InfoHub Logo

ءومىر تاڭى بالالىق قوي. ونى ەسكە السام، وسكەن جەرىم ويىما تۇسەدى. بوز دالا، قۇلا قۇم. ولاردى قاق ايىرا اققان يip وزەن. وزەن ولكەسى تۇلكى ءجۇن قۇلا قامىس. تال، جىڭعىل. جيدە. قىرى — تەرىسكەن، قارا جۋسان. ويى — شي، ۇساق قۇراق. قۇمى — ساعىر، سەلەۋ، قىلشا. قىردا — قۇم ىشىندە، ولكەدە — وزەن بويىندا شوق-شوق قىستاۋ، شوشايتا ۇيگەن قامىس. سارعايعان مايا.

Miنe، مەنىڭ وسكەن جەرىم. بۇل — جوڭعار (جۇڭگە) الاتاۋىنان اققان، بالقاشقا قۇياتىن اقسۋ وزەنىنىڭ بويى. ازىرگى اتاقپەن 4-اۋىل، اقسۋ بولىسى، تالدىقورعان ۇيەزى، جەتىسۋ گۋبەرنياسى. ەل جونىنەن: ورتا ءجۇز نايمان، ماتاي، اتالىق، قاينار دەگەن رۋدان. اكەم — 9 اتا.

جانسۇگىر... اكەم. كوزى ءتىرى. جىلى — جىلان. بيىل 71- دە. جارىم كوشپەلى، جۇقانا شارۋا. قولىندا ءبىر شارۋا بالاسى بار. ءومىر جۇزىندەگى سۇيەنگەنى سول. نامازدى «دۇرىس وقىرلىق» مۇسىلمانشاسى بار. ەسكى پىكىرلى ادام.

مەنىڭ جىلىمدى «جىلقى» دەيدى. ونىسى 1894 جىل بولادى. جازعا سالىم تۋىپپىن. ەل ىشىندە تۋعان اي، كۇنىڭدى، ساعاتىڭدى قايدان تابارسىڭ! انامدى از بىلەم، 4 جاسىمدا جەتىم قالدىم.

ءشۇۋ دەگەندە الىپ-بيدەن اكەم ءوزى وقىتتى. يمانشارت، اپتيەكتىڭ جىك-سۇرەسىندە سۇيرەتىپ ءجۇرىپ، قۇرانعا ءتۇسىردى. مەنەن باسقا بالا وقىتقان كىسى ەمەس. تەك قىستىڭ ۇزىن تۇندەرىندە بىلتەلى شامنىڭ جارىعىندا ءبىر شىبىقتى الا وتىرىپ، مەنى تىزەگە الۋشى ەدى.

وقۋدان ماقسات — «بۇ دۇنيە ءۇشىن قولىندا قوي-سەركەشىكتىڭ قاتى بولسا، و دۇنيە ءۇشىن اۋزىندا يمانى بولىپ، بەس مەزگىل نامازى بولسا» — سول ەدى.

ورىس وقۋىنىڭ نە ەكەنىن، نەگە كەرەكتىگىن تۇسىنەتىن جان مەن وسكەن ماڭايدا بولعان ەمەس.

ەل ىشىندە ساۋدا — كوتەرمە كاپيتال ورىس، نوعاي، سارت ساۋداگەرلەرى ارقىلى تارادى. قالا قازاققا نەسيە بەرەتىن. جاز جيىپ الاتىن. ولاردىڭ جيداشىلارى، نەسيەشىلەرى — قازاق بولاتىن. كەيىن وسىنداي جيداشى، نەسيەشى قازاقتاردان وزدەرى ساۋدا جۇرگىزىپ، بايىپ كەتكەندەرى بولدى. وندايدىڭ ءبىرى — ماتايداعى اتاقتى مامان، تۇرىسبەك تۇقىمى. بۇلار ساۋداعا اينالىسىپتى. ەلدىڭ قويىنا، تاي-تايىنشاسىنا، ءتىپتى «قىزىل قوزىعا» اقشا ناۋا الادى. ءار اۋلىنىڭ ءار ادامىنىڭ وبوروتقا اينالدىرعان سوماسى مولايدى. قالا-قالادان دۇكەندەر اشتى. قىرعا قىدىرما شىعاردى. جەردىڭ ءتاۋىرىن يەلەنىپ، كوك توبەلى ۇيلەر سالدى. دۋان ۇلىقتارىن، وياز ءتىلماشىن قولىنا الىپ، ءبىرى بولىس، ءبىرى بي، ءبىرى «جۇرت اقساقالى» بولىپ، ەل ءىشىنىڭ بيلەۋ ءتارتىبىنىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستادى. بۇلار ءارى دالاشا — باي: اۋزى دۋالى، اتالى، جۋان اۋىل. اس-سۋلى مالدى اۋىل. قارا باۋىر، قوڭسى، قۇل-قۇتان، قويشى-قولاڭشىسى كوپ بولادى. جاز جايلاۋ شىعادى. سالقىنبەل، سارىتاۋعا، مۇزبالاققا، اقتاستىعا اق جۇمىرتقاداي وردالارىن جايىپ تاستايدى. ءارى قالاشا — ساۋداگەر، بايباتشا. قالا بايلارى نە قىلسا، سونى قىلادى. بۇلار كاپيتالمەن قازاق ورتاسىنا وزگەرىس كىرگىزگەنى سياقتى، تاربيە، سالت-سانا جونىنەن دە وزگەرىس كىرگىزدى. مەشىت سالدى. يمام ۇستادى. مەكتەپ اشتى. بالا وقىتتىردى. بۇحارا، «شارىپتەن» وقىپ شىققان قاسەن مولدا دەگەن شالا قازاق مولدا «سۇتتىگەن» دەگەن جەردەگى تۇرىسبەك اۋلىندا يمام ەكەن. مەنى وسى قاسەنگە اكەم اكەپ بەرگەنى، جاڭىلماسام، 1910 جىلدىڭ مولشەرى. 15 —16-نىڭ بىرىندە شىعارمىن.

مۇندا ءبىر اي جارىمداي-اق وقىدىم. تۇرعان ورنىم كەلىسپەي، اۋىرىپ، اۋىلعا كەتتىم. وقىعانى قۇران — «ءشاروتسالا» دەگەن ارابتىڭ ناماز جايىن ۇيرەتەتىن ءبىر كىشكەنە كىتاپشىگى ەدى. بۇلار كەيىن تاتاردىڭ ءجاديتىن ۇستاپ، ونان كەيىن قازاقتىڭ مۇعالىمدەرىن ۇستاپ، جاڭا مەكتەپ سالىپ، توڭىرەككە نەداۋىر ءبىلىم-وقۋ تاراتۋعا وشاق بولدى.

ماتايدان شىققان ءبىرقاتار وقىعان جىگىتتەر وسىلاردىڭ مەكتەبىنەن شىقتى. ءبىراق مەن وقي العانىم جوق.

1912 جىلعى كۇزدە «قىلي مەكتەبىندەگى» نوعاي مۇعالىمگە وقۋعا كىردىم. ونىڭ ساباعى — قۇران، وقۋ، جازۋ، ەسەپ — وسىلار ەدى. وقۋعا وقىتاتىنى «ءراھبىر بيبان عيقايە» دەگەن تاتارشا كىتاپتار ەدى. «ءجاديدتى» ءتورت جارىم اي وقىدىم دا، وقي الماي كەتتىم.

ونان كەيىن اكەم اياعىمدى شىرمادى. «باس قۋسىرۋ» ۇلكەن ماقسات بولدى. ءبىر ءۇيدىڭ شارۋا جۇزىندەگى سۇيەنگەن ازاماتى بولدىم. ەگىن، پىشەن، ارىق-توعان، جاز جۇرتپەن بىرگە تىرشىلىك ەتۋ، از مالدى قىستان امان الىپ شىعۋ موينىمدا بولدى. وقۋ تالابى ءبىرجولا ءسوندى. ەسكە كەلمەدى. كەلگەنمەن دە كوزسىز كوبەلەكتەي سوقىردىڭ بارار جەرى، باسار تاۋى بولمادى.

سوزگە ۇيىرلەۋ، قۇيما قۇلاقتاۋ ەدىم. قوناق ايتقان اڭگىمە، بالالار ايتقان جۇمباق، كەمپىرلەردىڭ ەسكى كۇندەرىن ەسكەرىپ ايتقاندارى، قىز-جىگىت ايتىسقان قارا ولەڭدەر، ۇرىس-سوعىس حابارلارى مەنىڭ ەڭ ۇناتىپ تىڭداعان نارسەلەرىم. حات بىلگەن سوڭ ولەڭ كىتاپ وقىعىش بولدىم. «قىز جىبەك»، حيسسالاردى قىزىعىپ وقۋشى ەم. مەن وقىعاندا تىڭدامايتىن جان بولمايتىن. كەيىن ايماعىمىزدىڭ، اۋىل بوزبالاسىنىڭ ولەڭشىسى بولدىم. جارىپ توپ باستاپ، تاڭداپ ارىپتەس الىپ ايتىسىپ، «قۇتىرعان» كۇندەر ءوتتى. تويدى تاڭعا تارقاتپاي اۋىل الەۋمەتىن اۋىزعا قاراتقان تۇندەر كەتتى...

قاينىم از شارۋامىزدىڭ قوراسىن قۇرتتى. باتالى مالىنان اسىرىپ الا بەردى. الا بەردى. قىزىن بەرمەي، سوزالاڭعا سالدى. ءبىز شارۋا جۇزىندە مۇقتاجدىققا قالدىق. ونىڭ ۇستىنە جۇت، ىعىن-شىعىن ەرىمىزدى موينىمىزعا كەتىردى. «كەلىن الارلىق» نە جۇرت جونىنەن جاردەم بولمادى، نە مال جونىنەن دارمەن قالمادى. وسىدان اكەمنىڭ ماعان دەگەن كوزقاراسى وزگەردى. ماعان «قاتىن اپەرەم» دەپ مۇنداي كۇيگە ۇشىرادى. ولاي بولسا، مەن «قىرسىق» بولىپ ءتيدىم. اكەم ماعان الاكوز بولدى. ۇرا بەرەتىن بولدى. مەن پاناسىز، تەنتىرەگەن اۋسار بولدىم. تالاي ءۇي ءىشى الالىعىنا ۇشىرادىق (سەمەينايا تراگەديا). مەن اداستىم... باسىمدى تاۋعا دا، تاسقا دا سوقتىم. بىردە قاينىما، بىردە اۋىلعا — ەكى ورتانىڭ كەزەگەنى بولدىم. قاينىم مەنى «مۇسىركەپ»، كۇشىك كۇيەۋ قىلماق تا بولدى. تەك «وتاۋ تۇرعىزىپ بەرەمىزبەن» پىشەندى شاپتىرىپ، جىلقىنى باقتىرا بەرگىسى كەلدى.

وعان دا تۇراقتامادىم. ءومىر جۇزىندە مۇقتاجدىقتا قالدىم. قولدا كوك تيىن جوق. جاياۋ. نە كيىم، نە تاماق جوق. تىرشىلىك ءار نارسەگە ۇرىندىردى. كەيبىرەۋدىڭ بالاسىن وقىتتىم. مەنىڭ بۇل كۇيىم - 1913 —1918 جىلدار اراسى. مەنىڭ كوزسىز كوبەلەكتەي اداسقان كەزىم وسى جىلدار بولدى...

* * *

كەز كەلگەن ۇناعان سوزدەردى كوشىرىپ الا بەرەتىنمىن. ءبىر كۇنى قولىما ساتەن وراعان cap قاعازعا بيداي سيامەن، قاۋىرسىن قالاممەن جازعان ءبىر ولەڭ ءتۇستى. ولەڭ بىلاي دەپ باستالادى:

ەنەدى جازدىڭ كوركى جىل قۇسىمەن،

جاس كۇلەر، جايراڭداسىپ قۇربىسىمەن.

كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال

ءوزىنىڭ جالباڭداسار تۇرعىسىمەن.

ۇناپ كەتتى. كوشىرىپ الدىم. ءبىراق كىمنىڭ ولەڭى ەكەنىن بىلگەنىم جوق. وندا ابايىڭنىڭ اتىن دا ەسىتپەگەمىن. بۇل — 1914 جىلدار.

جاڭىلماسام، بۇدان ءبىر جىل كەيىن شىعار، ەل ىشىندە يەسىز قاڭعىرعان «قازاق» گازەتى دەگەن گازەتتىڭ ءبىر ءنومىرى قولىما ءتۇستى. وندا «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن اباي تۋرالى ماقالا بار ەدى. اباي دەگەندى العاش ەستىگەنىم سول. كىتابىن قولىما تۇسىرۋگە قۇشتارلاندىم. گازەتتى سەمەيدەگى كوپباي بايىس ۇلىنىڭ دۇكەنىندە ساتىلادى دەپتى. ونىسى ءبىر قيامەتقايىم تورىندە.

مۇنان ءبىر جىل سوڭ قومداعان تۇيەم بار، استىق ىزدەپ بارا جاتىپ، اقسۋ قالاسىندا قىلي مەكتەبىندە بىرگە وقىعان

قاراباي ۇلى سوت دەگەن جولداسىمنىڭ ۇيىنە ءبىر قوندىم. ول ءسوز اراسىندا ابايدىڭ كىتابىنىڭ بىرەۋدە بارىن ايتتى. ءبىر تەڭگە (سوم) تاپساڭ مەن الىپ بەرەمىن، — دەدى. اكەمنىڭ استىققا بەرگەن اقشاسىنان 70 تيىن جىرمالاپ، ءبىر قابىن وتىز تيىنعا ساتىپ، سۇراعان تەڭگەسىن بەرىپ، ابايدى تاۋىپ بەر دەپ جالىندىم. ول سول قالاداعى بىرەۋدەن تاۋىپ الىپ كەلدى. بۇل ابايدىڭ العاشقى باسپاسى ەدى. قۋانا-قۋانا ات ۇستىندە، جول بويى وقىپ كەلەم. بۇل 1916 جىلدىڭ كۇزى ەدى. جىگىتتەر الىنىپ، كەتىپ قالعان.

اباي ارتىق اسەر ەتتى. ويىم ويانا باستادى. قايتا-كايتا تويماي وقي بەرەتىن بولدىم. وزىمدە ءبىرتۇرلى سەرگەكتىك، سىلكىنىس، جۇرەگىمدە جاڭالىق سەزدىم. جازۋعا تالابىم وياندى. كەلسە دە، كەلمەسە دە شۇقىلاپ، ءومىردى ولەڭ قىلا باستادىم. ءبىراق سارىنى جىلاۋ، ومىردەن نارازىلىق، تورىعۋ، ءوزىڭدى وزگەدەن بولەك ادام ساناۋ سياقتى بىردەمەلەر جازىلىپ قالىپ ءجۇردى. تاقىرىپقا دا، تۇرگە دە اباي تورىندا قالدىم. سول قىستا ءبىرتالاي ۇساق ولەڭدەر جازدىم. ونىڭ اتىن «بالدىرعان» قويدىم. ءتىپتى ابايدىڭ ورىستان اۋدارعان مىسالدارىن دا ولەڭ قىلىپ، اۋرەلەنىپ، ماسەلەن، «بۇلبۇل مەن ەسەك» دەگەن ولەڭىمنىڭ ءبىر كەسەگى ءالى ەسىمدە:

سالدى بۇلبۇل ەندى انگە.

قۇيقىلجىتقان كەلدى انگە.

تاۋ مەنەن تاس مۇڭدانىپ،

ارعى مەن سالدى بەرگى انگە.

اعاش، توعاي قۋانىپ،

اكەتتى ەرىتىپ جەردى انگە.

جان-جانۋار تاڭىرقاپ،

تامساندىردى ەلدى انگە.

توقسان تولعاپ قايىرىپ،

توقتادى بارىپ ارەڭگە...

مىنە، ابايمەن العاشقى تانىسقانىم، ابايدىڭ ماعان ەتكەن اسەرى.

كەشىكپەي سوعىس باستالىپ كەتتى. اۋىلىمىز مايداننىڭ استىندا بولدى. ەل تالاندى. ۇرىكتى. شوشىدى. اقتىڭ شىعىنى ەلدى تاقىر جەرگە وتىرعىزدى. سول كەزدەردە اق پەن قىزىلدىڭ نەگە سوعىساتىنىن دا تۇسىنگەن ەمەسپىن.

1919 جىلدىڭ قىسىندا ەل قاتتى جۇدەدى. اشىقتى. سول كەزدەردە اۋىلدا اۋىر بولدى. جۇدەۋشىلىك، جوقشىلىق قىسىپ، جانىم جامان جانشىلدى. 1916 —1917 جىلدان كەيىن ەش نارسە جازا العان جوقپىن.

1920 جىلدىڭ جازعا سالىمىندا اتامان اننەنكوۆ جەڭىلىپ، قاشتى. كەڭەس وكىمەتى ورنادى. مەن وقۋعا تالپىندىم. الماتىداعى قىسقا مەزگىلدى وقىتۋشىلار دايىندايتىن قازاق-قىرعىز كۋرسىنا كەلىپ كىردىم. بۇل ۋاقىتتا تۇركىستاننىڭ وقۋ كوميسسارياتى تاراپىنان ەل ادەبيەتىن جيناۋعا ايرىقشا ءبىر كوميسسيا كەلگەن. وسى كوميسسياعا جوعارعى جازعان «بالدىرعان» اتتى كىتابىمدى ۇسىندىم. كوميسسيا كىتابىمدى الىپ، مەنى ادەبيەت جيناۋعا قىزمەتكە الدى. مەن جازداي ەل ىشىنەن كوميسسياعا ادەبيەت جيناۋ قىزمەتىندە بولىپ، كۇزگە كوميسسيامەن بىرگەتاشكەن كەلدىم. تاشكەندە العاش قازاق ينستيتۋتى ۇيىمداستىرىلعان جىلى ەكەن. ونىڭ جانىنداعى 2 جىلدىق وقىتۋشىلار دايىندايتىن كۋرسقا ءتۇستىم. قازاق انا ءتىلىن، ورىسشا تاڭبانى سوندا وقىدىم. قالالى جەردە، قايناعان وقۋلى-وردالى جەردە ومىرىمدە بولعانىم سول. تەاتردى كورگەنىم سول. كەيىن ءوزىمىز وينادىق. جاناق اقىن بولىپ ايتىستىم. ءبىراق جازۋمەن اينالىسا العانىم جوق.

از كۇننەن سوڭ وقي ءجۇرىپ، «اق جول» گازەتىنە كوررەكتور بولىپ كىردىم. مۇراتباي ۇلى عانيدىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «جاس الاش» گازەتىن شىعاردىق. «جالپى جاس» دەگەن ولەڭىم سول گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە باسىلدى...

جاز شىعىسىمەن وقىماي جانە كەتتىم...

ەلگە جۇتتان ساقتانۋعا ءشوپ دايىنداتاتىن اگيتاتورى بولىپ جەتىسۋعا، تۋرا ءوز اۋىلىما كەتتىم. ينستيتۋت ءمۇعالىمى بولىپ شىقتى دەگەن قاعازدى الا كەتتىم. بۇل — 1921 جىل. جاز.

ەلگە كەلدىم. جەتىسۋدا جارلى-جالشى ۇيىمداستىرىلا باستاعان. كەدەيلەرگە بايلاردان ساۋىن-كولىك الىنىپ ۇلەستىرىلدى. وسى جۇمىسقا ارالاسىپ كەتتىم. ادەبيەت وقىپ، جازۋ دەگەن جايىنا قالدى. ءبىراق اندا-ساندا الماتىدا شىعاتىن «كەدەي ەركى» دەگەن گازەتكە تىلشىلىك قىلدىم. ۇمىتپاسام، وندا بىر-ەكى ولەڭىم باسىلدى.

سول جىلدىڭ كۇزىندە «بەلتوعان» مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولدىم. قىستا امانشانى الدىم. جازدا ءجاميلادان ايرىلدىم. الماتى كەتە الماي اۋرۋ بولدىم. اۋىلدا «پوسيەۆكوم» سىقىلدى قىزمەت اتقاردىم. قىسكا قارسى الماتىعا كەلدىم. تالابىم وقۋعا كىرۋ ەدى. ءبىراق تانىس جولداستار قىزمەتكە كىرگىزىپ جىبەردى. جەتىسۋ وبلىسىنىڭ «قوسشى» كوميتەتىن «كۋلتپروسسوۆەتىندە» ينسترۋكتور بولدىم.

1923 جىلدىڭ باسىنان «ءتىلشى» گازەتىنىڭ ءبىر جازۋشىسى بولدىم. مەنىڭ قالام قىزمەتىنە اينالىسقانىم — وسى 1923 جىلدان. «تىلشىدەن» ماقالا، وقشاۋ ولەڭ جازا باستادىم. «جەتىسۋ ايەلى» دەگەن ءبىر جورنال شىقتى. وندا ءبىر ولەڭ، ءبىر اڭگىمەم باسىلدى. سول «تىلشىدە» كۇنى بۇگىنگە شەيىن جازىپ تۇرام. تاشكەندەگى «جاس قازاق»، «سانا»، «شانشار» جورنالدارىنا ماتەريالدار جىبەرە باستادىم. بۇلاردىڭ باسىلعاندارى دا، باسىلماعاندارى دا بولدى.

الەۋمەت قىزمەتىنە ارالاسىپ كەتكەندىگىم، جەتىسۋدىڭ وبلىستىق اتكوم مۇشەسى، اعارتۋ باستىعى، ينستيتۋت باسقارۋشى، گازەت شىعارۋشى... ءبىلىم ازدىعى، ناداندىعىم باسىمدىعى دىڭكەمە تيە بەردى. وقۋدى قاتتى اڭساي بەردىم. اياعىندا 1925 جىلى كۇزدە تىلەگىم بويىنشا جەتىسۋدىڭ پارتيا ۇيىمى وقۋعا جىبەردى. ماسكەۋگە كەلىپ وسى كۇنگى وقىپ جۇرگەن مەملەكەت جورناليستەر ينستيتۋتىنا ءتۇستىم.

تاشكەندە التى اي وقىدىم. گيج-دە وقىعالى 3-جىل. بارلىق تىزە بۇگىپ وقىعانىمدى ساناعاندا 38 اي وقىعان بولام.

الەۋمەت قىزمەتىنە 1921 جىلدان ارالاستىم. مۇعالىمدىك، وقۋ ينسترۋكتورى، اۋىلدىق، گۋبەرنيالىق اتكوم مۇشەلىگى، سەزد، كونفەرەنسيالارعا وكىلدىك، «قوسشى» ۇيىمىنىڭ ءبىلىم جونىنەن نۇسقاۋشىسى، گازەت ءتىلشىسى، گازەت باسقارماسىندا حاتشى، ادەبي قىزمەتكەر، شىعارۋشى سياقتىلار — مەنىڭ سوڭعى وقۋعا كىرگەنشە اتقارعان قىزمەتتەرىم.

(قولجازبا اراب قارپىندە جازىلعان. ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى: قور ر— 1368؛ تىزبە — 1؛ ءىس — 1).

---