— ەگەر مەن دەسەڭ...— قايساردىڭ ءۇنى ءبىر ءتۇرلى الىستان ەستىلدى. كەنەت ول بۇرىلىپ ماعان قاراعان بولۋى كەرەك، مەنىڭ ءتۇرىمدى كورىپ شوشىپ كەتتى عوي دەيمىن،— ويباي-اۋ، سەن ءوزىڭ كەتىپ بارا جاتىرسىڭ عوي،— دەگەن قوبالجىعان داۋىسىن ەستىدىم.
ار جاعىندا نە بولعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ەسىم كىرىپ، كوزىمدى اشقاندا كورگەنىم، قولىندا دەنەگە ءدارى جىبەرەتىن شانىشقىسى بار، بەتىمە ۇڭىلە قاراعان ءباتيما مەن اياق جاعىمدا اق ورامالمەن ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ تۇرعان قايسار بولدى.
— ويپىرماي، باتىرىم-اي... زارەمىزدى الدىڭ عوي...— ول بۇرشاقتاپ شىققان ماڭداي تەرىن ورامالىمەن تاعى ءسۇرتتى.— مۇندايىڭدى بىلگەندە...
«ياپىرماۋ، بۇل سوناۋ تاس قاپشىقتا الاتىن اجالداي سۋ القىمىمىزعا تاياعاندا دا قالجىڭىن تاستاماعان قايسار ما؟..» ەكى ەرنى كەزەرىپ، بوپ-بوز بوپ كەتىپتى. جولداس بولساڭ، وسىنداي بول!
مەن قايساردى اياپ كەتتىم، ونىڭ كوڭىلىن جۇباتقىم كەلىپ:
— بارىنە دە ءوزىم ايىپتىمىن،— دەدىم قىسىلا كۇلىمسىرەگەن يشارات كورسەتىپ.
— سابىر اعاي، كوپ سويلەي بەرمەڭىز،— دەدى ءباتيما ماعان كۇلىمسىرەي قاراپ،— ازىراق تالماۋسىراپ كەتتىڭىز. ءقازىر بالەندەي قورقىنىش جوق...
— جاقسى، قارىنداسىم...
X
ون شاقتى كۇننەن كەيىن شىن ايىعا باستادىم. قايتادان كونسيليۋم شاقىرىلىپ، جۇرەك اۋرۋىمنىڭ ءدال ەمىن تاپقان-دى. مۇمكىن سودان دا بولار. دەگەنمەن، مەنىڭ بۇلاي كەنەت كوتەرىلە تۇسۋىمە بوتەن دە سەبەپ باردى. جيىرما جىل اقىل-ويىما، جان سەزىمىمە مازا بەرمەگەن التىن قۇس كەسەلىنەن مۇلدەم ايىرىلعاندايمىن. التىن قۇس ارمانىنىڭ ورنىنا قانشا جىلاساڭ دا قايتا ورالماس ءبىر كۇيىكتىڭ وكىنىشى عانا قالعانداي. ءۇمىت ەمەس، بۇل — وكىنىش. تەز جازىلۋىما بۇ دا سەبەپ ءتارىزدى.
دەمەك، ءوز جۇرەگىمە ءوزىم كۇمان كەلتىرگەندەي دە بولامىن. «بىتپەيتىن قۋانىش، وشپەيتىن قايعى جوق» دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەيمىن. ەندى اقباياننان گورى، ءباتيما جايىن كوبىرەك ويلاعىم كەلەدى. كوبىرەك ويلايمىن دا، ءبىراق وي قۇرعىر الىسقا بارا المايدى. ناعىز ءبىر ءورىسى تار تۇساۋلى جىلقى ءتارىزدىمىن. سەكەڭ-سەكەڭ ەتەمىن دە، ارى-بەرىدەن سوڭ توقتاي قالامىن. قيالىم تايىزدانىپ، جاي اشەيىن مالتۋعا كىرىسەم. اقبايان دەگەندە الىپ-ۇشىپ، تەڭىزدەي تولقيتىن شىركىن كوڭىل ەندى ءتىپتى لەپىرمەيدى. وسىنداي مارە-سارە بولىپ جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى قايسار تاعى كەلدى. ول بۇل جولى دا جاي كەلگەن جوق ەكەن، جانىمنىڭ جاراسىنىڭ اۋزىن تىرناي كەلىپتى.
شاحتا جايىندا ارى-بەرى اڭگىمە شەرتىپ وتىردى دا، كەنەت:
— بۇگىن اقباياندى كوردىم،—- دەدى. ەتىمدى بىرەۋ شىمشىپ العانداي ءدىر ەتە قالدىم، ءبىراق ۇندەمەدىم. قۋانارىمدى دا، اشۋلانارىمدى دا بىلمەدىم. اقباياننىڭ انانداي قىلىعىنان كەيىن، مىڭ جەردەن عاشىق بولساڭ دا، وعان دەگەن جۇرەك جىلىر ما؟ جوق، جىلۋعا ءتيىستى ەمەس. جىلىمايدى دا. ول ماعان ەندى ماڭگى بىتكەن ادام. ايتسە دە... جيىرما جىلدان استام اتىن كوكىرەگىمە تۇمار ەتىپ تاققاندىعىمنان با، اقبايان دەگەن ءسوز قۇلاعىما قۇبىجىق بولىپ ەستىلمەدى.
— ءوزى دە ابدەن جۇدەپ ءبىتىپتى... ءتۇرىن كورگەنىمدە شوشىپ كەتتىم،— دەدى مەنىڭ ۇندەمەسىمدى بىلگەننەن كەيىن، قايسار ءسوزدى تاعى دا ءوزى باستاپ،— ۇزاق اڭگىمەلەستىم... سوناۋ سەنەن ايىرىلعان كۇننەن باستاپ قاپا شەگۋمەن بولىپتى. سەنى شىن جاقسى كورەدى ەكەن، مەن وعان ەندى ابدەن سەندىم.
قايساردىڭ مىنەزى وزىمە ءمالىم. بىرەۋدى كەكەتسە دە، وسىلاي اياعانسىپ سويلەيتىن ادەتى بار. بۇ جولى دا سول مىنەزىنە سالىپ وتىر. ءبىراق قازىرگى مەنىڭ جاعدايىم وينايتىن جاعداي ما، بەتىنە رەنجي قارادىم.
— ايتەۋىر، قالجىڭىڭ قالمايدى.
— قايداعى قالجىڭ؟ شىنىن ايتىپ وتىرمىن...
— شىنى — ەگەر ادام اجال ۇستىندە جاتقانىندا دالاعا شىعارىپ تاستاۋ بولسا، ونداي شىندىقتان مەن اۋلاق.
— ونىڭ دا جانىن جەگىدەي جەپ جۇرگەن سول قىلىعى ەكەنى ءسوزسىز... «ماحابباتتان كۇيىپ-جانىپ بارا جاتىرمىن» دەپ وتىرعان اقبايان جوق. كۇيىپ-جانىپ بارا جاتسا، بار پالە ىشىندە شىعار. ال سىرتىنا شىعىپ تۇرعان قايعى — سول قىلىعىنان تۋعان... «ساسىپ قالدىم، نە ىستەگەنىمدى ءوزىم سوڭىنان بارىپ ءبىر-اق ءبىلدىم. قولىمنان كەلگەن جاردەمىمدى جاساپ، دارىگەر شاقىرايىن دەپ جۇگىرىپ ۇيگە كەلسەم، «جەدەل جاردەم» دە جەتىپ قالعان ەكەن» دەپ «اح!» ۇرادى. مۇنداي جاعداي بولۋى مۇمكىن عوي... ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى، ۇيىندە دىرداي ديرەكتوردى ءولتىرىپ الۋ ءار كىمگە دە جەڭىل تيمەسە كەرەك-تى...
— سوندا اقباياننىڭ قىلىعىن اقتاپ وتىرسىڭ با ءوزىڭ؟
— بولعان جاعدايدى ءتۇسىندىرۋ — قىلمىستى اقتاۋ ەمەس! ارينە، اقباياننىڭ قىلىعى — ادام كەشىرەرلىك قىلىق ەمەس.
— باسە!
— ءبىراق سول قىلىعىنان ءوزىنىڭ جەر بولىپ جۇرگەنىن ايتامىن. ونىڭ بۇل قينالۋىنىڭ تۇبىندە سەنى جاس كەزىنەن جاقسى كورۋ بار. سوندىقتان دا ول ءوز كۇناسىنەن ءوزى كۇيىنەدى. قىلمىسى جانىن ءبىر جەسە، سەنىڭ بەتىڭە قارارعا ۇياتى جىبەرمەي جانىن ەكى جەيدى. مۇنداي قينالۋ اقباياننىڭ، ارينە، مۇلدەم قۇرىپ كەتكەن ادام ەمەس ەكەنىن كورسەتەدى. ادامنىڭ ايىبى اداسقانى ەمەس، اداسقانىن مويىنداماۋ. اقبايان اداسقانىن موينىنا الىپ وتىر عوي. مەن سونى ايتام...
— سوندا... ماعان اقبايانمەن قايتادان ءتىل تاپ دەمەكسىڭ بە؟ مۇنداي سوزگە قالاي اۋزىڭ بارادى؟!
قايسار كەنەت ىرجيا كۇلدى.
— ءبىزدىڭ ەلدە جاۋباسار دەگەن تۇيەشى بولعان. جاۋباساردىڭ ءىنىسى كوپجاسار دەگەن ەدى. كوپجاسار قىرىققا جەتكەنشە ۇيلەنە الماي كەلىپتى. جاراتىلعالى كىم كورىنگەننىڭ ەسىگىندە جۇرگەن مالايعا قانداي ادام قىزىن بەرسىن. سول كوپجاسارعا بايى ولگەن ءبىر جەسىر ايەلدىڭ كوزى ءتۇسىپتى. توي جاساپ قوسىلماقشى بولىپتى. جەسىر ايەلدىڭ توركىنى، ءسىرا، بەلگىلى تۇقىم بولۋى كەرەك، تويعا دايىندالىپ جاتقاندا، كۇندىز-تۇنى تۇيە باعىپ، كىلەڭ قۇمايتتى، بوزدى سۋسىز جەردە ءجۇرىپ، ەكى قولى بىردەي كۇستەنىپ، تارام-تارام بوپ جارىلىپ كەتكەن جاۋباسارعا ايەلى: «ەرتەڭ قۇدالارىڭ كەلەدى. جالعىز ءىنىڭ ۇيلەنگەلى جاتىر، ءما، قولدارىڭدى ادەمىلەپ تۇرىپ جۋ!»—دەيدى قارا سابىندى بەرىپ. جاۋباسار جۋىنا باستاپتى. ءومىر بويى سابىن كورمەگەن، كۇستەنىپ، جارىلىپ كەتكەن قولدارى قارا سابىن تيگەندە شىداتسىن با، جانىن قويارعا جەر تاپپاعان جاۋباسار قولىنا سۋ قۇيىپ تۇرعان قاتىنىنا: «كوپجاسار ەمەس، ناعىز ءبىر مەن ۇيلەنەتىندەي، قولىمدى سابىنداتىپ جۋعىزاتىنداي، مەندە نە اكەڭنىڭ قۇنى بار ەدى!» دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي، اقباياندى ۇناتقان ءوزىڭ، ۇيلەنەتىن مەن ەمەس، تاعى سەنسىن، ارالارىڭدى قالاي شەشسەڭ سولاي شەش.
قايسارعا اشۋلانارىمدى دا، اشۋلانباسىمدى دا بىلمەدىم. تەك، اقباياندى نەگە مۇنشا اياي قالعانىنا تان قالدىم. قايساردى قانشا جاقسى كەرگەنمەن، اقبايانعا دەپ قاتقان جۇرەك ءتىپتى ءجىبىر ەمەس. ءبىز ەندى بۇل اڭگىمەنى دوعارىپ، قايتادان شاحتا جايىنا كوشتىك. ارى-بەرى سويلەسكەننەن كەيىن قايسار ۇيىنە كەتتى. جالعىز قالعاسىن ويى قۇرعىر قايتادان اقبايانعا كوشتى.
قايساردىڭ ايتقاندارىن تارازىعا سالىپ كوردىم، ءبىراق جەزدى قانشا التىن بولسا ەكەن دەگەنمەن، التىن بولادى ما؟ اقبايان دا ماعان ەندى سول قۇنسىز جەزدىڭ ءبىرى تارىزدەنە بەردى. تەك سادىق ەسىمە ءتۇسىپ كەتسە عانا وسىنداي وپاسىز جان ەسىل ەردىڭ قارىنداسى بولىپ جاراتىلعانىنا ءىشىم كۇيەدى. سادىققا ەندى اقبايان ەمەس، ءباتيما سەكىلدى جاندى قارىنداستىققا لايىق دەگەن ويعا كەلەم...
مەن قايتادان كوزىمدى جۇمام. ونداعىم—تاعى دا وي تەڭىزىنە شومۋ. ەگەر قايعىلى جانىما ويىم سەرىك بول¬ماسا نە ىستەر ەدىم؟ جاپادان-جالعىز وتىرىپ، جانىمدى قويارعا جەر تاپپاس ەدىم. ويشىل ەتىپ جاراتقانىڭا قۇدايعا شۇكىر. وي — مەنىڭ ەتكەن ءومىرىمنىڭ ايناسى، بولاشاق ءومىرىمنىڭ قاناتى. وعان قانشا بەرىلسەم دە، جالىقپايمىن. ءتىپتى بەرىلگەن سايىن شابىتتانا تۇسەم. وتكەن-كەتكەندى تارازىعا ساپ، وز قىلىعىما، ءوز ىستەرىمە ۇكىم ايتامىن. بولاشاقتا ونداي قاتەلەر ىستەمەۋگە انت ەتەمىن.
ويلاي بەرسەڭ، وتكەن كۇننىڭ ءوزى ءبىر ەرتەگى ەمەس پە؟ سول ەرتەگى مەنى تاعى ءوزىنىڭ تاڭعاجايىپ قىزىعىنا ەرىتە جونەلدى. تاعى دا وتكەن كۇندەر كوز الدىمنان ءدال جاس كەزىمدەگىدەي ەلەستەي بەردى...
ءبىزدىڭ بۋىننىڭ باسىنان قانداي قيىندىق وتپەدى! اۋىر ءوندىرىستى وركەندەتۋدەگى جوقشىلىق تا، اۋىل شارۋاشىلىعىن كولحوزداستىرۋداعى قيىندىق پەن تۇسىنبەۋشىلىك تە. كوز الدىمنان ءالى كەتپەيدى. مىسقازعانعا قاراي سوناۋ تورعاي، ەسىل، باتپاندالا بويىنان اش-جالاڭاش شۇبىرعان ەل. قاڭىراپ بوس قالعان قىستاۋ، اۋىل. ال وتان سوعىسى حالىققا قانداي قيىندىققا ءتۇستى! ايتسە دە، سول قيىندىقپەن جاساعان اۋىر ءوندىرىس پەن اش-جالاڭاش ءجۇرىپ ۇيىمداستىرىلعان، جالپىلاي بىرلەستىرىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ كۇشى ارقىلى ءبىز قان مايداندا جەڭىپ شىقتىق قوي. بۇل — پارتيامىزدىڭ تۇپكى ساياساتىنىڭ دۇرىس ەكەنىن كورسەتپەي مە؟ ارينە، كورسەتەدى. ءبىراق مەن كەيدە ەگەر لەنين ءبىر جيىرما جىل ءتىرى تۇرسا قايتەر ەدىك دەپ ويلايمىن؟ جوق، لەنين ءالى ءبىر جيىرما جىل ءتىرى بولعاندا، ارينە، بۇل جەڭىستىڭ بارىنە دە ءبىز جەتەر ەدىك. وعان مەن تيتتەي دە شەك كەلتىرمەيمىن، ءبىراق بۇل جەڭىستەردىڭ ءبارى دە بىزگە ءسال جەڭىلدەۋ تۇسەر ەدى. اتتەڭ، اتتەڭ، ۇلى كوسەم، ەرتە كەتتىڭ!.. لەنيننىڭ اتى اۋزىما تۇسسە، ماعان تاعى ءبىر وي كەلەدى. ول وي: لەنيننىڭ بۋىنى ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىن ورناتسا، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اۋىرتپالىعىن نەگىزىندە ارقالاپ شىققان ءبىزدىڭ بۋىن — ۇلى وكتيابر شۇعىلاسىندا تۋعان جاستار بۋىنى. لەنين اكە بولسا، ءبىز بالاسىمىز. ءبىراق ءبىزدىڭ ارامىزدا، اكە مەن بالا اراسىندا، ەش قايشىلىق بولعان ەمەس. ءبىزدىڭ بار ارمانىمىز حالقىن ۇلى جەڭىسكە جەتكىزگەن سول اكەلەرىمىزدىڭ جولىن ادال ۇستاپ، سولاردىڭ وسيەتىن جان-تانىمىزبەن ادال ورىنداۋ بولاتىن. سونىڭ ارقاسىندا عانا ۇلى وتان سوعىسىندا جەڭىپ شىقتىق. اكە جولى ءبىزدىڭ پاتريوتتىق سەزىمىمىزدى شىنىقتىرا ءتۇستى. وتان، حالىق دەگەن ۇعىمداردى كوكىرەگىمىزگە تۇمار ەتىپ تاعۋعا بولار جاردەم بەردى. ال ءقازىر شە؟ جالپى جاستار اكە جولىن مىقتى ۇستاعانمەن، شىعىپ جاتقان كەيبىر كينو، كوركەم ادەبيەت تۋىندىلارىنا قاراعاندا، اكە مەن بالا، ۇرپاقتار اراسىندا قايشىلىقتار سەزىلەتىن ءتارىزدى. جاس بۋىن ءبىزدىڭ ىسىمىزگە قاناعاتتانبايتىنداي قانداي سەبەبى بار؟ زامانىمىزدىڭ بار اۋىرتپالىعىن ءبىز ارقالاعان جوقپىز با؟ اجالعا كەۋدەمىزدى قارسى اشىپ، قان قۇمار گيتلەر باسقىنشىلارىن جەڭىپ، جاس ۇرپاعىمىزدىڭ كەلەشەگىن، وتانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ءبىز ساقتاپ قالعان جوقپىز با؟ وندا بىزگە قويار قانداي ايىبى بار؟ الدە جەكە ادامعا باعىنۋشىلىق ارەكەتىنەن شىعا الماي، وزدەرىڭنىڭ رۋحاني، سانا-سەزىم بايلىقتارىڭدى كەڭىنەن پايدالانا المادىڭدار دەگەندى ايتپاق پا؟ وي-پىكىرلەرىڭدى اشىق جايىپ، سانا-سەزىمدەرىڭدى ەركىن ءوربىتۋدىڭ ورنىنا، جەكە ادامعا باعىنۋدان تۋعان ساياساتتىڭ ارقاسىندا، كەيدە تار تۇسىنىكتە عانا قالىپتاستىڭدار دەمەك پە؟ ارينە، مۇنداي جاعداي دا بولدى. ءبىراق سول جەكە ادامعا باعىنۋدىڭ قاتە ەكەنىن اشقان ءبىز ءوزىمىز ەمەسپىز بە؟ قاتەسىن جويا بىلگەن اكەگە ايىپ تاعۋعا بولا ما؟ الدە اكە مەن بالا اراسىنداعى قايشىلىقتار — ءوسۋ قايشىلىقتارى ما؟ سولاي ءتارىزدى. اكە مەن بالا، ۇرپاقتار مەن ۇرپاقتار اراسىندا ءوسۋ قايشىلىقتارى كەزدەسپەگەن جەردە، قانداي قوعامدى الساق تا، العا باسا الماس ەدى. تەك بۇل قايشىلىقتار ءبىرىن-بىرى جوياتىن قاراما-قارسى شىعار قايشىلىقتار ەمەس. ءبىرىن-بىرى تولىقتىراتىن، اكە جولىن بولاشاق ۇرپاقتار كوركەيتە تۇسۋىنە مۇمكىنشىلىك بەرەتىن ءوسۋ قايشىلىقتارى. بۇل — كوممۋنيزمنىڭ تابيعي قاسيەتى.
دەمەك، جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە سوعىستان كەيىنگى جىلداردا بىزدەن ازداعان قاتەلىك كەتكەن ءتارىزدى. سوعىستان كۇيزەلگەن شارۋاشىلىعىمىزدى جوندەيمىز دەپ ءجۇرىپ، جاستاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن تاربيەلەۋدى از ۋاقىت ەستەن شىعارعان ءتارىزدىمىز. ونىڭ ۇستىنە، كەيبىر كوك ەزۋلەر جەكە ادامعا تابىنۋدان تۋعان قاتەلىكتەردى جالپى سوۆەت قوعامىنىڭ قاتەلىكتەرىنە اينالدىرىپ، وتكەن كۇن جەمىستەرىنەن جاس ۇرپاقتى باسقا جولعا سالۋعا تىرىسقان ءتارىزدى. وسىدان بارىپ جاستاردىڭ باتىس مادەنيەتىنىڭ كەيبىر ساسىق داستۇرلەرىن مادەنيەتتىڭ جاقسى ءتۇرى دەپ ءتۇسىنىپ، وعان ەلىكتەۋ اكە جولىنان شالىس بولۋدا تۋعانداي. ءبىراق اكە بالاعا سىنشىل، ولاردىڭ قاتەسىن ءبىز دەر كەزىندە كەردىك. جونگە سالۋىمىز ءسوزسىز.
ال ءبىراق اقبايان سەكىلدىلەردى جونگە سالۋعا بولادى ما؟ ونىڭ قىلىعى دا سوسياليزم الدەقاشان جەڭگەن كاپيتاليزمنىڭ قۇبىجىق ءداستۇرىنىڭ قالدىعى ەمەس پە؟ ءيا، قالدىعى. سوندا نە بولعانى؟ كاپيتاليزمنىڭ ءوزىن جەڭگەندە، ونىڭ سوۆەت ادامىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا، سانا-سەزىمىنە سۋىق اسەرى تيەر جامان قالدىعىن جەڭە الماعانىمىز با؟ وندا كاپيتاليزمدى قۇرتقانىمىز قايدا؟ جوق، بىزگە ءقازىر كاپيتاليزمدى تاپ تارتىسىندا، شارۋاشىلىقتا قۇرتۋ از. ءبىز كاپيتاليزمنىڭ قالدىعىن بۇكىل سوۆەت ادامىنىڭ سانا سەزىمىندە دە جويۋىمىز كەرەك. بۇل — تارتىستىڭ جاڭا ارناسى، بۇل — كاپيتاليزممەن ەڭ سوڭعى ايقاسىمىز.
ال اقبايانعا نە بولدى؟ جان شوشىنارلىق قاسيەت وعان قايدان كەلەدى؟ ءالى ەسىمدە ەكەۋمىزدىڭ العاشقى تانىسقان كۇنىمىز! وندا دا كوكتەم بولاتىن. سوناۋ وڭتۇستىكتەن ارقانىڭ كوك شالعىن، شالقار كولىنە قايتقان قاز-ۇيرەك رۋدنيك ۇستىندە ەتىپ بارا جاتقان. قيقۋى ارالاس سىڭسىعان قۇس ءۇنى بۇكىل مىسقازعاننىڭ سۇرعىلت دالاسىن ءبىر اسەم دۇنيەگە بولەگەندەي ەدى. جوق، مىسقازعاننىڭ دا جايشىلىقتاعى سۇرعىلت دالاسى ءقازىر سۇرعىلت ەمەس-تى. جاس اعاشتارى جاسىل جاپىراققا ورانىن، جىڭعىل، بايالىش، جۋساندارى كوگىلدىر تارتىپ، ءار جەردە ويدىم-ويدىم بوپ كوك شىعىپ، بۇكىل دالا ۇستىنە ءبىر ءساندى تۇكتى كىلەم جابىلعاندايتىن. قىزىلدى-جاسىلدى سارعالداق، بايشەشەك ءار جەردەن قىلتيىپ كورىنىپ، كوكتەمگى دالاعا ەرەكشە كورىك بەرىپ تۇرعان-دى.
دەمالىس كۇنى ەدى. جايشىلىقتاعى سەرىگىم سادىق ءبىر شارۋامەن قاسقىرساي زاۆودىنا ءجۇرىپ كەتكەن. كۇنى بويى ۇيدە جالعىز كىتاپ وقىپ وتىرىپ، زەرىگىپ كەتىپ، ازىراق پوسەلكە شەتىنە شىعىپ سەرۋەندەپ قايتپاق بولعام.
ەكپىندى كەز ەدى. مىسقازعاننىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى ادىر، توبەنى ارالاپ كەلە جاتتىم. اسپان كوكپەڭبەك. ءار جەردەن بودەنە، تورعاي، بىتپىلدىق داۋىسى ەستىلەدى. اۋا كوگىلدىر اسپانداي تازا. جۇتقان سايىن كوكىرەگىڭ كەڭىپ، جۇتا تۇسكىڭ كەلەدى. وسىنداي تاماشا دۇنيەدە ادام قايعىسىز بولسا قانداي راقات! مەن قايعىسىز ەدىم. ءجان-تانىمدى، بار قيالىمدى تەك كومەسكى بولاشاق قۋانىشى عانا بيلەگەن. بۇل قۋانىش نە؟ جالىنى قول تيگىزبەس البىرت جاستىقتىڭ ءدۇيىم جۇرتتان ءوزىن ارمانسىز ساناتاتىن تۋلاعان ىستىق قانىنىڭ ويناۋى ما؟ الدە دۇنيەدە ماحاببات سەكىلدى تاعى دا ءبىر اسەم سەزىم بار ەكەنىن سەزىنگەن جاس جىگىتتىڭ قيال شابىتى ما؟ ءوزىم دە بىلمەيمىن. ايتەۋىر بار الەم قۇشاعىما سىيعانداي، اقىل-وي، جان سەزىمىمدى بيلەپ كەتكەن ءبىر شاتتىق! ءدال وسىنداي تازا اۋاعا، شات قيالعا ماس بولعانداي، جاپادان-جالعىز قىدىرىپ كەلە جاتقانىمدا، ءدال قارسى الدىمنان، سۇرعىلت تاستى ادىردىڭ تۇمسىعىنان تورت-بەس قىز شىعا كەلدى. گۇل تەرىپ قايتىپ كەلە جاتىر ەكەن. ىشتەرىندە اقبايان دا بار. ول ءبىر توپ قىزعالداقتى قۇشاقتاپ العان. جوق، قىزعالداق ەمەس، اقباياننىڭ قۇشاعىندا ءدال وسى ساتتە ماعان ءبىر توپ شوق تارىزدەنىپ كورىندى. كورشىلەس بولعاندىقتان، كۇندە كەزدەسىپ جۇرسەم دە، قىزدىڭ ءوزى دە ماعان بۇ جولى باسقاشا كورىندى. جۇمىرلانا باستاعان قۇلىن مۇشەسى ەرەكشە كوزىمە ءتۇستى. جۇرەگىم ءدىر ەتە قالدى. بويىمدى كومەسكى سەزىم تەككە بيلەمەگەن ەكەن. وسى قۋانىشقا كورىنگەنىن ەندى ۇقتىم.
— جاپادان-جالعىز قايدا بارا جاتىرسىڭ، سابىر اعا،— دەدى قىز توستاعانداي كوزىن جالت ەتكىزىپ.
جۇرەگىم قۇيىن سوققان سۋ بەتىندە ويناپ كەتتى.
— جالعىزبىن با؟!
— كولەڭكەڭنەن بوتەن ەشكىمدى كورىپ تۇرعام جوق.
— بەكەر ۇيدەيسىڭ. مىناۋ كوگىلدىر اسپان، جاسىل جامىلعان ادىر-بۇدىردى قايدا قوياسىڭ؟
— ءا-ا!— قىز كۇلدى. داۋىسى كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىرلاي شىقتى،— وندا، اناۋ قۇمىرسقالاردى دا وزىڭە سەرىك كورەتىن شىعارسىڭ؟
بۇل اعالى-قارىنداستاي بولىپ جۇرگەن قىز بەن جىگىتتىڭ العاشقى ءازىلى ەدى. اقباياننىڭ قاسىنداعى قىزدار جىميا كۇلىسىپ ءبىزدى تاستاپ ۇزاي بەردى...
— ءوزىڭ قايدان كەلەسىڭ؟— دەدىم مەن.
— كورىپ تۇرعان جوقسىڭ با، گۇل تەرىپ كەلەمىن.
— گۇلدى كىمگە ارناپ تەرىپ كەلەسىڭ؟ ماعان ارناپ پا؟
سۋ دومالاتىپ ابدەن جۇمىرلانباعان قايراق تاستاي كەدىر-بۇدىرى كوپ قايران جاستىق! قالجىڭىمنىڭ دورەكى شىققانىن ءوزىم دە ءبىلدىم. قىز ءسال قىزارىپ تومەن قارادى.
— گۇلدى اپاما، سادىققا ارناپ تەردىم،— دەدى اقبايان. سويدەدى دە، ءسال كىدىردى،— ال مىنا بىرەۋىن ساعان ارناپ جۇلدىم.
— وندا وزىمە بەرسەيشى.
اقبايان قىزعالداقتىڭ اسا ءبىر قىزىلىن الىپ ۇسىندى. مەن الىپ يىسكەدىم دە، كويلەگىنىڭ ومىراۋىنا تاقتىم.
— قانداي ادەمى گۇل ەدى! ءدال ەزىڭ سەكىلدى ەكەن.
اقبايان تاعى ەكى بەتى وتتاي جانىپ قىپ-قىزىل بوپ تومەن قاراپ كەتتى. «جاس سەزىمى ءمولدىر بۇلاقتاي تازا اقبايان، مىنە بۇگىن جەز ەكشە ايەلدىڭ قىلىعىن ىستەپ وتىر. سەبەبى قايدا؟ بۇعان كىم ايىپتى؟ قاتەلىك قاي جەردە پايدا بولدى؟»
سول كۇنگى اقبايان ەسىمە تۇسسە، جۇرەگىم پارا-پارا بوپ جىرتىلا جونەلەدى. قۇر وكىنۋدەن بوتەن قولىمنان نە كەلەدى؟ كەزىمدى قايتا جۇمىپ ەدىم، وي تىزبەگى ءارى قاراي جالعاسا بەردى...
اقبايان ءسال قىسىلىپ تۇردى دا، ماعان قايتا قارادى. ءبىراق بۇل جولعى كوز قاراسىندا بوتەن ءبىر سەزىم پايدا بولعانى حاق.
— سابىر اعا، راسىمەن سىزگە وسى قىزعالداق سەكىلدى سۇلۋ كورىنەم بە؟..
— قىزعالداقتان دا سۇلۋ كورىنەسىڭ.
— وندا...
اقبايان توقتاي قالدى. قىزارىپ تاعى تومەن قارادى. قىزدىڭ نە ايتايىن دەگەنىن بىلمەسەم دە، ونىڭ وزىمە دەگەن ءبىر اسىل سەزىمىن اقىلىممەن ەمەس، جۇرەگىممەن ءتۇسىندىم.
— مەن سەنىڭ جالعىز قىزعالداق قانا ەمەس، الەمنىڭ بار گۇلىنەن ادەمى بولعانىڭدى تىلەر ەدىم.
— نەگە؟
— ايتايىن با؟—دەگەم ءوزىمدى-وزىم ۇستاي الماي قالىپ، اجەمنىڭ ءبىر ايتقان اڭىزى ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ.
— ايت،— دەگەن اقبايان جاۋدىراي قاراپ.
— مەنىڭ قارت اجەم بولاتىن. ول نەمەرەسىن ياعني مەنى وتە جاقسى كورەتىن. ون تورتكە جەتكەنىمدە جانىنا وتىرعىزىپ الىپ، ءوزىنىڭ بىلەتىن ەرتەگى، اڭىز، وسيەتىن ايتىپ ەرمەك ەتەتىن. ءبىر كۇنى سول اجەم ماعان:
— باياعىدا ەر كىندىك دەگەن ءبىر بالا باتىر بولىپتى،— دەگەن كۇستى قولىمەن باسىمنان سيپاپ،— قان مايداندا ۇلكەن ەرلىك كورسەتىپ، ەل-جۇرتىن قورعاعانى ءۇشىن بابا تۇكتى شاشتى ءازيز پايعامبار وعان ريزا بولىپ: «شىراعىم، دۇنيەدەگى ءبىر تىلەگىڭدى بەرەيىن،— دەپتى،— نە تىلەيسىڭ: كورىك پە، اقىل ما، ب ا ق پا؟» سوندا ەر كىندىك باتىر: «بۇل ۇشەۋىنەن بوتەن باسقا تىلەك تىلەسەم، بەرەسىز بە؟»—دەپتى. «بەرەم،— دەپتى بابا تۇكتى شاشتى ءازيز پايعامبار،— تەك ماڭگى ولمەستىكتى سۇراما». «نەگە؟» دەپتى بالا باتىر. «دۇنيەدە اللا تاعالا عانا ماڭگى ءومىر سۇرۋگە ءتيىستى. وزگەمىزگە ماڭگى ولمەستىك سۇراۋ—كۇنا»،— دەپتى پايعامبار. سوندا بالا باتىر: «وزىمدەي ادام بىتكەننىڭ ءبارى ءولىپ جاتقاندا، كوزگە شىققان سۇيەلدەي، ماڭگى ءتىرى ءجۇرۋدى مەن دە ۇناتپايمىن. جالعىز عانا تىلەگىم بار، سونى بەرسەڭىز بولادى»،— دەپتى. «ايت! بەرەم»،— دەپتى بابا ءازيز پايعامبار. «وندا...—" دەپتى بالا باتىر،— جاڭاعى ءۇش قاسيەتى بويىنا بىردەي بىتكەن، ماعان ادال جار بەرسەڭىز بولعانى». «جالعىز تىلەگىڭدى بەرەم» دەگەن پايعامبار سوزدەن جەڭىلىپ، كوركى، اقىلى، باعى بار ەر كىندىككە ادال جار بەرىپتى. سول ادال جار ارقاسىندا بالا باتىر ولە-ولگەنشە دۇنيەدەگى ەن باقىتتى ادام بوپ ءوتىپتى.
وسى اڭگىمەنى اقبايانعا ايتىپ بەردىم دە:
— ادال ادام وزىنە قيماس قاسيەتتى سۇيگەنىنە قيادى دەگەن، مەن دە سەنى سۇيگەندىگىمنەن، بار گۇلدەن ادەمى بولۋىڭدى قيدىم.
بۇرىن ماحاببات دۇنيەسىنە ماشىقتانباعان، ءالى كۇناسىز نارەستە پاك مىنەزدەن ارىلماعان بالا قىز «ءسۇيدىم» دەگەن ءسوزدى تىكەلەي ماعىناسىندا ۇعىنىپ:
— قالاي ۇيدەي الاسىز؟—دەگەن ۇيالعانىنان ەكى بەتى مازداپ جانعان وت الدىندا تۇرعانداي بالبىراپ.— ءسىز مەنى ءسۇيىپ كورگەن جوقسىز عوي.
مەن دە قىز ءسوزىن وزىمشە تۇسىنگەم. جايباراقات ءوز بەتىنە تۇرعان اقباياندى كەنەت قۇشاقتاي بەرىپ، تومپيعان قىزىل ەرنىنەن قۇشىرلانا ءسۇيىپ العام. قىز ىرشىپ تۇسكەن. ۇيالعانىنان ەكى بەتىن قولىمەن باسىپ سولقىلداپ جىلاپ جىبەرگەن.
كۇناسىز ەرنىنەن جىگىتتىڭ العاشقى رەت سۇيگەنىنە سونشا قىسىلعان كەشەگى البىرت اقباياننىڭ بۇگىنگى قىلىعى مىناۋ. كوڭىل شىركىن تاعى دا العاشقى رەت قۇرىق كورگەن اساۋ جىلقىداي تۋلاي جونەلدى. «قاتە قاي جەردە بولدى؟ كىم ايىپتى؟ الدە اقباياننىڭ مۇنداي قىلمىسىنا جاراتىلىسىنان بويىنا بىتكەن قاسيەتى سەبەپكەر مە؟»
ارقاما اقبايان قىلىعى ايازداي باتتى. جانىمنىڭ بۇل اۋرۋى ءوزىمنىڭ قور بولعان ماحابباتىمنان تۋعان جوق. ماحابباتتىڭ وپاسىزدىعىنا جيىرما جاسىندا شىداي العان جاس جىگىت ەلۋگە كەلگەنىندە ولەردەي بوپ كۇيىنبەسكە ءتيىستى. ادام قانداي اۋرۋعا، قياناتقا بولسا دا كوندىگە بىلەدى، شىدامدىققا ۇيرەنەدى. مەن دە سوعان ۇيرەنگەن ەكەم، جانىم از ۋاقىت جامان اۋىرىپ ءجۇردى دە، اۋىر كەسەل بىرتە-بىرتە وشە باستادى. ال ەندىگى مەنىڭ جانىمدى جەگەن باسقا كەسەل. ول اقباياننىڭ باقىتسىزدىعى ەدى. قىرىقتان اسىپ بارا جاتقاندا ونىڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىراۋى باقىتسىزدىق ەمەي نەمەنە؟ ارينە باقىتسىزدىق. ءتۇر سيپاتىڭ حور قىزىندا ادەمى بولسا دا، قىرىقتان اسقاندا ايەل ون جەتىسىندەگىدەي باقىتتى بولا المايدى. باقىتتى بولسا دا جاس كۇنىندەگىسىندەي شاتتانا المايدى. كونە جۇرەك پەن جاس جۇرەكتىڭ سوعۋى ەكەۋى ەكى ءتۇرلى. شاتتىققا بىرەۋى اسا جۇيرىكتەي لەپىرىپ تىپىرشىسا، بىرەۋى ءالى دە بولسا ءبىر شابۋعا جارار جىلقىداي قۇر ەلەگىزە مازاسىزدانادى. ار جاعىندا الىپ-ۇشىپ بارا جاتقان كۇش جوق. اقباياننىڭ دا ماحابباتتاعى قالعان كۇنى وسى قىزۋى باسىلا باستاعان جىلقىنىڭ قارقىنى سەكىلدى. سان بايگىدە جول بەرمەگەن ەركە جۇيرىككە بۇنىڭ ءوزى باقىتسىزدىق. ءبىراق وسى باقىتسىزدىققا كىم ايىپتى؟ ءبىرى ءالجان بولسا، ەكىنشىسى اقباياننىڭ ءوزى.
ءالجان ون جەتىگە جاڭا جەتكەن سۇلۋ قىزعا ۇيلەندى. ار جاعىندا نە ىستەدى؟ تەك قاس-قاباعىنا قاراپ ەركەلەتتى دە قويدى. ال اقبايان كۇيەۋىنىڭ بۇل قىلىعىن وزىنشە ءتۇسىندى. نە وقىمادى، نە جۇمىس ىستەمەدى. قارايتىن جىلاپ جاتقان بالا جوق، تەك قىزداي سىلاڭداپ، ءوزىنىڭ ءۇستى-باسىن قاراۋمەن كۇنى ءوتتى. ەڭ قىزىق داۋرەنى ءوتتى.
مايمىلدى ادام ەتكەن ەڭبەك. ادامدى ادام ەتەر دە ەنبەك. «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن»،— دەپ، اتامىز اباي ايتقانداي، كۇندىز-تۇنى ويلاعانى ۋاقىتىن قالاي قىزىقتى وتكىزۋ بولعان اقباياننىڭ بۇرىس جولعا ءتۇسۋى قيىن با ەدى؟ ارينە، قيىن ەمەس. مۇنداي جاعداي ءتۇبى ءالجاندى دا، اقباياندى دا ۇلكەن تراگەدياعا اكەپ سوعاتىنىن ولارعا ەشكىم ايتپادى. اۋزىنان جالىنى شىققان ديرەكتوردىڭ سەميا ماسەلەسىنە كىرىسۋگە كىمنىڭ باتىلى بارسىن!
جاس ەمەن وسەدى. ونى جاڭبىر دا، جەل دە، داۋىل دا، بوران دا قۇلاتا المايدى. تامىرىن جەر استىنا تەرەڭ جىبەرگەن الىپ ەمەن قانداي دۇلەي كۇش بولسا دا قارسى تۇرا الادى. ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنىندە الدەقالاي ۇرىپ كەتكەن جەلدەن وپىرىلىپ قۇلايدى. قاھارلى ايازعا، قارلى بورانعا، نايزاعايلى دولى داۋىلعا قارسىلاسا بىلگەن وسىناۋ مىزعىماس اعاشقا ءالسىز جەلدەن قۇلايتىنداي نە بولدى؟
جوق، ەمەن السىزدىگىنەن قۇلاعان جوق. ءبىر كەزدە، جاس كەزىندە، ىشىنە تۇسكەن قۇرت، ونى ۇزاق جىل قۋالاي جەپ ابدەن السىرەتكەن. الىپ اعاشتىڭ اجالى ءوزى اسىراعان، ءوز ىشىنە ساقتاپ پانا بولعان ءوز قۇرتىنان كەلدى. اقباياننىڭ دا كۇيرەۋى سوناۋ جاس كەزىنەن جۇرەگىنە جەگى بولىپ ۇيالاعان اۋرۋدان ەدى. ونىڭ ومىرگە دەگەن بار ءپالساپاسى «سەن ەرىڭە ءوزىڭنىڭ سۇلۋلىعىڭدى بەر، ال ول ساعان ءومىردىڭ بار قىزىعىن ورناتسىن» دەگەن كەسەل ۇعىمنان تۋعان. بۇل شىن ءومىر سۇرگىسى كەلگەن ادامعا جەڭىل ءپالساپا. ءومىر دەگەن ءبىر ۇلكەن داريا، ول كەيدە تىنىش، كەيدە دولى تولقىندى كەلەدى. ودان ءوزىڭ كۇشتى بولساڭ عانا وتە الاسىڭ، ال قۇر قايىقشىڭا سەنسەڭ الدىڭدا تولىپ جاتقان قاتەر بار. مەن ەندى ءتۇسىندىم، اقبايان قۇر قايىقشىسىنا سەنگەن. ءالجان ونى ءومىرباقي ءومىر داريانىڭ ايناداي اشىق كوگىلدىر ۇستىندە جەلكەن قايىقپەن سەرۋەندەپ جۇرە بەرەدى دەپ ۇققان. ال قايىقشىسى —ءالجانى كۇيرەپ ەدى، ءومىر داريانىڭ كەنەت سوققان اساۋ تولقىنىنا اقبايان قارسىلاسا المادى. باسىنا تۋعان قاتەردەن امان-ەسەن الىپ شىعار بوتەن قايىقشىنى ىزدەدى (ارينە ونداي قايىقشى مەن بولۋعا ءتيىستى ەدىم). قايىقشى تابىلماپ ەدى، وپ-وڭاي كوك تولقىنعا باتا جونەلدى. مىنە، ءبىر كەزدە ءامىردىڭ ەسىگىن جاس نارەستەدەي ءمولدىر تازا نيەتپەن اشقان جاس سۇلۋ، لاۋلاعان جالىن قۋانىشىن، باعىن ءوز قولىمەن ءسوندىرىپ، اقىرىندا قارالى كۇيگە ىلىكتى. قايتادان ول ادال جولعا تۇسە الا ما، الدە تۇسە الماي ما بىلمەيمىن. تەك ول ماعان ەندى ماڭگى ولگەن ادام.
مەن اقبايان، ءومىر تۋرالى ۇزاق ويلادىم. ويلاعان سايىن، ءون بويىمدى وكىنىش بيلەي بەردى. بۇل قينالۋدان قۇتىلار قانداي جول بار؟ جول بىرەۋ-اق. ول — وتكەنىڭدى ۇمىتىپ، كەلەشەگىڭدى دۇرىس تاڭداي بىلۋدە.
كەلەشەك؟ ول سەنىڭ باعىڭ. ول ءوزىڭ قۇرعان قاقپانىڭ. نە تۇسەدى ول قاقپانعا؟ قانداي اڭعا ارناپ قۇردىڭ ول قاقپاندى؟ ءبارى وزىڭمەن بايلانىستى. ءوز كەلەشەگىڭنىڭ اڭشىسى سەن ءوزىڭسىڭ. تۇلكى سوعاسىڭ با؟ الدە ءومىر — قىزىل تۇلكى سەنى سوعا ما، ءبارى دە تاعى سەنىڭ ەز كۇشىڭمەن، دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسىڭمەن شيەلەنىسكەن. سول شيەلەنىسكەن ءتۇيىندى قالاي شەشەسىڭ، مىنە گاپ قايدا!
ماعان ەڭ قيىن ءتۇيىننىڭ ءبىرى—اقبايان ەدى، بۇنى شەشتىم. ەكىنشى قيىن ءتۇيىن — ءباتيما بولاتىن. ارينە، بۇنى شەشۋ وڭايعا تۇسپەيدى. ءبىراق ءتۇبى شەشۋ كەرەك. ويتكەنى مەن ونى شىن جاقسى كورە باستاعان ءتارىزدىمىن.
ال سوندا ءومىردىڭ ويلاعان شيەلەنىسكەن ءتۇيىنىن شەشۋ ءۇشىن تەك ءبىر ادامدى جاقسى كەرۋىڭ جەتكىلىكتى كۇش پە؟ مەنىڭشە جەتكىلىكتى كۇش. ويتكەنى ءومىردىڭ قىزىعىنىڭ ءوزى دە ادام بالاسىنىڭ ءبىرىن-بىرى جاقسى كورۋىندە ەمەس پە؟ ولاي بولسا، مەن ءباتيمانى جاقسى كورەمىن. جاقسى كورگەن جەردە ءومىر بار. ال ءومىر بار جەردە شەشىم دە بولادى. تەك جىلدامىراق جازىلايىن...
مىنە، مەن ەندى جازىلىپ تا شىقتىم. اۋرۋحانادا جاتقاندا «بالەن ىستەسەم، تۇگەن ىستەسەم» دەگەن كوپتەگەن ويىم دا بولاتىن. سونىڭ ءبىرى بالا جاستان بەرى كورمەي كەتكەن سوناۋ تۋعان جەرىمە — كوگىلدىر تولقىنى كوبىك اتقان كوك ەسىلدىڭ جاعاسىنا ءبىر بارىپ قايتۋ بولاتىن. بۇرىن تۋعان جەر، اعايىن-تۋىس دەگەندەر بىرەۋى دە ەسىمە كەلمەيتىن. قارتايا باستاعاننىڭ بەلگىسى مە، ەندى بالدىرعان بالالىق كۇنىم ەتكەن سوناۋ الىستى ءبىر كورۋدى ارمان ەتەتىنمىن. مۇنداي ارمان اركىمدەردە-اق — قۇس جانۋارلاردا دا بولاتىن كورىنەدى. ماعان ءبىر اڭشىنىڭ «اققۋ قاي جەردەن ۇياسىنان قانات قاعىپ شىقسا، ولەردە باسىم سو جاققا سالىپ جان بەرەدى» دەگەنى بار. كەي ادامداردا س ونداي تۋعان جەرىنە دەگەن ىستىق سەزىم ءومىر بويى ەسىنەن شىقپايدى ما، قالاي، اسىرەسە قارتايعان كەزىندە سويا سەزىم لاپىلداپ جالىن بولىپ جاناتىن ءتارىزدى. ەسكى كەزدە قازاقتىڭ كەيبىر اتاقتى، نە داۋلەتتى ادامدارىنىڭ ولگەنىمدە بالەنشە جەردەن، نە .اتا-بابالارى جاتقان زيراتتارعا اپارىپ كومىڭدەر دەۋلەرى دە وسىنداي: سەزىمنەن شىققان بولار. ايتەۋىر مەنى دە وسىنداي ءبىر سەزىمدەر بيلەي باستادى. جالعىز بۇل وي ەمەس، اۋرۋحانادا جاتقاندا باسقا دا تاڭعاجايىپ ويلارىم بار-دى.: بىرەسە سوناۋ سادىقتىڭ زيراتىنا ىزدەپ بارىپ تاۋىپ الىپ، باسىنا اق مراموردان ەسكەرتكىش ورناتپاق بولدىم، بىرەسە مايدانداس دوستارىمنىڭ، تۇتقىندا بىرگە بولعان جان سەرىكتەرىمنىڭ باسىن قوسىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ شەر تاراتۋعا، ولاردىڭ تۇرعان جەرلەرىن سۇراپ گازەتتەرگە حاتتار جازۋعا دا بەل بۋدىم. قىسقاسى كوپ نارسە ىستەمەك بولدىم. ءبىراق بۇنىمنىڭ ءبارى توسەكتە ۇزاقتان-ۇزاق سارىلىپ جاتقان ادامنىڭ بوس قيالى بولىپ شىقتى. ءومىر ءوزىنىڭ اساۋ اعىسىمەن الىپ كەتتى. اۋرۋحانادان شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق ءوندىرىستىڭ ماڭگى-باقي بىتپەس قىزىعىنا ءتۇستىم دە كەتتىم.
جوعارىدا ايتتىم عوي، مىسقازعان كەنى بىزدەن بۇرىن «كامەرالىق سيستەما» اتتى ادىسپەن الىنىپ كەلگەن دەپ. ول ادىسپەن ءالى دە كوپتەگەن شاحتالار ىستەيدى. ال بۇل ءادىستىڭ ءبىر ناشار جەرى — كەن الىنىپ جاتقاندا سوناۋ بيىك-بيىك زاڭعار بىتەۋ الاڭداردى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن كوپتەگەن قالىڭ-قالىڭ تىرەۋلەر-سەليكتەر قالدىرىلادى. سوڭىنان كەن الىنىپ بولعاسىن، الاڭداردىڭ ۇستىندەگى ءۇيىندى توپىراقتى شۇڭقىرلاردى بىتەۋ ءۇشىن قۇلاتقاندا ءالى كەنى بار تىرەۋلەر تاۋ جىنىستارىنىڭ استىندا قالادى. ءسويتىپ بوستان-بوس قانشاما كەن بايلىعى شىعىنعا ۇشىرايدى. ءبىزدىڭ بۇنىمىز ارينە جاراتىلىستىڭ ءوزىنىڭ بەرگەن بايلىعىن ورىنسىز دالاعا تاستاۋ. ەگەر ونە بويى جەر استىنىڭ كەن بايلىعىن وسىلاي جان اشىماستىق ادىسپەن الا بەرسەك، قانشاما قىمباتتى كەن جەر استىندا تەككە قالادى؟ مۇنداي جاراتىلىستىڭ ءوزى بەرگەن داۋلەتىن تالان-تاراج ەتە بەرسەك، كەنگە قانشا باي بولعانمەن، مىسقازعاننىڭ ءومىرى قانشاعا سوزىلماق، اسىرەسە كەن الۋ ءادىسى ءدال بۇگىنگىدەي قارقىندى جولمەن كەلە جاتقاندا (بۇگىن جەر استىندا ەلەكتروۆوز، ساموسۆالدار جۇرسە، ەرتەڭ كەن جەر بەتىنە كونۆەيەر — تەمىر استاۋ ارقىلى شىعارىلاتىنى داۋسىز)، مىسقازعاننىڭ كەنى دە ءبىر ەلۋ-الپىس جىلدا، ءارى كەتسە، ءجۇز جىلدا تامام بولماق. جوق بۇيتۋگە بولمايدى. جەر استىندا ءبىر مىسقال تەككە كەن قالدىرۋعا بولمايدى، جاراتىلىس بايلىعىن ىسىراپ ەتۋ زور قىلمىس.
مەن سوڭعى كەزدە جەر بەتىن ارشىپ الۋدان الىس جاتقان كەن بايلىقتارىن قالاي ىسىراپسىز الۋدىڭ جولىن كون ويلايتىن بولعانمىن. ارينە، كەيبىرەۋلەرگە مىسقازعاننىڭ ءجۇز جىلدان كەيىنگى تاعدىرىن ويلاۋىم ورەسكەل دە كورىنەر. ونداي ادامدار ماعان: «الداعى ءجۇز جىلدا نەڭ بار، سەن ءوز مىندەتىڭدى اتقارىپ، گرافيگىڭدى ءجۇز پروسەنت ورىنداپ، وتانىڭا كەرەكتى مىسىڭدى بەرىپ وتسەك— ساعان سودان ارتىق، نە كەرەك. ءجۇز جىلدان كەيىن كەلگەن ۇرپاق سەنىڭ تاستاپ كەتكەن كەندەرىڭدى جەر بەتىنە قالاي شىعارۋدى ءوزى دە تاۋىپ الماي ما؟» دەۋى مۇمكىن.
ارينە، مەن ەلىمنىڭ، وتانىمنىڭ الدىندا ءوز بورىشىمدى ورىنداپ كەم ۇستىنە كەن بەرىپ وتسەم، ماعان سەن جامانسىڭ دەپ ەشكىم دە ايتپايدى. ءبىراق مەن ۇيتە المايمىن، بۇگىنگىمىز دە كەلەشەگىمىزدىڭ بارىن مەن جاقسى ۇعىنامىن. ءجۇز جىلدان كەيىنگى ۇرپاق الدىندا «و كەزدە ونەر-عىلىمنىڭ ساتىسى وسىلاي بولعان» دەگەن اقتاۋ ەستىگىم كەلمەيدى. بولاشاق ۇرپاق الدىندا «مەن وزىمدىكىن ىستەدىم، سەن وزىڭدىكىن ىستە. مەنىڭ قولىمنان كەلگەنى وسى عانا» دەگەن دالەلگە مويىن ۇسىنعىم كەلمەيدى. سوندىقتان ىزدەنۋدە بولاتىنمىن. ىزدەنبەسكە دە امالىم جوق ەدى. ويتكەنى مەن مىسقازعاندى وتە جاقسى كورەتىنمىن. جاقسى كورەتىنىم دە سونشالىق ونىڭ بۇگىنگى گۇلدەنۋى ماعان ۋلى كەلەشەك ۋاقىتتا دا وسىلاي گۇلدەنە بەرۋى ماعان ۇلى ارمان-تىن.
وتكەن جىلى الماتىعا بارعانىمدا ماعان ءبىر پروفەسسور: «ەگەر امۋداريا مەن سىرداريانى ءبىز سۋ ەلەكتر ستانسياسى ءۇشىن وسىلاي بوگەي بەرسەك. ارال تەڭىزى مەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ تەرەڭدىگى ون-ون بەس مەتر تومەندەپ كەتەدى، ال ءبىر جيىرما-جيىرما بەس جىلدا مۇلدەم قۇرعاپ قالۋى مۇمكىن. سوندا مال شارۋاشىلىعىنا، بالىق شارۋاشىلىعىنا قانشا زيان كەلەتىنىن بىلەسىز بە؟» دەگەن-دى. ارينە، جالپى حالىق شارۋاشىلىعى ءۇشىن سۋ ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ سوناۋ الىپ بوگەتتەردىڭ پايدالىلىعى زور (قانشاما قۇرعاق جەر سۋارىلادى، قانشاما كاسىپ ورىندارى ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرگىزىلەدى)، ءبىراق سوناۋ ارال، كاسپيي الاپتارىنداعى بىقىعان مال سانىنىڭ ازايۋى جان كۇيىنەرلىك ءىس ەمەس پە، ونىڭ ۇستىنە جارقىراعان، اق شاعالاداي سان كەمە جۇزگەن كوگىلدىر تەڭىزدەردىڭ جوق بولىپ كەتۋىنىڭ ءوزى ادامعا قانداي ءبىر اۋىر كورىنىس. سونداي-اق مىناۋ گۇلدەنىپ تۇرعان مىسقازعاننىڭ ءبىزدىڭ جەر استىنداعى بايلىعىن قالاي بولسا سولاي الۋىمىزدان، ىسىراپ ەتۋىمىزدەن، ءبىر ەلۋ-الپىس، ءارى كەتسە ءجۇز جىلدان كەيىن، كەنى ءبىتىپ مىلجا-مىلجا بوپ ۇيلەرى قيراپ «كەشەگى مىسقازعانعا» اينالۋىنان قانداي پايدا بار؟ مەن ەزىمە قانشا ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدى تىلەسەم، مىسقازعانعا دا سونشالىق ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدى تىلەيمىن. مەنىڭ ءومىرىمدى ۇزارتۋعا دارىگەرلەر قانشاما جاردەم كورسەتكىلەرى كەلسە، مەن دە مىسقازعاننىڭ سونشالىق ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە قولىمنان كەلگەن جاردەمىمدى اياماق ەمەسپىن. مىنە وسى سەبەپتەن كۇندىز-تۇنى ويلاۋدا بولاتىنمىن. ارينە مىسقازعاننىڭ كەن بايلىعى ءازىر تاۋسىلماقشى ەمەس. كەن زەرتتەۋشىلەر جىل سايىن جاڭا كەن جەلىستەرىن، وشاقتارىن تاۋىپ، بۇرىنعى قورىن كوبەيتە تۇسۋدە ەدى. ءبىراق بۇل مەنىڭ ىزدەنۋىمە قايشى كەلىپ جاتقان جوق. ەي داۋلەتتى ۇنەمدەي جۇمساعانعا نە جەتسىن.
بۇگىن دە ءوز ويىمدى تاعى ءبىر قورىتىپ شىعايىن دەپ قاعازىما ءۇڭىلىپ وتىر ەدىم، بىرەۋ ەسىك قاقتى.
— كىرىڭىز،—دەدىم.
ۇيگە وزىمە تانىس كەن زەرتتەۋشى جاس جىگىت كىردى. بۇل جىگىت مىسقازعاننان قىرىق شاقىرىم جەردەگى بوزشاتاس دەگەن جەردەگى توپتا بولاتىن. امانداسىپ بولعاننان كەيىن ول:
— بوزشاتاستا بۇدان بىرنەشە عاسىرلار بۇرىن كەن الىنعان ورىندارىن تاپتىق جانە ول ارادا مىس تا قورىتىلعان ءتارىزدى، مىنە قاراڭىزشى، مىناۋ سونىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟— دەپ ءوزىنىڭ قولىندا ۇستاپ تۇرعان كەنەپ قورجىنىنان بىردەمەنى الىپ شىقتى.
— بۇل نە؟
— قۇس. مىستان قۇيعان. ءبىراق سىرتىن التىنمەن جالاتقان.
— سوندا بۇل... التىن قۇس پا؟—دەدىم مەن كەنەت ابىرجي، بالا كەزىمدە اجەمنىڭ ايتقان ءبىر عاجايىپ اڭىزى ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ.
ءبىر كۇنى مەنىڭ قارت اجەم التىن قۇس جايىندا اڭىز شەرتتى.
— ەرتە زاماندا ءبىر التىن قۇس بولىپتى،— دەدى ول مەنى جانىنا الىپ جاتىپ،— قۇداي وعان كورىكتى دە، ەرىكتى دە بەرىپتى.
— اجە، ول شىن التىن بولىپ پا؟
— جوق، قۇلىنىم. ونى قۇداي جەز ەتىپ جاراتىپتى. ءبىراق سىرت بەينەسى التىننان اينىمايدى ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە دەپتى وعان اللا تاعالا، سەن شىن التىن قۇسقا اينالاسىڭ، ەگەر دە ساعان قوياتىن ەكى شارتىمنىڭ ءبىرىن ورىنداساڭ.
— قۇداي وعان قانداي شارت قويىپتى؟
— ءبىرى: وزگە جۇرت سەنى التىن ەكەن دەپ ۇقسا دا، سەن ءوزىڭنىڭ جەزدەن جارالعانىڭدى ءومىر-باقي ۇمىتپا. شىن التىنعا اينالۋدى ارمان ەت دەپتى.
— ەكىنشىسى؟
— ەكىنشىسى: سەنى جۇرت التىن كورسە دە، سەن ولارعا جەز ەكەنىڭدى جاسىرما. ادام بالاسى جاراتىلىسىنان اق كوڭىل، سەنىڭ شىنىڭدى بىلسە، تەزىرەك التىن قۇسقا اينالۋىڭا وزىڭمەن بىرگە تىلەيدى. كوپ تىلەگىن ءبىز دە ەسكە الامىز،— دەپتى.
— ءيا، سوسىن، اجە؟
— جەزدەن جارالعان قۇس بۇل ەكى شارتتىڭ ەكەۋىن دە ورىنداماپتى. التىن قۇسقا اينالعاندا دا بار تابارىم وسى ادامزات قوي دەپ ويلاپتى ول، ەگەر ادامزاتتىڭ ءوزى جەزدى التىن ساناسا، التىن بولۋدى ارمان ەتىپ نەسىنە ساۋ باسىما ساقينا تىلەيمىن! جانە جەزدىگىمنەن زيان كورمەسەم، نەسىنە ءوزىمدى جەزبىن دەپ اشكەرەلەيمىن،— دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپتى ول.
— سوسىن نە بوپتى، اجە؟
— التىن قۇستىڭ ەكى شارتتىڭ بىرەۋىن دە ورىنداعىسى كەلمەيتىنىنە كوزى جەتكەن اللا تاعالا ءبىر كۇنى ونى جۇرتقا جەز ەكەنىن كورسەتىپتى.
— قالاي كورسەتىپتى؟
— سىرتقى التىن سەكىلدى الدامشى تۇرىنەن ايىرىپ جەز قالپىنا ءتۇسىرىپتى. كەشەگى التىن قۇس بوپ جالت-جۇلت ەتىپ جۇرگەن سورلىنىڭ ەندى ءۇستىن توت باسا باستاپتى. جۇرت التىن قۇس دەپ جۇرگەندەرى قۇر عانا مىس ەكەنىن كورىپ ودان بىردەن بەزىپتى. جەزگە اينالعان التىن قۇس ءۇستى-باسىن ابدەن توت باسىپ، ءبىر كۇنى قوراداعى قوقىم-سوقىمنىڭ اراسىنان ءبىر-اق شىعىپتى. مىنە، قالقام، ەگەر التىن باسىندى قور ەتكىڭ كەلمەسە، شىنشىل بول، ءوز كەمشىلىگىڭدى جۇرتتان جاسىرما، جاقسى بولۋعا تىرىس،— دەپ اجەم اڭگىمەسىن بىتىرەتىن. وسى «التىن قۇس» اڭىزى سان رەت ەسىمە تۇسكەن جاس كەزىمدە.
ماحابباتىم — اقباياندى مەن دە التىن قۇسقا تەڭەگەم، ءبىراق تا شىن التىن قۇس بولىپ شىقپاعان. ءسويتىپ ارمانىم ورىندالماعان.
مەن وزىمە قورىتىندى ەتكەم: «ەگەر ماحابباتتى — توت باسپايتىن شىن التىن بولسىن دەسەڭ، جالعان سەزىمنەن اۋلاق بول، شىندىقتى ارمان ەت» دەيتىنمىن. التىن قۇس حيكاياسى ەسىمە تۇسكەن سايىن، وسى جالعان التىن قۇسقا ۇقساعان اقبايان ەسىمە تۇسەتىن.
ال مىناۋ كەن زەرتتەۋشى اكەلىپ تۇرعان التىن قۇستى كورگەنىمدە ماعان كەنەت باسقا وي كەلدى. ءبىرى اجەم ايتقان التىن قۇس حيكاياسىنىڭ تۇبىندە نەگىزى بار ەكەن-اۋ دەدىم. سول اڭىزدىڭ شىعۋىنا ءدال وسى التىن قۇستىڭ نەگىز بولماعانىن كىم بىلەدى؟ ءبىراق سوندا قالاي بولعانى؟ سىرتىن التىنداتقانى بولماسا مىناۋ قۇس جان جەزدەن قۇيىلعان ەمەس پە؟ جەزدەن قۇيىلا تۇرىپ وسىنشا ۇزاق جاساۋىنا قانداي سەبەپ بار؟ جالعان ماحاببات تا سونداي ما؟ كوز بويار سىرتقى بوياۋى بولسا، ۇزاق جىل ءومىر سۇرە بەرۋى ىقتيمال ەمەس پە؟ وسىلاي ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەندەر از با؟
مەنىڭ ويىمدى كەنەت كەنشى جىگىت ءبولىپ جىبەردى.
— بۇل التىن قۇستى قانداي حالىق قۇيدى ەكەن؟..
مەن ءوز ويىمنان ازەر بوساندىم.
— قارا تەڭىز ماڭايىنداعى ساقتاردىڭ قولونەرىنە ۇقسايدى. مۇمكىن، بۇل ارادا قۇيىلماعان شىعار، بوتەن ەلدەردەن اكەلىنۋى دە عاجاپ ەمەس. دەمەك، ماماندار ايىرار انىعىن. ال كەن الۋ ارەكەتى جۇرگىزىلگەن جەرلەرى دە قانداي كەن جىنىسى كەزدەستى؟
— مالاحيت. مالاحيت بولعاندا قانداي، مىسقا وتە باي!..
مەن تاعى ويعا شومدىم. كەن زەرتتەۋشى مەنىڭ ويىمدى بۇزعىسى كەلمەدى مە، كوپ كەشىكپەي كەتىپ قالدى. وي تۇبىنە ادام جەتكەن بە، «التىن قۇس» اڭىزى باسىمدى قايتا شىرماي باستاعان سوڭ، قاعازدارىمدى الدىما تاياپ، ءوز شارۋاما كىرىسۋگە ىڭعايلاندىم. كۇن دە باتىپ قالعان ەكەن. شام جاقپاي ءبىراز وتىردىم. وسى كەزدە بىرەۋ ەسىكتى تاعى قاقتى.
— كىرىڭىز،— دەدىم.
ۇيگە قايسار كىردى. قارا كولەڭكەدە ونىڭ ءۇستى ماعان ادەتتەگىسىنەن گورى بوزعىلت كورىندى.
— نەگە شام جاقپاي وتىرسىڭ؟
— جاي، ءبىر وي شۋماعىنا بەرىلىپ كەتىل ەدىم...
— قانداي وي؟— قايسار ءوزى بارىپ ۇيگە جارىق بەردى.
— ويى قۇرعىر از با... ءبىر جەتىدەن كەيىن كومبيناتتىڭ تەحنيكالىق كەڭەسىندە مىسقازعاننىڭ شاحتالارىنان كەندى تۇگەلدەپ الۋ جايىنداعى مەنىڭ ۇسىنىسىم قارالماقشى ەدى. سول تۋرالى وزىممەن-وزىم اقىلداسىپ وتىرمىن.
— ءا... سولاي ما ەدى. مەن اقبايان جايىندا قايعىرىپ وتىر ما دەپ ەدىم... ونىڭ جايىن مەنەن بۇرىن ەستىگەن شىعار دەپ قالىپ ەدىم.
جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى.
— قانداي جاعداي؟ وعان نە بولدى.
— ۋ ءىشىپتى. جاڭا عانا اۋرۋحانادان كەلدىم.
— ۋ ءىشىپتى؟! ءتىرى مە ءوزى؟
— حال ۇستىندە جاتىر. ءتىرى قالارى، قالماسى نەعايبىل... ساعان ارناپ حات جازىپ كەتىپتى.
— ماعان ارناپ؟ حاتى قايدا؟ نە جازىپتى؟
قايسار ءۇن-تۇنسىز ماعان ءبىر جاپىراق قاعازدى بەردى.
— ءوزىڭدى-وزىڭ ۇستا... تاعى جۇرەگىڭ قىسىلىپ قالىپ جۇرمەسىن. ايتكەنمەنەن الگى جۇرەك ءدارىڭدى ءىشىپ العانىڭ ءجون بولار. انە بىرەۋىڭ سول ما؟
مەن قايساردىڭ سوزىنە قاراعام جوق كوزىم قاراۋىتىپ حاتتى ازەر وقىپ شىقتىم. قارا سيامەن اق قاعازعا قينالا وتىرىپ جازعان اقباياننىڭ قيسىق-قيسىق جازۋلارىنان ۇققانىم كەيبىر جولدارى عانا بولدى. ولار مىنالار ەدى:
«...ەسىڭدە مە، مەن ءبىر توپ قىزبەن كەلە جاتىپ ەكەۋمىزدىڭ العاشقى رەت مىسقازعاننىڭ سىرتىندا كەزدەسكەنىمىز؟ جادىڭدا بار ما سونداعى ءسوزىمىز؟ بۇل مەنىڭ دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى كۇنىم ەدى... تاعى سەنىڭ ەسىڭدە مە، اجەڭنىڭ «التىن قۇس» تۋرالى ايتقان اڭىزى؟ مەن ساعان التىن قۇس بولا المادىم... ءبىراق جەز بولسام دا، قۇر سىرتىم التىنداتقان، ۇزاق جىل ءالجانعا التىن قۇس بولىپ كەلدىم... ومىردە مۇنداي دا جاعدايلار بولادى ەكەن. تاعى ءبىر ارمانىم، سەنىڭ باسىڭا ءقاۋىپتى كۇن تۋىپ، سوندا اجالدان الىپ قالىپ، ساعان ىستەگەن قياناتىمدى شىبىن جانىمدى قۇربان ەتىپ جۋسام با دەۋشى ەدىم... بۇل ارمانىمدى ورىنداۋدىڭ ورنىنا، سەنىڭ باسىڭا ءقاۋىپ تۋعاندا، ءوز بورىشىمدى اتقارا المادىم. قورقاقتىعىم با، ساسقاندىعىم با، الدە ءوز ابىرويىمدى ءوزىم جالعان قادىرلەگەندىگىمنەن بە، ايتەۋىر تاعى قارا بەت بولدىم. ءبىر ادامعا وسىنشا كۇنا از با؟ قولمەن ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرۋ كەرەك. ماعان قالعان جالعىز جول — اجال... مەنىڭ ولىمىمە سەنىڭ قۋانبايتىنىڭدى دا، تابالامايتىنىڭدى دا بىلەمىن. ءالدىم دەپ وكىنبەيمىن. ەگەر تىرشىلىگىڭ ولىمنەن قارالى بولسا، ءولۋ كەرەك. تەك جالعىز تىلەگىم: كۇنامدى كەشە الماساڭ دا، قابىرىمنىڭ باسىنا كەلىپ، سوناۋ العاشقى كۇنگى كەزدەسكەنىمىزدەي مىسقازعاننىڭ دالاسىنان جۇلىپ الىپ ءبىر شوق سارعالداق، قىزعالداق گۇلدەرىن باسىما قويساڭ، مەن ريزا. بۇل مەنىڭ ەڭ جارىق كۇنىمنىڭ بەلگىسى بولسىن... قوش بول! اقبايان».
مەن حاتتى وقىپ شىعىپ ءۇن-تۇنسىز ۇزاق وتىردىم. حات سوزدەرىنە ەشبىر كۇمانسىز سەندىم. كەنەت بىزدەر شاحتا استىنداعى تاس قاپشىقتا قالعان كۇنىمىزدەگى پارتورگ اقشالوۆتىڭ جۇبايى قالامپىر كەمپىردىڭ ءسوزى ەسىمە ءتۇستى. ول: «قاراعىم سابىر، سەندەر جەر استىنداعى اپاتقا ۇشىراپ، جۇرت نە ىستەرىن بىلمەي، سىرتتارىڭنان زابوي قازىپ جاتقاندا، شاحتا باستىعىنىڭ ايەلى اقبايان ەشتەڭەدەن قورىقپاي، شاحتا استىنان شىقپاي قويدى. كۇيەۋى ەمەس، سەنىڭ ءتىرى قالۋىڭدى قۇدايدان سىبىرلاپ تىلەپ تۇرعانىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. قيىن ساعاتتا ايەل ادامنىڭ اۋزىنا ەڭ قىمباتتى ادامى تۇسەدى. اقبايان سەنى ءالى دە ۇمىتقان جوق ەكەن» دەگەن. مەن سەنىپ تە قالعان ەدىم. سويتكەن اقبايان تەمەكەڭنىڭ تويىندا قانداي مىنەز كورسەتتى؟ جوق، اقباياندى ءتۇسىنۋ وڭاي ەمەس-تى.
مىنا ۋلانۋى دا، مىنا حاتى دا سول تۇسىنۋگە قيىن مىنەزىن كورسەتەدى... ءبىراق مىنا سوزدەرى شىن جۇرەكتەن شىققان سوزدەر. بۇعان سەنۋگە دە، ونىڭ كۇناسىن كەشىرۋگە دە بولادى. سەن كەشىرمەسەڭ دە، اجال ءوزى كەشىرەدى.
مەن باسىمدى كوتەردىم. قايسار كەتىپ قالعان ەكەن. الدىمدا تۇرعان قايسار دايىنداعان جۇرەك ءدارىسى مەن سۋعا كوزىم ءتۇستى. قايعىم قانداي اۋىر بولعانىمەن دە، بۇل جولى جۇرەگىم قىسىلمادى. سويتسە دە ءدارىنى ءىشتىم.
اقبايان بۋ جولى اجالدان امان قالدى. قابىرىنىڭ باسىنا قويۋعا تۋرا كەلمەگەن ءبىر شوق قىزعالداق گۇلىن الىپ ءبىر جەتى وتكەننەن كەيىن اۋرۋحاناعا باردىم.
مەن بولمەسىنە كىرگەنىمدە توسەگىندە كوزى جۇمۋلى، بوپ-بوز بولىپ سۇلىق جاتىر ەكەن. جانىنا كەلگەنىمدى سەزدى مە، اقىرىن كوزىن اشتى. جايشىلىقتا ويناقشىپ تۇراتىن ۇلكەن بوتا كوزدەرى بۇ جولى ماعان ءبىر تۇڭعيىق قايعىلى قارا سۋ ءتارىزدى بولىپ كورىندى. ول ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتقان جوق، تەك مەنىڭ قولىمداعى شوق قىزعالداققا كوزى ءبىر مەزەت ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، الگى قايعىلى قارا سۋدا ءبىر بولماشى قۋانىش جارىعى پايدا بولا قالدى دا، قايتادان ءسونىپ كەتتى. اقبايان كوزىن قايتا جۇمدى. مەن كەتكەنشە ول كەزىن قايتادان اشپادى.
سول كۇنى مەن تەحنيكالىق كەڭەستە ءوزىمنىڭ زەرتتەۋىمدى قورعادىم. قوشامەتتەپ سويلەگەندەر دە كوپ بولدى. ءوزىم دە از سويلەگەن جوقپىن. ءبىراق كوز الدىمنان اقباياننىڭ تۇڭعيىق قارا سۋداي قايعىلى كوزىندە مەنىڭ قولىمداعى شوق قىزعالداقتى كەرگەندەگى بولىمسىز پايدا بولعان قۋانىش ساۋلەسى كەتپەي-اق قويدى.
You Might Also Like
-
كۇن كەشكە اينالسا-اق، شەتكى قۇرىم ءۇيدىڭ قاسىنان كۇڭگىرلەگەن دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇنى شىعادى. دومبىرا قوقىر كۇيمەن اقىرىن عانا سارناپ ىزىڭ قاعادى دا تۇرادى. ونىڭ داۋسى سەرپىلىپ جوعارىعا شىرقايدى. باياۋلا...
-
ءومىر تاڭى بالالىق قوي. ونى ەسكە السام، وسكەن جەرىم ويىما تۇسەدى. بوز دالا، قۇلا قۇم. ولاردى قاق ايىرا اققان يip وزەن. وزەن ولكەسى تۇلكى ءجۇن قۇلا قامىس. تال، جىڭعىل. جيدە. قىرى — تەرىسكەن، قار...
