التىن وردا. I كىتاپ
رومان – تريلوگيا
ءبىرىنشى تاراۋ
كەرەگە قانات دالا بۇركىتى كوز ۇشىندا قالىقتاپ ءجۇر.
شوكىمدەي بۇلتى جوق، ايناداي اشىق كوك اسپاندا باعانادان بەرى ءدال توبەسىندە اينالا ۇشقان قىران جەردە تۇرعان باتۋ حانعا وسى تۇستان تۇلكى، الدە قويان، نە ءبىر بوتەن اڭدى كوزى شالىپ قالىپ، سونى اڭدىپ جۇرگەندەي كورىندى. ايتپەسە دالا بۇركىتى بوستان-بوسقا ءبىر جەردى شارىقتاي بەرمەسە كەرەك-تى. باتۋ حان ءوزى تۇرعان توبەدەن تومەن قارادى. ەش ءبىر اڭ نە قۇس كوزگە تۇسپەدى. تەك، قۇندىز بوركىنىڭ ءۇستى بۇحاردىڭ قىزىل ماۋىتى بارقىتىنان تىگىلگەن جانە سونداي كىشكەنتاي ىقشام شاپان كيگەن بەس جاسار كەنجەسى باراق توبە باۋرايىندا ويناپ ءجۇر. جۋسان ارالاس قاۋدىڭ اراسىنان شەگىرتكە قۋىپ تومپاڭ-تومپاڭ ەتەدى. الەم ءبىر مەزەت تىلسىم تاپقانداي ماۋجىراپ تۇر. ءلۇپ ەتكەن جەل جوق... كوز ۇشىندا قىران ءالى قالىقتاپ ءجۇر. نەنى كوردى ەكەن؟ نەگە تۇسپەك؟ باتۋ حان اقىرىن كۇرسىندى. ول ەندى اق ەدىلدىڭ سول جاعاسىندا جاتقان استانا ساراي - باتۋعا كوز اۋداردى. اسەم قالا. ءبىر كەزدە ءوزى شاپقان حەرمان كيبەگە ۇقساعان التىن كۇمبەزدى سالتاناتتى شاھار. تەك حەرمان كيبەدەن كوپ شاعىن. مۇنى دا ەمەن مەن قاراعايدان قىرناپ، سىرلاپ، اق تاستان قاشاپ، سىلاپ تۇرعىزعان سول ورۇسۋت جەرىنەن اكەلىنگەن ەسىرەي شەبەرلەر... وسى ءبىر التىن مەن قامشىنىڭ كۇشىمەن ورناتىلعان تاماشا قالا ءارقاشان دا باتۋدىڭ ماقتانىشى، قۋانىشى ەدى. ەجەلدەن كيىز ۇيمەن اق شاتىردا وسكەن كوشپەلى ەلدىڭ بالاسى بولعاندىقتان ءوزىنىڭ وسىنداي اشەكەيلى، ءمارمارلى كەنت تۇرعىزعانىنا ىشتەي ماز-مەيرام ەدى. بۇنى باتۋ ماقتانىش ەتەتىن جانە تاعى كوركەيتە تۇسۋگە قۇمار ەكەنىن دە جاسىرمايتىن. سوناۋ قالا ورتاسىنداعى مونعول شاماندارى عيباداتحاناسىنىڭ قايقى قالپاق شاتىرلارىن ساف التىنمەن جاپتىرعان. باسقا ەلدەردى توناپ اكەلگەن التىنىن اياماعان. ءبىراق ءوزى التى اي جاز بويى بۇل سارايلاردا ءبىر كۇن تۇرىپ كورگەن ەمەس. كىشكەنتايىنان ۇيرەنگەن كوشپەلى ەلدىڭ ادەتىنە سالىپ، قالا سىرتىنداعى جاسىل ويپاتقا اق شاتىر تىككىزدىرىپ سوندا تۇراتىن. نوكەرلەرى دە حان شاتىرىن قورشاي كيىز ءۇي تىگىپ، سوعان كوشەتىن. حان شاتىرىن وزگە جۇرت حان ورداسى — اق وردا دەيدى. وسىدان شىعارىپ، سوناۋ قىپشاق دالاسىنان باستاپ باتۋ اسكەرى بارعان كۇنباتىستاعى جەرورتا تەڭىزىمەن شەكتەسىپ جاتقان ماديارلار جەرىنە دەيىن سوزىلعان تۇستى اق وردا حاندىعى دەپ اتاعان. ال، ساراي قالاسىنىڭ الىستان كۇنمەن شاعىلىسقان التىن كۇمبەزدەرىنە قاراي ورۇسۋت كنيازدارى بۇعان التىن وردا دەگەن ات قويعان. باتۋ التىن وردا كىندىك قالاسى سارايدى جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى ەلدەرگە بارىپ قايتقان اتتانىسىنان كەيىن سالدىرا باستاعان.
مىنە، وسى ساۋلەتتى شاھارعا كوزى تۇسكەن سايىن باتۋ حان ءبىر جاساپ قالاتىن. ال بۇل جولى ويتپەك تۇگىل، كوڭىلى قۇرعىر سەلت ەتپەدى دە. ويتكەنى، دۇنيەنى تىتىرەنتكەن ايبىندى باتۋ حان ءقازىر جازىلماس سىرقات ەدى. ات جالىن تارتىپ مىنگەلى، حورۆاتتا بىلتىرعى قاتتى جاراقاتتانعانى بولماسا، ءومىرباقي اۋىرىپ كورگەن ەمەس. بيىل جىلان، ياعني 1255 جىلى... ەلۋ ەكىگە جاڭا شىققانىندا، جىل باسىنان وسى كەسەلگە ۇشىرادى. كەسەل بولعاندا قانداي؟! بار باقسى-بالگەر، سوناۋ باعدات، يران، رۋمنان الدىرعان دارىگەر - دارۋىشتەر ەش ەم ىستەي المادى. كەشە عانا جاس بۇقانى مۇيىزىنەن ۇستاپ تۇقىرتىپ، قۇلاتا الاتىن قۋاتتى ەدى. ال ءقازىر كۇننەن - كۇنگە سونۋگە اينالعان ماي شام ءتارىزدى، وزىنەن-وزى تاۋسىلىپ بارادى. بۇنى كەشەگى بالۋان دەنەلى، ارىس كەۋدەلى الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان باتۋ حان دەپ كىم ايتار؟ قىمىزى بىتۋگە اينالعان سابا ءتارىزدى، كۇننەن-كۇنگە سولىپ، مۇلدەم وشە تۇسۋدە. مۇنداي سۇمدىق كەسەلدى كىم كورگەن!
وسى ىندەتتىڭ تاعى ءبىر قيىندىعى: وسىلاي بىرتىندەپ سونەتىنىن بىلگەندىگىنەن بە، وزگەگە قىزىق، التىن ساۋلەلى جارىق دۇنيە باتۋ حانعا قاراڭ قالعانداي. كۇمىس جۇلدىز توت باسىپ كومەسكىلەنىپ، جايناعان گۇل سۋىق سورىپ سەمگەندەي. ەشتەڭەگە كوڭىلى سوقپايدى، ەشتەڭەگە قىزىقپايدى. ال بۇدان جيىرما توعىز جىل بۇرىن؟ وندا... وندا... جۇرەك تە باسقاشا سوعاتىن، تامىرداعى قان دا باسقاشا اعاتىن. دۇنيە وعان كوكجيەگىنە كوزىڭ جەتپەس ءبىر ماڭگى بىتپەس قۋانىش ءتارىزدى كورىنگەن.
شىركىن ءومىر! قالاي جىلدام ءوتىپ كەتكەنسىڭ! اكەسى جوشى دۇنيە سالىپ، دوڭىز، ياعني 1227 جىلى بۇكىل جوشىنىڭ الىپ ۇلىسىنا بۇل يە بولعاندا جيىرما ۇشتە ەكەن. سودان دا بەرى جيىرما توعىز جىل ءوتىپتى! جيىرما توعىز جىلى جيىرما توعىز كۇندەي-اق قىسقا كورىندى وعان. جاۋدى جەڭگەن ءار ۇرىسى — ۇلان-اسىر ءبىر مەيرام، ءار شاۋىپ العان ەلى — باسىنا شىققان اسقار تاۋى ەدى عوي. ال ءقازىر سولاي تاپقان التىن الەمى توت باسقان باقىرداي كورىنبەيدى. اجال جىلجىپ جاقىنداپ كەلە جاتقان ۇلى جىلان ءتارىزدى.
بۇنداي دا ءومىر بولادى ەكەن-اۋ! ۇرەي كۇنى بۇرىن زارە-قۇتىن قاشىرىپ، باتۋ ازەر-ازەر دەمىن الدى.
اسپاندا جالعىز قىران ءالى قالىقتاپ ءجۇر.
بەس جاسار كەنجەسى باراق شەگىرتكە قۋىپ، ءالى تومپاڭ-تومپاڭ جۇگىرۋدە.
باتۋ وسى ەتەكتەگى بالاسىنا قاراپ ەدى، ونىڭ تابىت بوپ قاتا باستاعان بوپ-بوز بەتىندە، وتى جوعالىپ سونۋگە اينالعان سۇرعىلت كوزىندە كەنەت ءبىر بولماشى شىراي پايدا بولدى.
باراق باتۋدىڭ ەڭ سوڭعى قۋانىشى. اق وردا حانىنىڭ بىرنەشە ايەلى، ءتورت ۇلى بولعان. ەڭ ۇلكەنى سارتاق. ودان كەيىنگىسى توقتى حان. ءۇشىنشىسى ايۋحان. ءتورتىنشىسى ۇلاقشى. بۇلاردىڭ ءبارى ەر جەتكەن. ەڭ كىشىسى ۇلاقشى دا جاۋ ءتۇسىرىپ، ەل باسقارماعانمەن دە، قىزدارعا كوز سالىپ، بايگىگە تۇسۋگە جاراپ قالعان. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ دە انالارى «ءتاۆاريحي-ي گۋزيدا-يي نۇرسات-نامە» شەجىرەسى ايتقانداي، مۇسىلمان دىنىندەگى قىپشاق قاۋىمىنا جاتاتىن قوڭىرات، ماڭعىت رۋلارىنىڭ قىزدارىنان. تەك ۇلكەن بالاسى سارتاقتىڭ شەشەسى عانا ويرات بەكزاداسىنان شىققان.
باتۋ حان وزگە ەلدى قانداي شابۋعا قۇمار بولسا، سول ەلدەن جاس توقال الۋعا دا سونداي ىنتىق كەلگەن. دەمەك، بۇل ۇيلەنۋىنىڭ ءبارىن ول تەك توسەك جاڭارتۋ دەپ بىلگەن. ءوزى ۇناتسا جارايدى، قىز كوڭىلىنە قاراماعان. قاھارىنان بۇكىل الەم تىتىرەگەن باتۋعا ەش قىز بالاسى قارسى كەلمەگەن.
وسىنداي جاعدايدا ول قىرىق جەتىگە جەتكەن. مىنە، سوندا بارىپ ءبىر عاجايىپ وقيعا بولدى. باتۋ دەگەنىنە كونبەگەن حورۆاتتاعى ءبىر شاھاردى شاۋىپ قايتىپ كەلە جاتقان-دى. جول قالىڭ اعاشتىڭ اراسىنان وتەتىن. جانىندا ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى، نويان - باتىرلارى، سوڭىنان شۇبىرعان نوكەر، جاۋىنگەرلەرى... باتۋ كەنەت قالىڭ اعاش اراسىندا ساڭىراۋقۇلاق تەرىپ جۇرگەن ءبىر جاس قىزدى كورگەن. سۋ پەرىسى ءتارىزدى، ۇزىن قىزعىلت التىن سارى شاشتى. قورقىنىش - ۇيالاعان ۇرەيلى كوزدەرى كوكپەڭبەك اسپانداي. دەنە ءبىتىسى دە وزگەشە. ءتاڭىردىڭ ءوزى ادامزاتتى قىزىقتىرۋ ءۇشىن اپپاق ءمارمار تاسىنان مۇشەلەرىن ادەيىلەپ قۇيعانداي. بەلى دە ۇزىلگەلى تۇرعانداي جىپ-جىڭىشكە.
باتۋ حان بۇرىن دا شاپقان ەلىنىڭ تالاي سۇلۋلارىن كورگەن، ءبىراق مۇنداي قىز پەرىشتەسى بۇرىن-سوندى كوزىنە تۇسكەن ەمەس.
تىرشىلىكتە تولقۋدى، قورقۋدى ادەت ەتپەگەن باتۋ حاننىڭ تاس جۇرەگى كەنەت ءدىر ەتكەن.
بال ارالارىن ۇستاعان ورمانداعى جالعىز ءۇيلى كەمپىر-شالدىڭ كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان وسى جالعىز قىزىن ول ورداسىنا الىپ كەلگەن.
اكە-شەشەسىن ءتىرى قالدىرعانىن باتۋ قىزدارىنىڭ تولەۋى ساناعان.
ادام بالاسىن قادىرلەۋدى بىلمەگەن التىن وردا حانى وسى قىزدى جانىنداي جاقسى كوردى. ال ادام بالاسىن ارداقتاپ وسكەن حورۆات قىزى، بۇكىل التىن وردا قوجاسى باتۋ حاندى ۇناتپادى، سۇيمەدى. بوستاندىعىنان ايىرعانى ءۇشىن جەك كوردى. زورلىعىمەن دەگەنىنە كوندىرگەنى ءۇشىن وعان كەكتەنە قارادى. تالاي رەت قاشپاقشى دا بولدى، ۋ دا ىشۋگە باردى. ءبىراق كۇندىز-تۇنى اڭدىعان تولەڭگىت، دايەكشى، ارناۋلى ساحي - قاتىندار ەش مۇمكىندىك بەرمەدى. اقىرىندا، توعىز اي، توعىز كۇن تولعاندا، ول وسى باراقتى تاپتى. باراق شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن ساتتەن - اق حورۆات قىزى ەندى ءومىر سۇرگىسى كەلدى. ولگىسى كەلمەدى. جات ەل ورداسىنداعى جالعىز ۇلى ءۇشىن ولگىسى كەلمەدى. ولمەيمىن دەپ جانتالاستى. ءبىراق جازمىش دەگەن قىرسىق ونىڭ دەگەنىن قابىلدامادى. جولداسى تۇسپەي، ايەل ءبىر كۇن قينالىپ جاتىپ، دۇنيە سالدى.
ارتىنان بارىپ باتۋ ايەلىن بالا تاپپاعان كۇنشىل توقالىنىڭ بىرەۋى ولتىرتكەنىن ءبىلدى. قينالىپ جاتقان ايەلگە شاقىرىلعان بالگەر قاتىن حاننىڭ توقالى بەرگەن التىن ءدىلدالار مەن كويلەكتىك جىبەك ماتاعا قىزىققان، بالانىڭ جولداسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن جاس بوسانعان بەيشارانىڭ كەۋدەسىنەن تومەن قاراي سيپاي - سىلاۋدىڭ ورنىنا، القىم جاعىن ىسقىلاعان. بالا جولداسى جوعارى كوتەرىلىپ، سورلىعا دەم العىزدىرماي، جۇرەگى قابىنىپ ولگەن.
بۇنىڭ ءبارىن باتۋ سوڭىنان ءبىلدى. ءبىراق سوناۋ ولەردەي ۇناتقان حورۆات قىزىن ولىمنەن ساقتاي الماي قالعانىنا جىلارداي بوپ وكىندى. ءبىر ۇلكەن ۇرىستا ۇتىلعانداي جاپا شەكتى. دەمەك، بۇ دا قاندى بالاق شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى ەمەس پە، ءبىر قاتىن ءۇشىن قاشانعى سىلىمتىگى شىعىپ «اح!» ۇرا بەرەدى، تەز-اق الا بوتەن تىمىرسىق سارى ۋايىمنان ايىرىلدى. جازمىش دەگەن ءبىر ءباتۋاسىز دۇنيە، الا بۇلتتى اسپان ءتارىزدى، باسىنا قاي تۇسىنان كۇن جارىعىنىڭ، نە بۇلت كولەڭكەسىنىڭ تۇسەتىنىن بىلمەيسىڭ. ال باراق بولسا تىم جاس. كىمنىڭ كەساپاتى، كىمنىڭ شاراپاتى تيەتىنىن ءبىلۋ قيىن. جاقسى كورگەن ايەلىنەن ايرىلعان باتۋ ودان تۋعان بالادان دا ايرىلىپ قالمايىن دەگەن ويعا كەلدى. قاتىنىنا ىستەلگەن قاستىق، بالاسىنا ىستەلمەسىنە كىم كەپىل؟ سوندىقتان دا جاس نارەستەنىڭ سىرتىنان قىراعى كوزىن سالا جۇرگەن. سويلەي باستاعاننان-اق كەيدە الدىنا الىپ وتىراتىن دا بولعان. سول ساتتە جۇزىندە ءبىر بولماشى شۋاق تا جىلت ەتە قالاتىن. بۇدان بۇرىن جورىقتان، كۇرەس - تالاستان، ەل باسقارۋ ارەكەتتەرىنەن وزگە ۇلدارىنا ءتىپتى كوڭىل بولمەي كەلگەن. ال جەتىم قالعان كەنجەسىنە كادىمگىدەي ىقىلاسىن اۋداردى. ايتسە دە، وسى ءبىر ءالجۋاز، بولىمسىز سەزىمنىڭ ءوزى دە ونى باراققا ۇيرەتتى، بىرتە-بىرتە جاقسى كورە باستادى. ونىڭ ۇستىنە بالا دا وسكەن سايىن شەشەسىنە ۇقساي ءتۇستى. جانارىنا نۇر تولعان كوگىلدىر كوز، سارى شاشتى. جارالعالى بالالارىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ كورمەگەن باتۋ كەيدە بۇنىڭ ماڭدايىنان يىسكەيدى. سول مەزەتتە نارەستەنىڭ ءيىسى قولقاسىن اتىپ، ەسىنە شەشەسىن تۇسىرەدى. ال اشۋلانسا، رەنجىسە باراق اۋماعان شەشەسى، قايسارلانا قالادى. وسىنىڭ ءبارى باتۋعا قايتىپ ورالماس ءبىر ءوتىپ كەتكەن قۋانىشتى ەلەستەتكەندەي بولدى. وسى قۋانىشتىڭ مۇراسى ءتارىزدى ايگىلى حان جاس نارەستەنى ەندى شىن جۇرەكتەن جاقسى كورە باستادى. وسى ۇلىم ءوسىپ، ءوزىمنىڭ تاعىما وتىرسا ەكەن دەگەن تاكاپپار حاندا كەنەت اتاسى شىڭعىس حاننىڭ وسيەتىنە قارسى وي دا تۋعان. اتاسى ءوزىنىڭ ايگىلى جاسىسىندا: «مەنىڭ ۇرپاقتارىم وزدەرى جەڭگەن مونعولداردان بوتەن جۇرتتاردان العان قاتىندارىنان تۋعان بالالارىن ءوز تاقتارىنا مۇراگەر ەتپەۋلەرى كەرەك. ادام قاسيەتى انا سۇتىمەن كەلەدى. مۇنداي مۇراگەر اكە تاعىنا وتىرعاننان كەيىن، انا ەلىنە تارتىپ كەتۋى مۇمكىن» دەگەن. وسى ويى اتا جاسىسىنا قارسى بولعانمەنەن، قارتايعاننىڭ بەلگىسى مە، اۋىرعانىنان بەرى باتۋدا ۇلعايا تۇسكەن. بۇل مۇراتىنىڭ ورىندالماۋىنا جاسىنىڭ جەتپەۋىن بىلگەندىكتەن بە، ەندى ول وي جانىن جەگىدەي جەگەن ارمانعا اينالعان.
سول ارماننىڭ يەسى شەگىرتكە قۋىپ جۇرگەن مىناۋ سارى شاشتى، قىزىل ماۋىتى شاپاندى بەس جاسار باراق...
سول ارمانىنا جەتە المايتىنىنا كوزى جەتىپ، بەيمازا ويدان قۇتىلا الماي قاپا بولىپ وتىرعان مىناۋ اكە...
باتۋ حانعا كەنەت تاعى ءبىر قۇبىجىق وي كەلدى. شوشىنا قالدى. قىپ-قىزىل شاپان كيىپ ويناپ جۇرگەن بالاسىنا كوز تاستادى، ءسويتتى دە ءدال توبەسىندە تالماي قالىقتاعان قىرانعا قارادى. توبە ۇستىندەگى ءوزى وتىرعان قازان تاستان باتۋ كەنەت اسىعا تۇرەگەلدى. ءبىراق ۇلگەرمەدى...
كوز ۇشىندا شىر اينالعان دالا بۇركىت ءبىر مەزەت كەرەگە قاناتىن جيناپ الدى دا، تومەن قاراي، قۇلاعان تاس ءتارىزدى، قۇلديلاي اعا ءتۇستى. «بەرى كەل، بەرى كەل!» دەپ باراققا قاراي جۇگىرگەن اكە تورت-بەس ادىم اتتادى، ءبىراق ۇلگىرگەن جوق، الىپ قىران تومەن قاراي شۇيىلگەن بويى زۋلاپ كەپ، باتۋدىڭ ءدال كوز الدىندا، باراقتى ءىلىپ الىپ قاننەن-قاپەرسىز قاناتتارىن قايتا جايىپ، كوك اسپانعا قاراي سامعاي جونەلدى.
الىستاپ بارا جاتقان قارا بۇركىت پەن قىزىل شاپاندى بالاسىنان كوزىن الماي كوككە قاراپ تىستەنىپ، باتۋ حان قاتتى دا قالدى. تەك قۇلاعىنا باراعىنىڭ شىرىلداعان داۋسى جەتكەندەي بولدى.
ادام تىرشىلىگىن شىبىن قۇرلى كورمەگەن، دۇنيەگە كەلگەلى جىلاۋدى، بىرەۋدى اياۋدى، قورقۋدى بىلمەگەن، قاندى ايقاس، جان تۇرشىگەر قىرعىنداردان جۇرەگى ابدەن ءمۇيىز بوپ قاتىپ قالعان باتۋ حان، ءولىمنىڭ قانداي جان اۋىرتار كەرەمەت اۋىر ازاپ ەكەنىن جاڭا ۇقتى. جوق، جالعىز ءولىمدى عانا ەمەس، جازمىش سىندى تاس باۋىر مىستاننىڭ دا نە ەكەنىن ءتۇسىندى. جۇزدەگەن مىڭ ادامنىڭ تاعدىرىن «قىرىپ تاستا!» — دەپ قولىنىڭ ءبىر سىلتەۋىمەن وپ-وڭاي شەشە سالاتىن باتۋ، ساداعىنىڭ ءبىر تارتۋىنان قالمايتىن سامۇرىق قانات قارا بۇركىتكە كۇشى جەتپەدى. بالانى قالتقىسىز جاقسى كورۋدىڭ نە ەكەنىن تۇسىنە باستاعاندا، اجال، قارا بۇركىت بوپ كەپ، ەڭ كەنجەسىن الىپ كەتتى. ميلليونداعان ادامنىڭ تاعدىرىن شەشە السا دا، ءبىر بالانىڭ تاعدىرىنا اراشا تۇسە المادى! قانداي قۇدىرەتتى بولساڭ دا، جازمىشتان كۇشتى ەمەس ەكەنسىڭ! مەيلىڭ قۇداي بول، مەيلى باتۋ بول، تاعدىر - اجالعا ءالىڭ جەتپەيدى ەكەن!
باتۋ ىزادان جارىلىپ كەتە جازداعان. ءبىراق دارمەنسىز ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن قايتادان سارى ۋايىمعا سالىنا ءتۇستى. بالدىرعان جاس بالاسىنىڭ دەنەسىن قارا بۇركىت تىربيعان، يميگەن بولات تىرناقتارىمەن پارشا - پارشاسىن شىعارىپ، قانى سورعالاعان جاس ەتىن سارى اۋىز بالاپاندارىنا اساتىپ جاتقانىن كوز الدىنا ەلەستەتسە، تاس جۇرەك حان باتۋ قابىرعاسى قايىسىپ، ءبىر ورنىندا وتىرا الماي كەتەدى. تاعى ءبىر ءسات ويلانا قالادى. بالاسىنىڭ اتىن شۋ دەگەندە ورۇسۋت، نە قىپشاق قويماقشى بولعان. تەك سوڭىنان بارىپ باراق اتاعان. ەندى مىنە، العاشقى اتتاردىڭ بىرەۋىن قويماعانىنا وكىنىپ تۇر. ەگەر ورۇسۋت، نە قىپشاق، دەسەم باراعىم ۇزاق جاسار ما ەدى دەپ ويلايدى ول.
كەنەت ونىڭ كوز الدىنا وسىدان جيىرما جىل بۇرىن وتكەن ءبىر سۇمدىق سۋرەت تۇرا قالدى.
باتۋدىڭ ءوزى باسقارىپ كەلە جاتقان مونعول كاشىكتانە قوسىنىنا تاۋ ەلىنىڭ ءبىر شاعىن بەكىنىسى ۇزاق قارسىلاسقان. ەرلەرى تەگىس قىرىلىپ، تەك ايەلدەرى مەن جاس بالالارى قالسا دا، بەكىنىس تۇرعىندارى بەرىلمەگەن. ۇزاق قورشاۋدىڭ ارقاسىندا، اقىرىندا ازىق-تۇلىكتەرى ابدەن تاۋسىلىپ، ولار ەندى اشتىقتان قىرىلا باستاعان. سوندا دا قارسى ايەلدەر بەكىنىس قاقپاسىن اشپاعان. بيىك جارتاستار قورشاعان بەكىنىس — قىستاقتى مونعولدار الا الماعان. وسى كەزدە كۇز تاياپ قالعان. ابدەنى لاجى تاۋسىلعان حان قۋلىققا كوشكەن. «ەگەر ەرىكتەرىڭمەن بەرىلسەڭدەر، بالالارىڭا تيمەيمىز» دەپ ەلشى جىبەرگەن. بالالارى ءۇشىن سورلى انالار بەكىنىستىڭ ەسىگىن اشقان. ىشكە كىرگەن مونعولدار تاڭ قالعان. مۇندا بار بولعانى جۇزدەي عانا ايەل بار ەكەن. ءبارى دە ارىپ-اشىپ جۇدەگەن، ابدەن اشىققان. ازەر-ازەر قيمىلدايدى. ءبىراق جاۋعا دەگەن كەك، بالالارىنا دەگەن، وتانىنا دەگەن ماحاببات جۇرەكتەرىنە وت بەرگەن، ەڭ سوڭعى دەمدەرى بىتكەنشە قالانى قورعاماق بولعان. كوز الدارىندا مونعولداردىڭ بالالارىن ولتىرگەنىن كورگىسى كەلمەگەن. ودان دا ارەكەت ىستەپ، ايقاسىپ قۇربان بولۋعا بەل بۋعان. وسىنداي جاعدايدا باتۋدىڭ «بالالارىڭا تيمەيمىز» دەگەن ءسوزى جەتكەن. بالالارىن قالدىرادى دەگەن، حان سوزىنە سەنگەن. سەنبەسكە دە امالدارى جوق ەدى. لاجسىز قاقپانى اشقان. ءبىراق باتۋ ۋادەسىندە تۇرماعان. قالانى الا الماي كوپ كىدىرىپ، ءبىراز جاۋىنگەرىن جوعالتقان ىزالى حان، اسكەرىنە ايەلدەردى قاتار ءتىزىپ قويعىزىپ، كوز الدارىندا بالالارىن مونعولدىڭ يمەك ءجۇزدى الداسپاندارىمەن شاپقىلاتىپ ولتىرتكەن. انالاردىڭ سونداعى جان تۇرشىگەرلىك ايقايلارىنا بۇل بۇلك ەتپەگەن. جەڭىس بۋى كول بوپ اققان انالاردىڭ كوز جاسىنا، قايعى - قارعىسىنا كوڭىلىن ءتىپتى بولدىرمەگەن. ولارعا بار ىستەگەن جاقسىلىعى — وكىرگەن ايەلدەر داۋسى ابدەن مازاسىن العان شاقتا وزدەرىن دە شاپقىلاپ ءولتىرۋدى بۇيىرعان. مىنە وسى سۋرەت كوز الدىنا ەلەستەپ كەتتى. ال باتۋدىڭ سونداعى جاۋىزدىعىن كورگەن جۇرت شىڭعىس حان ءالى ولمەگەن ەكەن دەگەن. كەيبىرەۋلەر قان قۇمار شىڭعىس حاننىڭ جانى ەندى باتۋ بەينەسىنە ەنگەن ەكەن دەپ جورىدى. سونداي الەمدى شوشىتقان باتۋ حان بۇگىن ءوزى شوشىپ تۇر. سونداعى ءجۇز ايەل باتۋ تاعدىرعا ەشتەڭە دە ىستەي الماعان. ال ءقازىر باتۋ دا قارا بۇركىت تاعدىرعا ەشتەڭە دە ىستەي الماي، بورداي وپىرىلىپ، كۇيرەپ قالعان. ءومىر — تالاس، كىم كۇشتى — سول جەڭەدى دەگەن مىنە وسى! ادام بالاسىنىڭ تالاسى بەتپاق دۇنيەدە الما-كەزەك ءتۇسىپ وسىلاي ءوتىپ جاتادى. ەش ۋاقىتتا دا بىتپەيدى، بىتۋگە ءتيىس ەمەس.
حان كەنەت بويىن جيناپ الدى. جوق، بۇل قايعى ءۇشىن جارالعان جان ەمەس، جۇرتتى قايعىرتۋ ءۇشىن جارالعان. جاۋعا كەگىن جىبەرمەي ۇيرەنگەن باتۋ ەندى قارا بۇركىتتەن كەگىن الماق بولدى. وزىنە قارسى كەلگەن، ءوزىن مۇقاتقان ادامدى تابانىنىڭ استىنا ءبىر سالماي كوڭىلى كونشىمەيتىن حان، بۇل جولى دا سول داعدىسىنا كوشتى. قاندى قانمەن جۋۋدى ادەت ەتكەن ءمۇيىز جۇرەك، بۇل جولى دا قالت كەتۋدەن اۋلاق ەدى. قارا بۇركىتتى ءوز قولىمەن باۋىزداپ، ىستىق قانىن ۇرتتاسا باراعى ءتىرىلىپ كەلەتىندەي سەزىندى.
حان باتۋ تاعى اسپانعا قارادى.
كەرەگە قانات الىپ بۇركىت تاعى كوز ۇشىندا قالىقتاپ ءجۇر.
قىران كورسىن دەپ بالاسى ءتارىزدى ۇستىنە قىزىل ماۋىتىدان شاپان كيىپ، قىلشىلداعان قاندى ءجۇز اقبەرەنىن قولىنا قىسا ۇستاپ، ەرتەڭىنە توبەنىڭ باسىنا تاعى كەلىپ وتىردى. ءبىراق قارا بۇركىت ەندى تۇسپەدى. بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الۋدى، باعىندىرۋدى مۇرات ەتكەن باتۋ حاننىڭ ەندىگى بار تىلەگى، بار ارمانى تەك قارا بۇركىتتىڭ وزىنە ءتۇسۋى عانا بولدى. ال قىران، سەنىڭ دە تىلەگىڭ ورىندالماسىن دەگەندەي، توبە باسىنداعى قىزىل شاپاندى ادامنىڭ ۇستىنەن شىر كوبەلەك اينالىپ، كوز ۇشىندا قالىقتاپ ۇشا بەردى، ۇشا بەردى.
التىن وردا تاعىندا وتىرعان باتۋ ءوزىن العالى كەلگەن وسى كەسەلدەن ەندى ايىعا المايتىنىن بىلگەن. تەك بۇل ءباتۋاسىز دۇنيەدە قانشا تۇرا الادى، سوعان عانا كوزى جەتپەگەن. ءوزىن ەمدەۋگە مونعولدىڭ ۇلى حانى موڭكە جىبەرگەن ءتىبىت دارىگەرى وسىدان ءبىر اي بۇرىن ەلىنەن جۇرەر الدىندا: «مارتەبەلى التىن وردا حانى، ءسىزدى ءبۇل كەسەلدەن ءتىبىت ەمى جازا المايدى. دەنەدەگى سۋدىڭ جيىرما بولشەگىنەن ءبىر بولشەكتەيى قالعاندا ادام دۇنيە سالادى. قۇرىسقان كون ءتارىزدى كىسى بىرتىندەپ بارىپ بويىنداعى سۋى تاۋسىلۋعا اينالعاندا كوزىن جۇمادى. بۇعان ەشتەڭە دە ىستەي المايسىڭ. ءسىزدىڭ دە قانىڭىز قويۋلانىپ بارادى ەكەن. از تۇراسىز با، كوپ تۇراسىز با، تەك جازمىش بىلەدى» دەگەن.
بۇنى قارت ءدارۋىش التىن وردا حانىنا وڭاشادا ايتقان. باتۋ دارىگەر ءسوزىن بولمەگەن. سوڭىنان دا سابىرسىزدىق كورسەتپەگەن. الىستان كەلگەن كارى ەمشىنى تارتۋ-تارالعىسىن مول بەرىپ، ەلىنە قايتارعان. ءدارۋىش ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن دە ەشكىمگە سىر اشپاعان. بۇرىنعىشا حان سارايىندا ادەتتەگى قالپىندا وردا جۇمىسىمەن شۇعىلدانا بەرگەن. باسقا جۇرتتان كەلگەن ەلشىلەردى قابىلداعان. جۋىردا ولەدى ەكەنمىن دەپ قورقىپ، وردا تىزگىنىن بوساتىپ جىبەرمەگەن. بارلىعى وتكەن ۋاقىتتا قانداي تارتىپتە بولسا، سول قالپىندا ءجۇرىپ جاتقان.
ال باتۋعا كەسەلدەن كورى، ءوزىنىڭ ولەتىنىن كۇنى بۇرىن بىلگەنى باتتى. سونىڭ قايعىسىنان كەشەگى ارىس دەنە شۇيكىمدەي بولۋعا اينالدى. اتاسىنىڭ كوزىندەي، كىرپىك قاقپاي قارايتىن، قاھار شاشقان، مىزعىماس قىسىق كوزى، ەندى شەل باسقانداي تۇماندانا ءتۇستى. سويتسە دە ول وردا ءتارتىبىن بۇزباعان.
تەك ءتۇس اۋا نوكەرلەرىن شۇبىرتىپ، ەڭ سۇيىكتى كەنجەسى باراقتى، ءبىر كەزدە وزىنە ۇلى اتاسى شىڭعىس حاننىڭ ىستەگەنىندەي، ەرىنىڭ الدىنا وتىرعىزىپ اپ شاھارىنىڭ سىرتىنا شىعۋدى ادەت ەتكەن. اق ەدىلدىڭ قىرقا تۇسىنداعى ءبىر بيىكتەۋ توبەنىڭ جانىنا كەلىپ اتىنان تۇسەتىن. نوكەرلەرى حان ويىن بۇزبايىق دەپ ەكى ءجۇز — ەكى ءجۇز ەلۋ قادامداي كەيىن شەگىنىپ، توبەنى قورشاي، كۇزەتىپ الىستان تۇرا بەرەتىن. ال باتۋ بالاسىن ءوزى ەركىمەن ويناتىپ قويا بەرىپ، توبە ۇستىندەگى قازان تاسقا وتىرىپ الىپ، ويعا كەتەتىن... نە ويلادى؟ ءومىر تۋرالى ما، ءولىم تۋرالى ما؟ اتاق، ب ا ق ءۇشىن، ءبىر عانا شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ اتاق-باعى ءۇشىن الەمدى قان ساسىتىپ حالىقتى قويداي قىرعان باتۋ ەندى ءوزىنىڭ شىبىنداي جانىن قالاي قۇتقارارىن بىلمەي وي تەڭىزىنە شومىلا ما؟ الدە تىرشىلىك شىركىندى قيا الماي، قايعى-قاسىرەت مۇحيتىنان وتەتىن جول تابا الماي، قۇر جۇدەپ وتىرا بەرە مە؟ جوق، جوق، ءتىپتى ولاي ەمەس. ولەتىنى دە، ودان قۇتىلاتىن جول جوق ەكەنىن دە بىلەتىن اۋرۋ حان، بوس قيالدان كورى الداعى ءومىر تۋرالى ويلانۋدا ەدى. جوق، ءوز ءومىرى تۋرالى ەمەس، ءوز قولىمەن شاڭىراعىن كوتەرگەن التىن وردانىڭ الداعى قامىن ويلايتىن. قانداي اقىل، وسيەت قالدىرسا ءۇرىم-بۇتاعى ونى ساقتاي الادى، ماڭگى-باقي قۇلاتتىرمايدى؟ سول التىن وردانى بيلەگەن ءۇرىم-بۇتاعى قايتسە ايبارلى كۇش بولا الادى؟
ادام دۇنيەگە ءوزى كەلەدى، ءوزى كەتەدى. ءۇرىم-بۇتاقتىڭ دا ءوز تاعدىرى، ءوز تىرشىلىگى بار ەمەس پە؟ سويتە تۇرا، ءۇرىم-بۇتاق ءۇشىن كۇنى بۇرىن الەك بولۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟
جوق-جوق، ءتىپتى ولاي ەمەس. اتاسى شىڭعىس حان: «مەن دۇنيەدەن ەكى-اق نارسەنى ارمان ەتتىم. بىرەۋى — اتاق-داڭقىمنىڭ وسە بەرۋىن، ال ەكىنشىسى — ءۇرىم-بۇتاعىمنىڭ وزىمدەي ايگىلى ءارى ەل-جۇرتتىڭ ءامىرشىسى بولۋىن» عانا كوكسەدىم دەگەن، جوق پا ەدى.
سول اتاسى قارت بوراقۇلدان:
— بۇل جالعاندا ساعان نە قىمبات؟ — دەپ سۇراعان.
— ءومىر! — دەگەن بوراقۇل.
— ونى نەمەن دالەلدەيسىڭ؟ — دەگەن شىڭعىس حان.
— مەن ءقازىر ۇلى مارتەبەلى شىڭعىس حاننىڭ ارقاسىندا، ۇلى وردانىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ تۇرعان توعىز ۋىلدىرىعىڭنىڭ — توعىز ورلىگىڭنىڭ ءبىرى بولدىم،— دەگەن بوراقۇل.— ۇلى حاننىڭ ءوز يىعىنان التىن كىرەۋكەلى تون كيدىم، بىرىنەن-بىرى اسقان وتىز سۇلۋ قاتىن الدىم، الدىمدا بيلەيتىن ۇلىسىم، بىقىعان مالىم بار... ءبىراق قارتايدىم، تورىمنەن كورىم جاقىن قالدى. ال ەگەر قۇداي ماعان، مەنى باياعى ساعان قوسىلاردان بۇرىنعىداي مالشى بولىپ جۇرگەن تاز قالپىما، ءبىراق جاس قالپىما قايتا تۇسىرەيىن، مىنا اتاق - ب ا ق، دارەجەڭدى قيىپ كەتە الاسىڭ با؟ — دەسە، مەن ءسوز ايتپاي كونەر ەدىم. ءومىردىڭ قىمباتتىلىعى مىنە، وسىنداي.
— دۇرىس ايتتىڭ،— دەگەن شىڭعىس حان،— تىرشىلىكتەن قىمبات ەشتەڭە جوق.
— ال ءوزىڭ دە سويتە الار ما ەدىڭ؟ — دەپ سۇراعان ودان سوندا بوراقۇل.
— جوق، مەن ويتە الماس ەدىم،— دەگەن ويلانىپ شىڭعىس حان،— ساعان ءبارىن تاستاۋ وڭاي، اتاق - باقتى دا، دارەجەنى دە... ويتكەنى سەنىڭ ارتىڭدا ءۇرىم-بۇتاعىڭ جوق قوي. ال ماعان ولاي ىستەۋگە بولمايدى. ءتورت ۇلىم — ءتورت جيەھانگەر، ءار نەمەرەم — ءار ەلدىڭ حانى، شوبەرەلەرىم دە ات جالىن تارتىپ مىنە باستادى. مەنىڭ داڭقىم ەندى سولار ارقىلى قانات جايادى... ال وزىمە ءومىر سۇراپ العانمەن ءۇرىم-بۇتاعىمدى وسى كۇنگىلەرىندەي اتاق - ب ا ق، دارەجەگە جەتكىزە الامىن با؟ تەك ءوز باسىم ءۇشىن عانا ەمەس، سولار ءۇشىن دە كۇرەسىپ، الىسىپ-جۇلىسقان جوقپىن با؟ جوق، ويتە المايدى ەكەنمىن. مەنىڭ سۇراپ الماق ءومىرىم، وداندا ءۇرىم-بۇتاعىمنىڭ يگىلىكتى ومىرىنە اينالسىن. سوندا ولاردىڭ ءار جەڭىسىنەن، ءار العا باسقان ادىمىنان مەن قايتادان تۋامىن. ءۇرىم-بۇتاعىم ءومىرىمنىڭ جالعاسى. ەگەر ولاردىڭ داڭقى ماڭگى ولمەسە، مەن دە ماڭگى جاسايمىن. ادامعا بۇدان زور تىلەك بار ما؟
ءۇرىم-بۇتاق دەگەن مىنە وسى.
باتۋ وسىنداي وي ۇستىندە وتىرعان كۇندەردىڭ بىرىندە، كوك جۇزىندە الىپ قىران پايدا بولدى. ارينە، بۇل جەكسۇرىن قۇستىڭ ءوزىنىڭ تاعدىرىنا اينالاتىنىن بىلسە، الدەقاشان ونى قۇرتار ەدى. بىلگەن جوق.
ايبارلى باتۋ بۇنى ءبىلدى، ءبىراق قولىنان دىم كەلمەدى.
ءبىراق حان كەنجەسىنىڭ ولگەنىن ءتىرى جانعا ايتقان جوق. سان حالىققا كۇشى جەتكەن باتۋ ءبىر قاراقۇسقا كۇشى جەتپەگەنىنە قورلاندى. دۇشپانىم تابالايدى دەپ ايتپادى. وزگە جۇرت باراق قايدا دەپ سۇرامادى.
دەگەنمەن، كەنجەسىنىڭ جوق بولىپ كەتىپ، ال حاننىڭ قىزىل شاپان كيىپ جاپادان-جالعىز، كۇندە ءتۇس اۋا توبە باسىندا وتىرۋىنان جۇرت ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزدى. ءبىراق سۇمدىققا ەتەنە بوپ ەتى ءولىپ كەتكەن وردا توڭىرەگى باتۋدان ەشتەڭە سۇرامادى. سۇراۋعا باتا المادى. حان ءوزى ايتپادى. جۇرتتى تاڭ قالدىرعان تاعى ءبىر نارسە بار ەدى. جوشىدان تۋعان ون جەتى ۇلدىڭ ەڭ داڭقتىسى دا، ايبارلىسى دا وسى باتۋ. بۇدان دارەجەسى دە، اتاعى دا ءسال تومەندەۋ اعاسى وردا مەن ءىنىسى بەركە. ال جوشىنىڭ وزگە بالالارى — اسىرەسە بەسىنشى ۇلى سيبان مەن ون ءۇشىنشى ۇلى قۇتلىق تەمىر جاي قاتارداعى وماق يەلەرى ەدى. تەك ۇرپاقتارى بارىپ سوڭىنان ولاردىڭ اتاقتارىن شىعاردى. ءداشتى قىپشاق جەرىندە باتۋ اق وردا تۋىن كوتەرگەندە، وزىنە بەرىلگەن ۇبايرا-سۇبايرا ۇلىسىندا — كوك وردا حاندىعىن قۇرعان وردانىڭ ءوزى، ءىنىسى باتۋدىڭ كولەڭكەسىندە جۇرگەندەي بولاتىن. ارينە، جوشىنىڭ باسقا ۇلدارىنىڭ ءبورى دە ەل باسقارعان، الدارىنا مىڭداعان مال سالعان، ءار قايسىسى ۇلان-اسىر ءبىر بايتاق جۇرت، ءبىراق حان دارەجەسىنە كوتەرىلمەگەن. مىنە، وسى جوشىنىڭ ون جەتى ۇلىنىڭ ىشىندە ەڭ داڭقتىسى دا، ايبارلىسى دا باتۋ. بۇعان دارەجە، اتاق، ب ا ق جاعىنان شىڭعىس نەمەرەلەرىنەن بۇل تۇستا تولەنىڭ قوس ارلانى — سولتۇستىك قىتايدىڭ پاتشاسى قۇبىلاي مەن كاۆكاز، ازەربايجان، رۋم، يران، باعدات، يلحانى قۇلاعۋ عانا پارا-پار كەلەر. ءبىراق بۇلار دا شىعىستاعى قوراساننان، باتىستاعى حەرمان كيبەگە دەيىن الىپ جاتقان جوق. اق وردانىڭ ءومىرى ءجۇرىپ تۇرعان جەر وگىزدىڭ تالىسىنداي بولسا، وزگەلەردىڭ قاراماعىنداعى ايماقتار قويدىڭ، ءارى كەتكەندە تايىنشانىڭ تەرىسىندەي. ارينە، دارەجە جاعىنان تولەنىڭ تاعى ءبىر بالاسى موڭكەنى جانە جاعاتايدان تۋعان كۇيىكتى دە ۇمىتپاۋ كەرەك. شىڭعىس حاننان كەيىن ۇگەدەي، ۇگەدەيدەن كەيىن كۇيىك، كۇيىكتەن كەيىن موڭكە ۇلى حاندىق قاراقورىمنىڭ تاعىنا وتىرعان. ءقازىر قاراقورىمدا موڭكە. ال جۇرت تاڭ قالعان ءجايت مىنادا ەدى. شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ ىشىندە ەڭ تاكاپپار باتىرى وسى باتۋ. شىڭعىستىڭ داڭقتى وزگە ۇرپاقتارى ەل شاپقاندا دا، جاۋعا قارسى اتتانعاندا دا، قوسىندارىن وزدەرى وردادا وتىرىپ، نە مايدان شەبىنىڭ ارت جاعىندا تۇرىپ باسقارسا، بۇل ءارقاشان دا ءوزى اسكەرىنىڭ ەڭ الدىندا بولاتىن. ال التىن وردا سارايىندا وتىرعانىندا ۇستىنە جىبەك، كىرەۋكە، قۇندىز، تورقا كيىپ كورمەگەن. ءباز-باياعى اتا - باباسىنداي جاز تۇيە ءجۇن شەكپەن مەن قۇلىن تەرىسىنەن ىستەلگەن تايجاقىسى، قىس توبىلعى كۇرەڭ تونى مەن قاسقىر ىشىگى ۇستىنەن تۇسپەگەن. باسىنا جاز اق ءتيىننىڭ تەرىسىمەن كومكەرىلگەن قىپشاقى بورىك، قىس ەلى ءجۇندى قارساق تىماق كيەتىن. بوركى عانا قىپشاقتىكى. سويتكەن باتۋ كەنەت سىرتى القىزىل ماۋىتى قۇندىز بورىك پەن التىن زەرلى القىزىل ماۋىتى بۇقار بەشپەتىن كيۋدى شىعاردى. جانە بۇرىن قان مايداندا قانداي كورلى، ايبارلى بولسا، وردا ىشىندە، دوس-جاراندارىنىڭ اراسىندا ءوزىن سونداي يناباتتى سىپايى ۇستايتىن حان ەندى كىلت وزگەردى. سۇپ-سۇر بوپ قانى قاشىپ، قاباعى كىربىڭ تارتىپ، جۇرتپەن ءجوندى سويلەسپەي قويدى. بۇرىنعىسىنان دا بەتەر اشۋلى، ءۇن شىعارماي، تەك ءزىلدى تۇرىمەن - اق قاسىنداعىلاردىڭ ەڭسەسىن باسىپ، اپشىسىن قۋىرىپ ءبىتتى.
حاننىڭ سىرقات ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەتىن. سوندىقتان مۇنىڭ ءبارى اۋرۋىنىڭ كەسىرىنەن عوي دەدى ماڭايىنداعىلار. تەك ولار التىن وردا يەسىنىڭ كۇنىنىڭ تايانعانىنان حابارسىز ەدى. سوندىقتان ولار باتۋعا «ءالى-اق ايىعىپ كەتەر» دەپ ۇمىتتەنە قارادى. ال «نە بولار ەكەن؟» دەگەن قورقىنىشتى سۇراقتى ءۋازىر، نوكەر، نويان، قولباسشىلار بىر-بىرىنە سىبىرلاي ايتتى. داۋىستارىن قاتتى شىعارۋعا باتىلدارى بارمادى. باتۋ تۇرعان جەردە ەشكىم داۋسىن قاتتى شىعارىپ كورگەن ەمەس. ويتۋگە قاقىلارى دا جوق.
ال باتۋ ادەتى بويىنشا توبە باسىنا كەلىپ كۇندە وتىرادى.
قىران دا حان ۇستىنەن قالىقتاۋىن تىيمادى.
ءبىراق باتۋ حان ورداسى جايلى ويلانۋدى ۇمىتپادى. ولەر كۇنى تاياۋ قالعانى حاق. ۇرپاقتارىنا قانداي وسيەت، قانداي اقىل قالدىرماق؟ ءبىر كۇنى ول تايجىگۇت بايبىشەسىنەن تۋعان ەڭ كەنجەسى ۇلاقشىنى شاقىردى. بۇل ۇزىن بويلى، ات جاقتى، قىر مۇرىن، ادەمىشە كەلگەن بالا جىگىت. مونعولدان گورى يران ەلىنىڭ بوزبالالارىنا ۇقساس. ارينە، ۇلاقشىدان گورى باتۋ تاق مۇراگەرى ۇلكەن بالاسى سارتاقتى شاقىرعانى ءجون بولار ەدى. ءبىراق سارتاق ءقازىر وردادا جوق. ءوزى اۋرۋ بولعاننان كەيىن، قاراقورىمعا شاقىرىلعان. قۇرىلتايعا سارتاقتى جىبەرگەن. ال باتۋ حاننىڭ سۇيەنىشى ۇلاقشى تازا مونعول بولسا، سارتاق حريستيان دىنىندە ەدى. جانە ءوزىنىڭ ۇلىسىنىڭ شەتىنەن شىركەۋ تۇرعىزدىرعان. مۇسىلمان دىنىندەگى قىپشاقتار «سارتاق باتۋدىڭ ءناسيراني دىنىندەگى تۇتقىن ايەلىنەن تۋعان. مونعول تىلەكتەس بولسىن دەپ ەمشەكتەگى كۇنىندەگى قاعاناعى جارىلماعان ويرات قاتىنىنىڭ باۋىرىنا سالعان ەكەن. «قارىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن، سارتاق شەشە سۇتىنەن اسا الماي كاپىر دىنىنە كىرىپ شىركەۋ ورناتتىرىپ ءجۇر» دەگەن ءسوز شىعارعان. سارتاق جۇرتتىڭ وسەگىن ايعاقتاعىسى كەلگەندەي ۇزىن بويلى سارى شاشتى، كوك كوز كىسى ەدى. الگى ءسوزدى ەستىگەن باتۋ: «مۇسىلمان بولا ما، كاپىر بولا ما، ماعان ءبارىبىر، تەك اكە تاعىن ساقتاي بىلسە جارادى» دەگەن دە قويعان.
شىڭعىس حان جاسىسى بويىنشا اكە تاعىنا ۇلكەن ۇلى وتىرۋ كەرەك تە، شاڭىراق يەسى كىشى بالاسى بولۋعا ءتيىستى. ءبىراق بۇل ءتارتىپ ۇنەمى ساقتالا بەرمەگەن. شىڭعىس ۇرپاعى قاسقىر ۇيالاس، كۇشتىسى جەڭەدى دە، ءالسىزى ۇلكەن - كىشىسىنە قاراماي جەم بولىپ قالا بەرەدى. ءبىراق، ات جالىن تارتىپ مىنگەنشە مونعول ورداسىندا تاربيە العان اتاسى شىڭعىس حاننىڭ جاسىسىن بۇلجىتپاي ورىنداپ ۇيرەنگەن باتۋ سارتاقتى ءوز تاعىنا وتىرعىزباق ەدى. سول سەبەپتەن دە ونى ۇلىس ىسىمەن تانىسا ءتۇسسىن دەپ قاراقورىمعا جىبەرگەن. ال ۇلاقشىنى شاڭىراق يەسى مۇراگەرىم دەپ وزىنە جاقىنداۋ ۇستايتىن، وزگەگە ايتپاعان كوپ سىرىن بۇدان جاسىرىپ قالمايتىن. بۇل جولى دا سولاي بولدى.
— ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراعاننان كەيىن حان ۇرپاعى جاس بولىپ سانالمايدى، سەن دە ەر جەتىپ قالدىڭ، ۇلىم،— دەدى باتۋ توبە ۇستىندەگى تاسقا وتىرعاننان كەيىن.— مەن دە ەلۋدەن استىم، ءارى جازىلماس سىرقاتپىن. ارتىڭا قاراپ «نەنى ىستەدىم، نەنى ىستەي الماي قالدىم، ىستەگەنىمنىڭ ءبارى ويداعىداي شىقتى ما، شىقپادى ما»،— دەپ كوز جىبەرىپ ويلانار كەرەك. ال سەن بولساڭ، شاڭىراق يەسى — كەنجەمسىڭ عوي، وتىر، اڭگىمەلەسەيىك.
ۇلاقشى اكەسىنىڭ نۇسقاۋىمەن ونىڭ وڭ جاعىنان جالپاق تاستىڭ ۇستىنە مالداسىن قۇرا وتىردى. اكەسى وزىنە وڭ جاعىنان ورىن بەرگەنىنە ۇلاقشى ىشتەي كوتەرىلىپ قالدى.
— بۇركىت بالاپانى ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى،— دەدى باتۋ، اڭگىمەسىن الىستان باستاپ،— مەن اكەم جوشىدان كورى كىشكەنتاي كەزىمدە اتام شىڭعىس حاننىڭ تاربيەسىندە بولدىم. جەتىگە جەتكەنىمدە ەرىنىڭ الدىنا وتىرعىزىپ الىپ، ول ماعان مونعول لاشقارلارىنىڭ قولىنان قىرىلعان جۇرتتىڭ مايدان دالاسىن كورسەتەتىن. ال مەن، ارينە، مونعول نوياندارىنىڭ قيسىق قىلىش، قىسقا شوقپارلارىنا قىزىعاتىنمىن. ەرلىكتەرىنە ءتانتى بولاتىنمىن. «ءوزىم دە وسىلارداي جۇرتتى قىرا بىلەتىن باتىر بولسام يگى ەدى» دەپ قۇمارتاتىنمىن... ال كەيدە ول ماعان اقىل-وسيەت ايتاتىن. سول وسيەتتەرىنىڭ، اسىرەسە، ۇشەۋى — ءومىر دەگەن قارا تۇندە مەنىڭ جولىمدى كورسەتەتىن جارىق جۇلدىزىم — تەمىر قازىعىم بولدى... سۇراپىل ساپارلارىمدا سول ءۇش وسيەتىن جانىمنىڭ ازىعى ەتتىم. بىردە ول ماعان.— «توپ ءيتتى جولبارىس باسقارسا، كۇندەردىڭ كۇنىندە توپ يت جولبارىسقا اينالادى. ال توپ جولبارىستى يت باسقارسا، اقىرىندا بارىپ الگى توپ جولبارىس يت بوپ كەتەدى»،— دەگەن.
ال ماعان ەرگەن شاپقىنشىلار التى باستى ايداھار ەدى. ونى باسقارۋ وڭاي ەمەس-تى. سوندىقتان مەن ۇنەمى جولبارىس بولۋعا تىرىستىم. سوندىقتان با مەنىڭ سوڭىمنان ەرگەن نويان، ءباھادۇر، جاۋىنگەرلەرىم جولبارىس ءتارىزدى قاندى اۋىز، ەرجۇرەك، ولەرمەن بولدى...— ال، تاعى بىردە شىڭعىس اتام: «قارا حالىق قورىققانىن سىيلايدى، دارىپتەيدى. ەگەر دۇنيە جۇزىنە اتىڭ قالسىن دەسەڭ، ەشكىمدى اياما، جۇرتتى قىرا بەر. نەعۇرلىم حالىقتى كوپ قىرساڭ، سوعۇرلىم داڭقىڭ وسە تۇسەدى»،— دەگەن.
ۇلاقشى الدەنەدەن قىسىلعانداي جەرگە قارادى.
— نەگە باسىڭ سالبىراپ كەتتى؟ — دەدى باتۋ.— الدە بۇكەنجي قازىنىڭ ايتقانىن ەستىپ پە ەدىڭ؟
— ءيا،— دەدى ۇلاقشى باسىن كوتەرمەي.
جىلان، ياعني 1221 جىلى مونعول قوسىندىلارى قوراسانداعى گەراتتى العاشقى قورشاعان جولى شاھاردىڭ قازىسى باحيددين بۇكەنجي قولعا تۇسكەن. شىڭعىس حان قازىنىڭ بىلگىرلىگىنە ريزا بولىپ، ءوزىنىڭ قاسىنان تاستاماعان. ءتارجىماشىسى ارقىلى ودان مۇسىلمان الەمىنىڭ، تۇركى تۇقىمداس ەلدەردىڭ جايىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن ۇنەمى سۇراپ وتىراتىن.
ءبىر كۇنى شىڭعىس حان: «مەن عالامات كوپ حالىقتى قىردىم، سوندىقتان داڭقىم دۇنيە جۇزىنە كەتەدى. ءتىپتى، ەشكىمدى قالدىرماسام، اتاعىم بۇگىنگىدەن دە اسا تۇسەدى»،— دەپ سەرىكتەرىنە ماقتانادى. وسى ءسوزدى ەستىگەن قازى شىداي الماي: «ۇلى مارتەبەلى حان يەم، ەگەر جانىمدى ساۋعا ەتەتىن بولساڭىز، ءسىزدىڭ جاڭاعى ءسوزىڭىز جايىندا مەن دە ءوزىمنىڭ ءبىر اۋىز ويىمدى ايتار ەدىم»،— دەيدى. «ايت،— دەيدى شىڭعىس حان،— تيمەيمىن». «ەگەر اسكەرىڭىز بار حالىقتى قىرىپ تاۋىساتىن بولسا، وندا ءسىزدىڭ حان يەم، اتاعىڭىزدى كىم دارىپتەيدى؟» — دەيدى.
بالا جىگىت ۇلاقشىنىڭ ەسىنە تۇسكەنى وسى اڭگىمە ەدى.
— جوق، سەن الەم يەسى شىڭعىس حاننىڭ بۇكەنجي قازىعا قايتارعان ءسوزىن ەستىمەگەن ەكەنسىڭ،— دەدى باتۋ ۇلاقشىعا.— ەستىسەڭ، ءبۇيتىپ جەرگە قاراماس ەدىڭ... «مەن سەنى اقىلدى، كورەگەن كىسى دەپ ءجۇر ەدىم،— دەگەن قاھار يەسى شىڭعىس حان،— ال سەنىڭ جاڭاعى سوزىڭە قاراعاندا، مەن ويلاعانداي ەمەس ەكەنسىڭ. دۇنيە جۇزىندە ەل بيلەپ وتىرعان حان جالعىز مەنمىن بە؟ ال مەن مونعول اتىنىڭ تۇياعى تيگەن جەرگە دەيىنگى جۇرتتى عانا قىردىم. داڭقىمدى مەن ءتارىزدى ەل بيلەپ وتىرعان وزگە جۇرتتار اڭىزعا اينالدىرادى. ۇرپاعىنان ۇرپاعىنا تاراتادى. ءسويتىپ، اتاعىم ماڭگى ولمەيدى» دەگەن.
باتۋ ءسال ويلانىپ قالدى دا تاعى سويلەپ كەتتى:
— حالىق دەگەن قاتىن ءتارىزدى ۇمىتشاق كەلەدى،— دەدى ول.— بايىنان تاياق جەگەن قاي قاتىندى كوردىڭ ءومىر بويى كەكتەسكەن؟ سول سەن قىرعان حالىقتىڭ ۇرپاقتارىنىڭ وزدەرى-اق قايتادان ءوسىپ ەل بولعانىندا، باباسىن قۇرتقانىڭدى الدىمەن ءوزى ۇمىتادى. ءالى-اق قاتالدىعىڭدى ەرلىگىندەي دارىپتەي تۇسەدى. داڭق دەگەن مىنە، وسىلاي كەلەدى.
— ال ءۇشىنشى رەت دالاي قاعان بابامىز مىناداي وسيەت ايتتى،— دەدى باتۋ ازدان كەيىن.— «جاۋىڭا قانداي قاتال بولساڭ، دوسىڭا سونداي مەيىرباندى بول. وزىڭە جاقسىلىق ىستەگەنگە جاقسىلىق ىستە. تىلەسە، قوينىڭداعى قاتىنىڭدى قي»،— دەدى ول.
باتۋ حان «قىران ءولى كورىنبەي مە؟» دەگەندەي اسپانعا قادالا قارادى.
كەرەگە قانات قارا بۇركىت كوكتە قالىقتاپ ءجۇر ەكەن.
ونى ۇلاقشى دا كوردى.
بىردەمەگە تۇسىنگەندەي اكەسىنىڭ بەتىنە ۇركە قارادى.
باتۋ حان ۇندەگەن جوق.
— مەن اتام شىڭعىس حاننىڭ العاشقى ەكى وسيەتىن قانداي بەرىك ۇستاسام،— دەدى ول ازدان كەيىن،— ءۇشىنشى وسيەتىن دە تاپجىلتپاي ورىنداۋعا تىرىستىم.
- ءبىراق، ءسىز ۇلى بابامىزدىڭ ىستەگەنىن ىستەي العان جوقسىز عوي.
— ءيا، مەن قوينىمداعى قاتىنىمدى ەشبىر دوسىما بەرگەن جوقپىن. اتاقتى باتۋ دا دالاي قاعان شىڭعىس حان بولا المادى.
مەركيت پەن نايمان حاندارىن ءولتىرىپ، شىڭعىس حان ولاردى وزىنە باعىندىرعان كەزىندە، كەرەي ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى جاحا-گامبۋ ەكى سۇلۋ قىزىنىڭ ءبىرى يباحانبەگىمدى شىڭعىس حانعا قوسىپ، سونىڭ ارقاسىندا ءوزى اجالدان امان قالعان. قىزىنىڭ ەنشىسى ەتىپ قوس-قوس جىلقى، قازىنا-مۇلىك، ەكى ءجۇز كۇڭ ەرگەن. سوڭىنان شىڭعىس حانعا قايتادان قارسى شىققان. شىڭعىس حاننىڭ دوسى جۇرشەتاي-نويان جاحا-گامبۋدى الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، باسىن العان. وسى جۇرشەتاي-نويان بۇنىڭ الدىندا كەرەيلەردىڭ دە قولىن جەڭۋگە كومەكتەسكەن. جانە سول ۇرىستا شىڭعىس حانعا سىلتەگەن قىلىشقا ءوزى قارسى ۇمتىلىپ، حاندى ولىمنەن امان الىپ قالعان. جۇرشەتايدىڭ وسى قىلىعىنا ريزا بولعان شىڭعىس حان:
«قاس بولساق، قاسىڭا —
دايىن تۇر قازىپ كور.
دوس بولساڭ، دوسىڭا —
ەتىڭنەن ەت كەسىپ بەر،—
دەپ، سۇلۋلىعىنا دا، اقىلدىلىعىنا دا قاراماي قوينىنداعى قاتىنى يباحانبەگىمدى دۇنيە-مۇلكىمەن، ەرىپ كەلگەن ەكى ءجۇز كۇڭىمەن جۇرشەتايعا بەرگەن.
اكە مەن بالاسىنىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعانى وسى وقيعا ەدى.
ۇلاقشى وعان تاعى سويلەدى.
— شىڭعىس بابامىز ايەلدەرىن تەك ويىنان شىققان دوستارىنا عانا بەرىپ قويماعان... كاكىتاي-نويان جۇرشەتاي ەمەس ەدى عوي...
— ءيا، وندايى دا بولعان. ويتكەنى، سەنىڭ باباڭنىڭ كوكسەگەنى بيىك ەدى عوي. وعان ءبارى دە كەلىستى.
وقيعا بىلاي بولعان.
كەرەي مەن تايجىگۇت رۋلارى الىسىپ جۇرگەن تۇستا ۇرۇت ءامىرشىسى كاكىتاي-نويان مەن ماڭعىت ءامىرشىسى قۇيىلدار-نويان ءىىىىڭعىس حان جاعىنا شىققان. شىڭعىس حانعا قوسىلدى دەگەنى بولماسا، كاكىتاي-نوياننىڭ حانعا وتكىزىپ قويعان ەشتەڭەسى جوق ەدى. ءتىپتى، ۋان حانمەن جاۋلاسىپ جۇرگەن كەزدەرىندە، ءبىر قىرعىن ايقاستا، قارسى جاعىنا كۇشى جەتپەي ابىرجىپ تۇرعان شىڭعىس ودان «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەپ كەڭەس سۇراعاندا، كوكىتاي-نويان اتىنىڭ جالىن سيپاپ تۇرىپ قالعان. ەش اقىل بەرمەگەن. سول ۇرىستا قۇيىلدار-نويان ۇلكەن ەرلىك كورسەتىپ، ۋان حاننىڭ اسكەرىن جەڭۋگە جول تاپقان.
بەرتىن كەلە شىڭعىس ۇلى حانعا اينالعاندا، ءبىر كۇنى ۇيىقتاپ جاتىپ جامان ءتۇس كورەدى. وگىزدى جۇتاتىن قارا شۇبار ءاپجىلان بۇنى وراپ العان ەكەن. «ەگەر قوينىڭداعى قاتىنىڭدى بەرمەسەڭ، ءوزىڭدى جۇتامىن» دەيدى ول. حان قارا تەرگە مالىنىپ، قىسىلىپ ويانادى. كورگەن تۇسكە، باقسى - بالگەردىڭ ايتقانىنا سەنگىش شامان دىنىندەگى شىڭعىس حان ءتۇستى وزىنشە جوريدى. قوينىمدا كىم جاتىر ەكەن دەپ قاراسا، ءالى توسەك قىزىعى كەتپەگەن، جاقىندا عانا العان جاڭعابۋ ءامىرشىنىڭ قىزى — كەربەز توقالى ابيكە-بەگىم جاتىر ەكەن. حان ونى وياتتى: «سەنى العالى كوڭىلىم قۋانىشتا، جانىم راقاتتا ەدى، ەندى سەن رەنجىمە، جاڭا ءبىر جامان ءتۇس كوردىم، سەنى بىرەۋگە بەرۋىم كەرەك»،— دەيدى. حان ءسوزىنىڭ ەكى بولمايتىنىن بىلەتىن ابيكە-بەگىم: «وسى ءبىر جاقسى كۇندەرىمىزدىڭ ەسكەرتكىشى بولسىن، وندا ماعان كونەتاي اتتى داستارقان دايەكشىم مەن كۇندە ءوزىم قىمىز ءىشىپ جۇرگەن التىن كەسەمدى قي!» — دەيدى. «جارايدى» دەيدى شىڭعىس حان، سويتەدى دە سىرتقا: «ءاي، قايسىڭ بارسىڭ؟!» دەپ ايقايلايدى. «مەن بارمىن!» — دەدى سول كۇنى كەزەك ءامىرشىسى بولىپ ) جۇرگەن كاكىتاي-نويان. «ۇيگە كىر» دەپ بۇيىرادى شىڭعىس. كاكىتاي-نويان ۇيگە كىرگەننەن كەيىن «مىنا، قاتىنىم ابيكە-بەگىمدى ساعان سىيعا بەردىم»،— دەيدى. نويان شوشىپ كەتەدى. «قورىقپا،— دەيدى شىڭعىس،— مەن شىنىمدى ايتىپ تۇرمىن».
وسىلاي ول قوينىنداعى كەربەز توقالى ابيكە-بەگىمدى بار دۇنيە-مۇلكىمەن، ءجۇز كۇڭ، قىزمەتشى ايەل، ەركەكتەرىمەن كاكىتاي-نويانعا بەرگەن.
ابيكە-بەگىم نە دەسىن، ارقاسىندا جاتقان قوس بۇرىمىن ەندى كەۋدەسىنە ءتۇسىرىپ جاڭا كۇيەۋىنە ەرىپ كەتە بارعان.
التىن وردا حانى از ۋاقىت ۇندەمەي قالىپ، قايتادان سويلەدى.
— جاۋ جۇرەك اتامىز دا كورگەن تۇسىنەن قورىققان بولار،— دەدى باتۋ سىلبىر.
ۇلاقشى ءسال جىميدى.
— الەمنىڭ جارتىسىن العاندا ءدىر ەتپەي، ءبىر تۇستەن قورىققانى قالاي؟
— الداعى ارمانىڭ ۇلكەن بولسا، جاس شاعىندا ادام ءولىمدى ويلامايدى. ال سول ارمانىڭ ورىندالىپ، جاسىڭ كەلگەن كەزدە ادامعا قالعان ءومىرى وتە قىمبات.— باتۋ اۋىر كۇرسىندى،— ءيا، ادامعا نە جەتپەسە سول باعالى...
ۇلاقشى ەر جۇرەك اكەسىنىڭ دە ولىمنەن قورقىپ وتىرعانىن ەندى ءتۇسىندى. بۇدان ءارى سۇراق بەرۋگە باتا المادى.
ءسوزدى قايتادان باتۋدىڭ ءوزى باستادى.
— ەل باعىندىرۋدى اتادان ءبىز ۇيرەندىك، ال ەل بيلەۋدى بىزدەن سەندەر ۇيرەنۋگە تيىستىسىڭدەر،— دەدى ول،— سويتسەڭدەر عانا شىڭعىس ۇرپاعى ءامىرشى بولادى.
— سوندا،— دەپ ۇلاقشى،— شىڭعىس اتام ەشكىمنەن، وزىنەن بۇرىنعى وتكەن جيھانكەزدەردەن ەشتەڭە ۇيرەنبەپ پە؟ ءبىز كەلە جاتقان جول ونىڭ ءوزى سالعان سارا جولى ما؟
— ءيا، بۇل ونىڭ ءوزى سالعان جولى،— دەدى باتۋ،— جايناپ تۇرعان قالالاردى، قۇلپىرىپ تۇرعان باۋ-باقشا، ەگىن-جايلاردى، ءبارىن - ءبارىن كۇل-تالقان ەتىپ جويىپ، ەل-جۇرتىن قۇل ەتىپ، ول جەرلەردى مونعول مالى وسەتىن جايىلىمعا اينالدىرۋ — بۇل ونىڭ كوكەيتەستى ارمانى ەدى. سول ماقساتتى ورىنداۋشى ءوزىم، ءوزىمنىڭ ۇرپاعىم، قالا بەردى، مونعول ەلى دەپ تۇسىنگەن. سول ءۇشىن ول مونعول جۇرتىن بىرىكتىرەر بەرىك ءتارتىپ ورناتقان، جولىندا كىم تۇرسا دا اياماعان. بىزگە دە سونى وسيەت ەتكەن. ال سول ارماندارىن ورىنداۋ ءۇشىن ول وزىنەن بۇرىن وتكەن جيھانكەزدەردىڭ كەيبىر اقىلدى ىستەرىن دە قابىلداعان. وزىنە ۇلگى ەتكەن.
— ول قانداي ىستەر؟ — ۇلاقشى قىزىققانداي ىڭعاي كورسەتتى.
— جۇڭگو وقىمىستىلارى وعان ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ قالاي سوعىسقانىن، ءوزى ءتارىزدى الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن قالاي العانىن ايتقان. ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ اسكەرىندە بىزدەردىكىندەي قاتىن-بالاسىن تيەپ سوڭدارىندا جۇرگەن اقۇرىعى — كوشى بولماعان... بۇكىل اسكەرىمەن بىرگە جالعىز عانا ايەل جۇرگەن. و دا ءوزىنىڭ سەرىگى، تاريحشىسى، كەڭەسشىسى پتولومەيدىڭ قاتىنى ەكەن. ءبىراق، ەسكەندىر زۇلقارنايىن جاۋلاپ العان جەرى ماكەدوندىق ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن، اسكەرى قاي جەرگە جەتپەسىن، سول تۇسقا قىرىققا كەلگەن جاۋىنگەرلەرىن تەگىس شەپتەن بوساتىپ، قالدىرىپ وتىرعان. ولار سول ارادا ۇيلەنگەن، ءۇي سالعان، ماكەدوندىق ءتارتىپتى ورناتقان. ءبىزدىڭ ۇلى اتامىز دا ەسكەندىردىڭ وسى ءادىسىن قابىل ەتكەن. بۇل دا قانداي جاۋىنگەرى بولماسىن ول قىرىققا تولسا، اسكەرى كەلگەن جەرگە ونى تاستاپ كەتىپ وتىرعان. تەك ەسكەندىر زۇلقارنايىنداي ەمەس، بار قاتىن-بالاسىمەن، دۇنيە -مۇلكىمەن، ولار جاڭا جەرگە ورنالاسقان سوڭ مونعول تارتىبىمەن، شىڭعىس اتامىز جاۋلاپ العان جەرىن مونعول جەرىنە اينالدىرعان. وزىنەن بۇرىنعى ءتارتىپ، داستۇردەن تاعى ءبىر ۇيرەنگەنى — جۇڭگو شەجىرەشىلەرىنىڭ ايتۋىمەن مەملەكەت قۇرۋ ءادىسى ەدى. ريم پاتشالارىنداي، شىعىس ەلدەرىندە بولماعان، «توعىز ورلىك» دەپ اتالعان وردانىڭ ەڭ جوعارعى اقىلشى كەڭەسىن قۇرعان. وردا شاڭىراعىن ۇستاپ تۇرعان ءوزىن التىن باقانى دەسەك، توعىز ورلىگى — توعىز كۇمىس ۋىعى بولعان. بۇكىل مونعول جۇرتىن بىرىكتىرىپ، شىڭعىس حاندى حان كوتەرۋدە بۇل توعىزىنىڭ ەڭبەگى، ەرلىگى اسا ەرەكشە ەكەن. سوندىقتان بۇل توعىز تىرەگىنە، توعىز اقىلشىسىنا توعىز ورلىك دەگەن ات بەرگەن. بۇل توعىز ورلىكتىڭ، حان ورداسىندا بىرىگىپ اقىلداساتىن كۇندەرىنەن بوتەن، ءارقايسىسىنىڭ امىرشىسىمەن جەكە كەزدەسەتىن كۇنى، مەزگىلى بولعان. بۇل توعىز ورلىكتىڭ بەرگەن كەڭەسىن شىڭعىس حان بۇلجىتپاي قابىلداپ وتىرعان. جانە بۇل توعىز ورلىكتىڭ توبىنا ءتورت ءىنىسى، توعىز ۇلى، ءۇش قىزىنىڭ ءبىر دە ءبىرىن كىرگىزبەگەن. «وزىڭمەن جىنداس، ءوز ەت-سۇيەگىڭنەن جارالعان جان وزىڭنەن اقىلدى بولمايدى»،— دەگەن. باتۋ تاعى ۇندەمەي قالدى.
— كونە سامۋرايلاردىڭ زاڭى بار ەكەن،— دەدى ول كەنەت سويلەپ،— وزىنەن دارەجەسى، اتاعى، بايلىعى جوعارى تۇرماعان ادامدى سامۋراي جەكپە-جەككە شاقىرمايدى ەكەن. شاقىرا قالسا، ول سامۋراي بولىپ سانالمايدى ەكەن. اتامىز شىڭعىس حان وزىنەن تومەن اداممەن جاۋلاسقان ەمەس. وندايلار كەزدەسە قالسا، ءبىر نويانى ارقىلى ولتىرتە سالعان، ال كوبىنە، ونداي كىسىنى وزىنە دوس ەتۋگە تىرىسقان. سەنەن تومەن تۇرعان ادام، ءوزىڭ جانىنا باتىرار قيانات ىستەمەسەڭ، سەنىمەن قاس بولۋدان گورى دوس بولۋدى تىلەيدى،— دەيتىن. ارينە، باعىنىشتى ەل دوس بولمايدى، ونى قامشىمەن دوس ەتۋ كەرەك.
باتۋ ويىنا بىردەمە تۇسكەندەي، كەنەت ءسوزىن دوعارا قويدى.
— ۇلاقشى،— دەدى ول، ءبىرتۇرلى قوبالجىپ.— وردا باراق وعلاننىڭ جوق بولىپ كەتۋى تۋرالى نە ايتىپ ءجۇر؟
— باراقتى بۇركىت الىپ كەتىپتى دەيدى جۇرت،— دەدى ۇلاقشى وسى سۇراقتى كۇتىپ وتىرعانداي بىردەن جاۋاپ قايتارىپ،— الەمنىڭ كۇشى جەتپەگەن باتۋ حانعا ءبىر قارا قۇستىڭ كۇشى جەتتى، «كوپ اسقانعا — ءبىر توسقان» دەگەن وسى دا دەيدى قاۋىم...
باتۋ سۋىق سوزدەن شوشىپ كەتكەندەي، قانىن ىشىنە تارتىپ سۇرلانا قالدى. كەنەت جان سەزىمىن باسقا ءبىر وي باسىپ كەتتى. مۇمكىن بۇل وي ونىڭ باسىنا ءدال ءقازىر العاش رەت كەلگەن شىعار. «سوندا قالاي بولعانى،— دەدى باتۋ.— سونداعى سۇمدىقتى كورگەن انا كۇزەتشى ءجۇز جىگىتتى مەن بوسقا ولتىرتكەنىم بە؟.. شىندىق الماس كەزدىك — قاپ تۇبىندە جاتپايدى دەگەن وسى ما؟.. مەنىڭ جازىلماس كەسەلگە شالدىعۋىم، ەڭ جاقسى كورگەن ۇلىمنىڭ انانداي بوپ اش بۇركىتكە جەم بولۋى — الگى ءجۇز جىگىتتىڭ قاندارىنداي جازىقسىز توگىلگەن قانداردىڭ وبالى ما ەكەن؟»
ءبىراق كوكىرەكتە الدەقالاي تۇتانا قالعان وسى ءبىر وي ساۋلەسى زاماتتا سونە قالدى.
— سوسىن؟ — دەدى ول ۇلاقشىعا ءسال بۇرىلا.
— سوسىن... باراقتىڭ ءولىمى ۇلى اتاسى شىڭعىس حاننىڭ وسيەتىن بۇزعىسى كەلگەن باتۋ حاننىڭ جازاسى دەيدى جۇرت.
باتۋ ۇندەمەي قالدى. ازدان كەيىن بارىپ:
— ءيا، ول سولاي،— دەدى سەلقوس.
— قالاي؟ — ۇلاقشىنىڭ داۋسى قاتتىراق شىقتى.
— اتا داڭقىن وسىرە السا، حان تاعىندا بالانىڭ قايسىسىنىڭ وتىرعانى، ۇلكەنى مە، كىشىسى مە، ءبارىبىر ەمەس پە... جوق، مەنىڭ قاتەم دە، كۇنام دا باسقا نارسەدە.
— نەدە؟ — دەدى ۇلاقشى، بۇل جولى ءوزىن-وزى ۇستاي الماي داۋسى ءسال قاتتىراق شىقتى.
باتۋ ۇلاقشىنىڭ داۋسى قاتتى شىققانىنا ءمان بەرگەن جوق. قىلىشتاي قىلشىلداعان كەزى بولسا ءبىر ءسارى، ال ءقازىر... تورىنەن كورى جاقىن قالعان شاعىندا شاڭىراق يەسى مۇراگەرىنەن «سەنىڭ داۋسىڭ نەگە قاتتى شىقتى؟» دەپ سۇراعىسى دا، رەنجىگىسى دە كەلمەدى. «كەلەشەك بۇنىكى عوي، ءوزى بىلمەسە، امال نە...» — دەدى ول ىشىنەن.
باتۋ ءسوزىن قايتادان باستاپ كەتتى.
— شىڭعىس حان ۇرپاعى اتاقتى اتامىز قۇرعان سوناۋ مونعولدىڭ ۇلى حاندىعىن كوركەيتە تۇسۋگە پارىزدارمىز،— دەدى ول تاعى كەنەت باياۋ سويلەپ،— ال مونعول ارۋاعى، شىڭعىس حان ارۋاعى جوعارى تۇرسىن دەسەك، حان تاعىنا جاۋلاپ العان ەلىڭنىڭ قىزىنان تۋعان بالانى وتىرعىزباۋىمىز كەرەك،— ول ءسال ويلانىپ قالىپ قايتا سويلەپ كەتتى: — انا ءسۇتى دەگەن بار. ونداي حان، بيلىك قولىنا ابدەن تيگەن كەزدە، ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى اكەسى جاۋلاپ العان اناسىنىڭ ەلىنە بۇيرەگى بۇرىپ كەتۋى مۇمكىن. وردا كۇيرەۋى وسىندايدان باستالادى... مەنىڭ كۇنام دا، قاتەم دە وسىندا. وسىنداي ءجايتتى بىلە تۇرىپ، الدەقالاي اكەلىك مەيىرىم ءتۇسىپ كەتىپ، جاۋىمنىڭ قىزىنان تۋعان بالاعا، كۇندەردىڭ كۇنىندە بولسا دا، التىن وردا تاعدىرىن تاپسىرۋىمدى ويلاعانىمدا. وسى كۇنام ءۇشىن ادىلەتتىك دەگەن ءازازىل قىران قۇس بولىپ كەلىپ مەنىڭ قاتەمدى تۇزەدى.
— ەگەر باراقتىڭ ءولىمىن ادىلەتتى شەشىم دەسەڭىز، حان يەم، وندا ۇستىڭىزگە قىزىل ماۋىتى كيىپ توبە ۇستىندە سول ادىلەتتىك جىبەرگەن قىراندى نەگە كۇتىپ وتىرسىز؟
— مەنى ادىلەتتىڭ قورعانى دەپ كىم ايتتى ساعان؟ — دەدى باتۋ، كوندەي قۇرىسىپ قالعان بەت تەرىسى جىرتىلىپ كەتەردەي سال-سال بولا قالدى.— دۇنيەگە ءوز تىلەگىن جۇرگىزەم دەگەن كىسى ادىلەتتىك دەگەندى ەسكە الماۋىڭ كەرەك. شىڭعىس ۇرپاعى ونداي السىزدىكتەن الدەقاشان قۇتىلعان. ال الەمدى بيلەيمىن دەسەڭ كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن ءبىر كۇش بار. ول — كەك. كەكسىز ادام دا ءبىر، يلەنگىش ساز بالشىق تا ءبىر. ونى ەشكىمگە جىبەرمەۋىڭ كەرەك. ادام با، اڭ با، قۇس پا... كەگىڭدى قايتارا ءبىلۋ — كۇشتىلىكتىڭ بەلگىسى... بۇنى سەن دە ۇمىتپا!
ۇلاقشى كىلت جۇمسارا قالدى.
— داۋسىم قاتتىراق شىعىپ كەتسە، جازاعا بۇيىرما...
باتۋ ادەتتەگىسىنەن اناعۇرلىم جۇمساق سويلەدى.
— ماعان ءقازىر سەن قاتتى سويلەيسىڭ بە، جۇمساق سويلەيسىڭ بە،— ءبارىبىر...— كەنەت ول سەرپىلە تۇسكەندەي كورىندى،— مەن سەنى ءبىر ماسەلە تۋرالى شاقىرىپ ەدىم.
— نە جايىندا؟
— كوپ كەشىكپەي مەن ولەمىن! — دەدى باتۋ بىرەۋدى سويىلمەن ۇرىپ وتكەندەي تۋراسىن ايتىپ.— مەن ولگەن كۇننەن باستاپ سەنىڭ اعاڭ سارتاق حان تاعىنا، ال سەن وردا قارا شاڭىراعى ۇيىنە يە بولاسىڭ، سىرلاسايىن دەپ ەدىم...
اكەسىنىڭ «قارا شاڭىراققا سەن يە بولاسىڭ» دەگەنى، ارينە، ۇلاقشىعا اعاڭ سارتاق حان تاعىنا وتىرادى دەگەن سوزدەن كوپ قۇنسىز ەستىلدى. سويتسە دە باتۋدىڭ «ولەمىن» دەگەنىنەن شوشىپ كەتكەندەي سىڭاي كورسەتتى.
— قايداعى ءسوزدى ايتپاڭىزشى، حان يەم...
— بەكەرگە قينالماي-اق قوي،— دەدى باتۋ،— كىمگە بولسا دا اكەدەن گورى، ءوز باعى جاقىن. ساعان دا سولاي. ءيا! كولگىر سوزگە كوپ اۋەستەنبە! مەن جايىنداعى ءسوز وسىمەن ءبىتسىن. ال ساعان، ايتاتىن ءۇش وسيەتىم بار. كىم بىلەدى، كۇندەردىڭ كۇنىندە سەن دە التىن ورداعا يە بولارسىڭ...
— تىڭداپ وتىرمىن، حان يەم...— دەدى ۇلاقشى ءجۇزى كەنەت الابۇرتىپ.
— الدىمەن، اتامىز شىڭعىس حانعا ماڭعىستاۋ شەشەڭنىڭ نە دەگەنىن بىلەسىڭ بە؟ بىلمەسەڭ، ايتايىن. باياعىدا ەكى جىلان دۇنيەگە كەلىپتى. بىرەۋىنىڭ مىڭ باسى، ءبىر قۇيرىعى، ەكىنشىسىنىڭ مىڭ قۇيرىعى، ءبىر باسى بولىپتى. ءبىر كۇنى عالامات بوران سوعىپتى، ۇسكىرىك ايازعا اينالىپتى. مىڭ باستى جىلاننىڭ ءبىر باسى ىنگە كىرەيىن دەسە، ەكىنشى باسى وعان قارسى شىعىپتى، ال ءۇشىنشى باسى بوتەن جاققا تارتىپتى. اقىرىندا، مىڭ باس بىر-بىرىنە كونبەي سۋىققا ۇرىنىپ، جىلان ءۇسىپ ءولىپتى. ال مىڭ قۇيرىعى، ءبىر باسى بار جىلاننىڭ، مىڭ قۇيرىعى بىردەي ءبىر باستىڭ دەگەنىنە كونىپ، تەرەڭ ىنگە كىرىپ، جىلان سۋىقتان ۇسىمەي امان قالىپتى. قارا حالىق دەگەن الگى مىڭ قۇيرىق ءتارىزدى ءبىر باسقا — حانعا باعىنسا، دەگەنىنە جۇرسە، ەل بولادى. ال مونعولدىڭ تولىپ جاتقان رۋلارى، شىڭعىس ۇرپاعى، الگى مىڭ باستى جىلانداي ىشىنەن اقىلدى ءبىر باس تاۋىپ، سوعان باعىنباسا، سونىڭ دەگەنىمەن جۇرمەسە، ءارقايسىسى قانشا مىقتى بولسا دا بىرلىك تابا الماي، الگى بىرىنە-بىرى كونبەگەن مىڭ باستى جىلانداي، قاستارىنىڭ قولىنان بوستان-بوسقا ولەدى. سوندىقتان ساعان ايتار ءبىرىنشى وسيەتىم: مونعول رۋلارىنىڭ، شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ بىرلىگىن ساقتاي بىلىڭدەر. سويتسەڭدەر سەندەر دە جاڭاعى ءبىر باسقا باعىنعان مىڭ قۇيرىقتى جىلانداي ءار مەزگىلدە دە كۇشتى بولاسىڭدار.
كەنەت ۇلاقشى جانىندا جاتقان ساداعىنا قولىن سوزدى. اسپانداعى قارا بۇركىت تومەندەي تۇسكەن ەكەن.
— تيمە،— دەدى باتۋ،— ءازىر ءتىرى جۇرە تۇرسىن.
قىران باتۋ سوزىنە تۇسىنگەندەي، قايتادان كوككە قاراي شارىقتاي جونەلدى.
— ەكىنشى وسيەتىڭىز قانداي؟ — دەدى ۇلاقشى.
— شىڭعىس اتامنىڭ بۇيرىعى بويىنشا مەنىڭ اكەم جوشى جاۋلاپ الىپ، بيلەپ كەلگەن ءداشتى قىپشاق جوشى ۇلىسىنىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ تۇرعان التىن باقانى بولىپ كەلگەن. سول ءداشتى قىپشاق جۇرتىنىڭ ءبىر تاماشا ماقالى بار ەكەن،— دەدى باتۋ ايتايىن دەگەن وسيەتىن الىستان باستاپ،— بۇل ەل: «مالدى تاپقان اقىلدى ەمەس، سول مالدى وسىرە بىلگەن اقىلدى»،— دەيدى. اتامىز شىڭعىس حان مونعولدىڭ ءجۇز رۋى مەن جاۋلاپ العان قىرىق ەلىنەن ءوزىنىڭ ۇلى حاندىعىن قۇردى. ال ونىڭ جيھانكەز ءتورت بالاسى — جوشى، جاعاتاي، ۇگەدەي، تولەدەن تاراعان مىنا مەن — باتۋ، قۇبىلاي، قۇلاعۋ جانە بىزبەن ۇزەڭگىلەس موڭكە، كۇيىك، وردا، ارىق بۇعى، العاي، قايدۋ، تاعى باسقا نەمەرە، شوبەرەلەرى قوسىلىپ وسى ۇلى مونعول حاندىعىن تەك قانا كۇشەيتىپ قويعان جوقپىز، ۇلعايتا، وسىرە بىلدىك. قۇبىلاي قىتايداعى يۋان پاتشالىعىن، قۇلاعۋ ازەربايجان، يراننان باستاپ باعدات قالاسىنا دەيىن سوزىلعان يلحاندار حاندىعىن قۇردى. ال مەن بولسام، اتام شىڭعىس پەن اكەم جوشى جاۋلاپ العان مىناۋ ءداشتى قىپشاق دالاسىنان اسىپ، ورۇسۋتتىڭ بۇكىل وڭتۇستىگىن، قىرىم، كاۆكازدى قاراماعىما قاراتتىم. جاعروپانىڭ جەر ورتاسى سانالاتىن ماديارلار استاناسىنا دەيىن باردىم. اتامىزدىڭ توعىز قۇيرىقتى قارا سۇلدەسىن جەلبىرەتىپ، جاعروپانىڭ جەر ورتاسى سانالاتىن ماديارلار استاناسىنا دەيىن باردىم.
— ەگەر ۇگەدەي اتامىز دۇنيە سالماعاندا، ءسىز ودان دا ءارى ءوتىپ، سوناۋ نەمىس، فرانسۋز، شۆەد جەرلەرىنە دە جەتەتىن ەدىڭىز عوي.
باتۋ اقىرىن مىرس-مىرس كۇلدى. داۋىلپاز ۇستىنە تارتىلعان تەرىدەي، تابىتتاي بوپ سەمىپ قالعان بەتى جىرتىلىپ كەتەردەي، تاعى اجىمدەلە قالدى.
— مەنىڭ جاعروپادان كەيىن قايتقانىمدى سەن دە سولاي ويلايسىڭ با؟ بۇل ەگەر ۇلى حان ۇگەدەيدىڭ ولىمىمەن بايلانىستى بولسا، وندا شامعا دەيىن بارعان قۇلاعۋ قوسىندارىن نەگە كەيىن اكەتپەدى؟ ازعانتاي اسكەرىمەن ءوزى قاراقورىمعا اتتاندى دا، كيت-بۇعى نوياندى باسشى ەتىپ، بار قوسىندارىن مىسىردى مۇلدەم جاۋلاپ الۋعا سول تۇرعان جەرلەرىندە قالدىردى. ماعان دا سويتۋگە بولمايتىن با ەدى؟ جاۋلاپ العان ماديار، پولشا جەرىندە قوسىندارىمدى تاستاپ ءوزىم از اسكەرمەن قاراقورىمعا نەگە كەتپەدىم؟ جوق، ويتە المادىم. ۇلى حان ۇگەدەيدىڭ ولگەنىن سىلتاۋراتىپ، بار قولىممەن كەيىن شەگىندىم. قاسىم دا، دوسىم دا، وسى كۇنگە دەيىن مەنىڭ كەيىن قايتۋىمدى ۇگەدەي حاننىڭ ولىمىمەن بايلانىستىردى. ءبىراق سەبەپ باسقادا ەدى.
— نەدە ەدى؟ — دەدى اكەسىنىڭ بۇل بىلمەيتىن ءبىر تەرەڭ سىردى اشقالى تۇرعانىن سەزىپ، سونى تەزىرەك ەستىگىسى كەلگەن ۇلاقشى.
باتۋ ءبىر كۇرسىندى دە، ويلانا سويلەدى.
— كوپ جۇرت مەنى، ماديارلار جەرىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن عانا ەدىلدەن ءوتتى دەيدى. جوق، ارمانىم تەك ماديارلار جەرىندە عانا ەمەس ەدى. ودان ءورى دە بارماق ەدىم. ماديارلاردىڭ جازىق دالاسىن قوسىندارىما ايالداما - بەكىنىس ەتىپ، ءتىپتى الەمدى شۋلاتقان ءريمدى دە شاپپاق بولعام. سوندىقتان نەگىزگى قوسىندارىممەن ءوزىم سوناۋ حۋنۋ قولباسشىسى ءاتيللا جۇرگەن سارا جولمەن باتىسقا اتتاندىم. بۇيىرىمىزدەن سوققى بەرىپ جۇرمەسىن دەپ پولشاعا سيباننىڭ نەمەرەسى بايدار سۇلتاندى، چەحياعا ۇلى حان ۇگەدەيدىڭ ون سەگىز جاسار نەمەرەسى قايدۋ سۇلتاندى، بۇلور جەرىنە جوشىنىڭ وزىمە ۇناعان شوبەرەسى جاس نوعايدى باس ەتىپ، ءارقايسىسىنا ءبىر تۇمەننەن قول بەرىپ، وتىز مىڭ جاۋىنگەرلى اسكەر جىبەردىم.
ارينە، بۇل ەلدەردىڭ بارىنە دە، ورۇسۋت ونعىلارىنا جىبەرگەندەي، كۇنى بۇرىن ەلشىلەر اتتاندىردىم. «ءوز ەرىكتەرىڭمەن ماعان باعىن» دەدىم. باعىنبايتىندارىن بىلەتىنمىن. سويتسە دە بۇل ەلشىلەر، شىڭعىس اتامىز:
كوزىم بول، دۇنيەنى تەگىس كورەتىن،
قۇلاعىم بول، بار الەمدى تەگىس ەستيتىن،—
دەپ شيگي حۋتۋگ-نويانعا ايتقانىنداي، بۇلار سول ەلدە نە بولىپ جاتقانىن كورىپ، ءبىلىپ، ەستىپ كەلەتىن مەنىڭ كوز - قۇلاقتارىم ەدى. اسىرەسە، كوز تىككەنىم، قۇلاق توسقانىم ماديارلار مەملەكەتى ەدى عوي. ءبىزدىڭ الدىمىزدا، تاۋىق، ياعني 1237 جىلى وسى ارادان قاشقان قىپشاق حانى قوتان قىرىق مىڭ اسكەرىمەن ماديارلار پاتشاسى ءتورتىنشى بەلانىڭ قولتىعىنا كىرىپ، سول اراعا ورنالاسقان. بۇل بىزگە قارسى تۇرا الار ەلەۋلى كۇش ەدى. مەنىڭ ەلشىلەرىم، «كورولدى كۇشەيتەدى» دەپ قورىققان، كورولگە قارسى الپاۋىتتاردىڭ قاستىعىنىڭ ارقاسىندا، ماديار اسكەرى ءبىر تۇندە قىپشاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ كوبىن قىرىپ سالعاندارىن، قوتان حاننىڭ ءوزىن باۋىزداپ ولتىرگەندەرىن، قىپشاقتىڭ امان قالعان ون سەگىز مىڭداي جاۋىنگەرلەرى جولدارىنداعى ەلدى قان جوسا ەتە قىرا ءارمان قاراي، بالقان تاۋلارىنا ءوتىپ كەتكەنىن ايتىپ كەلدى. ءسويتىپ مەن ماديارلار مەن قىپشاقتاردىڭ ماعان قارسى تۇرار وداعىنىڭ بىت-شىت بولعانىن ءبىلدىم. سونداي-اق، ءبىزدى كەلە قويادى دەپ ويلاماعان جانە ءوز كۇشىنە ابدەن سەنگەن ءتورتىنشى بەلا پاتشا ماعان قارسى وداق ىزدەگەن ورۇسۋتتارعا دا قوسىلعىسى كەلمەگەن. سۇبەتەي، موڭكە، كۇيىك، وردا، قادان، بايدار، پەشەك، بۇرىنداي، قايدۋ باسقارعان مەنىڭ ءجۇز وتىز مىڭ قولىم حەرمان كيبە جەرىنە كىرگەندە، چەرنيگوۆ ونعىسى ميحايل ۆسيەۆولودوۆيچ ماديارلار كورولىنە بارعان. «قىزىڭدى مەنىڭ روستيسلاۆىما بەر، ءتوس ۇرىسقان قۇدا بولايىق، ءسويتىپ مىنا كەلە جاتقان اپاتقا قارسى شىعايىق» دەگەن. ءتورتىنشى بەلا قىزىن دا بەرمەگەن، وداقتاس تا بولماعان. سول ءتارىزدى گاليسيا ونعىسى رومانوۆيچتىڭ دا ۇسىنىسىنا مويىن بۇرماعان. بۇل ونعىمەن دە قۇدا تۇسۋدەن، وداقتاسۋدان قاشقان.
وسىلاي ورۇسۋت پەن ماديارلاردىڭ بىرلەسە الماعانىنان مەن حاباردار ەدىم. ال بىزگە قارسى تۇرارلىق كۇشى بار نەمىس رىسارلارى مەن دانيا، شۆەد ەلى ءبىزدىڭ مۇسىلماندارعا قارسى ەكەنىمىزدى ءبىلىپ، مونعولداردى ارابتاردىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى جۇمسايتىن كۇش دەپ دامەلەندى. وزدەرى ءبىز تيمەگەن نوۆگورود پەن پسكوۆ جەرلەرىنە كرەسشىلەر اتتانىسىن ۇيىمداستىرىپ، ولاردى باعىندىرۋ ارەكەتىنە كىرىسكەن. مۇنداي نەمىس يمپەراتورى ەكىنشى فريدريح پەن ۆاتيكان پاپالارىنىڭ اراسىنداعى الاكوزدىلىك، ءبىرىن-بىرى جەك كورۋشىلىك ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە جاردەم بولدى.
ءسويتىپ ءبىز ماديارلار جەرىنە اتتاندىق. قارسى كەلگەندەرىن ايامادىق، قىرىپ-جويدىق. ءوز كورولدەرىن جەك كورەتىن ماديار الپاۋىتتارى بەلاعا جاردەم بولا المادى. كورول قانشا كۇش جيناعانمەن، مونعولدىڭ قيسىق قىلىشى مەن قىسقا شوقپارىنا شىدامادى. قالا ۇستىنە قالانى جاۋلاپ، ءبىز ماديارلاردىڭ جەرىنە كىرە بەردىك. جاز ورتاسى بولماي، سيىر، ياعني 1241 جىلى ءبىز بۇل ەلدىڭ استاناسى ەستەرگومدى الدىق. بۇل شاھاردى جەڭۋ بىزگە وڭايعا تيگەن جوق.
قالا بەكىنىسى وتە مىقتى ەكەن. بەكىنىس بۇزاتىن وتىز ماشينا مەن ون مىڭداعان اسكەردىڭ كۇشىمەن ازەر كىردىك. شاھار تۇرعىندارى ەڭ اقىرعى ۇندەرى وشكەنشە قارسىلاستى. ءبىزدىڭ دە شىعىنىمىز از بولعان جوق. قالانى الدىق. تەك ورتاسىنداعى بىر-ەكى بەكىنىس-حيسارلار عانا قالدى.
بۇل كەزدە بايدار، قايدۋ باسقارعان مونعول تۇمەندەرى پولشانى دا قانعا بوياپ جاۋلاپ الۋعا تايانعان-دى. ال بۇلور مەن ماديارلار بىرلەسىپ كەتپەسىن دەپ سول جاققا جىبەرگەن ۇگەدەي حاننىڭ ورتانشى بالاسى قادان مەن نوعاي باسقارعaن نوياندار مەن مونعول قوسىندارى، گاليچينادان ترانسيلۆانيا ارقىلى ءوتىپ، بۇلور مەن مولداۆيا جەرىنە تۇمسىق تىرەپ ۇلگىرگەن. مەنىڭ ءوز قوسىندارىمنىڭ بip قاناتى سلاۆاك قالالارىن شابۋعا كىرىستى. پولشانى العان بايدار، قايدۋ شىعىس چەحتاردىڭ جەرىنە ەندى. مۇندا ءار شارشى شاقىرىم، ءار موناستىر، شىركەۋدى جاۋلاۋ وراسان قيىندىققا ءتۇستى. سوعان قاراماي، ساناق ءۇشىن ولتىرگەن ادامدارىنىڭ سول قۇلاقتارىن كەسىپ الىپ، مونعول جاۋىنگەرلەرى العا ۇمتىلدى. ءبىراق، مەنىڭ جارلىعىم بويىنشا بايدار مەن قايدۋ ءارى قاراي باتىسقا بارمادى. چەح كورولى ۆوسلاۆ جيناعان قىرىق مىڭ قولمەن بەتتەسپەي، مەنىڭ اسكەرلەرىمە كەلىپ قوسىلدى.
مىنە، وسىنداي ماديارلار مەن پولشانىڭ قارسىلىعىن جەڭگەن كەزىمىزدە قاراقورىمداعى مونعولدىڭ ۇلى حانى ۇگەدەي قايتىس بولدى دەگەن حابار كەلدى. ۇگەدەيدىڭ ورنىنا بوتەن حاندى سايلايتىن قۇرىلتايعا شىڭعىس ۇرپاقتارى تەگىس جينالۋى ءتيىستى ەدى، مەنىڭ دە بارۋىم كەرەك. وسىنى سىلتاۋ ەتىپ بار قوسىندارىممەن ەدىل بويىنا كەيىن شەگىنۋگە بەل بۋدىم.
باتۋ اسپانداعى قۇسقا قارادى. كەرەگە قانات قىران ءالى قالىقتاپ ءجۇر. «تالمايتىن قانداي مىقتى ەدى؟» — دەدى ول ىشىنەن. كەنەت وعان ءبىر وي كەلدى: «بۇل الدە ماعان ءبىر وشىككەن قۇس پا؟» باتۋ ءوز ويىنان تەز قايتتى. «ادامى از بولعانداي، ەندى ماعان كەكتەسپەگەن تەك قۇسى قالىپ پا ەدى؟»
— جاۋلاپ العان جەر دە، شاۋىپ العان ەل دە جەتكىلىكتى ەدى،— دەدى باتۋ ءسوزىن جالعاستىرىپ.— ءبىراق بۇلاردى جەڭدىك دەگەن قۇر اتى عانا بولاتىن. ءبىز العان مەملەكەتتەردىڭ كەيبىر پاتشا، ونعىلارى باعىنعانمەن، حالقى قارسىلىعىن توقتاتپادى. اسىرەسە، ورۇسۋت ەلى كۇننەن-كۇنگە كۇرەسىن ۇدەتە ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە ماديارلار ويپاتى، مۇعان دالاسى ءتارىزدى، اتتى اسكەرىمنىڭ ءشوپ قورى ەتەمىن دەپ ويلاعانىم بولماي شىقتى. جان-جاعىمىزدان كوتەرىلگەن قاراپايىم جۇرتتىڭ تىنباعان سوققىسىنان، الىستان كەلگەن مونعول اسكەرى كۇننەن-كۇنگە توزا ءتۇستى. ادەت-عۇرپى بىزگە ۇقساس قىپشاق، حورەزم دالالارىن، باعىندىرۋ ءبىر ءسارى ەكەن دە، ونعىلارىنىڭ باستارى بىرىكپەي جاتسا دا، جالپى جۇرتى تاۋەلسىزدىكتى ارمان ەتكەن ورۇسۋت ەلى ءتارىزدى باتىر حالىقتار مەن قالاسىنا قالاسى ىقتاسىپ جاتقان ماديار، پولشا، بۇلور سەكىلدى مەملەكەتتەردىڭ جۇرتىن باعىندىرىپ ۇستاۋ، ءتىپتى بوتەن شارۋا بولىپ شىقتى. ەگەر مونعول قولدارىن كەيىن شەگىندىرمەگەندە، جاعروپا ەلدەرىن باسىپ تۇرماق تۇگىل، ارتىمىزداعى ورۇسۋت جەرىنىڭ دە ءقاۋىپتى ەكەنىن سەزدىم. بۇنى نوعاي باسقارىپ قالعان بولگار مەن مولداۆيا ەلىنىڭ كەلەسى جىلعى كوتەرىلىسى انىقتادى. ءتۇبى وسىلاي وربيتىنىنەن قاۋىپتەنىپ جۇرگەنىمدە، ۇگەدەيدىڭ دۇنيە سالعانى، ماعان تىلگە تيەك بولدى.
— سوندا،— دەدى ۇلاقشى،— بۇكىل شىعىس حالقى، كاۆكاز رۋم قورىققان مونعولدىڭ قيسىق قىلىشىنان ورۇسۋت، ماديار، بۇلور جۇرتى قورىقپاعانى ما؟
— شىعىس حالقى، كاۆكاز، رۋم، ەلدەرى قورىقتى دەگەندى ساعان كىم ايتتى؟ — باتۋ بالاسىنا تاڭدانا قارادى.— راس، كەيبىر ەل باسقارىپ وتىرعان ادامدارى باعىندى. ءبىراق، جەر، سۋىنان بوتەن تىلەگى جوق حالىق، ەشۋاقىتتا دا بىزگە ەركىمەن باس ءيىپ كورگەن جوق. ولار مونعول جاۋىنگەرلەرىمەن ولە-ولگەنشە الىسىپ ءوتتى.— باتۋ ءسال ويلانىپ، قايتادان سويلەدى.— قىپشاقتىڭ باتىرى — بوشپان تۋرالى ەستىگەنىڭ بار شىعار؟ ول، ءوزى ءتارىزدى، بىزگە ءوش ەر جۇرەك جىگىتتەرىن ەرتىپ الىپ، نە ىستەمەدى؟ مىڭداعان جاۋىنگەرلەرىمىزدى ءولتىردى. مالدارىمىزدى ايداپ اكەتتى. جۇرتتى بۇلىنشىلىككە شاقىرىپ، وردانىڭ بەرەكەسىن الدى. اقىرىندا موڭكە ەكى ءجۇز جەلكەن كەمەمەن بۇكىل ەدىل بويىن ءجۇزىپ ءوتىپ، ازەر دەگەندە جاساعىمەن ءوزىن قولعا ءتۇسىردى. «باسىڭدى ي، تىزەڭدى بۇك!» دەگەن موڭكەنىڭ بۇيرىعىنا «مەن ساعان شوك دەگەنگە شوگە قالاتىن تۇيە ەمەسپىن، جاۋىما تىزە بۇكپەيمىن!» دەپ قاسارىسىپ تۇرىپ الدى. اشۋلانعان موڭكەنىڭ ءبىر نويانى ونى قىلىشپەن قاق جارىپ ولتىرگەن. جىگىتتەرى دە تەگىس قويداي باۋىزدالعان. سوعان قاراماي قالىڭ قىپشاقتىڭ قاراپايىم جۇرتى — جىلقىشى، قويشى-قولاڭدارى ءبىزدى جاقسى كورىپ وتىر ما؟ قيت ەتسە بۇلىك شىعارىپ، ءوش الۋعا قۇمار.
ال شىنىن ايتساق، بار قيىندىق ورۇسۋت جەرىن باعىندىرىپ وتىرۋ دا ەدى. ءبىز ورۇسۋت پەن شىعىس جاعروپاعا اتتانار تۇستا بۇندا بىرنەشە ونعىلىقتار مەن نوۆگورود پەن پسكوۆتىڭ الپاۋىتتارى باسقارعان ەكى قۇراما تايپا بار ەكەن. ال قۇرامانىڭ ەڭ ۇلكەندەرى ورۇسۋتتىڭ تەرىسكەي شىعىسىندا ۆلاديمير، سۋزدال، كۇنگەيىندە گاليسكو-ۆولىن ونعىلىقتار بولاتىن. بۇل ەكەۋىنىڭ دە، سونداي-اق ۇلى ۆلاديمير ونعىلىعىنا باعىناتىن نوۆگورود قۇرامىنىڭ ورۇسۋتتىڭ ساياسي ومىرىندە ورىندارى ۇلكەن ەدى، اسىرەسە كۇنگەيى مەن باتىسىندا ماديارلار مەن پولشا مەملەكەتتەرىمەن قابىسىپ جاتقان گاليسكو-ۆولىن ونعىلارىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە ەكەن. ال ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاۋىق، ياعني 1237 جىلى باستالعان اتتانىسىمىزدا ءتورت جىلدىڭ ىشىندە، جەرورتا تەڭىزىنە جەتتىك.
سىرت قاراعان ادامعا ءبارى ويداعىداي ءتارىزدى ەدى. ءبىراق ولاي ەمەس-تى. ورۇسۋت جەرىنە، شىعىس جاعروپا ەلدەرىنە اتتاناردا مەن بۇل جۇرتتاردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىستارىن، ەل بولىپ بىرىگۋ داستۇرلەرىن، اسكەري كۇشىن، شارۋاشىلىعىن ءبارىن - ءبارىن كۇنى بۇرىن تەكسەرگەم، ويعا سالعام. سوندا ەستەن شىعارمايتىن ءبىر جاعداي بار ەدى. ول جاعداي: شىعىس جاعروپا ەلدەرىنە قاراعاندا ورۇسۋت قورعانىسى مىقتى ەكەن جانە پولشا، ماديارلارمەن سالىستىرعاندا مەملەكەتتىك بىرلەستىگى ورۇسۋتتاردىڭ ولاردان اناعۇرلىم كۇشتى بولىپتى. ورۇسۋتتار ەش مەملەكەتكە باعىنباعان، بوتەن پاتشالىقتاردىڭ قاراماعىنا باعىنىشتى بولىپ كىرمەگەن. ال ءبىز جاۋلاپ العان بۇلور مەن ماديارلار مەملەكەتتەرى جايىندا بۇنى ايتۋعا بولمايتىن ەدى. ەجەلگى ورۇسۋت سوناۋ كونە زاماننىڭ كەزىندە دە وزىنە بىرنەشە حالىقتى باعىندىرىپتى. قازىرگى ۇلى ورۇسۋت، كىشى ورۇسۋت، اق ورۇسۋت بولىپ بولىنگەن وسى سلاۆيان ەلدەرى وسىدان ەكى عاسىر بۇرىن كونە ورۇسۋت حالقى دەلىنىپتى. بۇل جاعداي ولاردىڭ جالپى ءبىر مەملەكەتتىك ءداستۇردى ساقتاۋىنىڭ نەگىزىن سالىپتى. ال قازىرگى ونعىلاردىڭ الاۋىزدىعى، بىرلەسپەستىگى، بۇل ءار الپاۋىتتىڭ «ورتاق وگىزدەن — وڭاشا بۇزاۋ» دەگەن ساياساتتان تۋعان ءجايت ەكەنى داۋسىز. جانە شىنىن ايتساق، بۇلاردىڭ قازىرگى الاۋىزدىعى پولشا ونعىلارىنىڭ الاۋىزدىعىنان كۇشتى ەمەس. تەك ءبىز، مونعولدار، ارالارىنا ىرىتكى سالىپ، سول الاۋىزدىقتى كۇشەيتىپ وتىرعان. دەمەك، بۇل مىقتى، جۇرتتىق ءداستۇرى دە كوپ، ىرگەلى ەل. سوندىقتان ورۇسۋتتاردى باعىندىرۋ ءۇشىن ءبىز ءۇش جارىم جىل سوعىستىق. وندا دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەگىس تابانىمىزعا سالىپ بىتكەن جوقپىز. ال شىعىس جاعروپا مەن ورتالىق جاعروپا ەلدەرىن وزىمىزگە باعىندىرۋ ءۇشىن ءبىر جىلعا جۋىق قانا ۋاقىت كەرەك بولدى. ەگەر بارىس ياعني 1242 جىلعى ولومۋسە قالاسىنىن، جانىندا چەحتاردان تويتارىس العانىمىزدى ەسەپكە قوسپاساق، ءبىز شىعىس جانە ورتالىق جاعروپا مەملەكەتتەرىنەن جەڭىلىپ كورگەن جوقپىز. ال ورۇسۋت ەلىنە كەلسەك... ءقازىر ول ىشتەن تىنىپ، كۇش جيناپ جاتقانداي. قىرساڭ دا، شاپساڭ دا قورقار ەمەس. ءبىز شاپقان ريازان جەرىنەن شىققان ەۆپاتيي كولوۆرات باتىر جايىندا ەستىپ پە ەدىڭ؟ ول ورۇسۋتتىڭ قولعا تۇسپەس مىڭ جەتى ءجۇز ەر جىگىتىن جيناپ الىپ، تەرىسكەي - شىعىس جاعىمىزداعى اسكەرىمىزگە نە ىستەمەدى؟ ءبىرى مىڭعا تاتىدى.ۇرلانىپ كەلگەن بارىستار ءتارىزدى، قايدان پايدا بولعانىن بىلە المايسىڭ، كۇتپەگەن جەرىڭنەن شىعا كەلىپ، اسكەرىمىزدى بىج-تىج ەتىپ، ۇستاتپاي كەتە باردى. قانشاما نويان، جاۋىنگەرلەر سولاردىڭ قولىنان قازا تاپتى! «بۇلاردىڭ قاناتتارى بار، بىرەۋى مىڭدى، ال ەكەۋى ءبىر تۇمەن اسكەردى جەڭەدى» دەگەن ولار جايىندا اڭىز دا بار. جاي جاۋىنگەرلەردى بىلاي قويعاندا، مونعولداردىڭ ەرجۇرەك نوياندارىنىڭ وزدەرى دە قورقىپ قالعان. باعىنعان ەل وسىنداي بولا ما؟ جوق، ورۇسۋتتار باعىنۋدى ءتىپتى ويلاپ وتىرعان جوق. چەرنيگوۆ ونعىسى اندرەي ءبىزدىڭ اسكەرىمىزگە بەرمەيمىن دەپ قاراماعىنداعى بۇكىل جىلقىسىن باسقا جاققا ايداتىپ جىبەرگەنىن ساعان بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ايتپادى ما؟ جوق، قاراپايىم ەل ەمەس، ءتىپتى ورۇسۋتتىڭ ونعىلارىنا دا سەنۋگە بولمايدى. اتىمىزعا ءشوپ، اسكەرىمىزگە ازىق-تۇلىك جەتكىزىپ تۇرماقشى بولعان بولوح جەرىنىڭ بويارلارى قانداي كۇيگە ۇشىرادى؟ مونعولدارعا جاردەم بەرەتىن بولعان ەكەنسىڭ دەپ گاليسكو-ۆولىن ونعىسى دانييل رومانوۆيچ ءبىز تيمەگەن بويارلاردىڭ قازىنا - مۇلكىن تالادى، جەرىن شاپتى. وسىنداي كوتەرىلىس بۇرىن تۆەردە دە بولعان. چەرنيگوۆ، گاليسكو-ۆولىن ونعىلارى عانا ما، وعان بويان مەن جەكۋ باسقارعان ەدىل بويىنىڭ بولگارلارى، كاچير-ۇلكە ەرتكەن الان الاماندارى، قىپشاق كوشپەندىلەرى قوسىلدى. ءدال وسى كەزدە، يت، ياعني 1238 جىلى مۇحامەد تارابي دەم بەرگەن بۇحار ديقاندارىنىڭ نارازىلىعى باستالدى. ونداعى ايقاستا ون مىڭنان استام مونعول اسكەرى قۇربان بولدى. كاۆكازداعى لەزگين مەن چەركەستى وزىمىزگە باعىندىرۋعا جىبەرگەن اسكەرىمىز قانداي كۇيگە ۇشىرادى؟ راس، وندا سەن تۋعان جوق ەدىڭ، تاۋ حالىقتارىن جەڭە المادىق. ءبىراق بار ماسەلە ءبىر حالىقتى جەڭۋ، جەڭبەۋدە ەمەس قوي، جالپى مونعول ۇستەمدىگىنە بارلىق ەلدىڭ قارسى ەكەنىن ايتامىن.
مىنە، وسىنداي جاعدايدا ءبىز جاعروپانىڭ ءدال ورتاسىنا جەتتىك، ءارى قاراي اتتانباق تۇگىل، جاڭا ايتتىم عوي، سول العان جەرىڭدى باسىپ قالاتىنداي بىزدە قۋات بار ما ەدى؟ جان-جاعىڭ قاپتاعان جاۋ، ءسال مۇلگىپ كەتسەڭ بولعانى، باس سالۋعا دايىن تۇرادى. ءتىپتى، ەركەكتەرىن بىلاي قويعاندا، ايەلدەرىنە دەيىن جاستىعىن جاستانا ولۋگە بار. بۇكىل ماديار جەرىن الساق تا، ولار قالىڭ ورمان-توعايىنىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، بىزبەن الىسۋىن ءبىر توقتاتقان جوق. ولارعا قاراشەكپەندىلەرى قوسىلدى. ءالى ەسىمدە، چەرنحازە دەگەن جەردە ماديارلارشا لانكا، بىزشە قۇرالاي سۇلۋ دەپ اتالعان كوركەم قىز جاساعى اسكەرىمىزگە كوپ قاستاندىق ىستەدى. اقىرىندا سۇبەتاي باھادۋردىڭ قوسىنى سول جاساقتى ازەر دەگەندە قۇرتتى. قورشاۋدا قالعان الگى قۇرالاي سۇلۋ جاۋ قولىنا تۇسپەيمىن دەپ نايزانىڭ ءسۇيىر ۇشىنا كەۋدەسىمەن قۇلاپ جان بەرگەن. سۇبەتاي باھادۋردىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ءبىر جاۋىنگەرى قىزدىڭ باسىن كەسىپ الىپ كەلگەن. قۇرالاي سۇلۋ دەسە قۇرالايداي ۇلكەن كوزدى ءبىر كەرەمەت سۇلۋ جان ەكەن. ءولى باستىڭ ءوزى ءبىر سۋرەت. ادام كوزى قيىپ باسىن كەسەر جان ەمەس. ءبىراق سوعىستىڭ اتى — سوعىس، جاۋدىڭ اتى — جاۋ.
مىنە، وسىنداي جاۋ ەلدەردە سوعىستان ابدەن مۇقالعان التىن وردا قوسىندارىن تاستاپ كەتۋگە بولاتىن با ەدى؟ ونىڭ ۇستىنە ەستەرىن جاڭا جيۋعا اينالعان، بىزدەردىڭ قانداي جاۋ ەكەنىمىزدى ەندى تۇسىنگەن جاعروپانىڭ ەلدەرى باستارىن بىرىكتىرۋگە ءوزارا ءسوز جۇرگىزە باستادى. امال جوق، مۇنداي جاعدايدا وردا كۇشىن كۇيرەتىپ الماس ءۇشىن، قوسىندارىممەن ەدىل بويىنا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدىم. ۇلى حان ۇگەدەي ءولىمى نەگە سىلتاۋ ەدى دەگەنىمدى ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم،— دەدى ۇلاقشى،— سوندا ماعان ايتار ەكىنشى وسيەتىڭىز...
— ءقازىر...— باتۋ اسپانداعى قىرانعا تاعى قارادى. ۇلاقشى ونىڭ كوزىنەن «سوناۋ كوك اسپاندى شارىقتاعان قىران قۇستىڭ قاناتىنىڭ ەركىن سەرمەلۋىنە قىزىققانداي ءبىر وراسان وت كوردى.
— ءقازىر،— دەدى باتۋ قايتادان.— ەكىنشى وسيەتىم دەيسىڭ بە؟.. ءسوزىمنىڭ باسىندا ايتتىم عوي، قىپشاقتىڭ «مالدى تاپقان اقىلدى ەمەس، سول مالدى وسىرە بىلگەن، ۇقساتا بىلگەن اقىلدى» دەگەن ۇتقىر ءسوزىن. سول ايتقانداي-اق، جاۋدى شاپقان، جەڭگەن اقىلدى ەمەس، سول جاۋدى ءوزىنىڭ دەگەنىنە كوندىرە بىلگەن، ۇستاي بىلگەن اقىلدى. ساعان ايتار ەكىنشى اقىلىم: جەڭىلگەن جاۋ سەنىڭ قاسىڭ، ونى ۇستاي ءبىل.
ۇلاقشى ءبىر مەزەت ويلانا قالدى، بىردەمەنى سۇراماق بولدى دا، كىلت توقتادى. اكەسىنىڭ ءالى سويلەپ بىتپەگەنىن سەزدى. باتۋ ويىن جالعاي ءتۇستى.
— ءبىز وسىنشاما كوپ جەردى، ەلدى الدىق. بۇل اتامىز شىڭعىس حاننىڭ بالاسى جوشىعا ءبولىپ بەرگەن توعىز مىڭ مونعول شاڭىراعىنىڭ قولىنان كەلەتىن جەڭىس ەمەس ەدى. راس، ءبىزدىڭ شابۋىلدارىمىزعا قاراقورىمنان تاعى دا ءبىراز اسكەر قوسىلدى. ءبىراق ءبارى دە مىنانداي عالامات دۇنيەنى بويسىندىرىپ، باۋىرىنا باسۋعا جەتكىلىكسىز ەدى. ءبىزدىڭ نەگىزگى كۇشىمىز ءوزىمىز جاۋلاپ العان ەلدەرىمىزدىڭ كۇشىن ءوز كۇشىمىزگە اينالدىرا العانىمىزدا ەدى. ول ءۇشىن ءبىز نە ىستەدىك؟ باعىنىشتى ەلىمىزگە ۇنەمى قامشى جۇمسادىق. تەك بىزگە قولجاۋلىق بولعىلارى كەلگەندەرىنە عانا بۇحاردىڭ ورىك-مەيىزىن بەرگەن بالاداي ەتىپ الداي بىلدىك. جانە قاراماعىمىزداعى ەلدەردى ەكىگە بولە الدىق. رۋ باسشىلارىن، بي، باتىرلارىن اسكەر، ايماق باسشىلارى ەتتىك. باي ماناپتارىن ورداعا جاقىنداتتىق، كەيبىرەۋلەرىمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىستىك. وسىنداي باسشىلارى ارقىلى جالپى جۇرتتى، جاقسى، جامانعا ءبولىپ، جاقسىلارى ارقىلى جاماندارىن — بۇقاراسىن وزىمىزگە باعىندىرىپ ۇستادىق.
— سوندا... ءبىز ءوزىمىز ولارعا اينالىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟
— سولاي دا بولار. قۇمنان تاس جاساي المايسىڭ، ازدان كوپ جاساي المايسىن، ال ولار كوپ قوي. كوپتىڭ دەمى — كورىكپەن بىردەي، كوك تەمىردى دە بالقىتادى. ءبىراق التىن وردا ءبىزدىڭ اشساق — الاقانىمىزدا، جۇمساق — جۇدىرىعىمىزدا. شوقپارىن مىقتى بولسا، كيىز قازىق جەرگە كىرەدى. مەيلى ولار قورىقسىن، ۇرىكسىن، ءبارىبىر ءبىزدىڭ دەگەنىمىزبەن جۇرەدى عوي.
ال ساعان ايتارىم: قاراماعىنداعى ەلدى باعىندىرىپ ۇستاۋ وڭاي ەمەس. ال ءۇشىنشى اقىلىم، وسى ەكىنشى وسيەتىممەن بايلانىستى.
— تىڭداپ تۇرمىن، حان يەم.
— ورۇسۋت جەرىنە اتتانباستان بۇرىن ءبىزدىڭ ۇلى اتا، اكەلەرىمىز ماۋارانناحردى، قوراساندى، ءىبىر-سىبىردى، تەرىسكەي قىتايدى، قىپشاق دالاسىن، كاۆكازدى شاپتى. اللا-تاعالا دۇنيەنى جاراتقاننان بەرى مۇنداي سۇمدىقتى ەشكىم كورگەن جوق شىعار... «تاتارلار اياۋدى بىلمەدى. ايەل، ەركەك، جاس بالا دەپ قارامادى، تەگىس قىردى. بۋاز قاتىنداردىڭ قارنىن جارىپ ىشىندەگى سابيلەرىن باۋىزدادى...» دەپ جازدى سول تۇستاعى ءدىنشىل اراب ساياحاتشىلارى. ءيا، ءبىز قانىپەزەر قاتال ەدىك. وسى قاتالدىقسىز اتامىز شىڭعىس حان، كەڭ دالاسىندا بىرىمەن-بىرى قىرىلىسىپ جاتقان مونعولدىڭ جۇزدەگەن رۋىن بىرىكتىرە الماس ەدى. وزگەسىن قويعاندا ۇلى اتامىزدىڭ وسىلاي مونعول ەلى اتتى مەملەكەت قۇرعانىنىڭ ءوزى نە تۇرادى! مونعول تەكتەس ءۇرىم-بۇتاعى ونىڭ بۇل جاقسىلىعىن ۇمىتپاس. ءيا، اتامىز شىڭعىس حان قاتال بولدى، جۇرتتى قىردى، جويدى. ءبىز دە، ارتىنداعى ۇرپاقتارى، سويتتىك. ويتپەسەك، وزگە ەلدەردى جەڭە دە الماس ەدىك، باعىندىرا دا الماس ەدىك، قىلىشىمىزدان قان تامدىرىپ، ەشكىمدى اياماساق، بوتەن جۇرت بىزدەن قورىقسىن دەدىك. قورىقپاعان ەل باعىنا ما؟ بۇنىمىز اقتالدى.
ۇلى قولباسشىلار جەبە مەن سۇبەتاي، قويان، ياعني 1219 جىلى ازەربايجان مەن گرۋزيانى قانعا بوياپ، الداۋمەن تاۋ اراسىنداعى دەربەنت بەكىنىسى ارقىلى تەرىسكەي كاۆكازدىڭ جازىق دالاسىنا شىقتى. مونعولدارعا وسى ارادا كوشىپ جۇرگەن قىپشاقتار مەن ەر جۇرەك الان ەلى قارسى تۇردى. قىپشاقتاردى «ءبىز اعايىن ەلمىز، سەندەرگە تيمەيمىز، الان جۇرتىنا جاندارىڭ اشىماسىن» دەپ تاعى الداپ الان مەن ولاردىڭ وداعىن بۇزدىق. قىپشاقتار ءوز جايىنا كەتتى. الانداردى قىردىق. ولاردى جايعاستىرىپ بولعاننان كەيىن قىپشاقتاردىڭ ءوزىن باس سالدىق. قىرىمداعى سۋداق قالاسىنا دەيىن الدىق. سوڭىنان اكەمىز جوشى: «اۋاسى جۇپار اڭقىعان، سۋى بالداي، كوك شالعىنى جارداي، دۇنيە جۇزىندە مۇنداي تاماشا جەر جوق» دەگەن وڭتۇستىك جايلاۋلارىنا، ورۇسۋت ەلىمەن شەكتەسىپ جاتقان قىپشاق دالاسىنا كىردىك. قاشقان قىپشاقتاردى ءورى قاراي قۋىپ بارىپ، وسى جىلى مونعولدار العاشقى رەت ورۇسۋتتاردى كەزدەستىردى.
بۇل تۇستا ورۇسۋت-قىپشاق بىر-بىرىنە قىز بەرىپ، قىز الىسىپ اجەپتاۋىر جاقىنداسىپ قالعان ەكەن. بىزدەن جەڭىلگەن قىپشاق حانى قوتان ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى باتىر اتانعان گاليسىن ونعىسى مستيسلاۆ مستيسلاۆوۆيچ ۋدالويعا كىسى سالدى. «بۇگىن ءبىزدىڭ دالامىزدى السا، ەرتەڭ سەندەردىڭ جەرلەرىندى الادى» دەپ اسكەري كومەك سۇرادى. قوتاننىڭ كۇيەۋ بالاسى ورۇسۋت ونعىلارىنىڭ باسىن قوساتىن حەرمان كيبەدە قۇرىلتاي شاقىردى. ورۇسۋت ونعىلارى «مونعولدارمەن ءوز جەرىمىزدەن گورى، باسقانىڭ جەرىندە ايقاسقانىمىز دۇرىس» دەپ بىزبەنەن سوعىسۋعا دايىندالا باستادى. بۇنىڭ ءبارىن بىزدەر ورۇسۋت جەرىنە ساۋدا-ساتتىقپەن بارىپ-كەلىپ جۇرگەن شىعىس ساۋداگەرلەرى — ءبىزدىڭ تىڭشى-ساقققۇلاقتارىمىز ارقىلى ەستىپ جاتتىق. جەبە، سۇبەتاي، وزدەرىنىڭ ەجەلگى ادىسىنە سالىپ، ورۇسۋتتارعا «ءبىز سەندەرمەن ەمەس، قىپشاقتارمەن سوعىسپاقپىز. ولار سەندەردى تالاي شاپقان. سەندەردىڭ قاستارىڭدى — قىپشاقتاردى قۇرتۋعا كىرىسپەڭدەر» دەپ كىسى جىبەردى. ءبىراق ورۇسۋت ونعىلارى بۇل قۋلىققا كونبەدى، سوعىسپاق بولدى.
باتۋ تاعى اسپانعا قارادى. قىران سول قالپىندا ءالى ۇشىپ ءجۇر. جاڭاعى ءبىر الدەقالاي كەلە قالعان ويدان حان ارىلا الماي-اق قويدى. «جوق، بۇل نە قىزىل زاتقا، نە ماعان ءوش» — دەدى ول ىشىنەن.
— قورتىق ارالى تۇسىنان ءۇزى وزەنىنىڭ بەر جاعىنا وتكەن ورۇسۋت قولى قىپشاق قوسىندارىنا قوسىلدى،— دەدى باتۋ قىران تۋرالى ويىنان ارىلا الماي،— العاشقى ايقاس مونعولدارعا ءساتسىز سەكىلدەندى. جەبە، سۇبەتاي باسقارعان قوسىندارى كەيىن شەگىندى. ورۇسۋت-قىپشاق قولدارى قۋىپ بەردى. جەتى-سەگىز كۇندە مونعول جاساقتارى ازاۋ تەڭىزىنە قۇياتىن قالقا وزەنىنە جەتتى. ورۇسۋت-قىپشاقتار مونعولداردى شىن قاشىپ بارا جاتىر ەكەن دەپ ويلادى. بۇل جاۋدى وسىلاي الداپ سوعاتىن ءتاسىلىمىز ەكەنىن بىلمەيدى.
ءسويتىپ، قوي، ياعني 1223 جىلى، كوكەك ايىنىڭ وتىز ءبىرى كۇنى وسى قالقا وزەنىنىڭ جاعاسىندا مونعول قولىمەن ورۇسۋت-قىپشاق قوسىندارى ايقاستى.
ارينە، ءبىز جەڭدىك. ءبىز كوپ ەدىك. جانە قاشقان جاۋدى قۋامىز دەپ اسكەرلەرىن شۇبالتىپ العان ورۇسۋت-قىپشاق قولدارى مونعولدارعا توتەپ بەرە المادى. مايداندا ولار «قاشقانعا — قاتىن دا باتىر» دەگەندى ەسكەرمەدى، اسكەرلەرىن تاستاي ەتىپ ءتۇيىپ تۇسكەن جوق. ونىڭ ۇستىنە ورۇسۋت بەكزادالارىنىڭ الاۋىزدىعى دا بىزگە از كومەك بەرمەگەن.
بۇل ايقاستا ورۇسۋت-قىپشاق قوسىندارىن جۋساتا جەڭدىك. قوتان حان قالعان قىرىق مىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن ورمەن قاراي قاشتى. ورۇسۋتتىڭ سەگىز ونعىسى ءولدى. ءار ون ادامنىڭ بىرەۋى-اق ەلىنە قايتتى. تەك حەرمان كيبەدەن كەلگەن قولدان ون مىڭ جاۋىنگەرى مونعولداردىڭ قولىنان قازا تاپتى. جەبە مەن سۇبەتاي بۇدان كەيىن ەدىل بالعارلارىن شاپپاق بولىپ ەدى، ولار وڭاي جەڭگىزبەدى، ءار جەردەن اڭدىپ تۇرىپ، ءبىزدىڭ اسكەرىمىزدىڭ ارت جاعىنان ءتيىپ، ءبىرتالاي جاۋىنگەرلەرىمىزدى قىردى. امال جوق، كەيىن شەگىنۋگە تۋرا كەلدى. قىپ-قىزىل شوقتى باسپاي، ونىڭ قىزۋى باسەڭدەگەن كەزدە، تاپ بەرۋدىڭ ءوزى اقىلدى ايلا. ءبىراق، ءبىز بۇل جولى قىپشاق جەرىن تەگىس جاۋلاپ الدىق. بۇرىن جوشى اسكەرى ماۋارانناحردىڭ ورتا شەنى جانە تومەنگى جاعى مەن كۇنشىعىس اۋماعىن باسىپ العان بولسا، ال ءبىز كۇن باتىسىنا تۋىمىزدى تىكتىك. قۇيرىعى مەن باسىنان ايرىلعان ايداھاردىڭ ورتاسىنداعى دەنەسى نە ىستەيدى؟ تۋلاپ كورىپ ەدى، شەگىنگەن جولىمىزدا، مونعولدىڭ بۇزاۋ باس شوقپارىمەن ەكى-ۇش پەرىپ - پەرىپ جىبەرىپ ەدىك، سىلق ەتە ءتۇستى. اكەمىز ەڭ الدىمەن ورداسىن قىپشاق دالاسىنىڭ تەڭ ورتاسى اتا مەكەن ۇلىتاۋدىڭ ىرگەسىنە، سارىكەڭگىر وزەنىنىڭ بويىنا تىكتى. شىڭعىستىڭ وزىنەن كەيىنگى بالاسى جاعاتاي، جەڭگەن جۇرتىن، قان جوسا ەتىپ قىرسا،- بۇل، سۇلىك ءتارىزدى قىپشاقتىڭ جانىن اۋىرتپاي سورۋعا كىرىستى. جاعاتايدىڭ وتىراردى، بۇحار، سامارقانتتى قالاي قيراتقانىن، حالقىن قالاي قىرعانىن كورگەن قىپشاق، ەندى جوشىعا امالسىز باس ءيدى. راس، ولار سوڭىنان دا تالاي رەت باستارىن كوتەرىپ كورىپ ەدى، ءبىراق باسىنان بيلىك، دەنەسىنەن قۋاتى كەتىپ قالعان ەل، ماڭدايىمەن جاردى ۇرعان بەكىرە بالىقتاي ەسەڭگىرەپ، بالەندەي سەس كورسەتە المادى. بار قولىنان كەلگەنى جانىن ساۋعالاۋ بولدى. ەندى جوشى ولاردىڭ ماڭدايىنان ۇرمادى. كەرەك جەرىندە باۋىرلارىنان سيپاپ، تىم مىنەز كورسەتىپ بارا جاتسا، قايىڭ سويىل مەن توبىلعى قامشىنىڭ استىنا الىپ، بۇكىل قاۋىمىن ءوز ەلى ەتۋگە تىرىستى. التى ايدان كەيىن ۇلى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە اتتان قۇلاپ قازا بولدى. ءباتۋاسىز دۇنيەدەن كىم وتپەگەن، الەمدى تىتىرەتكەن شىڭعىس حان دا ءوتتى. ءبىراق ول ءوزى ولەر الدىندا ۇلكەن بالاسى جوشىنىڭ قاراماعىنداعى جەردى ەكىگە ءبولىپ كەتتى. حورەزمنىڭ جارتىسى مەن قىپشاق دالاسىن ماعان بەردى. ال قىپشاق جەرىنەن سوناۋ مونعول دالاسىنا دەيىن سوزىلعان وزەندى، ورماندى ۇبايرا-سۇبايرا ولكەسىن مەنىڭ اعام ورداعا تاپسىردى. ون جىل وتپەي ول شاڭعى تارا قالاسىن حان سارايى ەتىپ، كوك وردا حاندىعىن قۇردى. ال مەن وسى جيىرما ءۇش جاسىمدا اق وردا تۋىن كوتەردىم.
بەسىن بولىپ قالعان ەكەن. كۇننىڭ ەڭكەيىپ بارا جاتقانىنا وكىنگەندەي باتۋ تاعى كۇرسىندى.
— اق ورداڭىز التىن ورداعا اينالدى عوي،— دەدى ۇلاقشى.
— ءيا، ءبىر كەزدە اتامىز شىڭعىس حان ورداسىن دا جۇرت التىن وردا دەپ اتاعان. ەندى ءبىزدىڭ وردامىزدى التىن وردا دەيدى، ال قىپشاق، بۇكىل قاراماعىمىزداعى شىعىس ەلى ءالى اق وردا دەپ ءجۇر. وزىمە دە اق وردا دەگەن ات ۇنايدى... اق وردا اتامىز ۇلى شىڭعىس حاننىڭ توعىز قۇيرىقتى اق جالاۋىنىڭ بەينەسى ءتارىزدى، ماعان قاسيەتتى كورىنەدى. تەك وعان كىر جۇقتىرماي ساقتاي ءبىلۋ كەرەك. التىن جۇرگەن جەردە وپاسىزدىق تا جۇرەدى. التىن وردا دەۋگە ءتۇبى ول وپاسىز بولا ما دەپ قورقام...
مونعول نوياندارىنىڭ جىن-شايتانعا، ارۋاققا، سەنگىش، ىرىمشىل كەلەتىنىن ۇلاقشى جاقسى بىلەدى. ءبىراق اكەسىنىڭ مۇنداي جوق نارسەدەن سەسكەنىمپاز ەكەنىن ەستىمەگەن. ونىڭ الگى سوزىنە تاڭ قالدى.
— دوڭىز جىلىنان، ياعني 1227 جىلدان ەكى جىل كەيىن بولعان قۇرىلتايدا،— دەدى باتۋ ءسوزىن قايتا باستاپ،— جاڭا ەلدەردى جاۋلاپ الۋ جولدارى قارالدى. وسىعان سايكەس حازار-كاسپي دالاسىنا قاراي سۇبەتاي مەن كوكىداي باسقارعان مونعولدىڭ وتىز مىڭ اسكەرى شىقتى. سول جىلدارى بۇكىل كاۆكاز ءوڭىرى جاۋلاپ الىندى. ەدىل بالعارلارى شابىلدى، ونىڭ عاجايىپ استاناسى ۇلى بۇلعار قالاسى كۇيرەتىلدى. باشقۇرت، موردۋ ساكسين جەرلەرى دە تونالدى.
ال مونعول اسكەرىنىڭ باتىس ەلدەردى جاۋلاپ الۋ ماسەلەسى جىلقى، ياعني 1235 جىلعى بولعان ۇلى قۇرىلتايدا شەشىلدى. بۇل جولى بۇكىل بالعار، ورۇسۋت مەملەكەتىن ءبىرجولاتا قاراقورىمعا باعىندىرۋ ءىسى بار شىڭعىس ۇرپاعىنا مىندەتتەلدى. قوسىنداردىڭ باس قولباسشىسى — لاشقارقاش-ي بۇزۇرىعى ەتىپ مەن بەلگىلەندىم. قۇرىلتاي شەشىمى بويىنشا op حان ءۇيى بۇل اتتانىسقا ءوزىنىڭ ءبىر قولباسشى ۇلىن قوساتىن بولدى. ءار حان ءۇيىنىڭ قاراماعىنداعى جاۋىنگەردىڭ وننان ەكەۋى مەنىڭ اسكەرىمە بەرىلدى. ءسويتىپ مەنىڭ قول استىما ءجۇز قىرىق مىڭ جاۋىنگەر جينالدى. حان ۇرپاقتارىنان ءوز قولدارىمەن جاڭادان وردا، كۇيىك، ءبورى، بايدار، قايدۋ قوسىلدى. وسى جەر قايىسقان قولمەنەن كەلەسى جىلدىڭ، ياعني قوي جىلىنىن اياعىندا ءبىز شىعىس جاعروپاعا اتتاندىق. ۇلى شىڭعىس حاننىڭ توعىز قۇيرىقتى قارا تۋىن جەلبىرەتىپ، كەلەسى مەشىن جىلىنىڭ اياعىندا ورۇسۋت جەرىنە كىردىك.
باتۋ سوناۋ قولى سىنسي شىعىس جاعروپاعا قاراي قوزعالعان باقىتتى، ايبارلى كۇندەرى ەسىنە تۇسكەندەي، ىشتەي تولقىپ ۇندەمەي ۇزاق وتىردى.
— ءيا، بۇل ءبىر عاجايىپ كەزەڭدەر ەدى عوي،— دەدى باتۋ الدەن ۋاقىتتا، ادام بالاسىنىڭ كوز جاسى كول بولعان، الىپ دالا قان ساسىعان سونداعى سۇمدىق جىلداردى كوز الدىنا قايتا ەلەستەتىپ، قۋانعانداي ءبىر شاتتى ۇنمەن،— مەن اسكەرىمدى بىرنەشە قوسىنعا ءبولدىم. ءبىر تارماعى ەدىلدەن ءوتىپ سۋزدال جەرىنە بەتتەدى. ەكىنشى بولەگى كۇنگەي تۇستان ريازان ونعىلىعىنا قاراي ءجۇردى. ودان ءارى قاراي ماسكەۋدى الماق. ال ءبىر تارماعى تان وزەنىنەن ءوتىپ ريازان ونلىعىنا جاتاتىن ۆورونەج قالاسىن شاپپاق بولدى. قىسقاسى، وزىڭە بەلگىلى، وسى ءۇش جىل سوعىستىڭ ىشىندە ءبىز ورۇسۋت مەملەكەتىنىڭ بۇكىل كۇڭگەي جاعىن جاۋلاپ الدىق. حەرمان كيبە، ماسكەۋ، ريازان، ۆورونەج، ۆلاديمير، سۋزدال، چەرنيگوۆ سەكىلدى ۇلكەن قالالارىنىڭ تاستالقانىن شىعاردىق. تەك پسكوۆ پەن نوۆگورودقا قىس ءتۇسىپ كەتىپ، قالا بۇزاتىن قارۋلاردى جەتكىزە المايتىن بولعان سوڭ، بارا المادىق. وسىلاي دوڭىز ياعني 1239 جىلدىڭ باسىندا باتىس جاعروپانىڭ شەكاراسىنا جەتتىك. ارينە جەڭىس بىزگە وڭايعا تۇسكەن جوق. سمولەن ءتارىزدى حالقىنىڭ ءبىرى قالماي كوتەرىلگەن كەي بەكىنىستەردى الا المادىق. ونداي بەكىنىس-شاھارلاردى تاستاپ كەتىپ، بوتەن قالالاردى شاۋىپ وتىردىق. قورشاۋىمىزدا قالعان الگى قالالاردى وزىنەن-وزى بىزگە باعىنعانداي ەتتىك. سوڭىنان بارىپ امالسىزدان قاراماعىمىزعا كىردى. ءبىزدىڭ سونداعى ەرلىگىمىزدى سوڭىنان سوعىس بولعان جەردى ارالاعان ءبىر رۋمدىق قارت: «وسىنشاما ادامدى قىرا بەرۋگە مونعول نوياندارىنىڭ جۇرەگى قالاي بارعان؟ جول بويى ءۇيىلىپ جاتقان كىسىلەردىڭ باسى...» دەپ جازىپتى.
باتۋ مىرس-مىرس كۇلدى. تاعى تابىت بەتى جىرتىلعانداي بوپ اجىمدەلە قالدى.
— «مونعول نوياندارىنىڭ جۇرەكتەرى قالاي بارعان» دەيدى. ەگەر مۇراتىڭ سول ادامداردى قىرۋ بولسا، جۇرەگىنىڭ وعان بارمايتىن نەسى بار؟ مىنە، وسى قىرعىن كەزىندە قىرىمعا اتتانعان اسكەردى باسقارىپ بارا جاتقان كۇيىك ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا ءبىرىمىزدى ء-بىرىمىز اياماستاي وشپەندىك تۋدى. اكەسى ۇگەدەي ۇلى حان. ال ءوزى... ءور كوكىرەك، قىزبا جان ەدى. بۇرىن جاۋ جەڭىپ بالەندەي كوزگە ءتۇسىپ كورمەگەن.
سونىسىنا قاراماي، بىر-ەكى جەڭىسكە يە بولىپ ەدى، مەنىمەن ب ا ق تالاستىرا كەتتى. سوڭىنان، ون ءبىر مەملەكەت پەن حالىقتى جەڭىپ، ەلگە قايتقالى جاتقانىمىزداعى ۇلكەن توي ۇستىندە ءلاشقارقاش-ي بۇزۋرۇق رەتىندە شاراپ قۇيىلعان كەسەنى ەڭ ءبىرىنشى بوپ مەن كوتەرگەنىم ءۇشىن، ءبورى مەن كۇيىك ماعان بىردەن باس سالدى. ءبارى: «بىزبەن تەڭدەسىپ بارىمىزدەن بۇرىن ءسوز سويلەپ، شاراپ ىشەتىن باتۋدىڭ قانداي قاقىسى بار؟ بىزبەنەن قاتار تۇسكىسى كەلەتىن بۇل ساقالدى قاتىنداردى جىعىپ سالىپ، تابانىمىزبەن تاپتاعانىمىز ءجون بولار!» — دەدى. كۇيىك وعان قوسىلىپ: «كانەكەي، بۇل قاتىنداردىڭ كەۋدەسىنە قويىپ اعاش جارايىق! كورسەتەيىك كوكەسىن!» — دەدى. ال ۇلى اتامىزعا ەڭبەگى سىڭگەن ەلچيدەي نوياننىڭ بالاسى ارگۋسۋن: «شىركىندەردىڭ قايقيعان اعاش قۇيرىقتارىن تۇزەتكەن دۇرىس بولار ەدى!» — دەپ سولار جاعىنا شىعا كەلدى.
جاۋعا شاپقاندا ءبىرمىز. ال اتاق - باقتى بولۋگە كەلگەندە، ءار قايسىمىز توبە-توبە ەلمىز. راس، ۇگەدەي حان ءوز بالاسى كۇيىكتى وسى قىلىعى ءۇشىن قاتتى جازالادى. جاعاتايدىڭ ۇلى ءبورىنى اكەسىنە تاپسىردى. ارگۋسۋن دا ءتيىستى جازاسىن الدى. ءبىراق... ءبىراق... ءجا، ولگەن ادام جايىندا ءقازىر سويلەپ كەرەگى جوق. جاقسىسى دا، جامانى دا وزىمەن بىرگە كەتتى عوي...
باتۋ تاعى جوعارى قارادى. كۇن ەكىندىگە تاياپ قاپتى. جاڭاعى ازىردە كوكتەگى قىران كورىنبەي كەتىپ ەدى، قايتادان پايدا بولىپتى. «ءسىرا، مەنى قيماي ءجۇر-اۋ!» دەپ ويلادى ول. كەنەت ءتۇسى قۋقىلدانا قالدى. ونىڭ ەسىنە قىرىمدى العان جولعى ءبىر قارت تەڭىزشىنىڭ ءسوزى ءتۇستى. «كەمەدە ولەتىن ادام بولسا، سونى سەزىپ، كىسى جەيتىن جايىن بالىقتار الگى ولىكتى كۇتىپ كەمەدەن قالمايدى دەگەن. «مىنا بۇركىت تە مەنىڭ كەشىكپەي ولەتىنىمدى ءبىلىپ، ولىمتىگىمدى كۇتىپ ءجۇر مە؟» — دەدى باتۋ ىشتەي، وسيەت جۇرەگى جامان اۋىرىپ كەتىپ. ءبىراق سول ساتتە ول ءوزىن-وزى قايتا جۇباتتى.— جوق، جوق، ولىمتىك جەيتىن قارا قۇس ەمەس، بۇل قىران عوي، ماعان ءبىر تۇسپەي قويمايدى. تەك اتتەڭ ول تۇسكەندە كەگىمدى قايتارار مەندە كۇش بولسا جارار ەدى».
دۇنيەنى الدەكىمنەن قىزعانعانداي باتۋ ەندى جان-جاعىنا شولدەي قارادى. «عاجاپ! الەم بىتكەن قانداي تاماشا! ءتىپتى قيعىم كەلمەيدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قالاي مۇنى كورمەي كەلگەنمىن. بۇل جالعاننىڭ بار باقىتى جاۋدى جەڭۋ، ەلدى باعىندىرۋ، التىن تاقتا وتىرىپ وزگەنىڭ تاعدىرىن شەشۋ دەپ جۇرگەنىم تەك ءوزىمدى-وزىم الداۋىم با ەدى؟ الدە مەن شىن قاجىدىم با؟ سودان با تابيعاتتىڭ مىنا مونشاق ءتارىزدى كوركىنە قىزىعىپ وتىرعانىم؟» باتۋدىڭ ويىن ۇلاقشى ءبولىپ جىبەردى.
— ءيا، ءسىز شىڭعىس اتامنىڭ داڭقىن اسىرۋدا از جاقسىلىق ىستەگەن جوقسىز.
ءتاتتى ويىن بالاسىنىڭ بۇزىپ جىبەرگەنىنە باتۋ ىشتەي رەنجىپ قالدى. ول تاعى كۇلگەندەي بولدى. قاتپار-قاتپار اجىمدەرى بىلەۋلەنە ءتۇستى.
— جاقسىلىقتى ايتادى - اۋ... جۇرتتى قان جوسا ەتىپ قىرۋ، قالالاردى ورتەۋ، جاقسىلىق بوپ پا؟! — ول كەنەت ويلانا قالدى. قايتادان كوزىندە ءبىر سۇس پايدا بولدى،— جوق، سەن دۇرىس ايتاسىڭ. ول جاقسىلىق. مونعول حاندىعى ءۇشىن جاقسىلىق! مونعول ەرلىگىن الەمگە ايگى ەتەتىن جاقسىلىق!
— ساعان ايتاتىن ءۇشىنشى وسيەتىم،— دەدى باتۋ قايتادان، ەكى كوز ءبىرىن-بىرى شۇقىماسىن دەپ جاراتقان يەم ورتاسىنا مۇرىن قويعان. ال سەن ەكى كوزدى بىرىنە-بىرىن شوقىتىپ قوي. ورۇسۋت سەكىلدى ۇلكەن حالىقتى، ونىڭ قول قۋسىراتىن ادامدارىن، ونعىلارىن بىرىن-بىرىنە قارسى قويا ءبىل. ءبىرىن — ورداعا جاقىندات، ەكىنشىسىن — الىستات.
— سول ءۇشىن سارتاق پەن الەكساندر نيەۆسكييدى اندا ەتتىردىڭ بە؟
— وقيعا بىلاي بولعان. كۇيىك اكەسى ۇگەدەي ولگەننەن كەيىن، ونىڭ تاعىنا وتىرىسىمەن جاتسا-تۇرسا مەنى قۇرتۋدى ويلادى. قول استىندا ءجۇز مىڭنان استام مونعولدىڭ ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەرى بار. مۇنداي جاعدايدا ماعان ورۇسۋت ونعىلارىن وزىمە قاس ەتۋدىڭ كەرەگى جوق ەدى. ەكى جاقپەن بىردەي كۇرەسۋ اركىمگە دە قيىن. ال الەكساندر نيەۆسكيي دە وسىنداي جاعدايدا بولاتىن. ون ءۇشىنشى عاسىردىڭ باسىندا، حريستيان دىنىندەگى ورۇسۋت پەن گرەككە باتىس جاعروپاداعى، كاتوليكتەر كرەسشىل ءدىني اتتانىسقا شىققان. تىشقان، ياعني 1204 جىلى ستامبۋلدى الىپ، لاتىشتار مەن ەستىلەردى وزدەرىنىڭ باسىبايلى قۇلدارىنا اينالدىرعان. سودان كەيىن ورۇسۋتتاردى دا سونداي كۇيگە جەتكىزبەك بولعان. ءبىراق ولاردىڭ العاشقى اتتانىسىنان ەشتەڭە شىقپاعان، تاعى تىشقان، ياعني 1240 جىلى ولاردى الەكساندر نيەۆسكيي نيەۆا وزەنىنىڭ بويىندا كۇيرەتە جەڭگەن. ال، سيىر، ياعني 1241 جىلعى پولشاعا اتتانىسىمىزدا لەگنيسە قالاسىنىڭ تۇبىندە ءبىز دە نەمىس-پولشا رىسارلارىن اياماي جەڭدىك. ءبىراق كۇشتەرى ازايسا دا كاتوليكتەر تاعى قول جيناپ، كەلەسى بارىس جىلى قايتادان ورۇسۋتتارعا قارسى اتتاندى. الەكساندر نيەۆسكيي تاعى ولاردى چۋد كولىنىڭ ۇستىندە وندىرماي كۇيرەتتى. ءبىراق «جىعىلعان كۇرەسكە تويمايدى» دەگەندەي كرەسشىلەر ورۇسۋت جەرىنە قايتادان شابۋىلعا شىقپاق بوپ دايىندالىپ جاتقان. ءبىر جاعىندا ءبىز، ەكىنشى جاعىندا نەمىس رىسارلارىمەن ليۆون وردەنى، مۇنداي جاعدايدا، ارينە، الەكساندر نيەۆسكييگە دە امان قالار جول ىزدەۋگە تۋرا كەلدى. ءبىز بۇل تۇستا ورۇسۋت جەرىن شابۋدى توقتاتىپ، سالىق سالا باستاعانبىز. ال نەمىس رىسارلارى ورۇسۋتتى تەك قۇل ەتۋگە تىرىسقان. مىنە، وسىنداي ەكى وتتىڭ ورتاسىنداعى ۇلى ونعى الەكساندر نيەۆسكيي مەن اندرەيدىڭ اكەسى ۇلى ونعى ياروسلاۆ ءتىل تابىسپاق بوپ قاراقورىمداعى ۇلى حان كۇيىككە بارعان. ءبىراق ياروسلاۆپەن بىرگە بارعان ءبىر بوياردىڭ وسەگىنە سەنىپ كۇيىكتىڭ وگەي شەشەسى تۇراقينا حانىم ياروسلاۆتى ۋ بەرىپ ولتىرتكەن. بۇنى ەستىگەن الەكساندر نيەۆسكيي مەن اندرەي ياروسلاۆوۆيچ بىردەن كۇيىكتەن قول ءۇزىپ، مەنىڭ جاعىما شىقتى. ال ماعان كۇيىكپەن كۇرەسۋگە بۇل وداق وتە كەرەك ەدى. مىنە، وسى تۇستا سەنىڭ اعاڭ سارتاقتى الەكساندرمەن اندا ەتتىم.
— سودان كەيىن سارتاق حريستيان دىنىنە كىردى مە؟ — دەدى.— ەندى ول ولە-ولگەنشە سول دىندە كەتپەك پە؟
— ارينە، ماعان ءدىن دەگەننىڭ ءبارى ءبىر. سوندىقتان دا سارتاق ورۇسۋت دىنىنە كىرە مە، ال ءىنىم بەركە مۇسىلمان بولا ما — ەشقايسىسىنا دا قارسى ەمەسپىن. تەك ءقاۋىپىم بار.
— ول قانداي ءقاۋىپ؟
— حريستيان ءدىنى مەن مۇسىلمان ءدىنىنىڭ اراسىندا كوپىر جوق، بىرىنە-بىرى قارسى ءدىن، ءبىر ءقاۋىپىم مەنەن كەيىن بەركە مەن سارتاق ەكەۋى جاۋلاسىپ كەتىپ جۇرمەسە جارار ەدى. ولاردىڭ جاۋلاسۋلارى وردانى السىرەتەدى. ال وردا السىرەمەۋ ءۇشىن ءبارىنىڭ بىرلىگى كەرەك.
— ول مۇمكىن بە؟ — دەدى ۇلاقشى ءوزىنىڭ كۇماندى ويىن جاسىرا الماي.
— مۇمكىن ەمەس،— دەدى باتۋ، ويتكەنى ءدىن التىن تاقتىڭ ءۋازىرى. ال التىن تاققا ەكەۋىنىڭ بىرەۋى - اق وتىرۋى كەرەك...
— اكە تاعى — سارتاقتىكى عوي.
ۇلاقشىنىڭ بۇل ءسوزى باتۋعا ۇناماي قالدى. «مەن ولمەي جاتىپ، اكەسىنىڭ تاعىن اعاسىنا بەرگەنى قالاي». سويتسە دە باتۋ ءوزىنىڭ كۇنىنىڭ تايانعانىن ەسكە الىپ، ودان ءارى رەنجىمەدى.
— يا، جول سارتاقتىكى،— دەدى ول باياۋ.— موڭكە ءتىرى تۇرسا التىن وردا تاعىنا سونى عانا بەكىتەر. ۇلى حان تاعىنا ءبىز ونى بوسقا وتىرعىزباساق كەرەك-تى.
ءبىراق حان تاعىنا وتىرۋ بار دا، وتىرا الۋ بار. شىڭعىس حان اتامىز ەكى ميلليوننان سول اسقان مونعولمەن بۇكىل الەمدى باعىندىرام دەگەندە ءۇش نارسەگە سەنگەن. ءبىرىنشىسى — مىڭ قول — مىڭ رۋ مونعولدى بىرىكتىرە الاتىنىنا، جاۋلاپ الاتىن ەلدەرىنىڭ بىرىكپەيتىنىنە، ەكىنشىسى — مونعول جاۋىنگەرلەرىنىڭ مىقتىلىعىنا، ەرجۇرەكتىگىنە، تاباندىلىعىنا، ءۇشىنشىسى — بوتەن ەلدەردى توناپ العان مول بايلىعىنا سەنگەن. سول بايلىقتى جاڭا ەلدەردى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن تەمىر ءتارتىپتى جانە تاجىريبەلى اسكەرلەر قۇراتىنىنا شەك كەلتىرمەگەن. ال وسى كۇنگە دەيىن كوپ ەلدەن سانى از مونعولدىڭ، ءۇندىستان مەن شامدى جانە اراب تۇبەگىنەن بوتەن بۇكىل ازيانى، شىعىس جاعروپانىڭ جارتىسىن جاۋلاپ العانىنا دوسىمىز دا، قاسىمىز دا تاڭ قالادى، ءبىزدىڭ بايلىعىمىز سەبەپكەر بولدى دەيدى، سونداي-اق جەڭىسىمىزدى سوعىس جۇرگىزۋ ادىستەرىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىنەن، ارتىقشىلىعىنان، جاڭالىعىمەن دەۋشىلەر دە بار. ال ءۇشىنشى بىرەۋلەرى شىڭعىس حان ورناتقان ءتارتىپتىڭ، اسكەري ءتارتىپتىڭ قاتتىلىعىنان كورەدى. بۇنىڭ ءبارى دۇرىس. وسىنىڭ ءبارى بولماسا، بىقىعان ەر جۇرەك حالقى بار ورۇسۋت جۇرتىمەن، سونداي كەۋدەسىن وققا توسقان قىپشاق بولعاردى مونعول جەڭە الار ما ەدى؟ ارينە، جەڭە الماس ەدى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ جەڭىسىمىزدىڭ باستى سەبەبى — ءبىز شاباتىن ەلدەردىڭ مۇنداي سوعىسقا دايىن ەمەس ەكەندىگىندە ەدى. ءبىز شىڭعىس حانعا — ءبىر ادامعا باعىنعان ەل ەدىك. ال وزگەلەر قانشالىقتى قالىپتاسقان پاتشالىقتار ەدى دەسەك تە، تۇتقيىلدان تيگەن جاۋعا ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ الاۋىزدىعى كۇشتەرىن شوعىرلاندىرۋعا جول بەرمەدى. سوندىقتان دا جۇتۋعا كەلە جاتقان التى باستى ايداھار ءتارىزدى مونعول اسكەرلەرىنىڭ الدىندا وزگەلەر كوجەكتەي قالتىرادى...
— ورۇسۋتتار مەن قىپشاق، بولعارلاردى بۇلاي دەۋ قيىن بولار... ولار بىزدەرمەن جان اياسپاي سوعىسىپتى عوي.
— ونى سەن قايدان بىلەسىڭ؟ .
— قارتتار وسىلاي دەيدى. وتكەن زاماندى ءبىلۋ ايىپتى ما؟
— ارينە، ايىپ ەمەس. اتا-باباڭنىڭ قاھارلى شەجىرەسىن، ءبىلۋ كەرەك-تى. اعاش جوعارى وسكەن سايىن تامىرى تومەنگە كەتە تۇسەدى. سونداي-اق حان ۇرپاعى ورداسىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان سايىن، بابالارىنىڭ وتكەن كۇنىنە تەرەڭدەي بەرۋى ابزال. اقىلدى مۇراگەر ۇلىسىنىڭ وتكەنىمەن كەلەشەگىن سالىستىرىپ، ورداسىنىڭ قازىرگىسىن كۇشەيتەدى.— باتۋ ءسال توقتاي قالدى دا قايتادان سويلەدى.— ءيا، ورۇسۋت، قىپشاق، بولعارلاردى بىلاي قويعاندا گرۋزيندەردى ايتسايشى! ءبارى دە ەر حالىقتار. ال قىپشاقتاردىڭ جاۋ جۇرەكتىگى اتام زاماننان بەلگىلى. ءبىراق، سولاردىڭ ءبارىن ءبىز جەڭدىك. قالاي؟ حالىقتىڭ قۇر باتىرلىعى ءالى ول جاۋ جەڭە المايتىن كۇش ەمەس. وعان قارسى ايلا، قۋلىق-سۇمدىق بار. ەڭ الدىمەن سول ەرلىكتى باسقارا ءبىلۋ كەرەك. مىسالعا گرۋزيندەردى الايىق. بۇلار بىزدەردەن بىرنەشە ءجۇز جىل بۇرىن ىرگە تەپكەن، وردا قۇرعان ەل ەكەن. جاعاتاي اسكەرى كەلمەستەن ءجۇز جىل بۇرىن وسى ەلدىڭ ۇلى پاتشاسىنىڭ ءبىرى گرۋزيندەردىڭ ءوزى داۆيد قۇرىلىسشى دەپ اتاعان ايگىلى امىرشىلەرى قىپشاقتاردىڭ اتاقتى حانى كۇنچەكتىڭ قىزى تۇران-توقتارعا ۇيلەنىپتى. سودان ەكى ەل اراسى وتە تاتۋ بوپ، كۇنچەك داۆيد قۇرلىسشىعا ءتورت تۋمەن اسكەر بەرىپتى. داۆيد پاتشا گرۋزيندەرىن قوسىپ، ورداسىن قورعايتىن تۇراقتى ۇلكەن اسكەر قۇرىپتى. سول اسكەرىنىڭ ارقاسىندا داۆيد پاتشا قۇر عانا ەلىن قورعاپ قويماي، ءوزى اتتانىسقا شىعىپ، جەرىن باسىپ العان سۇلجىقتاردى دا جەڭگەن. وسى پاتشا كاۆكاز تاۋلارى اراسىن شىڭ-قۇزداردى قاشاپ، وسمان تۇرىكتەرىمەن شەكارالاس جەرىنە ۆارزيا دەگەن تاس شاھار سالعان. «سول شاھاردىڭ كىرەر قاقپاسىنىڭ الدىندا الگى پاتشانىڭ گەورگيي دەگەن بالاسىمەن، ونىڭ قىزى — «جولبارىس تەرىسىن جامىلعان باتىر» داستانىنداعى پاتشا - قىز تاماردىڭ تاستان قاشالعان بوياۋلى سۋرەتتەرى تۇر» دەپ كەلگەن انا جىلى ءبىزدىڭ جىگىتتەر. جۇرت گەورگييمەن تاماردىڭ كيگەن كيىمىنە، ءتۇر، بەينەسىنە قاراساڭ ءسوز جوق ولاردىڭ قىپشاقتارمەن جاقىندىقتارى بار ەكەنى انىق دەگەن الگى جىگىتتەر. راس پا، جوق پا، بۇل ماعان بەيمالىم دۇنيە.
ءبىراق، گرۋزيندەردىڭ قىپشاقتارمەن ەرتە كەزدەن دوستاسقاندارى حاق. ال ءبىز ولاردىڭ سول دوستىقتارىن دا بۇزا بىلدىك. سونداي-اق، حەرمان كيبە توڭىرەگىندەگى ورۇسۋت ونعىلارىنىڭ دا باستارىن بىرىكتىرمەدىك. وسىمەن بايلانىستى مەنىڭ ساعان ايتاتىن ءۇشىنشى اقىلىم — باعىنىشتى، نە شاباتىن ەلىڭنىڭ ءال-قۋاتىن، كوڭىل كۇيلەرىن ءبىلىپ وتىر. باستارىن بىرىكتىرمەۋگە تىرىس. ال باستارىن بىرىكتىرمەۋ ءۇشىن قولىڭنان كەلەتىن قانداي شاراڭ بولسا اياما، قولدان، مىنە، سوندىقتان سارتاق پەن الەكساندر نيەۆسكييدىڭ اندا بولۋىن قوشتادىم. الەكساندر نيەۆسكييدىڭ جاۋ ەكەنىن بىلگەن سوڭ، بۇدان باسقا ايلا قالمادى.
— ال الەكساندر نيەۆسكيي بۇعان قالاي قارادى؟
— قانى ءبىر ورۇسۋت جۇرتىن شاۋىپ جاتقان مونعولداردى كىم وزىنە دوس سانايدى دەيسىڭ؟ جاڭا عانا ايتتىم عوي، ول امالسىزدان سارتاقپەن اندا بولدى دەپ. مەن دە بىزگە ءتيىمدى بولعان سوڭ ۇعىلىما رۇقسات ەتتىم. الەكساندر نيەۆسكيي مەن سارتاقتىڭ دوستىعى ءورت كەلە جاتقاندا بىرگە قاشقان قاسقىر مەن قابلان ءتارىزدى، ءورت ءقاۋپى جوعالسا-اق ءبىرىنىڭ ءبىرى تاماعىنان الا تۇسۋگە بار. جوق، كەيبىر ورۇسۋت ونعىلارىنىڭ بىزگە جاقىنداسۋلارىن دوستىقتان دەپ ويلاعان ادام — اقىماق ادام. ويتكەنى، كىم-كىمگە دە اركىمنىڭ تۋعان جەرىنەن، وسكەن مەكەنىنەن قىمبات نە بار؟! ءتىپتى، الدەنەگە بولا تالاسىپ قالساڭ دا، سەزىم-تۇيسىگىنىڭ، نامىسىڭ ءبىر بولعان سوڭ، ءبىرىڭنىڭ قولىندى ءبىرىڭ شاۋىپ تاستاي المايسىڭ. ال، ەلى ءۇشىن جانىن ايدا ەتۋگە كەلگەندە — ورۇسۋت جۇرتىمەن تەڭەلەر ەل ءسىرا دا جەر بەتىندە جوق. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىزدىڭ جۇگەنسىز كەتكەن وزبىرلىعىمىزعا ولاردىڭ ەڭبەكتەگەن جاسىنان، ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن كەك الماي تىنبايتىن ەرجۇرەكتىگى مەن قادالعان جەرىنەن يمانىڭدى كوزگە كورسەتەتىن وجەتتىگى توسقاۋىل قوياما دەپ تە كۇدىكتەنەم. ءاربىر ورۇسۋتتى كورگەن سايىن وسىنداي وي مەڭدەي بەرەدى. ال ازىرگە وزىمىزگە قاستىق ويلاماسا بولدى دا دەپ توقتام جاساپ وتىرمىن. مىنەكي، مەن ساعان ءۇش ءتۇرلى اقىل ايتتىم. ءبىرى — باباڭ شىڭعىس حاننان قالعان ونەگە. ەكىنشىسى — اتاڭ جوشى حان قولدانعان ءتاسىل. ءۇشىنشىسى — مىنا مەنىڭ، اكەڭ باتۋ حاننىڭ بۇگىنگى ارەكەتى. وسى ۇشەۋىمىزدىڭ ىستەگەندەرىمىزدى ىستەسەڭدەر — التىن ورداندى قۇلاتپايسىڭدار.
باتۋ قاتەلەسكەن ەدى، التىن وردا ءتارىزدى، وزبىرشىل، قياناتشىل، قۇر سويىل مەن قامشىنىڭ كۇشىمەن مەملەكەت قۇرىپ، ءوزى ونىڭ جانازاسىن كۇنى بۇرىن وقىعان-دى. مۇنداي حالىق قوشتاماعان، تەك ۋاقىتشا اسكەري ۇستەمدىگىنە سەنگەن، قوعامدىق وندىرگىش كۇشى وركەندەي المايتىن حاندىقتىڭ ءومىرى ۇزاق بولماسا كەرەك-تى. باتۋ، شىنىن ايتساق، شالا-جانسار بالا تۋدىرعان ەدى...
كۇن باتۋعا اينالعان. ۇلاقشى كەتىپ قالعان. باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسىنە شومىلعان باتۋ حان انادايدان قىزىل قانعا مالىنىپ جاتقانداي، ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. الىپ قىران ءالى كوك بەتىندە قالىقتاپ ءجۇر. باتۋدىڭ ورداسىنا قايتاتىن، قىراننىڭ ۇياسىنا قاراي ۇشاتىن كەزدەرى الدەقاشان بولعان. ءبىراق بۇگىن بۇلار ءبىر-بىرىنىڭ اڭىزىن اڭدىپ قالعان. ەكەۋى دە كەزدەسەر شاقتارىنىڭ تاياعانىن سەزگەندەي.
سوندىقتان دا حان باتۋ تاپجىلماي وتىر ما؟
قىران الدە اش پا، الدە ۇياسىنداعى سارى اۋىز بالاپاندارىنا كۇنى بويى ەشتەڭە اپارا الماعانىنان با، باتۋ حاننان بىردەمە دامەتكەندەي. ول كەتپەي، بۇل دا كەتەتىن ەمەس. تەك كەرەگە قاناتىن اندا-ساندا ءبىر سەرمەپ تومەندەي تۇسەدى.
قىراننىڭ وزىنە جاقىنداپ كەلە جاتقانىن كوزى كورمەسە دە، باتۋ حاننىڭ جۇرەگى سەزدى. وزىنە تاياي تۇسكەن اجالدىڭ قانجار تىرناقتارى ارقاسىنا كىرش-كىرش قادالىپ جاتقانداي دەنەسى تۇرشىگىپ ول ءبىر ءسات ەڭكەيىپ تە قالدى. بۇنىسى نەسى، العالى كەلە جاتقان اجالدان قورىققانى ما؟ وزىنە سىلتەگەن الداسپاننان ءمىز باقپايتىن تاس جۇرەك باتۋ حاندى جالعىز قارا قۇستىڭ سۇسى جەڭىپ، راسىمەن قورقىپ كەتكەنى مە؟ جوق، باتۋ حان قىران قانداي، العىر بولسا دا ودان قورىقپايدى. توسەكتە، كۇننەن-كۇنگە سەمىپ، ءۇنسىز جاتا بەرگەنشە، ول كەكتەسكەن جاۋىمەن بەتپە-بەت ايقاسىپ ولۋگە بار! ءتىپتى سولاي ولۋگە قۇمار!
قىران «ءبارىبىر سەنىڭ قولىڭنان ەشتەڭە كەلمەيدى» دەپ مازاقتاعانداي باتۋدىڭ ءدال توبەسىنەن قاناتىمەن سيپاي ءبىر ءوتتى.
حان باسىن كوتەردى. كەنەت كەبىندەي بەتى اپپاق بولا قالدى. قارا بۇركىتتىڭ ءبىر اياعىنداعى جىبەك باۋلى التىن بالداقتى كوزى شالىپ ۇلگىردى.
قۇستى ەندى تانىدى.
بۇل بالاپانىنان ءوزى وسىرگەن، سان مارتەبە قاسقىر العان قىرانى ەكەن.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن باتۋ وسى قىرانىمەن قانسوناردا، كوپتەن بەرى الدىرماي جۇرگەن، شاتقال اراسىنان بىردە كوزى شالىپ قالعان كوكجال قاسقىردى اۋلاۋعا شىققان. مالعا شاۋىپ، جولاۋشىنى تالاپ حاننىڭ ابدەن شىمبايىنا تيگەن قاسقىر شاتقال ەرنەۋىنەن ءبىر رەت قىلت ەتكەن. باتۋ توماعاسىن سىپىرىپ، بۇركىتىن ۇشىرىپ جىبەرگەن. ءبىر نوكەرى داۋىلپازدى بىر-ەكى مارتەبە قاعىپ تا قالعان.
اۋزىمەن قۇس تىستەيتىن جۇيرىگىمەن قاسقىر كورىنگەن تۇسقا باتۋ دا شاپقىلاپ جەتكەن. بۇركىت قاسقىردى الىپ تا ۇلگىرگەن ەكەن.
ءبىراق كوپتەن بەرى ىلە الماي جۇرگەن قىران، قۇسبەگىنىڭ كەلۋىن كۇتپەي، قاسقىردىڭ پارا-پاراسىن شىعارىپ جىبەرىپ، قانىن سورعالاتىپ ىستىق جۇرەگىن جەپ تە ۇلگەرىپتى. ءقازىر تەك ۇستىندە توياتتاپ وتىر ەكەن.
وشتەسكەن جاۋىنىڭ جۇرەگىنە ءوز قولىمەن قانجارىن سالا الماعانىنا ىزالانعان باتۋ اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، قاسقىر ۇستىندە قونىپ وتىرعان بۇركىتتى توبىلعى ساپتى قامشىسىمەن تارتىپ - تارتىپ جىبەرگەن.
قاندى كوز قىران شاڭق ەتىپ الابۇرتىپ، كوككە سامعاي جونەلگەن.
قىران سودان قايتىپ ورالماعان.
...ول ەندى باتۋدىڭ توبەسىنەن ءبىر سيپاپ ءوتىپ كوك اسپانعا سامعاي بەردى.
«قاستاسقان دوسىڭنان جامان جاۋ جوق،— دەپ ويلادى باتۋ.— شىركىن-اي، دوسىڭمەن دوس بول، قاسىڭمەن قاس بول. دوسپەن قاستاسپا، قاسپەنەن دوستاسپا» دەپ ۇلاقشىعا ايتا الماي قالدىم-اۋ».
سويتكەنشە قىران قاناتىن جيناپ الىپ، تومەن قاراي قۇلادى.
باتۋ اق بەرەنىن ءبىر-اق سىلتەپ ۇلگىردى. ەكىنشى سىلتەۋگە ءالى جەتپەدى.
ءبىر قاناتى قيىلىپ تۇسكەن الىپ بۇركىت ساڭق ەتىپ بارىپ اناداي جەرگە قۇلادى.
جالعىز قاناتىمەن بىر-ەكى رەت جەردى سابالاپ كوزدەرى قىپ-قىزىل بوپ باتۋعا قاراپ تىنا قالدى.
ەكى قاندى كوز كەزدەستى.
اق بەرەنىن كەكتەسكەن دوسىنىڭ كەۋدەسىنە سالىپ، ءوشىن الۋعا باتۋدىڭ كۇشى جەتپەدى.
كەنەت تالماۋسىراپ ەسى اۋىپ كەتتى.
ءازيا مەن جاعروپانىڭ تەڭ جارتىسىن تىتىركەنتكەن ايبارلى حان ەرتەڭىنە دۇنيە سالدى. دوسى جىلادى، دۇشپانى قۋاندى. تەك، حانسىڭ با، قاراسىڭ با،— ءبارىنىڭ بىردەي اقىرعى توسەگى مەڭىرەۋ قارا جەر تاس قۇشاعىن اشا بەردى.
شىڭعىس ۇرپاعى قاي ءدىننىڭ ىقپالىندا بولسا دا مونعولداردىڭ داستۇرىنە قىلاۋ تۇسىرمەگەن. بۇل جاعىنان، اسىرەسە جاعاتاي مەن كۇيىك ەرەكشە ورىن العان. وسى ەكى حاننىڭ كەزىندە «ەگەر مۇسىلمان اعىپ جاتقان سۋمەن دارەت السا، سول اعىپ جاتقان سۋعا تۇنشىقتىرىلىپ ءولتىرىلسىن، ال ەگەر مالدى باۋىزداپ جەيتىن بولسا، سول ادامنىڭ ءوزى باۋىزدالسىن!» دەگەن زاڭ دا شىققان.
سونداي-اق قاي دالادا ولمەسىن، مونعول حاندارى اتا-باباسى تۋعان، وسىپ-ونگەن جەرىنە قويىلۋعا ءتيىستى. اسىرەسە، بۇل ءتارتىپ، بوتەن ەلدەردى جاۋلاپ العان شىڭعىس ۇرپاقتارىندا قاتتى ساقتالىپ كەلگەن. وسى ءداستۇر باتۋعا دا قولدانىلۋعا ءتيىستى ەدى. ءبىراق قاراقورىم مەن ساراي اراسى تىم شالعاي، و جاققا اپارۋعا ەش ولىك شىداي المايتىن بولعاندىقتان، قاراقورىمعا باتۋدىڭ تەك تابىتىن اپاراتىن بولدى. سول ءۇشىن ەكى تابىت ىستەلدى. بىرەۋىن ىلعي قارا جىلقى مىنگەن، قارا كيىنگەن ەكى ءجۇز جاۋىنگەر، ىشىنە باتۋدىڭ قىمباتتى قارۋ-جاراعىن سالىپ، مونعولداردىڭ ۇلى دالاسىنا قاراي بەتتەدى. ال ەكىنشى تابىتپەن باتۋدىڭ ءوزىن جەرلەدى. مونعول ءداستۇرى بويىنشا كىلەڭ كوك كيىنگەن بەكزادالار، ءىشىن التىنمەن قاپتاعان تۇتاس ەمەننەن ىستەلگەن تابىتقا سالىنعان باتۋدىڭ دەنەسىن، تىرىسىندە اسىنعان قىمباتتى الداسپان، قانجارلارى مەن توراسۇن - شاراپ، قىمىز ىشكەن التىن، كۇمىس ىدىستارىمەن بىرگە، بىرەۋ بولماسا بىرەۋى قابىرىنە سالىنعان قازىنا - مۇلكىنە قىزىعىپ، نە تىرىسىندە ءجابىر كورگەن قاستارى ءولى دەنەسىن بالاعاتتاپ جۇرمەسىن دەپ ەدىل جاعاسىنداعى قالىڭ توعايلى توبەگە قويدى. تاعى دا مونعول ءتارتىبى بويىنشا ۇستىنە مازار، نە كۇمبەزدى ساراي ورناتقان جوق. تەك ءقابىر ۇستىنە جاس تالدار ەگىلدى. بىر-ەكى جىلدان كەيىن بۇل تالدار بويلاي ءوسىپ، ورمانعا قوسىلىپ كەتتى. كەشەگى ايگىلى حاننىڭ بەيىتى ەندى قاستارى تۇگىل دوستارى دا تابا المايتىن قالىڭ توعايدىڭ اراسىنداعى بەلگىسىز جەرگە اينالىپ، ءبىر جولاتا جوق بولدى. دەمەك، وسى كۇيگە جەتكەنشە بۇل ورمانعا ەشكىمدى كىرگىزبەيتىن ارناۋلى قول — تولەڭگىت جاساعى تۇردى.
ال سارتاق اكەسىنىڭ ولگەنىن ىرعىز وزەنىنىڭ بويىنا جەتكەندە ەستىدى. جاساعىنداعى قوياققا حريستيان عۇرپى بويىنشا جانازاسىن شىعارتىپ، كەيىن قايتپاي قاراقورىمعا قاراي جۇرە بەردى.
مۇندا كەلگەننەن كەيىن مونعول دالاسىنىڭ ۇلى حانى موڭكە، اكەسىنىڭ ولگەنىنە قاراماي، بولايىن دەپ جاتقان قۇرىلتايعا جەتكەنىنە وتە ريزا بوپ، بۇدان مەملەكەت ءىسىن بيلەيتىن شىن قايراتكەر شىعادى ەكەن دەپ سارتاقتى التىن وردانىڭ حانى ەتىپ بەكىتتى. سوناۋ شىعىستان باتىسقا دەيىن سوزىلىپ جاتقان التىن وردانىڭ جەرى از بولعانداي، جەرىنە تاعى جەر قوسىپ بەردى.
ەكىنشى تاراۋ
سارتاق التىن وردا حانى بولىپ تاعايىندالعان قويان، ياعني 1255 جىلدىڭ قىسىن شاھارىنداعى حان سارايىندا وتكىزدى. حان ورداسىنا تىكەلەي قارايتىن نەگىزگى جۇرتتاردىڭ ەڭ كوبى — قىپشاق، بولعار، تەرىسكەي كاۆكاز، ساكسين، قىرىم ەلدەرى مەن حورەزم حاندىعى. بىرەۋلەرىندە بۇل جىلدارى تىنىشتىق بوپ، ال ەكىنشىسى، قىسقى كەزدە بايلانىسۋعا تىم الىس جاتقاندىقتان،— سارتاق كۇز تۇسە - اق، وزگە ىستەرىن بىلاي قويىپ، ءدىني ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانعان. جانە ىرگەلەس وتىرعان ورۇسۋت كنيازدەرىمەن قارىم-قاتىناستارىن نىعايتۋ جۇمىسىنا كىرىسكەن.
تاۋىق، ياعني 1249 جىلى ايگىلى كنياز الەكساندر نيەۆسكييمەن اندا بولعاننان بەرى سارتاق حريستيان ءدىنىن ەسىنەن تاستاعان ەمەس. ويتكەنى، شەشەسى دە ءناسىراني دىنىندەگى كەرەي رۋىنان شىققان ەدى. جانە جاستاي تاربيەلەۋشىلەرى دە وسى ءدىننىڭ ادامدارىنان بولاتىن. سول سەبەپتەن دە قاراماعىنداعى وردا ادامدارىن دا وعان ەنگىزبەك بوپ، لەگنيسەدا تۇتقىنعا تۇسكەن نەمىس شەبەرى گوسسەتكە، بارىس، ياعني 1254 جىلى سۋمەركەنت شاھارى تۇرعان ارالدىڭ قارسى جاعىنان، ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى باتىس ساعاسىنا شىركەۋ سالدىرىپ العان. ال سارتاقتىڭ ءوز ورداسى ەدىل مەن تاڭ وزەنىنىڭ ورتاسىنداعى دالادا، ەدىلدەن ءۇش كۇندىك قىپشاق جەرىندە بولاتىن. قىپشاق ەلىنە كەلسەك، بۇل ەل مۇسىلمان قاۋىمىنا جاتاتىن. سوندىقتان شىركەۋگە جۇرت اعىلىپ بارا قويماعان. بىرەن-ساران حان ۇرپاقتارى عانا شوقىنعان. بالاسىنىڭ بۇل قىلىقتارىنان حاباردار باتۋ — وعان قوي دەمەگەن. ءبىر رەتتە بالاسى اندا بولعان الەكساندر نيەۆسكييدىڭ ەلىنىڭ كەلەشەگى كۇشتى، ۇلكەن جۇرت، ءتۇبى بۇدان دا كۇشەيىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنگەن حان، سارتاقتىڭ بۇل دىنگە كىرگەنىن جەك كورمەگەن. ال شىندىعىندا، سارتاقتىڭ شوقىندى دەگەن قۇر اتى ەدى. وزگە جۇرتتى شوقىنۋعا ۇگىتتەمەگەن، ءوزى حريستيان ءدىنىن تاپجىلتپاي ۇستايتىن كىسى بوپ تا كەتپەگەن. اتا-باباسى باقسى-بالگەردى، شامانداردى عانا ءتاڭىر تۇتقان مونعولدىڭ ات ۇستىندە وسكەن جىگىتىنە تولىپ جاتقان اۋىر ەرەجەلەرى بار دىنگە بىردەن تىزە بۇگۋ قيىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە سارتاقتىڭ حريستيان دىنىنە مۇلدەم بەرىلىپ كەتپەۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ ول وتىزعا جەتكەنشە التى قاتىن العان. ەكەۋى مونعول رۋلارىنان، ۇشەۋى قىپشاقتان، بىرەۋى الان قىزىنان بولاتىن. التاۋى دا بالا تاپقان. ءبىراق بىرەۋى دە تۇرماعان. وردا ماڭىنداعى مۇسىلماندار «ايەلدەرىنىڭ ۇشەۋى مۇسىلمان، ەكەۋى بۋددا دىنىندە، ءوزى حريستيان دىنىنە كىرىپ شوقىندى. سوندىقتان بۇنى قارعىس اتتى. اكەسى مەن شەشەسى ەكى دىندە بولسا، ونداي ادامداردىڭ بالاسى تۇرمايدى ەكەن. ەكى تۇيە سۇيكەنسە، ورتاسىندا شىبىن ولەدى، حريستيان مەن بۋددا قۇدايلارى مۇسىلمان قۇدايىمەن بالاعا تالاسقاندا، قۇدايلاردىڭ بىرەۋىنىڭ بولماسا بىرەۋىنىڭ كارى ءتيىپ، ءسابي ولەدى ەكەن» دەپ وسەك تاراتقان. بۇل وسەك سارتاققا جەتكەن. وسىلاردىڭ ايتىپ جۇرگەنى راس شىعار، كەلەسى ايەلىم حريستيان دىنىنە تابىناتىن بولسىن دەپ جەتىنشى قاتىن الماق بولعان. انداسى الەكساندر نيەۆسكييدىڭ قالاسىنا قوناققا بارىپ جۇرگەنىندە كنياز ۇرپاعىنان شىققان ناتاليا دەگەن ون التى جاسار قىزدى كورگەن. قىز بولعاندا قانداي! قىپشاقتار ايتقانداي «ءوزى — شەكەر، ءوزى — بال، ءوزى — قايىڭ، ءوزى — تال»، جۇمىرتقاداي ءاپپاق، ۋىلجىپ تۇرعان پەرىشتە. قىزدى ءبىر كورگەننەن قۇمارتا تۇسكەن. قىزدىڭ اكە-شەشەسى دە كونگەن. ىشتەي ۇناتپاعانمەن دە اتاقتى التىن وردا حانىنىڭ بالاسىنا قىزىمدى بەرمەيمىن دەۋگە ولاردىڭ اۋىزدارى بارماعان، قورىققان. مىنە، پالە ءدال وسى تۇستا باستالدى. ءوزى حريستيان بولعاندىقتان نەكەسىن شىركەۋدە قيۋعا ءتيىستى ەكەن. ال نوۆگورود ەپيسكوپى يوان، بۇلاردىڭ نەكەسىن قيماي قويعان. «حان بالاسى، سەنىڭ بۇل ارەكەتىڭ بىزگە ۇنايدى دەگەن ول. التىن وردانىڭ بولاشاق تىرەگى، سارتاق افەندى، سەن بىزگە قىمباتسىڭ، ءبىراق سەنەن دە بىزگە حريستيان ءدىنى قىمبات. ال ول ءدىننىڭ ەرەجەسى بويىنشا ءار حريستيان ءبىر-اق ايەل الۋعا ءتيىستى. ال ناتاليا قىزدى العىڭ كەلسە، اناۋ التى قاتىنىڭدى تاستا، تالاق ەت. سوندا عانا نەكەلەرىڭدى قيامىن» دەگەن. يوان ەپيسكوپتى جالىنىپ تا، قورقىتىپ تا كوردى. ۇستىنە تورقا ىشىك جاۋىپ، استىنا كۇمىس ەر-توقىمدى جورعا دا مىنگىزىپ، ۋىستاپ التىن تەڭگە دە بەرىپ، جىبىتپەكشى دە بولدى. ەپيسكوپ «بۇل بەرگەندەرىڭ شىركەۋگە دەگەن ءپىتىرىڭ شىعار» دەپ ءبارىن دە الدى، «ءبىراق التى قاتىندى تاستاماي، نەكەلەرىڭدى قيسام، مەنى قۇدايدىڭ قارعىسى اتادى» دەپ كونبەي قويدى.
بۇرىنعى قاتىندارىن تاستاۋعا سارتاقتىڭ باتىلى بارمادى. حان بالاسىمىن دەسە دە، التىن وردانىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ تۇرعان قىرىق ۋىعىنىڭ التاۋىنا اينالعان ايەلدەرىنىڭ، اكە - اعالارىنىڭ كارىنەن سەسكەندى. ءوز اكەسى كوتەرگەن شاڭىراقتى بوساڭداتقىسى كەلمەدى. ال ناتاليا قىز بولسا، حان بالاسىنىڭ جانىن ورتەپ اكەتىپ بارا جاتتى. ابدەن قينالعان سارتاق دىمى قۇرىپ ورداسىندا ءوزىنىڭ حاتشىلىق قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن، ءناسىراني دىنىندەگى مۇلازيم رۋمدىق قوياققا جابىستى.
— حريستيان ءدىنىن شىعارعان اۋليەلەر تەك ءبىر قاتىنمەن عانا ومىرلەرىن وتكىزىپ پە؟ — دەدى.— تىلگە تيەك ەتەتىن بىردەمەلەر تاۋىپ كورسەيشى.
— ءيا، ول اۋليەلەر سولاي وتكەن. جانە ءوز دىندەرىن ۇستاعان اۋلەتتەرىنە، ايەلدەرى ولمەي، نە تالاق ەتىپ تاستاماي، ەكىنشى قاتىن الۋعا رۇقسات بەرمەگەن،— دەگەن قوياق.— ءبىراق حريستيان دىنىندەگى پاتشالار... الدە ءسىز كۇيىك حاننىڭ ورداسىندا بولعان مۇسىلمان يشاندارى مەن حريستيان پوپتارىنىڭ ايتىس سوزدەرىن ەستىمەپ پە ەدىڭىز؟..
— جوق، ەستىگەم جوق...
— بۇل ايتىس كۇيىكتىڭ سەنىڭ اكەڭ باتۋمەن كەزدەسەر ساپارىنا شىعار الدىندا بولعان...
— كۇيىك حاننىڭ ولەر ساپارىن ايتاسىڭ با؟..
— ءيا،— دەيدى قوياق.— سول ايتىستىڭ انىعىن مەن كەشە عانا ءبىلدىم. قاراقورىمداعى رۋمدىق دوسىم جازىپ جىبەرىپتى.
— ءيا، ايتىس قالاي ءوتىپتى؟
وقيعا بىلاي بولعان.
حريستيان تاربيەسىن العان كۇيىك ءىسلام دىنىنە قارسى ءبىرتالاي ارەكەتتەر ىستەگەن. سول ارەكەتتىڭ ءبىرى وسى ايتىس ەدى. بۇل كەزدە كۇيىك ساماركاند شاھارىنا كەلىپ جاتقان. ايتىسقا مۇسىلمان قاۋىمىنا وتە ءقادىرى بار نۋريددين حارازمي يمام شاقىرىلعان. ايتىسقا كۇيىكتىڭ ءوزى قاتىناسقان. تالاس بىردەن مىنا سۇراقتان باستالعان.
حريستياندار: — مۇحامەد پايعامبار قانداي ادام بولعانىن ايتىپ بەرىڭىز؟
يمان: — مۇحامەد دۇنيەگە اللا-تاعالانىڭ ەڭ سوڭعى جىبەرگەن پايعامبارى. اۋليەلەردىڭ كوسەمى. مۇحامەدتىڭ قاسيەتىنە باس يگەن مۇسا پايعامبار «و، اللا-تاعالا، مەنى مۇحامەدتىڭ ۇمبەتىنە قوسا كور» دەسە، ال يسا پايعامبار: «مەنەن كەيىن كەلەتىن اۋليەدەن، قۇداي تاعالا، شارافاتىندى اياما. ونىڭ اتى اقمەت بولادى» دەگەن،— دەپ جاۋاپ بەرەدى.
حريستياندار: — كىم دە كىم رۋحاني تازا ءومىر سۇرسە، يسا پايعامبار ءتارىزدى، ايەل زاتىنا قۇمارلىقتان اۋلاق بولسا، سونداي ادامدى اۋليە دەۋگە بولادى. ال مۇحامەد پايعامباردىڭ توعىز ايەلى، تولىپ جاتقان بالاسى بولعان. بۇنى قالاي تۇسىندىرەسىز؟ — دەگەن.
يمام: — ال ءداۋىت پايعامباردىڭ توقسان توعىز ايەلى، سۇلەيمەن پايعامباردىڭ نەكەلەسكەن ءۇش ءجۇز الپىس قاتىنى، نەكەلەسپەگەن اماناتقا العان مىڭ ايەلى بولعان. مۇنى قالاي دەيسىزدەر؟ — دەگەن يمام سۇراققا سۇراق قويىپ.
حريستياندار: — جوق، ولار پايعامبارلار ەمەس، پاتشالار،— دەپ سىلتاۋ تاپقان.
بۇل جاعىنان جەڭە الماعان حريستياندار كۇيىككە ەندى يمامعا مۇحامەد پايعامباردىڭ بارلىق ەرەجەسى بويىنشا ناماز وقىپ شىعۋىن بۇيىرۋدى وتىنەدى. حان بۇيىرادى. نۋريددين حارازمي يمام وسى سارايدا تۇرعان ءبىر مۇسىلمان قارتتى قاسىنا شاقىرىپ، ەكەۋى ناماز وقۋعا كىرىسەدى. حريستياندار نامازدى ولارعا دۇرىس وقىتپايدى. بىرەسە ارت جاقتارىنان شىمشيدى، بىرەسە باستارىن جاينامازعا تيگىزىپ ەڭكەيەتىن شاقتارىندا، جەلكەلەرىنەن يتەرىپ ماڭدايلارىمەن جەر سوقتىرادى. ايتەۋىر بىلگەندەرىن ىستەيدى. ءبىراق مۇحامەد پايعامباردىڭ وسيەتى بويىنشا «نامازدارىن بولسە، كۇناعا قالاتىنىن» بىلەتىن ەكى مۇسىلمان بۇعان قاراماي، ەڭ سوڭعى سۇرەلەرىن وقىپ نامازدارىن بىتىرەدى. سوسىن حانعا ءتاجىم ەتەدى دە ءوز جايلارىنا كەتەدى.
ەرتەڭىنە تاڭ اتا كۇيىك ءجۇز مىڭ قولمەن باتۋعا قارسى قىپشاق جەرىنە اتتانادى. ءبىراق ءۇش كۇن وتپەي ورانعۇت وزەنىنىڭ جوعارعى تۇسىنا جەتكەن كەزدە كۇيىك كەنەت قان قۇسىپ دۇنيە سالادى. مۇسىلمان قاۋىمى: «ءىسلام ءدىنىن كەلەمەج ەتكىزگەنى ءۇشىن كۇيىكتى مۇحامەد پايعامباردىڭ ارۋاعى اتتى» دەپ شۋلادى. مۇسىلمان قاۋىمى وعان سەنەدى. ارينە، كۇيىكتىڭ جوق جەردەن اجال تابۋى، ايتىستان ەمەس، ءتىپتى باسقا سەبەپتەن ەدى.
ال حاتشىسى قوياقتان توقسان توعىز قاتىن العان. ءداۋىت پايعامباردىڭ، ءۇش ءجۇز الپىس نەكەلى قاتىن، نەكەسىز اماناتقا مىڭ ايەل العان سۇلەيمەن پايعامباردىڭ قىلىقتارىن ەستىگەن، ناتالياعا ءۇش ايدان بەرى قولى جەتپەي قۇسا بولىپ جۇرگەن سارتاق ەپيسكوپكە ايتار ءسوز تاپتىم دەپ، قۇلپىرىپ سالا بەرگەن.
— مەن دە پاتشا بالاسىمىن، بۇگىن پاتشا بولماسا، ەرتەڭ ءداۋىت پەن سۇلەيمەننەن كەم ەمەس پاتشا بولامىن، جول مەنىكى،— دەدى ول.— نوۆگورود ەپيسكوپى سوزگە توقتاسا، شىركەۋدە ناتالجانمەن نەكەمىزدى قيعىزامىن. ال سوزگە توقتامايدى ەكەن...
— وندا...— سارتاق ءوزى ىزالانا ءسال توقتاپ قالدى دا قوياققا قارادى،— بار، ءجۇز باسى سىرماققا ايت جولعا شىعامىز.
ءبىراق سىرماقتىڭ ءوزى كىردى. بۇل ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي اپاي ءتوس، ارىس كەۋدەلى، ءتورتباق كەلگەن وتىزدار شاماسىنداعى قارا تورى جىگىت ەدى. باسىنداعى قارساق بوركى، ۇستىندەگى بوز تۇيەنىڭ جۇنىنەن توقىعان، جاعاسىن قارا قۇندىز تەرىسىمەن كومكەرگەن قىسقا بەشپەنتى، ات ۇستىنە ىڭعايلى ىقشام ساپتاما ەتىگى ءجۇزباسىنىڭ قىپشاق رۋلارىنىڭ بىرىنەن ەكەنىن ايتپاي-اق كورسەتىپ تۇر. ول ۇيگە جالعىز كىرگەن جوق، وزىمەن بىرگە جۇقا ءوڭدى اقسارى جىگىتتى الا كىردى. بۇنىڭ ۇستىندەگى كيىمى ەدىل بويىنىڭ اياق شەنىندەگى جۇرتتىڭ ۇلگىسىمەن تىگىلگەن. تۇسىندە ءبىر ابىرجىعاندىق، قورىققاندىق بەلگى بار... قارۋ-جاراقسىز.
— اتتارىڭدى ەرتتەڭدەر،— دەدى سارتاق سىرماققا بۇيىرا.— ءقازىر جۇرەمىز.
— قايدا؟ — دەدى سىرماق الىپ كىرگەن جىگىتتىڭ جەلكەسىنەن ۇستاعان قالپىندا، بوساتپاي.
— نوۆگورودقا. ناتالدى اكەلەمىز.
— ال سويلە،— دەدى سىرماق، جەلكەسىنەن ۇستاپ تۇرعان جىگىتتى تومەن بۇقتىرا. اناۋ دىزەرلەپ وتىرا قالدى.
— بۇل كىم؟ — دەدى سارتاق جاڭا عانا ءوڭ جوق، ءتۇس جوق، ءبىر تىزەرلەپ ءموليىپ وتىرعان جىگىتكە كوز اۋدارىپ.
— بەركە حاننىڭ ورداسىنان قاشىپ كەلگەن ادام،— دەدى سىرماق.
باتۋ دا، اتاسى شىڭعىس حاننىڭ ءداستۇرى بويىنشا، التىن ورداعا باعىناتىن جەردى، ەلدى وماق ەتىپ، وزىمەن بىرگە شىعىس جاعروپانى، كاۆكاز، ەدىل بويىن الۋعا قاتىسقان ۇرپاقتارىنا ءبولىپ بەرگەن. بۇلار قاراماعىنداعى ەلدى جەكە بىلمەگەن، باتۋعا باعىناتىن. بۇلاردى، بۇرىن مونعولشا وماق اعاسى دەپ، ال سوڭعى كەزدە، قۇلاعۋ يراندى، باعداتتى شاپقاننان بەرى «ءامىر» دەپ اتاي باستاعان. تەك تۇركى ەلدەرى وزدەرىنىڭ كونە ءداستۇرى بويىنشا حان دەپ كەتكەن. باتۋدىڭ وزىنەن كەيىنگى ءىنىسى بەركە سونداي حانداردىڭ ءبىرى ەدى. بۇنىڭ ورداسى سارىقۇمنان ءسال جوعارىراق ەدىل وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى اقتوبە دەگەن بيىكتەۋ ادىردىڭ تۇسىندا تۇراتىن. بۇل ارانىڭ قىستى كۇنگى سۋىقتىعىنا قاراي بەركە اقتوبەدە وزىنە ارناپ قالا سالدىرىپ جاتقان. بۇنىڭ دا اتىن ساراي دەپ قويعان.
— نەگە قاشىپ كەلدىڭ؟ — دەدى سارتاق،— ءوزىڭ كىمسىڭ؟
— ەسىمىم سارى بۇعى — دەدى جىگىت.— مونعولدىڭ بارعۇت رۋىنانمىن. اكەم ەسۋ بۇعى ايگىلى سۇبەتاي باھادۋردىڭ كۇزەتشىسىنىڭ باستىق-مۇقادامى بولعان. ءوزىم بەركە حاندا سۇلگىشى ەدىم.
— مەن بەركە حانداي قۇدايدى الداپ، ءمۇلايىمسىپ، كۇندە بەتى-قولىمدى بەس رەت جۋىپ، ال تۇندە كىسى ولتىرەتىن مۇسىلمان ەمەسپىن، بىزگە سۇلگىشى قۇل كەرەگى جوق،— دەدى سارتاق انانىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرىپ، شىدامسىزدانا،— قاشقان سەبەبىندى ايت.
— سەبەبىم بىرەۋ-اق،— دەدى جىگىت باسىن تومەن تۇسىرە. ۇلى جوشى حان بالاسى بەركە مەنىڭ باس يگەن تورەم. مەن قۇلىمىن. جەك كورەم دەۋگە اۋزىم بارمايدى. شىداي المادىم. اسىرەسە، اقىرعى ىستەگەن زورلىعى...
— ول قانداي زورلىق؟ — شىدامسىز سارتاق جىگىتتىڭ ءسوزىن تاعى ءبولىپ جىبەردى.
— وسى ءبىر جەتى بۇرىن، مۇحامەد پايعامباردىڭ سالعان جولى دەپ نوۆگورودتان جاس ءيىس توقالدىققا ءبىر اقسۇيەكتىڭ قىزىن الىپ كەلگەن. اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار ءبىر كەرەمەت... سول قىزدى...
سارتاقتىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى.
— قىزدىڭ اتى كىم؟ — دەدى ول داۋسى قاتتى شىعىپ كەتىپ. جىگىت ءتىلى كەلمەيتىن ەسىمدى ءبولىپ-بولىپ ايتتى.
— نا-تا-لي-يا.
سارتاق تۇرعان ورنىنان قوزعالماي قاتتى دا قالدى:
— بۇرىن ءسىز قۇدا ءتۇسىپ ءجۇر ەكەنسىز،— دەدى جىگىت سارتاقتىڭ جارالى جانىن اۋىرتا تۇسەيىن دەگەندەي باتىرا سويلەپ.— ال سول قىزدى ۇيىنە الىپ كەلگەننەن كەيىن، جىگىتتەرىنە كوك شىبىقپەن اپپاق جۇمساق جەرىنەن دۇرەلەتىپ وتىرىپ ەرىكسىز مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزدى. سوسىن بارىپ نەكەسىن قيدىردى. ال قىز بيشارانىڭ جىلاعانىن كورسەڭىز...
سارتاق قاشقىن ءسوزىنىڭ ار جاعىن تىڭداۋعا شىداي المادى. ءجۇز باسىنا تەك «اكەت» دەپ بۇيىرۋعا عانا اۋزى باردى. نە دەرىن بىلمەي، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
جىگىت تەك:
— مۇسىلمان بەركەنىڭ جۇرتقا ىستەپ جاتقان قورلىعىنا بۇدان ءارى شىداي المادىم، جانىم اۋىرعان سوڭ قاسيەتتى ساين حان بالاسى سىزگە قاشتىم،— دەۋگە عانا ۇلگەردى.
سىرماق ونى ەسىكتەن ءبىر-اق ىتقىتتى.
مۇسىلمان دىنىنە، وسى دىندەگى بەركەگە بۇرىننان دا ءوش سارتاق، ەندى وعان بۇرىنعىسىنان بەتەر كەكتەنە قالدى. التىن وردا تاعىنا وتىرعان كۇنىنەن باستاپ سول ءىسلام ءدىنىن، سول ءىسلام دىنىندەگى ءتىلى مايدا، ءدىنى قاتتى اكەسىنىڭ ءىنىسى بەركەنى قالاي قۇرتۋ جولىن ويلاۋمەن بولعان. قىس اياعىندا بەلگىلى شەشىمگە دە كەلگەن. مۇحامەد پايعامبار ءوز ءدىنىن دۇنيە جۇزىنە تاراتا باستاعاندا ەڭ الدىمەن كوز تىككەن جەرىنىڭ ءبىرى حورەزم مەن قىپشاق دالاسى ەكەن. سوندىقتان دا جەتىنشى - سەگىزىنشى عاسىرلاردىڭ وزىندە-اق ماۋارانناحر مەن ءداشتى-قىپشاقتىڭ وڭتۇستىك جاعى سەيحۋن دارياسىنىڭ ورتا تۇسىندا، ءىسلام ءدىنىنىڭ مادەني وشاقتارى ورناي باستاعان. راس، بۇرىن ءناسىراني ءدىنىن قولداپ كەلگەن ورتا ءازيانىڭ سامارقاند ءتارىزدى شاھارلارى جاڭا دىنگە وڭاي جول بەرمەگەن-دى. سويتسە دە جاڭا ءدىن — مۇسىلمان ءدىنى ءوزىنىڭ ورنىن العان. سوندىقتان بۇل ارالاردا قارناق، سۇناق، ءتارىزدى اراب قوجالارىنىڭ جاڭا دۇنكەنتتەرى ورناپ قالعان-دى. بۇرىنعى ءناسىر-اني، ازداعان حريستيان دىندەرىن ۇستاعان كەيبىر قاۋىمدارى قۋعىنعا ءتۇسىپ، ءىسلام ءدىنى ورتا ءازيا دا ورىن الدى. ال ون ءۇشىنشى عاسىردا حورەزم مەن قىپشاق جەرىنە مونعولدار كىردى. بۇل حريستيان ءدىنىنىڭ جاعدايىن كىلت وزگەرتتى. راس، شاماندىقتى ۇستاعان مونعول شاپقىنشىلارى وزدەرىنىڭ نەگىزگى ادەتتەرىمەن حريستيان، مۇسىلمان، بۋددا دىندەرىنە بىردەي قارادى. الىم-سالىقتان ۇشەۋىن بىردەي بوساتتى. دەگەنمەن مونعول جەرىندە شىڭعىس حاننان بۇرىن حريستيان ءدىنى اجەپتاۋىر تاراعان بولاتىن. مونعول رۋلارىمەن ونون، كەرۋلەن وزەندەرىندە ارالاس كوشىپ جۇرگەن تۇركى تۇقىمداس كەرەي، نايمان ءتارىزدى رۋلىق قاۋىمدار بار ەدى. ال شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرتالايلارى وسى كەرەيلەردەن قىز العان، ودان تۋعان بالالارىن سول حريستيان رۋحىندا تاربيەلەگەن. وسىنىڭ ءبارى حريستيان دىنىندەگى قاۋىمدارعا مۇسىلمان دىنىندەگى جۇرتقا ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. ءسويتىپ حورەزم مەن ءداشتى-قىپشاقتىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىندا ءىسلام ءدىنى قۋعىنعا ۇشىراي باستادى. اسىرەسە، شەشەسى كەرەي قىزى، ءوزى سول حريستيان ءدىنىنىڭ رۋحىندا تاربيەلەنگەن قاراقورىمداعى ۇلى حان كۇيىكتىڭ تۇسىندا مۇسىلمانداردىڭ ءحالى قيىنعا اينالعان. راس، كۇيىك بار بولعانى ەكى-ۇش جىل حان بولدى (جىلقى، قوي، مەشىن، ياعني 1245—48 جىلدارى عانا). ءبىراق ول سول جىلدار ىشىندە ءبىراز ءدىني شارۋا ىستەدى. حورەزمنىڭ كەيبىر سامارقاند سەكىلدى ۇلكەن قالالارى، حريستيان دىنىندەگى ارمەنيا، گرۋزيا سەكىلدى ەلدەرمەن ءدىني ۋاكىلدەر ارقىلى قاتىسىپ، حريستيان ءدىنىنىڭ بۇكىل شىعىس كولەمىندە وداقتاسۋىنىڭ كۇشەيە تۇسۋىنە جول اشتى. كەيبىر ۇلكەن شىركەۋلەردە ييسۋس حريستوستىڭ سۋرەتتەرىن ورناتىپ، وسى ءدىندى قۋاتتاعان، اۋليە دارەجەسىنە كوتەرىلگەن كەيبىر ءداۋىت، سۇلەيمەن سەكىلدى پاتشالاردىڭ يكون-سۋرەتتەرىن ىلگىزدى.
كۇيىكتەن كەيىن قاراقورىمدا ۇلى حان بولعان موڭكە كوپ جىلدارىن قىپشاق جەرىندە وتكىزگەنمەن دە، شاماندار عۇرىپىنان شىعا المادى، شاماسى كەلگەنشە حريستيان بۋددا، مۇسىلمان دىندەرىن بىردەي ۇستاۋعا تىرىستى. سوندىقتان دا باتۋ ولمەستەن بۇرىن ورۇسۋت شىركەۋىنە بارىپ شوقىنعانىن بىلە تۇرسا دا، التىن وردا حانى ەتىپ سارتاقتى بەكىتكەن. سەن حريستيانسىڭ، ال باسقارماق ەلدەرىڭنىڭ دەنى مۇسىلمان دەپ ونى كەۋدەدەن قاقپادى. التىن وردا تاعىنا سارتاقتىڭ وتىرعانى از بولعانداي، موڭكە ونىڭ بيلەپ وتىرعان جەرىنە كاۆكاز جاعىنان جاڭادان جەر قوسىپ بەردى.
موڭكەنىڭ وسىنداي وزىنە جاقسى قارايتىنىن بىلەتىن سارتاق ەندى مۇسىلمان دىنىنە، سول ءدىن ارقىلى سۇيگەنىنەن ايىرعان اكەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى بەركەگە قارسى كۇرەس اشپاقشى بولدى.
سارتاق تەك ءدىني تارتىستى كۇشەيتۋدى عانا ويلان قويعان جوق. ءدىننىڭ ماسەلەسى وعان، شىنىن ايتساق، التىن وردانىڭ ساياسي جولىمەن بايلانىستى ەدى. ال ونىڭ كوز تىككەنى اسىرەسە ورۇسۋت ەلى. حريستيان ءدىنى الەكساندر نيەۆسكييمەن اندا بولعاننان كەيىن سارتاقتىڭ مەملەكەتتىك ىستەرىندە ەرەكشە ورىن العان.
ورۇسۋت حالقىنا، ورتا ءازيا مەن كاۆكاز ەلدەرىندەگىدەي، مونعول شاپقىنشىلىعى وراسان ۇلكەن اپات اكەلدى. «ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز بەن تۋعان-تۋىسقاندارىمىزدىڭ قانىنا جەر لىقىلداپ تويدى. ءتىرى قالعاندارىن، ادام بالاسى كەلە الماس، الىس جاققا قۇلدىققا ايداپ اكەتتى. جەرمەن-جەكسەن ەتىپ قيراتقان، ورتەنگەن قالا ورىندارىن جۋسان مەن الابوتا جاپتى. وتانىمىز جات جۇرتتىڭ اياعىنىڭ استىندا تاپتالدى» دەپ جازىلعان سول كەزدەگى ورۇسۋت ەلىنىڭ كونە شەجىرەسىندە.
مونعول شاپقىنشىلىعى قانداي اۋىر تيسە، ولاردىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋ دە جەڭىل تيگەن جوق. كنيازدىقتارى التىن وردا قۇرامىنا كىرمەگەنمەن، مونعول شاپقىنشىلارىنا سالىق تولەپ تۇرۋعا مىندەتتى بولدى. شارۋاشىلىعى ابدەن كۇيزەلگەن حالىققا مۇنداي سالىقتى تولەۋ ولىممەن بىردەي اۋىر ءتيدى. ال سالىقتى العاشقى كەزدەردە مونعول قىزمەتكەرلەرى، سوڭىنان ورۇسۋت كنيازدارى جيناپ، ورداعا اپارىپ تۇردى. بۇل سالىقتاردىڭ دەر كەزىندە جينالۋىن، جاي حالىقتاردىڭ بوتەن قىلىقتارىن باقىلاپ تۇراتىن اسكەري توپتاردىڭ باستىقتارىن باسقاق دەپ اتادى. بۇلار جۇرتتىڭ قاققاندا قانىن، سىققاندا ءسولىن الدى. تولەي الماسا دۇرە سوقتى، ءۇيىن ورتەدى. وسىنداي شالكەن دەگەن قانىشەر باسقاقتىڭ قياناتىن حالىق:
«اقشاسى جوقتىڭ
بالاسىن الدى.
بالاسى جوقتىڭ
ايەلىن الدى.
ايەلى جوقتىڭ
تۇگەلدەي ءوزىن الدى»،
دەپ جىر شىعاردى.
اسىرەسە حالىققا، بولماشى بىردەمەنى سەزسە، التىن وردا جاۋىنگەرلەرىنىڭ توسىننان توسىن، ورۇسۋت قالالارىن شاباتىن ادەتتەرى قاتتى باتتى. ۇنەمى وسىلاي. بۇعان شىداي الماعان ورۇسۋت حالقى ءالسىن-السىن التىن ورداعا قارسى باس كوتەردى. وسىلاي تۆەر، روستوۆ، ياروسلاۆل، سۋزدال ءتارىزدى شاھارلار بىرنەشە رەت شابىلدى. مونعول قوسىندارى ورۇسۋت ەلىنە كەلگەن سويقان قىرسىق ەدى. ءبىراق وسى باتىر ەل، شىعىستان كەلگەن قاندى بالاق جاۋىنىڭ ءسۇيىر ۇشتى نايزاسىنا جالاڭاش كەۋدەسىن قارسى توستى، ونى السىرەتتى. ءسويتىپ، باتىس جاعروپانى جاۋلاپ الۋدان قۇتقاردى.
ورۇسۋت جەرىن ءدال وسى تۇستا جالعىز مونعولدار عانا ەمەس، باتىس مەملەكەتتەردىڭ دە باسىپ العىلارى كەلدى.
تەرىسكەي جاعروپا مەن شىعىس ەلدەرىن ورۇسۋت جەرىمەن بايلانىستىراتىن ماڭىزى زور، ساۋدا جولىندا تۇرعان ۇلى نوۆگورود جەرىنە وسى كەزدە نەمىس كرەسشىلەرى قايتادان شابۋىل جاساۋ دايىندىعىنا كىرىسكەن.
ال نوۆگورود جۇرتى وزدەرىن مونعولدار شاپپاعانىمەن، اراسىنا جىل سالىپ باستارىنان ليۆون وردەنى مەن نەمىس رىسارلارىنا قارسى ەكى ۇلكەن ايقاس وتكىزگەندىكتەن، ابدەن السىرەپ قالعان ەدى. مۇنداي جاعدايدا، تەرىسكەي - شىعىس ورۇسۋت كنيازدارىنىڭ باسشىسى، ۆلاديمير مەن نوۆگورودتىڭ ۇلى كنيازى الەكساندر نيەۆسكيي، (ونىڭ ءوزى وتىرماعانمەن، ءوز اتىنان بالالارىنىڭ بىرەۋىنە تاپسىرىپ، ۇلى نوۆگورود ءىسىن سىرتتاي دا باسقارۋعا حاقى بار بولاتىن) وزگە كنيازداردان ليۆون وردەنىنەن ورۇسۋت جەرىن قورعاۋعا كۇش سۇرايىن دەسە، ءبارى دە التىن وردا سوققىسىنان ءالى ەسىن جيا الماي جاتقان. ەسىن جيماق تۇگىل، باستارىنا تونگەن جوقشىلىق پەن زورلىق-زومبىلىقتان، كۇننەن-كۇنگە جۇدەي تۇسكەن.
وسىنىڭ بارىنە توزگەن بۇل قانداي ەر حالىق! «ورىستىڭ ەرلىگى دە، تاباندىلىعى دا مونعولدان كەم ەمەس! ءتىپتى ارتىق تا،— دەپ جازدى ءوزىنىڭ داپتەرىنە شىعىس ساياحاتشىسى،— اتتەڭ، اتتەڭ، مونعولدار باستارىن قوستىرمادى. ءار قالاسىن، ءار كنيازدىعىن جەكەلەپ شاپتى».
مىنە، وسىنداي كەزەڭدە الەكساندر نيەۆسكيي نەمەرە ءىنىسى گاۆرييلدى وردا تاعىنا بيىل جازدا وتىرعان سارتاققا دوڭىز، ياعني 1256 جىلى ەلشى ەتىپ جىبەردى. ونداعى ويى — نەمىس رىسارلارى مەن ليۆون وردەنىنە قارسى شىعۋ ءۇشىن ەڭ بولماسا التىن وردادان تىنىشتىق تاۋىپ، ىڭعايى كەلسە، پسكوۆ پەن نوۆگورودتى ۋاقىتشا سالىقتان بوساتۋ، ءسويتىپ، تىنىستارىن كەڭەيتۋگە مۇرسات بەرۋدى سۇراۋ ەدى.
قىستىڭ ساقىلداعان سارى ايازى تۇرعان. ساراي-باتۋ شاھارىنا باتىس جاعىنان قۇلايتىن جولمەن التىن وردا تولەڭگىتتەرى قورشاعان، باستارىنا قىپشاقي ءسۇيىر توبەلى تۇلكى تىماق، قارساق بورىك كيگەن گاۆرييل باسقارعان ورۇسۋتتىڭ ءبىر توپ ونعى بويارلارى قالاعا كىردى. سارتاق ورداسىنىڭ الدىندا جاڭا عانا سىرتقا شىعىپ تۇرعان. باسىندا داعاراداي قۇندىز تىماق، يىعىنا ءجاي اشەيىن جابا سالعان قۇندىز ىشىك. قارۋسىز. تەك ىشىك ىشىندەگى زەرلەنگەن قارا ماۋىتى بەشپەتىنىڭ ءبۇيىر تۇسىنان، سۇيەم قارىس ەتىپ قاقتاعان التىن بەلبەۋىنە بايلانعان، سۇيەك ساپتى، التىن قىنالى سالا قۇلاش قانجارى عانا كورىنىپ تۇر.
كەلە جاتقان ادامداردىڭ ىشىنەن اتاقتى الەكساندر نيەۆسكييدىڭ نەمەرە ءىنىسى جاس گاۆرييلدى تانىپ، اسىقپاي وردا باسپالداعىنان تومەن ءتۇسىپ، اتتىلارعا قارسى ءجۇردى. سالت اتتىلار التىن وردا حانىنىڭ ءوزى بۇلارعا قاراي بەتتەگەنىن كورىپ، اتتارىنان تۇسە-تۇسە قالدى. قورشاپ كەلە جاتقان كۇزەتشى جىگىتتەردىڭ ەكى-ۇشەۋى قوناقتاردىڭ اتتارىنىڭ تىزگىندەرىن ۇستاپ، جولدان قيعاش تۇرعان راباتقا قاراي بەتتەدى.
ورۇسۋت كنيازدارى مەن بويارلارى سارتاققا تاياپ كەلىپ، ءيىلىپ سالەم بەردى.
سارتاق گاۆرييلمەن مونعول ادەتىنشە توسىنە ءتوسىن تيگىزىپ امانداستى.
— جولدارىڭ وڭ بولسىن! — دەدى سارتاق.
— ايتقانىڭ كەلسىن، التىن وردا حانى،— دەدى گاۆرييل ءسال باسىن ءيىپ،— ءسىزدىڭ انداڭىز، ءبىزدىڭ اعامىز كنياز الەكساندر ياروسلاۆوۆيچتىڭ وزىڭىزگە ارناپ جولداعان ءوتىنىشىن ايتقالى الىس جولدان ات سابىلتىپ كەلىپ قالدىق.
— قىمباتتى كنياز سالەمدەمەسى دالادا تۇرىپ تىڭدارلىق قىسقا ەمەس شىعار،— دەدى سارتاق.— ورداعا كىرىڭىزدەر، قوناق بولىڭىزدار.
سارتاق گاۆرييلمەن قاتارلاسا، ونىڭ قاسىنداعى كىسىلەردى ەرتىپ ورداسىنا قاراي ءجۇردى. سوندا عانا وزگە كنيازداردان ءسال قيعاشتاۋ كەلە جاتقان ۇزىن بويلى، اقسارى، جۇدەۋ ءوڭدى قويۋ قىزعىلت ساقال-مۇرتى بۋرىل تارتقان، ۇستىنە شۇباتىلعان تەرى تون كيگەن نوۆگورودتىڭ بەلگىلى ادامىنىڭ ءبىرى سۆياتوسلاۆتى كوردى. ونىڭ ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان التىن وردا بەكزادالارىنا قاراعان ىزالى كوگىلدىر كوزىنەن انا جىلداعىداي، تاعى ءبىر سۋىق، ىزعارلى سازدى بايقاپ قالدى. سارتاك جىميا كۇلدى. «ورۇسۋت ەلى مىنانداي جوقشىلىققا ۇشىراپ، ىشەرگە استى، جەۋگە تاماقتى ازەر تاۋىپ جاتقانىندا، سەندەر ءبىزدىڭ ارقامىزدا ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ جۇرسىڭدەر عوي دەپ ويلاپ كەلە جاتىرسىز عوي، قايسار سۆياتوسلاۆ، ءداۋ دە بولسا» دەدى ىشىنەن التىن وردا حانى. ونىسى دا راس ەدى. سۆياتوسلاۆ التىن وردا بەكزادالارىنا تۇنجىراي قاراۋمەن بولدى.
قويان، ياعني 1219 جىلى شىعىس ەلىنىڭ وسى تۇستاعى ەڭ ۇلكەن حاندىعىنىڭ ءبىرى حورەزمشاح مەملەكەتىنە شىڭعىس حان اتتانىسى باستالار الدىندا وتىراردىڭ نايىبى حورەزمشاح مۇحامەدتىڭ نەمەرە ءىنىسى قادىرحان ۇلانشىق بولاتىن. وتىرار ول كەزدە مىقتى بەكىنىس جانە قوراساننىڭ مادەنيەت وشاعىنىڭ ءبىرى ەدى. قادىرحان نايىبتىڭ قاراماعىندا جيىرما مىڭ اتتى اسكەر تۇرعان. شابۋىل الدىندا، شىڭعىس حان وسى وتىرارعا بارلاۋ رەتىندە وزىنە قىزمەتكە ەنگەن مۇسىلمان ساۋداگەرلەرى مەن مونعول بەكزادا ۇرپاقتارى بار، ءتورت ءجۇز ەلۋ ادامنان قۇرالعان كەرۋەن جىبەرگەن. بۇل كەرۋەن سىرت قاراعان ادامعا وتىرارعا ساۋدا-ساتتىق ءۇشىن كەلگەندەي ەدى. ال شىن ماعىناسىندا بارلاۋ كەرۋەنى بولاتىن. شىڭعىس حاننىڭ ءبىر ءتاسىلى — شاباتىن ەلدەرىنە الدىن الا ادەيى ادامدار جىبەرەتىن. ولار «ەشكىم بوگەت بولا الماس جاۋ كەلەدى. جاقىندا وسى اراعا جەتىپ قالار» دەپ جۇرتتىڭ كۇنى بۇرىن زارە-قۇتىن قاشىرىپ، بەرەكەسىن الاتىن قاۋەسەت-وسەك تاراتا باستايتىن. بۇل كەرۋەننىڭ ادامدارىن دا وسىنداي لاقاپ تاراتۋعا جىبەرگەن. كەلگەندەر ادەتتەگىدەي ساۋدا-ساتتىق كەرۋەنى ەمەس، بارلاۋ كەرۋەنى ەكەنىن ءبىلىپ قالعان قادىرحان نايىب كەرۋەن ادامدارىن تەپ-تەگىس قىرىپ سالعان. دۇنيە-مۇلىكتەرىن ءوز قازىناسىنا تۇسىرگەن. جالعىز عانا ادام قاشىپ شىققان. سودان، بولعان وقيعانى ەستىگەن شىڭعىس حان قاھارىنا ءمىنىپ حورەزمشاح مۇحامەدكە: «قادىرحاننىڭ قول-اياعىن كىسەندەپ قاراقورىمعا جەتكىزۋىن» سۇراپ ەلشىلەر جىبەرگەن. مۇحامەدشاح ءبىر جاعىنان تۋىسىن ۇستاپ بەرۋگە وزگە ومىرلەردەن قورىققان، ەكىنشى جاعىنان جيىرما مىڭ اسكەرى بار وتىرار نايىبىنىڭ وڭاي بەرىلمەيتىنىن تۇسىنگەن. شاح ەندى امالسىزدان مونعول حانىمەن سوعىسۋعا ءماجبۇر بولعان. كەلگەن ەلشىلەردى بۇ دا تەگىس ولتىرگەن. سودان سوڭ ول اسكەرىن جيناي باستاعان. بۇرىن سوعىسپاۋعا وتىرىك ۋادەلەسكەن شىڭعىس حان، سىنىققا سىلتاۋ ەتىپ، اتتانىسقا شىققان. وتىراردى شابۋدى ورتانشى بالالارى جاعاتاي مەن ۇگەدەيگە تاپسىرىپ، ۇلكەن بالاسى جوشىعا سەيحۋنداريانىڭ جوعارى جاعىندا كەنتتەردى الۋدى بۇيىرعان.
سول جىلى كۇزدىڭ باس كەزىندە مونعول اسكەرى وتىراردى كەپ قورشادى. جاۋىنان ەشبىر كەشىرىم كۇتپەگەن قادىرحان جيىرما مىڭ اسكەرىنە، قالا تۇرعىندارىن قوسىپ، جان اياماي قارسىلاسىپ باقتى. قالانى قورشاپ العان مونعول اسكەرى بەس اي بويى ەشتەڭە ىستەي المادى. اتتەڭ، وسى كەزدە ءبىر قايعىلى وقيعا بولدى. ۇرىس الدىندا وتىرارعا جاردەمگە مۇحامەدشاح جىبەرگەن قاراشا باتىر باسقارعان كوشپەندىلەردىڭ اسكەرى وپاسىزدىق ەتتى. بۇدان ءارى مونعولدارعا قارسى تۇرۋعا شىداي الماي قاراشا باتىر بار قوسىنىمەن ءبىر تۇندە قالادان شىعىپ، وزدەرىنىڭ دالاسىنا قاراي قاشتى. بۇلار شىققان داربازادان سول ساتتە مونعولدار كىرىپ ۇلگىردى. ەندى ۇرىس قالا ىشىندە بولدى. اسكەرىنىڭ دەنى قىرىلعان قادىرحان ەندى قالانىڭ ورتاسىنداعى حيسارعا كىرىپ بەكىندى. ۇرىس بۇرىنعىدان دا قىزا ءتۇستى. قالاعا كىرگەن مونعول جاۋىنگەرلەرى قولعا تۇسكەن تۇرعىنداردى قويداي ەتىپ باۋىزدادى. ءبىراق حالىق ءور ءۇي، ءور قورانى بەكىنىسكە اينالدىردى. نايىب ورداسىنداعى ەرجۇرەك قادىرحان مەن ونىڭ ولىمگە بەل بۋعان باتىر جاۋىنگەرلەرى قارىسىپ تۇرىپ الدى. بۇل ارادا دا ايقاس ايدان استام مەزگىلگە سوزىلدى. اقىرى كۇشى باسىم مونعول اسكەرى جەڭۋگە اينالدى. سوندا دا قادىرحان جاۋ قولىنا ءوزى كەلىپ تۇسپەدى. اقىرى حيساردى مونعولدار الىپ، قادىرحاننىڭ ەندى ۇرىسار جەرى قالماعاننىڭ وزىندە دە، ول ەڭ سوڭعى جولداستارىمەن نايىب سارايىنىڭ توبەسىنە شىعىپ، جاۋىمەن سول جەردەن الىستى. ال ساراي توبەسىندە دە بۇل ەڭ سوڭعى ەكى سەرىگى دە وققا ۇشىپ، جاۋىنا اتاتىن جەبەسى بىتكەن كەزدە بۇل قالىڭ مونعول قولىنا ايبات شەگۋمەن بولدى. حانيزاقاندارى اكەپ بەرگەن ساراي كىرپىشتەرىن جوعارى قاراي ورمەلەگەن مونعولدارعا لاقتىردى. تالايىن قۇلاتتى. اقىرى ساراي حانيزاكاندارى دا تەگىس قىرىلىپ، جاۋىنا لاقتىراتىن كىرپىشى دە قالماعاندا، قادىرحان ءوزىن تىرىدەي ۇستاۋعا جان-جاعىنان قورشاپ تاياپ كەلە جاتقان مونعول توبىنا قارۋسىز، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الىپ قارسى ۇمتىلدى. وسىلاي قولعا ءتۇسىپ، ءۇستى-باسى قىپ-قىزىل قانعا مالىنىپ، قانسىراپ جاتقان قادىرحاننىڭ جانىنا ۇگەدەيدىن ۇلكەن ۇلى كۇيىك كەلگەن.
— شىن باتىر ەكەنسىڭ،— دەدى ول.— باتىر ادامدى مونعولدار دا قۇرمەتتەيدى. ولەر الدىندا نە تىلەيسىڭ، سۇرا، بەرەمىز.
— جالعىز عانا تىلەگىم بار،— دەگەن قادىرحان،— سەندەردىڭ قابان تۇمسىقتارىڭدى كورگىم كەلمەيدى، تەزىرەك ولتىرىڭدەر!
ىزالانا قالعان كۇيىك قولىنداعى جالاڭاش قىلىشىمەن تارتىپ جىبەرگەن. وسىلاي باتىر نايىب قازا بولعان. مونعولدار وتىرار قالاسىن ون كۇن توناعان، بىردە-بىر قىشىن قالدىرماي كۇيرەتكەن. ءبىر كەزدە دۇنيە جۇزىنە ايگىلى ۇلى عۇلاما ءابىلمانسۇر ءال-فارابي كىتاپ وقىعان، بۇكىل الەمدە كىتاپقا باي شىعىستىڭ ەڭ ۇلكەن كىتاپحاناسى بوپ سانالاتىن وتىراردىڭ عاجايىپ كىتاپحاناسىن ورتەدى. وسىلاي قانىشەر باسقىنشىلار ءبىر كەزدە ەكىنشى مەككە دەپ اتالعان اتاقتى وتىراردى جەرمەن-جەكسەن ەتكەن.
مونعول قوسىندارى وسى ارادان ەكىگە بولىنگەن، ءبىرى بۇحارا مەن سامارقاندقا اتتانعان. ولار بۇل قالالاردى دا العان، شىڭعىس حان اسكەرى كەلمەستەن بۇرىن مىڭ جارىم جىل ءومىر سۇرگەن سامارقاندتىڭ كەز كەلگەن قىزىقتىراتىن حيسار، رابات، سارايلارى، ءدىني عيباداتحانالارىنىڭ دىمىن قالدىرماي كۇيرەتىپ، تاس-تالقان ەتكەن. مونعول اسكەرىنىڭ ەكىنشى بولەگى بۇدان كەيىن سىعاناققا بەتتەگەن. قىپشاقتىڭ بۇل بەكىنىس - شاھارىنىڭ تۇرعىندارى دا كەۋدەلەرىندە شىبىن جاندارى قالعانشا الىسقان، قارسىلاسقان. جەتى كۇن تىنباي سوعىسىپ اقىرىندا جەڭىلگەن. مونعول نايساپ جاۋىنگەرلەرى بەكىنىس شاھاردى توناعان، ادامدارىن قويداي قىرعان. سىعاناقتان كەيىن ولار قوراسانعا قاراي، ۇلى حورەزم حاندىعىنا اتتانعان. وسى قىرعىنداردىڭ ىشىندە مونعولداردىڭ قارا بۇعى اتتى ون سەگىز جاسار، شومبالداي قارا جىگىتى كوزگە تۇسكەن. بۇل ءوزىنىڭ الىپ كۇشىنىڭ ارقاسىندا قازانداي تاستاردى بورىكتەي لاقتىراتىندىعىمەن، نە قورقۋدى بىلمەيتىن، جولبارىستاي جۇرەكتىلىگىمەن عانا كوزگە ءتۇسىپ قويعان جوق، ول، اسىرەسە ءوزىنىڭ، اسقان قانىپەزەرلىگىمەن، ادامدى اياۋدى بىلمەس قاتتىلىعىمەن ەسىرەي تۇرعىنداردىڭ زارەسىن الدى.
قارا بۇعى كەيىنىرەك ءبىر اسكەري بولىستە باتۋ حاننىڭ قاراماعىنا كوشتى. التىن وردا يەسىنىڭ ساپىندا تالاي شابۋىلعا قاتىستى. لەگنيسە مايدانىندا دا بولدى. مىنە، وسى قارا بۇعىنى باتۋ دا جاقسى كوردى، سونىڭ ارقاسىندا ءجۇزباسى ەرەجەسىنە جەتتى. قاتىگەز قايسارلىعىمەن، التىن وردا مۇددەسى ءۇشىن جان اياماي ىستەگەن قىزمەتىمەن قارا بۇعى سارتاققا دا ۇناعان، ونىڭ وڭ قولىنا اينالعان.
قارا بۇعى ءبىر كۇنى ەشبىر قىلمىستان شوشىپ كورمەگەن التىن وردا قانىپەزەرلەرىنىڭ وزدەرىن دە تاڭ قالدىرعان، جاندارىن تۇرشىكتىرگەن.
جاز شىعا باستاعان كەز ەدى. مال كوككە تويىنىپ، اققۋ، قازدىڭ ءانى ەستىلىپ الەمنىڭ ءسانى كىرىپ قالعان. جىلداعى كاسىبى بويىنشا ورۇسۋت ديقاندارى جەر جىرتىپ، تۇقىم سەبۋگە كىرىسىپ تە كەتكەن ەدى.
وسى كەزدە ورۇسۋت قىستاقتارىنان كوكتەم سالىعىن جيناۋعا التىن وردادان كوپتەگەن تولەڭگىت جاساقتار شىققان. سول تۇستا قارا بۇعى باسقارعان ءبىر توپ مونعول جىگىتتەرى، نوۆگورودكە جاقىن ءبىر شاعىنداۋ قالاشىعىندا بولىپ، ءوز وردالارىنا قاراي كەلە جاتتى. جاساقتىڭ الدىندا — جال قۇيرىعى توگىلگەن ەسىك پەن توردەي قارا ايعىر مىنگەن قارا بۇعى. قارا تەمىردەن شىنجىرلى ساۋىت پەن قارا دۋلىعا كيگەن. وزگەلەردەن اناعۇرلىم دەنەلى قارا بۇعى، اناندايدان ءبىر قارا جارتاس جىلجىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى. التى كىسىدەن قۇرىلعان جاساقتىڭ سوڭ جاعىندا دوڭگەلەكتەرى داعاراداي ەكى اياقتى ءۇش اربا كەلەدى. قاسقىر، قويان، قارساق، تۇلكى تەرىلەرىن تاۋداي ەتىپ ءۇيىپ اپتى. بۇل قىس بويى يلەنىپ، كوكتەم شىعا التىن ورداعا بەرىلەتىن سالىقتىڭ ءبىر بولشەگى ەدى.
...توپ كوگىلدىر تولقىندى قامىستى كولدى اينالا بەردى. كولدىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى وڭىردە ورۇسۋت مۇجىقتارى اعاش سوقالارىنا سيىرلارى مەن شولاق قۇيرىق ماستەكتەرىن جەگىپ اپ، جەر جىرتىپ جۇرگەن-دى.
كەنەت كوگىلدىر بەلەڭنەن كوز الماي كەلە جاتقان قارا بۇعى اتىنىڭ باسىن تەجەپ، كىلت توقتاي قالدى. كولدىڭ قامىستى جاعاسىنىڭ ويپاتتاۋ تۇسىنان ءبىر توپ بالالار شىعا كەلدى. ءبارى دە ءباليعاتقا تولماعان، ءبۇلدىرشىن كىلەڭ. بالالار قامىس اراسىنان، ءسىرا، ۇيرەك، قازدىڭ جۇمىرتقالارىن جيناپ اكەلە جاتقان بولۋلارى كەرەك، كيىمدەرىنىڭ ەتەكتەرىن تومپيتىپ الىپتى. كەنەت سۇستى مونعول جاساعىن كورىپ، توقتاي قالدى. شاپقىنشىلاردان ابدەن زارە-قۇتى قاشىپ، قورقىپ ۇرەيلەنگەن بيشارالار، كوزدەرى باجىرايىپ ءسال تۇردى دا جالما-جان ەتەكتەرىندەگى جۇمىرتقالارىن جەرگە لاقتىرىپ جىبەرىپ، قۇلىنداعى داۋىستارى قۇراققا شىعا، شىر-شىر ەتىپ قاشا جونەلدى.
الدارىندا اياعى جەرگە تيمەي، شاشى التىن جالاتقانداي ساپ-سارى ءبىر قىز كەتىپ بارادى. بالتىرى ءاپپاق، بويى دا وزگەلەردەن بويشاڭداۋ ما، قالاي؟ قارا بۇعى دۇنيەنى جاڭا عانا كورىپ تۇرعانداي تامسانا قاراپ، قادالدى دا قالدى. اتىن وقىس تەبىنىپ قالىپ ەدى — ىتقي جونەلدى. ال قىز بالا... توسىن ءجۇرىپ قۇزعىنعا كەزىككەنىن زاماتتا سەزىنگەن البىرت جۇرەك تايداي تۋلاپ، جاس دەنەنى قاق جارىپ جىبەرە جازدادى. ەسىن بىلمەي قۇلاعانى دا سول ەدى — قۇزعىن كومەي، قاتىگەز نەمە ات ۇستىنەن ءىلىپ الدى دا كەتتى. جاساعىنا جايتاڭداي كەلگەن ول:
— سەندەر جۇرە بەرىڭدەر، مەن ءبىرازدان سوڭ قۋىپ جەتەمىن،— دەپ كول جاعاسىنداعى قامىسقا قاراي ات باسىن بۇردى. ءسال-پال ۋاقىت ءوتتى مە، وتپەدى دە، قىزدىڭ داۋسى قايتىپ ەستىلگەن جوق. جان العىش قارا دۇلەيدى كورگەندە، ونىڭ ناقاق جۇرەگى جارىلىپ كەتكەن ەدى... بالالاردىڭ العاشقى ۇرەيلى داۋىستارى شىققان ساتتە، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزىپ قالعان مۇجىقتار ەستەرى قالماي جۇگىرە جونەلگەن. سوندا قوعاسى جاپىرىلعان تۇسقا جۇرتتىڭ الدىمەن قورباڭداپ جۇگىرىپ جەتكەن سۆياتوسلاۆ بەت-اۋزى قوج-قوج تاستاي ۇسقىنسىز بىتكەن قارا بۇعىنىڭ زۋ ەتە تۇسكەنىن كورىپ قالعان. اتتەڭ قولىندا ولەر ەدى-اۋ، توقتاماي وتە شىقتى. تەك قۇلىنشاعىنىڭ جانسىز دەنەسىن قۇشاقتاپ قالدى. سويتكەنشە بولماي شۇبىرىپ وزگە مۇجىقتارى دا جەتتى. سۆياتوسلاۆ ۇستىندەگى كەنەپ كويلەگىن شەشىپ ءسابيىنىڭ دەنەسىن وراپ-شىمقادى دا:
— شارۋالارىڭا بارا بەرىڭدەر! — دەپ بۇيىردى مۇجىقتارعا حاننىڭ الدىنا ءبىر بارىپ قايتپاي، ۇيگە كەلمەيمىن.
سودان سوڭ بالاسىنىڭ دەنەسىن باۋىرىنا قىسىپ قۇشاقتاپ، نوۆگورودقا تامان يلمان كولىنىڭ توعايلى جاعاسىندا ۇزەڭگىلەس بەكزادالارىمەن ساياحات قۇرىپ جۇرگەن باتۋدى بەتكە العان.
بۇل كەلگەندە حان توبى جاڭا عانا كول جاعاسىنان قايتقان ەكەن. سۆياتوسلاۆتىڭ الەكساندر نيەۆسكييدىڭ ادامى ەكەنىن تۇسىنگەن حان نوكەرلەرى ونى باتۋدىڭ الدىنا الىپ كەلدى. باتۋ جاڭا عانا جۋىنىپ شاتىر الدىندا تۇر ەدى. سۆياتوسلاۆ ءسال باسىن ءيدى دە، بالاسىنىڭ دەنەسىن قۇشاقتاعان قالپىندا، بولعان وقيعانى قىسقاشا ايتىپ بەردى. باتۋ ءسال بوزارا ءتۇستى دە، جەندەتتەرىنە قارا بۇعىنى تەز تاۋىپ اكەلۋدى بۇيىردى. حاننىڭ بوزارعان تۇرىنەن، مەيىرىمسىز قاتتى اشۋعا مىنگەنىن تۇسىنە قالعان جەندەتتەرى زاماتتا جوق بولدى. سوسىن باتۋ ءوز ورداسىنا قوناققا كەلىپ جاتقان، ۇلى حان ۇگەدەيدىڭ ەمدەۋشىسى اتاقتى لاما ساقيا-پانديتتى شاقىرتتى. جەتپىستەن اسىپ كەتكەن وقىمىستى دارىگەر قاسىنا كەلگەندە ورۇسۋت ادامى قۇشاقتاپ تۇرعان قىز بالانىڭ نەدەن ولگەنىن ءبىلىپ بەرۋىن سۇرادى.
نوكەرلەرى حاننىڭ جەڭىل جورىق تاعىن شاتىردىڭ الدىنا اكەپ قويدى. جۇرت تا جينالىپ قالدى. باتۋ جىبەك كىلەم ۇستىندەگى تاعىنا وتىردى. وڭ جاعىنا موڭكە، سول جاعىنا تەتەلەس ءىنىسى بەركە كەلىپ تۇردى. سويتكەنشە بولعان جوق، ءتورت جەندەت وتكىر ۇشتى نايزالارىن شانشىپ جىبەرەتىندەي، جان-جاعىنان وقتاپ، ىزادان جەلكە ءجۇنى ۇدىرەيىپ كەتكەن قابانداي، بەت-اۋزى تۇك - تۇك بوپ بۇكىرەيە قالعان قارا بۇعىنى الدارىنا سالىپ ايداپ اكەلدى.
— قولىنا كىسەن سالىڭدار،— دەدى باتۋ.
ەكى جىگىت ەكى جاعىنان كەپ قارا بۇعىنىڭ قولىن ارتىنا قايىردى دا، شىنجىرلى كىسەندى سارت ەتكىزدى.
وسى كەزدە ۇيدەن بالاسىن كوتەرگەن سۆياتوسلاۆ پەن ساقيا-پانديت شىقتى. جۇرت قارا بۇعىنىڭ ءبىر سۇمدىق ىستەگەنىن ەندى ءتۇسىنىپ ورۇسۋت ادامىنىڭ قولىنداعى قىز بالانىڭ اشىق بەتىنە ۇڭىلە قالدى.
— نەدەن ءولىپتى؟ — دەدى باتۋ وقىمىستى دارىگەرگە قاراپ.
— تىم قورقىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، جۇرەگى جارىلىپ كەتىپتى،— دەدى ساقيا-پانديت.
باتۋ قارا بۇعىعا قارادى. ونىڭ مىزعىماس، قىسىق كوزىندە «باعىنىشتى ەلدىڭ ءبىر قىزى قورقىپ ءولدى دەپ، التىن ورداعا كوپ جىلدان بەرى قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان سەندەي ادامدى بىلاي قورلاۋىم ءجون بولماعان سىقىلدى - اۋ» دەگەندەي ءبىر بولماشى سەزىمنىڭ يشاراتى بەلگى بەرگەن تارىزدەندى.
باتۋ قايتادان وقىمىستى دارىگەرگە بۇرىلدى.
— سوندا، مىنا ورۇسۋتتىڭ بالامدى زورلادى دەگەنى جالعان بولعانى ما؟ — دەدى.
— جوق، بۇل اقيقات،— دەدى ساقيا-پانديت.— ول ولگەن قىز بالانىڭ دەنەسىن قورلاعان.
جۇرت تىنا قالدى. قارسىلىق ەتىپ بىردەن بەرىلمەي، كوپ ايقاسىپ بارىپ جەڭىلگەن جاۋلارىنىڭ ۇستەرىنەن تاقتاي قويدىرىپ، ولاردىڭ سۇيەكتەرى بىرتىلداپ سىنىپ، جان داۋىستارى شىعىپ جاتقاندارىنا ەش ءمان بەرمەي، تاقتاي ۇستىندە توراسۇن ءىشىپ، سەرىكتەرىمەن اڭگىمە قۇرىپ وتىرا بەرەتىن باتۋ، كەنەت بۇرىنعىسىنان دا قاتتى سۇرلانا ءتۇستى. ەندى ول قارا بۇعىعا قارادى.
— ۇلى پانديت ساقيانىڭ ايتىپ تۇرعانى دۇرىس پا؟ — دەدى.
— سولاي،— دەدى قارا بۇعى گۇر ەتىپ. ول ىرجيا كۇلگەندەي بولدى.
— مەن قىزدىڭ جانىن قيناعان جوقپىن. ءبارى ءبىر ەمەس پە؟!
باتۋ ەندى ءتىپتى بوپ-بوز بوپ كەتتى. كەنەت سول جاعىندا شەتكەرىرەك تۇرعان بالاسى سارتاققا كوزى ءتۇستى. ونىڭ قارا بۇعىعا جەركەنە قاراي قالعانىن كوردى. باتۋ وڭ جاعىنداعى موڭكەگە بۇرىلدى.
— قانداي ۇكىم ايتاسىز؟ — دەدى.
— ءيا، مونعول جاۋىنگەرىنە ابىروي بەرمەيتىن قىلمىس،— دەدى اتىشۋلى قاتىگەز موڭكە.— ءبىراق، كوپ جىلعى التىن وردا تاعىنا ءسىڭىرىپ كەلگەن ەڭبەگىن ەسكە الىپ، جازانى ءسال جەڭىلدەتكەن ءجون بولار. كوك شىبىقپەن ءجۇز مارتەبە دۇرە سوعىلسىن!
باتۋ ەندى سول جاعىنداعى بەركەگە بۇرىلدى.
— ءسىز قانداي جازا دۇرىس دەيسىز؟
— مۇسىلمان ءدىنى بويىنشا مۇنداي ادام و دۇنيەدە دوزاققا جانۋعا ءتيىستى. ويتكەنى، قيانات ەتكەن ادامى ءسابي عوي،— دەدى مۇسىلمان دىنىندەگى بەركە،— سوندا دا بۇل دۇنيەنىڭ قىلمىسىن و دۇنيەگە قالدىرۋ بىزگە دە كۇنا. بۇعان كوك شىبىقپەن مىڭ دۇرە سوعىلسىن!
باتۋ ءيىن تىرەسكەن جۇرتتىڭ ءجۇزىن ءبىر شولىپ ءوتتى. ءبارىنىڭ دە قاباقتارى جابىلىپ، كىسى ولىمىنە ابدەن ەتتەرى ۇيرەنىپ كەتسە دە، ءدال مىنانداي سۇمدىق قىلمىس ىستەگەن ادامعا ەشبىر كەشىرىم بەرگىلەرى كەلمەگەندەي تۇكسيە قالعان.
— ال ءسىز نە تىلەيسىز؟ — دەدى كەنەت ول سۆياتوسلاۆقا.
— التىن وردا حانى، بار تىلەگىم، مىنا مالعۇندى ءوز قولىممەن باۋىزداۋعا رۇقسات ەتىڭىز! — دەدى.
باتۋ كەنەت ويلانا قالدى. موڭكەنىكى ءجون. جەڭىلگەن ەلدىڭ ون جاسار ءبىر بالاسى ءولدى دەپ، ون سەگىز جاسىنان مونعول ۇستەمدىگىن كوكسەپ، ايانباي باتىرلىق ەتكەن ادامدى ءولىم جازاسىنا بۇيىرۋعا بولا ما؟ ارينە، بولمايدى. راس بۇنىڭ ايىبى زور، ولگەن بالانى بالاعاتتاپ، مونعول جاۋىنگەرلەرىنىڭ اتىنا نۇقسان كەلتىردى. سول ءۇشىن بەركە ايتقانداي مىڭ دۇرە سوققان ابزال بولار. ءولىپ كەتە مە، ءتىرى قالا ما، ءوزىنىڭ باعىنان كورسىن. ءبىراق بۇل ۇكىمدى وزگەلەر، مىناۋ جۇرت ءادىل كورە مە؟ تۇرلەرىنە قاراساڭ تەك قىلمىستىعا ءولىم جازاسىن تىلەپ تۇرعاندارى حاق. ءيا، بۇلار تەك ءولىم جازاسىن تىلەپ تۇر. حاندارىنان دا سونداي ۇكىمدى كۇتەدى. بۇل اڭقاۋ ەل، جازىعى جوق ميلليونداعان ادامدى قىرعان حاندارىن، وسىنداي ءبىر بولماشى ىستە ادىلەتتىلىك كورسەتسە ساين حان — قاسيەتتى حان دەپ اتايدى... ءبىر ءجۇزباسىنىڭ ومىرىنەن، ءجۇز مىڭ حالىقتىڭ پىكىرى ءقادىرلى ەمەس پە؟ ول كەنەت سۆياتوسلاۆقا قارادى.
— بولسىن تىلەگىڭ! — دەدى. جۇرتتىڭ تۇكپىر جاعىنان الدەكىمنىڭ:
— بارەكەلدى!
— باتۋ حان — ادىلەتتى حان! ساين حان! — دەگەن داۋىستارى دا شىعىپ قالدى. «باسە،— دەدى ءسال ەزۋ تارتىپ باتۋ ىشىنەن — بۇل قارا حالىق يمپرام دەگەنىم قىزىق، مىڭ جاماندىعىڭ ىشىنەن ءبىر جاقسىلىعىڭدى كورسە، سوعان دا ءماز».
تاعدىرىنىڭ نە بولىپ بارا جاتقانىنا جاڭا تۇسىنە باستاعان قارا بۇعى: «كەشىر، حان يەم» دەپ، ايقايلاپ جىبەرىپ، ءبىر دىزەرلەپ وتىرا قالدى. سول ساتتە سۆياتوسلاۆ بالاسىنىڭ دەنەسىن جەرگە قويدى دا، قارا بۇعىعا تاياندى. قارا بۇعى وعان جالىنا قاراي بەرگەنىندە، ىقشام قيمىلداپ، ىشقىرىنىڭ ىشىنەن بايلانعان قانجارىن قىنابىنان سۋىرىپ الدى دا، تاماعىنان ورىپ - ورىپ جىبەردى. قارا بۇعىنىڭ دوبالداي باسى ەندى ءبىر جاعىنا قاراي سالبىراي بەردى دە، دەنەسى اپ-ساتتە جەرگە دۇڭك ەتە ءتۇستى.
سۆياتوسلاۆ ارتىنا بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. جەردە جاتقان بالاسىنىڭ دەنەسىن كوتەرىپ الدى دا جۇرە بەردى.
وعان ەشكىم «توقتا» دەگەن جوق. تەك باتۋ عانا ءوزىنىڭ ارت جاعىندا تۇرعان باس ءۋازىرى، اكەسىنىڭ ءىنىسى شىڭعىستىڭ قۇلان قاتىنىنان تۋعان قۇلقاننىڭ بالاسى ساۋىققا بۇرىلدى. جۇرتقا ەستىرتە:
— انا كىسىنى توقتاتىپ، استىنا ات بەر، قالتاسىنا قىزدىڭ قۇنىن سال،— دەدى. حان تاعىنان سول تومەندەۋ تۇرعان لەگنيسە ايقاسىنىڭ قاھارمانى، حان شەشىمىنە ريزا بولعان، التىن وردانىڭ ايگىلى لاشقارقاش-ي بۇزۇرىعى باتۋدىڭ جەزدەسى ماڭعىت تولەن باتىر باسىن ءيدى.
— ساين حان — باتۋ حان! — دەدى ول. جۇرت تا:
— باتۋ حان — ساين حان! — دەپ داۋرىعا قالدى. ءوزىنىڭ قىرىق جىلعا جۋىق شابۋىل-ۇرىستارىندا، اسكەرى مىڭ سان حالىقتى قىرعان، دۇنيەنى قان ساسىتقان، تاسقا سالساڭ قايتپايتىن باتۋ، كەيدە وسىنداي بولماشى ىستەرىمەن ادىلەتتى بولىپ كورىنە بىلەتىن. بۇل جولعىسى دا سونداي ءتوسىلىنىڭ ءبىرى ەدى. التىن ورداعا جان-تانىمەن بەرىلگەن، سان سىننان وتكەن ءبىر باتىر جاۋىنگەرىنەن ءوزى قاتتى ۇكىم ايتىپ ايرىلعانىنا ىشتەي ول وتە قىنجىلعان. ءبىراق سىر بەرمەگەن.
سونداعى سۋرەت سارتاقتىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىندا. سونان بەرى ون جىلداي مەزگىل وتسە دە، سۆياتوسلاۆ ءالى كوكجال قاسقىرداي ايبارلى، تەك ساقال - شاشىنا اق كىرگەن، بۋىرىل تارتقان. اتتەڭ نە كەرەك، سونداعى وقيعانى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىنە ۇستاعانمەن، سارتاق، سول كۇنى ءبىر جاعدايدى اڭعارماعان. سونداعى جيىنعا، قارا بۇعىنىڭ ەڭ كىشى ءىنىسى، بەركەدەن قاشىپ كەلدىم دەگەننەن كەيىن سارتاق وزىنە باقاۋىل ەتىپ العان، ءقازىر حان توبىنىڭ ەڭ سوڭىندا كەلە جاتقان مىنا سارى بۇعى دا بولعان. ول اعاسى قارا بۇعىعا سارتاقتىڭ جەركەنە قاراعانىن دا كورگەن. ءبىراق بەتى ءبىر بۇلك ەتپەگەن. تەك سارتاققا وشتەسە قالعانىن كوزىندە ءبىر سوت پايدا بولعان ىزعار وتى اڭعارتقان دا قويعان. ارينە، بۇنى بىلسە، سارتاق سارى بۇعىنى وزىنە باقاۋىل ەتىپ الار ما ەدى، الماس پا ەدى، كىم ءبىلسىن...
سارتاق ورۇسۋت ەلشىلەرىن، ءوزىنىڭ سەرىكتەرىن، نوكەرلەرىن ەرتىپ حان ورداسىنا كىرگەننەن كەيىن:
— قۇرمەتتى ەلشىلەر، بۇگىن ءىس جايىن اڭگىمە ەتەيىك،— دەدى.
— التىن وردا حانىنىڭ ءقادىرلى قوناقتارى بولىڭىزدار.
بارلىق جۇرت باسىن ءيىپ ءتاجىم ەتتى.
سارتاق ەندى ورۇسۋتتار كەلگەلى دوستىق سىڭاي كورسەتپەي، قاباعىن قارس جاۋىپ ۇندەمەي جۇرگەن ادامعا بۇرىلدى.
— ساۋىق اعا، ءسىز دە قارسى ەمەسسىز عوي؟ — دەدى.
بۇل باتۋدىڭ كەشەگى باس ءۋازىرى، بۇگىنگى وردا اقىلشىسى ساۋىق ەدى.
ءقازىر ول الپىستان اسىپ كەتكەن قارت. تۇعىردان تۇسۋگە تاياۋ ءبىر كەزدەگى مۇباراك ءجۇزى ابدەن اجىمدەلگەن. باتۋ ولگەننەن كەيىن شىڭعىستىڭ اتاقتى ۇرپاقتارىنان التىن وردا ماڭىندا قالعان ەڭ ۇلكەندەرى بەركە، ۇبايرا-سۇبايرا ۇلىسىنىڭ حانى وردامەن شاڭىراق - تاس جوشىنىڭ بەسىنشى بالاسى سيباننان تاراعان ءباھادۇر جانە وسى ساۋىق.
ءقازىر سارتاقتىڭ قاسىندا وسى ءۇش اقساقالدىڭ ۇلكەنى ساۋىق قانا وتىر. ال التىن وردا حانىنىڭ ءوز اقىلشىسىنا جەكە كوڭىل ءبولۋىنىڭ سەبەبى دە بار. اكەسى قۇلقان باتۋ ورۇسۋت جەرىنە اتتانعاندا ءبىر قوسىندى باسقارعان. ول يت، ياعني 1238 جىلى كولومنا قالاسىن العان. وسى ۇرىستا جاۋ قولىنان قۇلقان قازا تاپقان. حان ۇرپاعى جاۋ قولىنان ولگەن قالاعا مونعولدار وتە ءوش كەلەتىن. مۇندايدا، شاھار بەكىنىسىنىڭ دىمىن قالدىرماي كۇل-تالقان ەتىپ، قارسىلىق كورسەتكەن تۇرعىندارىن قويداي قىرىپ تاستاۋ شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ ەجەلگى سالتى. وسى ايقاسقا ساۋىق تا قاتىناسقان. اكەسىنىڭ قۇنىن قايتارامىن دەپ جۇرتقا وراسان قيانات ىستەگەن. سودان بەرى بۇل ورۇسۋت ەلىنە قاندى كويلەك قاس، بەرتىن كەلە باتۋدىن باس ءۋازىرى بولعان شاعىندا دا، ونىڭ ورۇسۋت ەلى جايىنداعى كەيبىر بىتىمىنە ىشتەي الا كوز بوپ كەلگەن. ءبىراق التىن وردا حانىنىڭ ءوز دەگەنى بولماسا، وزگەنىڭ ءسوزىن تىڭداي قويمايتىن قاتال مىنەزىنەن جاسقانىپ، ۇندەي الماعان. ال سارتاققا اقىلشى ەتىلىپ بەلگىلەنگەننەن بەرى دە، «الاۋىز جىگىتتەر قوس بولمايدى، تالانعان ەل دوس بولمايدى» دەگەن ۇعىمدى كەيدە الدىنا تارتىپ، التىن وردا حانىنا ورۇسۋت ەلىمەن تىم جاقىنداسىپ كەتپەۋىن تىلەگەن. «قولىڭدا كۇشىڭ باردا قاسىڭ دا دوس، قاسىندى جاۋ ەتكىڭ كەلمەسە، كۇشىڭە كۇشىڭدى قوس» دەيتىن ول.
حاننىڭ الگى سۇراقتى بۇعان نەگە بەرگەنىن ساۋىق ايتپاي ءتۇسىندى.
— ءجون عوي، حان نەم،— دەدى باسىن ءيىپ،— الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەن مەيمانداردىڭ دەم العاندارى اقىلدى ءجايت.
قوناقتارعا ارنالعان تۋ بيە سويىلدى، شەلەكتەپ توراسۇن، سابالاپ قىمىز اكەلىندى.
باقاۋىل سارى بۇعى اياعىنىڭ ۇشىمەن ءجۇرىپ قىزمەت ىستەدى.
اتاقتى قىپشاق تايشى سۇلەنگۇت، قاراعاي دومبىراسىن ۇرعىلاي شىڭعىس حان شەجىرەسىنەن بەلگىلى «يۋان چاو بي ءشيدىڭ» التىن وردا ۇلىسىنا تاراعان قىپشاقي ءتۇرىن ايتتى.
ءبىر مەزەت ول تايجۇعۇت ادامدارى ەرتە كەزدە شىڭعىستى ولتىرمەك بوپ ىزدەپ جۇرگەندە، ۇيىنە تىعىپ امان الىپ قالعان تايجۇعۇت تورعان شەرەنى، سوڭىنان تەمۋچين شىڭعىس حان بولعاننان كەيىن وعان سەلەنگى وزەنىنە شەيىن سوزىلىپ جاتقان مەركيت جەرىن بەرگەنىن، تورعان شەرەنى دارحان ەتىپ، ساۋىت كيىپ، ۇكى تاعۋعا رۇقسات ەتكەنىن، ەگەر الدەقالاي قىلمىس ىستەسە، توعىز مارتەبەگە دەيىن ول جازالانباسىن دەگەن جارلىعىن جىر ەتكەندە، سارتاقتىڭ ۇلى اتاسى جاقسىلىققا جاقسىلىق قايتارا بىلەتىن كەمەڭگەر ەدى دەپ توگىلە قالدى.
سودان كەيىن شىڭعىستى حان كوتەرۋگە كۇش قوسقان، ايگىلى التاي، حۋچير، سەچەي-بەكي نويانداردىڭ:
«جاۋىڭدى شاپساڭ، اكەپ بەرەمىز
سارايىڭا سۇلۋلارىن قىزداردىڭ.
قاتىندارىنىڭ بار سىلقىمىن
سايگۇلىك تۇلپار قاز مويىن
جۇيرىگىن كىلەڭ جىلقىنىڭ.
اڭعا شىقساق شارلاپ جەر ءجۇزىن
ساعان دەپ ەرگە ىلەمىز.
توعايدىڭ جاننات، قۇندىزىن،—
دەپ باستالىپ،
بۇزباق ەگەر سۇبحات كۇنىڭدى
بىزدەي پاقىر قۇلىڭدى.
ايىرىپ قاتىن-بالادان
جۇرتىڭا قالدىر قاڭىراعان،—
دەپ بىتەتىن شىڭعىس حانعا بەرگەن انتتارىنىڭ قىپشاقي ءتۇرىن ايتقاندا «سەندەر دە سارتاق حانعا سونداي بەرىلگەن ادال بولىڭدار» دەگەن ويدى شەگەلەي تۇسكىسى كەلىپ، ءالسىن-السىن وتىرعاندارعا قارادى.
تايشى ويىن وزگەلەردەن گورى سۆياتوسلاۆ پەن ساۋىق جەدەل ءتۇسىندى. ساۋىق «دۇرىس قوي» دەگەندەي تايشىعا قاراپ باسىن يزەدى. ورۇسۋت ادامى بۇرىنعىسىنان دا تۇنجىراي قالدى. ول كەلگەننەن - اق باتۋ ورداسىنىڭ التىن كۇمبەزدى سالتاناتتى سارايلارىنان باستاپ، قۇندىز، تورقا، قاسقىر ىشىك، تۇلكى، قارساق تىماق كيگەن، بەتتەرىنەن مايى شىققان ادامدارىنا دەيىن مۇلدەم جاراتپاي وتىرعان. ءوزىن ءوزى زورلاپ قانشا سىر بەرمەيىن دەگەنمەن، قارس جابىلعان قاباعى ارقىلى ىشتەگى اشۋى سىرتقا شىققان. سارتاقتىڭ دا بۇنىڭ كوڭىل-كۇيىن اڭعارىپ قالعانى دا وسىدان ەدى. ال حان ورداسىنا كىرىسىمەنەن، سۆياتوسلاۆ ءتىپتى تۇنەرىپ كەتتى. راسىندا دا، ءوزىنىڭ تۋعان ەل-جۇرتى جوقشىلىقتان جۇدەپ، جەۋگە تاماعى، كيۋگە كيىمى، مىنۋگە اتى جەتپەي ويسىراپ جاتقاندا، اق مايدى اياعىمەن تەۋىپ، قۇندىز ىشىكتەرىنىڭ جاعاسىن شالقايتا اشىپ تاستاپ، التىن، كۇمىس قارۋ-جاراقتارىن جارقىلداتقان جاۋلارىنىڭ كوكەيتەستى كۇيىن كورۋ وعان قيىن ەدى.
سوندىقتان دا باعانا ءبارى حاننىڭ تاعامحاناسىنا كىرىپ ەت جەپ، قىمىز، توراسۇن ىشكەندە دە، جولدان اشىعىپ كەلگەنىنە قاراماي تاماعىنان جوندەپ اس وتپەي، جاي جۇرەك جالعاعان دا قويعان.
بۇنىڭ ىشكى كۇيىن سارتاقتان بوتەن تاعى ءبىر ادام اڭعارىپ قالعان. ول قىراعى كوز ساۋىق ەدى. «ءيا، دەگەن ول ىشىنەن، مەن سەندەردى قانداي جەك كورسەم، سەن دە ءبىزدى سونداي جەك كورەتىنىڭ داۋسىز، ءتۇبى جاعاسىنان الاتىن جاۋىم، مىنا جاس بولتىرىك گاۆرييل ەمەس، كورى قاسقىر ءوزىڭ بولارسىڭ». ءبىر ءسات ەكەۋى دە بىر-بىرىنە سىر تارتا كوز تاستاعان. كوڭىل كۇيلەرىن ۇققانداي بولعان. بۇلاردىڭ كوزدەرىنىڭ قاراشىقتارىندا كەنەت سۇپ-سۋىق بوپ جانا قالعان كەك ۇشقىندارى جارق ەتىپ ايقاسىپ، تايسالىپ كەتكەن الماس قانجارلارداي، سول ساتتە لاپ ەتىپ تۇتانعان دا قايتادان كەنەت ءسونىپ ۇلگەرگەن. ايقاسقا تۇسۋگە دايىن ەكى جاۋ، اشۋىن اقىلعا اۋىزدىقتاتىپ، بۇدان ءورى سابىرلىق ەتكەن.
باعاناعى ءۇش نوياننىڭ انتىنا شىڭعىس حاننىڭ:
«جاۋلارىمنان تاپقان ولجالارىڭدى
ماعان بەرمەي، وزدەرىڭ الىڭدار.
اڭعا شىعىپ، العان قۇندىز، كوكجالدارىڭدى
ماعان بەرمەي، وزدەرىڭە قالدىرىڭدار»،—
دەگەن جاۋابىن ەڭ سوڭعى جىرى ەتىپ، قىپشاق سۇلەنگۇت تايشى دا ايتارىن تاۋىسقان. ساراي توڭىرەگىنەن الدەقاشان تورعاۋىتتار — كۇندىزگى كۇزەتشىلەر كەتىپ، ولاردىڭ ورنىن قاپتەعۇلدار — تۇنگى كۇزەتشىلەرى العان. تۇنىمەن بىرگە بۇكىل شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ ساراي ىشىندەگى تىرشىلىكتەرىنەن بوتەن ءامىرىنىڭ ءبارى كاشىكتانە قاراماعىنا كوشكەن.
شىڭعىس حان دۇنيە سالعانىنا قىرىق جىلعا تاياپ قالعانىمەن، ونىڭ مۇراگەر بالالارى، نەمەرەلەرى ايگىلى «دۇنيە اكەسىنىڭ» ءتارتىپ جاسىسىندا جازىلعان امىرلەرىن بۇلجىتپاي ورىنداپ كەلگەن. سونداي بۇيرىقتىڭ ءبىرى — حان سارايلارىن، وردا تىنىشتىعىن كۇزەتۋ ءتارتىبى ەدى. سول ءۇشىن حاننىڭ ءوزى تورعاۋىت، قاپتەعۇل جاساقتارىنان كاشىكتانە تۇمەنىن قۇرعان. اسكەرلەرىنىڭ بۇل تۇرىنە ول وتە ۇلكەن ماڭىز بەرگەن. شىڭعىس حاننىڭ سول ءتارتىپ جاسىسىندا: «بۇرىن ءبىزدىڭ قاراماعىمىزدا سەگىز ءجۇز قاپتەعۇل، جەتى ءجۇز تورعاۋىت بار ەدى. بۇگىنگى كۇنى كوك ءتاڭىرىسى، اسپان مەن جەر قۇدىرەتتەرىنىڭ ۇيعارۋىمەن مەملەكەت تىزگىنى بىزگە بەرىلگەندىكتەن، سول قاپتەعۇل، ساۋىتكەر جانە تورعاۋىتتاردان ارناۋلى كاشىكتانە تۇمەنى قۇرىلۋىن بۇيىرامىن» دەپ جازىلعان.
جانە سول تۇمەننىڭ قانداي ادامداردان قۇرىلۋى كورسەتىلگەن. «ءبىزدىڭ كاشىكتانە قانداي ادامداردان الىناتىنىن ەستەرىنە ءتۇسىرۋ ءۇشىن، مىڭباسى بىتكەن مىنانى بىلۋلەرى كەرەك: قوسىن باسىلارىنىڭ، مىڭباسىلاردىڭ، ءجۇزباسىلاردىڭ، ونباسىلاردىڭ جانە قاراپايىم ءجاي جۇرتتىڭ دا بالالارى ءبىزدىڭ كاشىكتانەگە قابىلدانسىن. ولار قابىلەتتى جانە ءبىزدىڭ ماڭايىمىزدا قىزمەت ىستەۋ ءۇشىن، سىرت پىشىندەرى دە كەلبەتتى بولسىن. بىزگە قىزمەتكە كىرۋگە كەلگەن مىڭباسىلاردىڭ بالالارى وزىمەن بىرگە ون جولداسىن جانە ءبىر ءىنىسىن ەرتە كەلسىن. ءجۇزباسىلاردىڭ بالالارى — بەس جولداسىن، ءبىر ءىنىسىن، ونباسىلارى مەن جاي قاراپايىم ادامداردىڭ بالالارى تۇسكەندە ءۇش جولداسىن، ءبىر ءىنىسىن الا كەلسىن. جانە بۇرىن وزدەرى قىزمەت ىستەگەن جاساقتارىنان اتتارىن ءمىنىپ، قارۋ-جاراقتارىن اسىنا كەلسىن. ءبىزدىڭ كاشىكتانەگە كىرگەن جىگىتتەر جانىمىزدا قىزمەت ىستەيتىنى مالىمدەلگەندە، بۇرىنعى اسكەر قاتارىندا بولعان جاساقتارىنان مىڭدىقتار ولارعا ون جولداستان ەرتىپ جىبەرسىن. جانە اكەلەرىنىڭ بەرگەنىنە قاراماي، ولاردىڭ استارىنا مىنەتىن اتتارى مەن قارۋ-جاراقتارىن قامتاماسىز ەتسىن. سونداي-اق، ءجۇزباسى بالالارى ەرتىپ كەلەتىن بەس جولداسىنا دا، ونباسى مەن جاي قاراپايىم كىسىلەردىڭ بالالارى ەرتىپ كەلەتىن ءۇش جىگىتكە دە، بۇرىنعى اسكەر قاتارىندا جۇرگەن جاساقتار، ەگەر بولاشاق كاشىكتانەلەردىڭ وزدەرىندە جوق بولسا، قارۋ-جاراقتارى مەن مىنەتىن اتتارىن دايىنداپ بەرسىن. بۇعان قوسا، كىم دە كىم ءبىزدىڭ جاڭادان قۇرىلعان كاشىكتانەگە كىرگىسى كەلسە، ونداي ادامدارعا ەشكىم بوگەت ىستەمەسىن» دەپ بۇيىرعان شىڭعىس حان.
جانە سول ءتارتىپ جاسىسىندا قاپتەعۇلداردىڭ ايرىقشا دارەجەلەرى دە، مىندەتتەرى دە جازىلعان.
«قاپتەعۇل وتىرعان جەردەن ەشكىم دە جوعارى وتىرماسىن.
قاپتەعۇل تۇرعان جەردەن ەشكىم ءاتى-جونىن ايتپاي وتپەسىن.
قاپتەعۇل كۇزەتتە تۇرعان ۇيگە، ونىڭ رۇقساتىنسىز ەشكىم كىرمەسىن.
قاپتەعۇلدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ەشكىم وعان ەشتەڭە دەمەسىن، تىلدەسپەيتىن بولسىن.
قاپتەعۇلدان ەشكىم ول كۇزەتكە تۇرعان جەردە قانشا ادام بارىن سۇراماسىن.
قاپتەعۇلدىڭ رۇقساتىنسىز جۇرگەن ادام ۇستالسىن.
قاتارداعى نويان، مىڭباسىلار، قاتارداعى قاپتەعۇل، كاشىكتانەلەردەن كەيىن وتىرسىن» دەپ بۇيىرعان شىڭعىس حان.
قىسقاسى، شىڭعىس حان ورداسىنىڭ تىرەگى اسكەرى بولسا، اسكەرىنىڭ اسكەرى كاشىكتانەسى بولعان. بۇلارعا قاي جاعىنان بولسا دا ۇستەمدىك بەرگەن. بۇلار شىڭعىس حاننىڭ سىرتقى جاۋى تۇگىل، ىشكى قاستارىنا قارسى جۇمسار شوقپارىنا اينالعان.
زامانىندا حاننىڭ حانى سانالعان شىڭعىس حاننىڭ ءوزى:
«كۇندەردىڭ كۇنىندە مەنىڭ تاعىما وتىراتىن ۇرپاقتارىم، ۇرپاقتارىمنىڭ ۇرپاقتارى ماعان مۇرا ورناتقىسى كەلسە، سول ورناتقان التىن مۇراسى بولسىن، ءوزىم قۇرعان، ءوزىم باسقارعان ون مىڭ ادامنان تۇراتىن كاشىكتانە قوسىنىمدى كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاسىن. وسى ون مىڭ قوسىنىم ەدى عوي وزگەلەردەن اناعۇرلىم جانى اشىعان مەنىڭ قورعاۋشى پەرىشتەلەرىم بولعان!» — دەپ ءۇرىم-بۇتاقتارىنا بۇيىرعان.
وسىنداي ەرەكشە اسكەر — كاشىكتانە التىن وردادا دا بار ەدى. بۇلاردى باتۋ كاشىكتانە دەمەي، تولەڭگىت دەپ اتاعان، شىڭعىس حان كاشىكتانەلەرىنەن بۇلاردىڭ دا ايىرماسى بولماعان. بۇلار دا حان تاعىنىڭ كۇزەتشىسى، قورعانى. التىن وردا حاندارى دا تولەڭگىتتەرىن وزدەرىنە قاستاسقان ادامدارىنىڭ، ەلدەرىنىڭ جانىن الاتىن جەندەتتەرى ەتكەن.
مىنە، وسى تولەڭگىتتەر دە ءتۇن كەلە كەشكى تۇرىمنان حان سارايىن قورشاپ الادى. حان سارايىنان بەكزادالار ءوز ۇيلەرىنە كەتىسىمەن ورداعا ءتىرى جاندى كىرگىزبەيدى.
الىس جولدان شارشاپ كەلگەن ورۇسۋت ادامدارى مەيمان - ساراي ىشىندەگى ارناۋلى بولمەلەرگە كىرىپ، ەكەۋدەن، ۇشەۋدەن، اق مامىق، شايى كورپەلەردەن جاسالعان توسەكتەرىنە جايعاسا باستادى.
گاۆرييل دە وزىنە ارنالعان بولمەگە كىردى. سىرتتاعى كۇزەتشىدەن تىس بۇنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا ارناۋلى كۇزەتشى — تولەڭگىت تۇردى.
گاۆرييل ەندى شەشىنىپ، جولبارىس تەرىسىنىڭ ۇستىنە سالىنعان توسەگىنە جاتا بەرەم دەگەندە ۇيگە شىراق ۇستاعان سارتاقتىڭ ۇزاق جىلعى حاتشىسى، رۋمدىق قوياق كىردى.
— عافۋ ەتىڭىز، كنياز،— دەدى ول باسىن ءيىپ.
— بىردەمە ايتپاق پا ەدىڭىز؟ — دەدى توسەگىنىڭ ۇستىندە جاتقالى وتىرعان گاۆرييل،— ايتىڭىز.
— حاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ءقازىر ءسىزدىڭ توسەگىڭىزگە تولەڭگىت دايەكشى ءبىر قىز اكەلەدى.
— قىز؟ ونى نەگە اكەلەدى؟
— ەجەلدەن كونە مونعول عۇرپى بويىنشا ءقادىرلى قوناعىنىڭ قوينىنا قىز سالاتىن ءداستۇر بار.
— ءداستۇر؟ حريستيان دىنىندە ونداي عۇرىپ جوق قوي، سارتاق حان حريستيان ەمەس پە؟
— جوق، ول مونعول!
— قىزىق ەكەن! — دەدى ويلانىپ قالعان كنياز گاۆرييل، ءبىراق بۇل كەزدە قوياق شىعىپ تا كەتكەن ەدى.
ازدان كەيىن ەڭگەزەردەي تولەڭگىت، قىرمىزى قىزىل گۇلدەي ادەمى، جىبەكتەي ۇلبىرەگەن، قىپشاقتىڭ ءبىر ۋىزداي اپپاق بالدىرعان قىزىن ەرتىپ كىردى.
شىڭعىس حان جاسىسىنىڭ ءتارتىبى بويىنشا كاشىكتانە قۇر اسكەري قىزمەتتى عانا اتقارمايتىن، وردا توي-دۋماننىڭ قىز ۇزاتۋ، قىز بەرۋ، ءتىپتى حان سارايىنداعىلاردى اس-سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ سولاردىڭ مىندەتى بولاتىن. سول سەبەپتەن وردا توڭىرەگىندەگى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ، حان تۇقىمىنا جاتپايتىن جىگىت - مىرزالاردىڭ تاعدىرى وسىلاردىڭ قولىندا تۇراتىن. اعا تولەڭگىت حان جارلىعىن ەستىسىمەن وردا اسپازشىسى بوپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ءبىر سورلى جەسىر ايەلدىڭ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىرعان ءجاسوسپىرىم قىزىن الىپ كەلگەن. ايەل كوز جاسى كول بولىپ قالا بەرگەن.
— مىنەكەيىڭىز،— دەدى تولەڭگىت. گاۆرييل اۋزىن اشقانشا باسىن ءيدى دە شىعىپ
كەتتى.
كوكتەمگى قۇراقتاي تالدىرماش، جاپ-جاس قىز بوتا كوزىنەن جاسى مولدىرەپ ورۇسۋت جىگىتىنە ۇركە قارادى. گاۆرييل قاتتى دا قالدى.
شىنىندا دا قىز عاجايىپ سۇلۋ ەدى. بەتى اپپاق، قىر مۇرىن، بوتا كوز... جۇپ-جۋان قوس بۇرىمى شۇباتىلىپ جەرگە ءتۇسىپ جاتىر. اسىرەسە كوزى مۇنداي عاجايىپ بولار ما! قاپ-قارا، ءموپ-مولدىر، توستاعانداي ۇپ-ۇلكەن. بەيكۇنا جان سەزىمىنىڭ ايعاعى بوپ، جاسقا تولا، جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتەدى.
قىزدىڭ وزىنەن قورقىپ تۇرعانىن گاۆرييل بىردەن ۇقتى، كەنەت جانى اشىپ كەتتى. اياعىن ازەر باسىپ قاسىنا كەلدى. قىزدىڭ زارەسى ۇشىپ كەتكەنى سونشالىق، بۇكىل دەنەسى ءدىر-دىر ەتىپ، ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ ەڭىرەپ قويا بەردى.
اڭ-تاڭ بوپ گاۆرييل تۇر. جىگىتتىڭ كوزى ەندى اعىل-تەگىل جىلاعان قىزدىڭ ارقا تۇسىنا ءتۇستى. قىز جىلاعان سايىن، قالاقتاي ارىق جۇقا ەكى جاۋىرىنى تىنباي ويناپ ءدىر-دىر ەتەدى...
گاۆرييل قىزدىڭ ارقاسىنان سيپاي ۇستاعان بويى ەسىكتىڭ الدىنا الىپ باردى.
— قورىقپا، تيمەيمىن.
قىز تۇسىنبەدى. ءارى-سارى بولعان گاۆرييل ەسىكتى اشتى دا، ار جاعىندا تۇرعان جاس تولەڭگىت جىگىتىنە: — قىز ۇيىنە قايتسىن، تيمەڭدەر،— دەدى. ءسويتتى دە ەسىكتى قايتادان جاۋىپ الدى.
...سارتاق ەرتەڭ ورۇسۋت ەلشىلەرىنە ءوزىنىڭ ماقتانىشى — جۇيرىك اتىن، العىر تازىسىن، مەرگەن جىگىتتەرىن كورسەتپەكشى ەدى. سونىڭ ءساتى دە ءتۇستى. ورۇسۋت ەلشىلەرى وردا مەرگەندەرىمەن بىرگە تاڭ سارىدەن قاسقىر اۋلاۋعا شىقتى. قىس قاتتى جىلى ۇيالى قاسقىرلار توبىن جازباي مالعا كوبىرەك شاباتىن ادەتى. بيىل قىس وتە سۋىق بولىپ، ءبىر ۇيالى قاسقىر توبى تەبىندەگى حان جىلقىسىنىڭ ابدەن مازاسىن الىپ بولعان. مىنگەن اتتارى ومبى قارعا باتىپ كەتە بەرگەندىكتەن دە اڭشىلار وپىعىپ قالا بەردى. تەك العىر تازىلاردىڭ عانا اۋزى قاندانىپ قايتتى...
كەشكى استارىن ىشكەن سوڭ قوناقتار تاڭەرتەڭ كەلىس سوزگە كىرىسپەك بوپ، ءوز بولمەلەرىنە تارادى.
سارتاققا ەرىپ كۇنى بويى قاسقىر قۋىپ ابدەن قالجىراعان گاۆرييل ەندى توسەگىنە جاتايىن دەپ ىڭعايلانا بەرگەنىندە، كەشەگى تولەڭگىت، بۇعان تانىس بوتا كوز قىزدى تاعى الىپ كىردى.
— مىنەكەيىڭىز!..
گاۆرييل قىزعا تاڭدانا قارادى. قىز كەشەگىدەي جىلاپ تۇرعان جوق، بىردەمە ايتقىسى كەلە مە، ەسىك جاققا ءالسىن-السىن جاۋتەڭدەپ قاراي بەرەدى.
گاۆرييل قىزدىڭ بىردەمە دەگىسى كەلگەنىن تۇسىنگەندەي، ىمداپ ونى جانىنا شۇقىردى. قىز «ۇستاپ الا ما» دەپ قورقىپ، اياعىن ءىلبي باسىپ گاۆرييلدىڭ توسەگىنىڭ جانىنا كەلدى.
— نە ايتاسىڭ؟ — دەدى ابدەن شارشاعان گاۆرييل.
— مەن بە؟.. نە ايتسام ەكەن... تەك سەن وزىڭە ساق بول. راشيان شارابىن بەرۋى مۇمكىن. ءيا، راس ايتام،— دەدى ول جاسقانا سويلەپ.— ءىشىپ قويىپ جۇرمە، جامان بولادى...
«راشيان شارابى» دەگەن ءسوزدى تۇسىنگەنمەن (مونعول حاندارىنىڭ ىشەتىن شارابى وسىلاي دەپ اتالاتىنىن ول بۇرىننان دا بىلەتىن) قىزدىڭ نە دەگەنىن ۇقپادى. ءبىراق بۇنىڭ وزىنە ءبىر ءقاۋىپتى ەسكەرتىپ تۇرعانىن جۇرەگى سەزدى.
— نە دەيسىڭ! — دەدى ول قىز كۇتپەگەن سۇراق قويىپ. اناۋ نە دەرىن بىلمەي ءۇنسىز قالدى. تەك الگى سوزىنە مىنا جىگىتتىڭ تۇسىنبەگەنىنە تاڭ. ەندى ول ايتايىن دەگەنىن يشاراتپەن تۇسىندىرمەك بولىپ الەككە ءتۇستى. جىگىتتى نۇسقاپ ول: «اپام ايتتى، ەرتەڭ ساعان راشيان شارابىن بەرەدى»،— دەدى. «ال، سەن،— باسىن شايقاپ، كەسەنى — قولىمەن يتەرگەندەي ەتىپ.— ىشپە! ىشپە! — دەدى. «ىشسەڭ،— دەدى ول اۋزىنا قولىن اپارىپ،— ولەسىڭ! ولەسىڭ!» — دەپ، قولىمەن ءبىر جاق جاعىن ۇستاپ، ءولىپ بارا جاتقان ادامنىڭ بەينەسىن كورسەتتى.
— راشيان شارابى دەيسىڭ بە؟ — دەدى ول.
— ءيا، ءيا!
جىگىت اقىرىن ەزۋ تارتتى.
— راقمەت،— دەدى ول، ءسويتتى دە ەسىكتى كورسەتتى.— بار ەندى، كەتە بەر...
قىز شىعا جونەلدى.
ادام تاعدىرىندا، ءتىپتى كەيبىر قوعام تاعدىرىندا دا اراق-شاراپ بەلگىلى ورىن العان. اراق-شاراپقا بەرىلگەن كەي جۇرتتاردىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاسيەتىنەن ايىرىلىپ، ۋاقتالىپ، قۇرىپ كەتكەندەرى تاريحتا بەلگىلى. اسىرەسە، ءبىر ەلدى جاۋلاپ العان ۇلكەن جۇرت ۇستەمدىگىمەن، قارۋ-جاراقتى زورلىعىمەن، مادەنيەت، سوراقى تالىم-تاربيەسىمەن بىرگە اراق-شارابىن دا الا كەلگەن. قارۋ-جاراقتىڭ كۇشىمەن دەگەنىن كەيدە ىستەتە الماعان شاپقىنشىلار، باعىنىشتى ەلىن نە ءدىنى ارقىلى، نە اراق-شارابى، الدامشى عۇرىپ - داستۇرلەرى ارقىلى جەڭگەن. اسىرەسە، ءالى مەملەكەت بولىپ شىنىقپاعان كىشكەنتاي ەلدەرگە اراق-شاراپ ۇلكەن زيانىن تيگىزگەن. بۇنى شىڭعىس حان دا جاقسى بىلگەن. ءبىراق سان ءتۇرلى ۇلتتان قۇرىلعان اسكەرىن جاۋعا ايداپ سالۋعا قۇر عانا تەمىر ءتارتىپ ەمەس، ولاردىڭ اقىلىن، جان سەزىمىن تۇمانداتاتىن، قىزدىراتىن بوتەن كۇشتەردىڭ دە كەرەك ەكەنىن ۇمىتپاعان. سوندىقتان ەل توناۋدى، اراق-شاراپ ءىشۋدى، جەڭىلگەن ەلدىڭ ايەل زاتىنا قيانات ىستەۋدى تىيماعان. ءوزى دە سونىڭ ءبارىن ىستەگەن، كەيدە ءتىپتى، ىشكەندە ونىڭ بىردە ماس بولىپ، شيگي حۋتۋگتتىڭ «سەنەن دە جوعارى كۇش بار» دەگەن اقىل سوزىنە «مەنەن جوعارى تەك مەنىڭ بوركىم» دەپ بوركىن حان تاعىنىڭ ۇستىنە قويىپ، ءوزى وعان قۇرمەت كورسەتىپ ءتاجىم ەتە باستاعانى — تاريحتاعى اقيقاتتىق.
سول شىڭعىس حان كەنەت جۇرتقا ءىشۋدى قويدىرماق بولعان. ول مىنادان شىققان. ۇگەدەي مەن جاعاتاي حورەزمشاح مۇحاممەدتى جەڭىپ، ۇرگەنىشتى شاپقان ساپارىندا، شىڭعىس حان اسكەرى قىرىلىپ قالا جازداعان. حورەزم استاناسى ۇرگەنىشتى العاننان كەيىن، بۇكىل اسكەرى بولىپ حورەزمشاح مۇحاممەدتىڭ جەر استىنداعى سارايلارىنداعى قۇبىرلاردا ساقتالىپ تۇرعان، قانشا جىل ىشسەڭ دە تاۋسىلمايتىن شاراپتارىن ىشۋگە كىرىسكەن. ۇگەدەي مەن جاعاتايدىڭ وزدەرى دە ىشكەن. اسكەر ءبىر جەتى ىشكەن، ەكى جەتى ىشكەن، ەستەرىن بىلمەي ىشكەن. بۇل ءىشۋ اپاتقا اينالعان. ماسان جاۋىنگەرلەردى شاپقىنشىلارعا اشىككەن جۇرت، رەتىن تاۋىپ، ەندى توپ-توبىمەن ولتىرە باستاعان.
بۇنى ەستىگەن شىڭعىس حان قاھارىنا مىنگەن. ارناۋلى جاساقتار جىبەرىپ، بۇكىل جەر استىنداعى شاراپ سارايلارىن ءبىزدىڭ زامانىمىزدان ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن، ماقتانىڭ ۇنتاعىنان قىتايدا ىستەلگەن كۇكىرت وت دارىسىمەن اتقىزعان. ءسويتىپ بارىپ اسكەرىن ءبىر اپاتتان امان ساقتاپ قالعان. سوڭىنان تاريحشىلار شىڭعىس حاننىڭ كارىن توگىپ قاتتى اشۋلانعانىن، بالالارىنىڭ اكەلەرىنە ۇلەس قالدىرماي، حورەزمنەن قولعا تۇسكەن دۇنيە-مۇلكىن ءوزارا ءبولىپ العاندارىنان دەيدى. شىڭعىس حاننىڭ قاتتى اشۋلانۋ سەبەبى تەك بۇدان عانا ەمەس. بالالارىنىڭ ماس بولعانى، ماس بولىپ حورەزمشاح مۇحاممەدتىڭ قاشىپ بارا جاتقان اسكەرىن قۋىپ جەتىپ قىرىپ تاستاي الماعاندارى دا ۇلى حاندى قاتتى رەنجىتكەن. وسى وقيعادان كەيىن ءامىرشى شاراپ تۋرالى جاسىسىنا كىرگەن ءوزىنىڭ مىنا تومەندەگى ايگىلى وسيەتىن ايتقان: «ماساڭ ادام ءارى كەرەڭ، ءارى سوقىر، وندا اقىل-پاراسات بولمايدى. ونىڭ وي -بىلىگى، دارىنى تۇككە دە تۇرمايدى. ول ۇياتقا قالۋدان باسقا ەشتەڭە تىندىرماق ەمەس. ىشكىلىككە سالىنعان ەل بيلەۋشىنىڭ قولىنان ەشبىر ۇلى نارسە كەلمەيدى. ىشكىلىككە قۇنىققان اسكەر باسشىسى ءوز ساربازدارىنىڭ جاۋىنگەرلىك سابىن ءوز بيلىگىندە ۇستاي الماق ەمەس. ال، ماساڭ نويان ءوزى اتقان ساداق وعىنىڭ قايدا، نەگە تيگەنىن بىلمەيدى. ەگەر ىشىمدىكسىز بولمايتىن بولسا، ەڭ كوپ دەگەندە ايىنا ءۇش مارتەبە ىشكەن ءجون. نە ءبىر-اق رەت ىشسە قانداي وڭدى، ءتىپتى ىشپەي قويسا وتە دۇرىس - اق. تەك، ونداي مۇلدەم ىشپەيتىندەردى كەزدەستىرۋ قيىن» — دەگەن.
شامالارى كەلگەنشە شىڭعىس ۇرپاقتارى ءامىرشىنىڭ وسى وسيەتىن ورىنداۋعا تىرىسقان. ءبىراق قاراماعىنداعى ەلدەرگە، شاۋىپ العان جۇرتىنا ولار اراق-شاراپتى قوي دەمەگەن. ءتىپتى ولاردىڭ اقىل-وي، جان سەزىمدەرىن السىرەتە ءتۇسۋ ءۇشىن كوبىرەك ىشۋلەرىن جاقسى كورگەن، سوعان ۇگىتتەگەن. بۇلاردىڭ ويىنان تەك مۇسىلمان دىنىندەگىلەر عانا شىقپاعان. ولار مۇسىلمان ءدىنىنىڭ تەگەۋرىندى ءتارتىبىن بۇزساق كاپىر بولىپ كەتەمىز دەپ قورىققان. سامارقاندتاعى بولعان ايتىستا، كۇيىك حاننىڭ ءوزى نۇريددين حورەزمي يمامنان:
— اراق-شاراپ شارشاعان ادامدى تىنىقتىرادى، قايعىلى ادامنىڭ شەرىن ازايتادى، جالپى كىسىنىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، ويىن كەڭىتەدى. جانە ءوزى جەمىس، تارى، بيداي سەكىلدى تازا زاتتاردان اشىتىلادى. سوعان قاراماي، ەگەر ادامعا جانى اشيتىن بولسا، مۇحامەد پايعامبار ءوزىنىڭ ۇمبەتتەرىنە نەگە ىشپەڭدەر دەپ بۇيىرادى؟ — دەپ سۇراعان.
— مىنانداي ءبىر وقيعادان شىققان،— دەپ جاۋاپ بەرگەن يمام — مۇحامەد پايعامباردىڭ ءبىر ساحاباسى الىس جاققا بارا جاتىپ، ابدەن شارشاعاننان كەيىن جولىنداعى ءبىر جەسىر ايەلدىڭ ۇيىنە قونباق بولادى. ويناقى، جاس ايەل ونى قوندىرمايدى. «ال شىن قونعىڭ كەلسە، ساعان ايتاتىن ءۇش شارتىم بار، بىرەۋىن ورىندايتىن بولساڭ قوندىرامىن» — دەيدى. «قانداي شارت؟» — دەپ سۇرايدى ساحابا. ايەل: سەن بۇگىن نە مەنىڭ قوينىما كەل، نە بەس جاسار بالام بار — سونى ءولتىر، نە جۇزىمنەن قايناتقان ءبىر شىنى شارابىم بار سونى ءىش دەيدى. ساحابا ايەلدىڭ قوينىنا بارسام كۇناعا باتامىن، جازىقسىز بالانى ولتىرسەم قىلمىستى بولامىن، دوزاققا جانامىن، ال جۇزىمنەن قايناتقان ءبىر شىنى شاراپتى ىشسەم، بويىم بالقىپ، كوڭىلىم كوتەرىلىپ، راقاتقا باتپايمىن با؟ — دەپ ويلايدى. ول سوڭعىسىن ىستەيمىن دەپ ۋادە بەرىپ ايەلدىڭ ۇيىنە قونادى، ۇلكەن شىنىداعى شاراپتى ىشەدى، سودان كەيىن ماس بولادى. ماساڭ ادام نە ىستەمەيدى، ايەلدىڭ قوينىنا دا بارادى، بالاسىن دا ولتىرەدى. مىنە، وسىدان كەيىن مۇحامەد پايعامبار بار ۇمبەتتەرىنە قانداي جاعدايدا بولماسىن، قانداي كۇيگە ۇشىراماسىن اراق-شاراپتى ىشپەك تۇگىل، مۇلدەم ونى تاتۋعا رۇقسات ەتپەيتىن ءحاديسىن شىعارعان.
التىن وردانىڭ نەگىزگى تىرەگى — تەگى مۇسىلمان دىنىندەگى جۇرت بولاتىن. مۇسىلمان دىنىندەگى بۇل قاۋىم اراق-شاراپ ءىشۋدى كۇنا سانايتىن. مىنە، سول سەبەپتەن سارتاق تا ءوز ورداسىنا حريستيان دىنىندەگى سارى بۇعىنى حان باقاۋلى ەتىپ العان.
ەرتەڭىنە كەلىسىم ءسوز باستالعان. ۇلى نوۆگورود ادامدارىنىڭ جاعدايىنا قاراي، ەكى جىلعا دەيىن ولاردان شۇلەن-مال باسىنىڭ، ۇننان، سۋدان الىناتىن، يامان-جامشىك سالىقتارىن جانە ەگىن سالىعى — اۆاريزدى المايتىن بولىپ كەلىسىلەدى.
وسىنداي سالىقتاردان الەكساندر نيەۆسكييگە جاساق بەرەمىز دەۋشى بوتەن كنيازدار دا ارىلسىن دەدى. تەك نوۆگورودقا نەمىس كرەسشىلەرى اتتانسا وعان قارسى التىن وردا اسكەرى شىعا ما، شىقپاي ما، بۇل ماسەلەنى الداعى ۋاقىتتا شەشپەك بولدى سارتاق. ال ءقازىر، تابان استىندا تۇجىرىم جاساۋعا نوعاي، ساۋىق، ءباھادۇر، موڭكە تەمىر ءتارىزدى التىن وردا ۇلىسىنىڭ اقساقالدارىنا قارسى شىعۋعا قايمىقتى. ولار، ارينە، كەشەگى وزدەرى شاپقان ەلدى بۇگىن قورعاۋدى ءجون كورمەدى. «وقاسى جوق،— دەدى ىشتەي سارتاق،— ءازىر نوۆگورودقا جاۋ كەلىپ جاتقان جوق قوي، جاۋ كەلەتىن بولسا، بۇل ءتورت مىقتىنىڭ قيقارلىعى بىلاي قالار. ويتكەنى، ولار، نوۆگورودتى شاپقان، ورۇسۋت جەرىن العان جاۋ، ەرتەڭ وزىنە اۋىز سالارىن قايدان ءبىلسىن. قازىرگى التىن وردا بۇدان جيىرما جىل بۇرىنعى التىن وردا ەمەس، حاندىقتىڭ بۇكىل كاۆكاز، ازەربايجان تۇسىن قۇلاعۋ يلحان بيلەپ كەتكەلى قاشان، ال ماۋارانناحرعا تاياۋ قوراسان جاعىن مەن بيلەيمىن دەپ جانتالاسقان شىڭعىس تۇقىمى از ەمەس. بۇدان جيىرما جىل وتكەننەن كەيىن نە بولماق؟ جوق، جوق ءقازىر التىن ورداعا الەكساندر نيەۆسكييدەن الىستاماۋ ابزال. ال بۇگىنگى اڭگىمەدەن، التىن وردا مەن ورۇسۋت بىرلەستىگىنە جالعىز عانا اقىلشىسى ساۋىق پەن ءباھادۇر عانا ەمەس، مىنا گاۆرييل كنيازعا ەرىپ كەلگەن سۆياتوسلاۆتىڭ دا ىشتەي قارسى ەكەنىن سارتاق ءبىلىپ قالعان. ول التىن وردا مەن ورۇسۋت كنيازدارىنىڭ وداعىن، دەدى ىشىنەن تاعى سارتاق، امالسىزدان ماقۇلداپ وتىر. ارينە، كرەسشىلەر تاعى شابۋىلعا شىقسا، ورۇسۋت ەلى قازىرگى كۇيزەلىس جاعدايىندا وعان توتەپ بەرۋى ەكى تالاي... سۆياتوسلاۆ سودان سەسكەنەدى. جوق، بۇل ەكى جاۋدان كورى ءبىر جاۋمەن كۇرەسكەندى ءجون كورەدى. ايتپەسە... جانە بىزگە سەنبەيدى.
ەل-جۇرتىن قان-جوسا ەتىپ قىرعان جۇرتقا، ارينە، سەنۋ قيىن... دەمەك، وسى شال ءتۇبى بىزگە قوسىلمايدى. ال بۇنىڭ پىكىرىمەنەن الەكساندر دا، ونىڭ ءىنىسى اندرەي دە باسقا تۋىستارىنىڭ دا ساناساتىنى ءمالىم. سوندىقتان... ءيا، ۇلى شىڭعىس بابامىز ايتقان ەمەس، پە «ەگەر جاۋىڭنىڭ ەرتەڭ قاس بولاتىنىنا سەنسەڭ، وندايلاردان، دوسىڭنىڭ دوس كەزىندە، قاسىڭنىڭ قاس كەزىندە قۇتىل» دەمەپ پە ەدى؟
مىنە، وسىنداي كەلىسىممەن قوناقتار تۇسكى استان كەيىن ەلدەرىنە جۇرمەك بولدى.
تاعى دا حان سارايىنىڭ تاعامحاناسىندا قىپشاقتىڭ دوڭگەلەك تاپال جوزىسى قويىلدى. تاعى دا بيە سويىلىپ، داستارقان ءتۇرلى تاعام، ىشىمدىكتەرگە تولدى. ساپىرىلعان سارى قىمىزبەن بىرگە، سول قىمىزداي اپپاق توراسۇن اكەلىندى. كەرنە ساپتىاياقپەن التىن وردا بەكزادالارىنا، ورۇسۋت قوناقتارىنا تارتىلدى. استاۋ - استاۋ ەتپەن بىرگە ءبىر مەزەت كۇمىس كەسەلەرگە تولتىرىلعان راشيان شارابى دا اكەلىندى. حاننىڭ وڭ جاعىنا ساۋىق، سول جاعىنا كنياز گاۆرييل وتىرعان. حانعا بىرەۋ-مىرەۋ ۋ سالىپ جازىم ىستەپ جۇرمەسىن دەپ شىڭعىس حان ءتارتىبى بويىنشا داستۇرگە اينالعان ادەتپەن، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن باقاۋىل سارى بۇعى، حانعا كەلگەن تاباقتان ءبىر ءتۇيىر ەتتى كەسىپ جەدى دە، الدىنداعى التىن كەسەدەگى راشيان شارابىن ويماقتاي شىنى ىدىسقا قۇيىپ ءبىر ۇرتتامىن ءىشتى.
حان ءوزى ءبىرىنشى بوپ التىن كەسەنى كوتەردى. وزگەلەرى دە سول ادەتتى ىستەدى. سارتاق كەسەسىندەگى شاراپتى ءىشتى. بۇعان بىرەن-ساران مونعول بەكزادالارى قوسىلدى. ال قوناقتار كەسەلەرىن قايتادان جەرگە قويدى. بىرەۋى دە اۋزىنا اپارمادى.
سارتاق اڭ-تاڭ قالدى. «بۇلارى نەسى، كەشە وسى راشيان شارابىن كەسەلەپ ءىشىپ ەدى عوي ۇلار. قالاي ماس بولمايتىندارىنا تاڭ قالعام. ال بۇگىن بىردەمەدەن سەزىكتەنىپ وتىر ما؟ نەدەن سەزىكتەنەدى؟ الدە باقاۋىلدىڭ مەنىڭ كەسەمنەن شاراپ ءدامىن تاتقانىنان با؟ ول كەشە دە ءسويتىپ ەدى عوي. سودان بۇلارعا ءبىر جامان وي كەلدى مە؟ جوق، جوق بار كەسەنىڭ شارابىنان تاتا بەرسە، تاباندا ماس بولادى عوي. باقاۋىلعا ول كەلىسپەيدى. ءتارتىپ سولاي! دەمەك، بۇلاردىڭ شاراپ ىشپەۋلەرىندە ءبىر گاپ بار. قوناقتاردىڭ كۇدىك العانى ءجاي نارسە ەمەس، نە ىستەۋ كەرەك، شاراپتى قالاي تەكسەرگەن ىڭعايلى؟ ال ەگەر راسىمەن ول شاراپتا بىردەڭە بولسا...»
— سىزدەر شاراپتى نەگە المايسىزدار؟ — دەدى ول گاۆرييلدەن كورى ءسوزىن سۆياتوسلاۆقا تيگىزە:
سۆياتوسلاۆ ۇندەگەن جوق، كەسەسىن توگىپ المايىن دەگەندەي جايلاپ كوتەرىپ، قولىن سەل سوزىپ قارسى جاعىندا وتىرعان ساۋىقتىڭ الدىنا قويدى.
باعانادان بەرى، ادەت بويىنشا تەك توراسۇن-بوزا عانا ءىشىپ وتىرعان حان اقىلشىسى، ورۇسۋت ويىن بىردەن ءتۇسىندى. ول اسپاي-ساسپاي كەسەگە قولىن سوزدى.
«ءيا، ءيا، مىنا زۇلىم ورۇسۋت شالى دۇرىس ىستەدى. ءبىر پالە كەلسە، وسى ساۋىقتان كەلەدى. كەشەدەن بەرى ءبىزدىڭ ويىمىزعا، التىن وردا مەن ورۇسۋت كنيازدارىنىڭ وداقتاسۋىنا قارسى ەكەنىن جاسىرا الماي ءجۇر...
ءبىراق ساۋىق:
— بالا جاستان بەرى مونعول ىشىمدىگى توراسۇنعا ۇيرەنگەن ەدىم، جۇڭگو شارابىن سۋقانىم سۇيمەيتىن ەدى،— دەدى ءسويتتى دە كەسەنى اۋزىنا اپارا بەردى،— ءقادىرلى قوناعامىز ۇسىنعاننان كەيىن امال بار ما، كوڭىلى قالماسىن...
«جوق، جوق،— دەدى ىشىنەن سارتاق،— كارى اقىلشىمنىڭ ەش ايىبى جوق ەكەن. ال ەگەر شاراپتا...»
— توقتاڭىز،— دەدى حان كەنەت، ساۋىقتىڭ قولىن ۇستاپ،— ءومىر باقي ىشپەي كەلگەنىڭىز بارىمىزگە ايان، ۇشىنىپ قالارسىز،— سوسىن ول جان-جاعىنا قارادى. حان ورداسىنىڭ سىيىنان قوناقتاردىڭ كۇدىكتەنىپ وتىرعانى وعان باتىپ كەتتى. ال «شاراپتاردى جيناپ ال» — دەۋگە تاعى رەتىن تابا المادى. وندا، مىناۋ ىشىمدىك ءتىپتى تازا بولعان كۇندە دە، «تەككە كۇدىكتەنبەگەن ەكەنبىز، ىشىندە بىردەمە قوسىلعان سوڭ حاننىڭ ءوزى اكەتتىردى، دەيدى عوي قوناقتارىم، ءبىر سۇمدىقتى مەن ءوزىم ادەيى ىستەتىپ وتىرعانداي» دەدى ول ىشىنەن. سارتاق قايتادان جان-جاعىنا قارادى. ەگەر كەيىن بۇرىلسا ول ارت جاعىندا ءيىلىپ جارلىق كۇتىپ تۇرعان باقاۋىل سارى بۇعىنى كورەر ەدى. ءبىراق ول كەيىن بۇرىلمادى. حاننىڭ كوزى ەسىك الدىندا تۇرعان ون جەتى - ون سەگىز جاسار قىپشاقتىڭ سۇلۋشا كەلگەن سۇلگىشى بالا جىگىتىنە ءتۇستى. قولىمەن مەڭزەپ ونى قاسىنا شاقىرىپ الدى:
— ءىش،— دەدى ساۋىقتىڭ قولىنداعى كەسەنى نۇسقاپ.
ەشتەڭەدەن قاپەرى جوق جاس جىگىت، اتاقتى حان اقىلشىسىنىڭ ءوز قولىنان شاراپ العانىنا ءماز بولىپ، ۇسىنعان كەسەنى قاتتىراق قىسسا، سىنىپ كەتەتىن گاۋھار شىنىداي ەكى قولىمەن ابايلاپ ۇستاپ اۋزىنا اپارا بەردى.
حان بۇيرىعىن يمپرامنىڭ بۇزۋعا حاقى جوق، بالا جىگىت ىشە باستادى. بىر-ەكى جۇتقاندا عانا ءوزىنىڭ مۇسىلمان ەكەنى، شاراپتى ءوز ەركىمەن ىشسە كاپىر بولىپ كەتەتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، كەنەت توقتاي قالدى.
— حان يەم،— دەدى ول مەن مۇسىلمان ەدىم، وسىدان ارتىق ىشپەۋگە رۇقسات ەت دەپ وتىنبەكشى بولدى دا، كەنەت قۇلاي بەردى.
حان ورنىنان تۇرىپ كەتتى. كەنەت ەسىنە قاراقورىمعا بارعان جەرىندە، تۇراقينا قاتىننىڭ بەرگەن ۋىنان ولگەن ۇلى كنياز ياروسلاۆ ءتۇستى. «سودان كەيىن عوي ۇلى كنيازدىڭ بالالارى الەكساندر مەن اندرەي كۇيىكتەن ات قۇيرىعىن ءبىرجولاتا كەسىپ، مەنىڭ اكەم باتۋ جاعىنا شىققانى. ياپىراي،— دەدى ول ىشىنەن،— ءىنىسى گاۆرييلگە قاستىق ويلاپ، كىم ەكەن ۇلى كنياز الەكساندر نيەۆسكيي ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا وت سالعالى جۇرگەن؟»
قوناقتارعا بەرىلگەن شاراپقا كىمنىڭ ۋ سالعانىن قانشا تەكسەرسە دە سارتاق بىلە المادى. ال قۇر سەزىكتەنىپ بىرەۋدى جازالاۋدى سارتاق ادەت ەتپەگەن. حان تاعىنىڭ قاۋىپ-قاتەرىنە ءالى ۇيرەنبەگەن. ارينە، ەگەر ول گاۆرييل قوينىنا سالماق بوپ تولەڭگىت اپارعان قۇندىز قىزدىڭ اسپازشى شەشەسىنەن سۇراسا، الدەنەلەردى تۇسىنەر ەدى. ءبىراق ودان سۇراعان جوق. ال تولەڭگىت بۇل جاس قىزدان بىردەمە بولدى-اۋ، كنيازعا «شارابىندا ۋ بار ەكەنىن وسى ايتپادى ما ەكەن؟» دەيتىن كۇماندى ويدان ءتىپتى اۋلاق ەدى. ونىڭ ۇستىندە، مۇندايدا پالەلى زاتقا كىمنىڭ قاتىناسقىسى كەلەدى، تولەڭگىت جۇمعان اۋزىن اشقان جوق! ال شىنىنا كەلسەك، قىزىنا تيمەگەن گاۆرييلعا ريزا بولعان اسپازشى انا، سول كۇنى شاراپقا كۇشالا شۇرناسىنىڭ قوسىلعانىن الدەقالاي سەزىپ قالىپ، كنيازعا «ايت» دەپ قىزىن جىبەرگەن ءوزى ەدى. قۇندىز تولەڭگىتكە: «ورۇسۋت كنيازى ەرتەڭ كەل دەگەن» دەپ ۇيرەتكەن دە وسى شەشەسى بولاتىن.
«شاراپقا ۋدى كىم سالدى؟ ونى كىم ءبىلدى؟ ورۇسۋت ادامدارىنا كىم ايتتى؟» — ءبارى سارتاققا جۇمباق ەدى. ايتەۋىر، سول شاراپتى ىشكەن بالا جىگىت — ءبىر كۇن ەسسىز جاتىپ ازەر دەگەندە باسىن كوتەرگەن. اۋزىنا ۇنەمى ءسۇت قۇيىپ، ەمدەگەن وردا ءدارۋىشى «شاراپتى كوبىرەك ىشكەندە، بيشارانى قۇتقارا المايتىن ەدىم، از ىشكەنى ابىروي بولدى. بويىن، تەگىس الىپ كەتە قويماعان ۋدى جاس شىركىن جەڭدى» دەدى.
وردانىڭ قاۋىرت شارۋالارى ءبولىپ كەتىپ، بۇل وقيعا سارتاقتىڭ ەسىنەن بىرتە-بىرتە شىعا باستادى. تەك ويىندا قالعانى: شاراپقا، ارينە، ۋدى وسى ساراي ماڭىنداعى بىرەۋ سالدى. كىم بولسا دا الەكساندر نيەۆسكيي مەن مەنىڭ ارامدى اجىراتقىسى كەلگەن ادام. ءبىراق ونداي ادام ءدال مەنىڭ ماڭىمدا جوق ءتارىزدى. ساۋىق دەيىن دەسەم، راس ول ورۇسۋتتاردى جەك كورەدى، ءبىراق ءدال مۇنداي جاۋىزدىققا بارمايدى. ورۇسۋتتاردى جەك كورگەنى ءۇشىن ماعان قاستىق ويلامايدى. جانە سول كۇنى انا ورۇسۋت شالى ۇسىنعان شاراپتى ىشپەك تە بولدى عوي ول. ىشىمدىكتىڭ ۋلى ەكەنىن بىلگەن دەسەك، وندا ساۋىق ىشەمىن دەپ كەسەنى اۋزىنا اپارماس ەدى، ءبىر سىلتاۋىن تاۋىپ ىشپەي قويار ەدى. جوق، ول ەمەس. سوندا كىم؟ جاۋ سىرتتان، مۇندا تەك ونىڭ تىلەگىن ورىنداۋشى عانا بار. ال سىرتتاعى جاۋ كىم؟ التىن تاققا وتىرعان حاندا، ارينە، وشتەسەتىن ادامى از ەمەس. سويتسە دە مۇنداي ىسكە مەنىمەنەن تەك ب ا ق كۇندەس كىسى عانا بارادى. مەنىمەن ونداي ب ا ق كۇندەس تەك بەركە... بۇل وقيعانىڭ ءبىر ۇشى سوندا جاتىر ما؟ ءبىراق مەنىڭ وردامدا ماعان ۋ بەرەردەي كىسى جوق قوي. تەك بەركە ورداسىنان بىزگە وسىدان بەس جىل بۇرىن كەلىپ قوسىلعان سارى بۇعى باقاۋىل بار... الدە سول ما؟ جوق، ول ەمەس. ول بەركەنى ساسىق شۇلعاۋىنداي جەك كورەدى. تەگى ءاتى-جونسىز سەزىكتەنۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟ جازىقسىز بىرەۋدىڭ وبالىنا قالىپ جۇرمەيىن، ەگەر سارى بۇعى دەسەم، سول بەس جىلدىڭ ىشىندە مەنى ولتىرەرلىكتەي تالاي مۇمكىندىگى بولدى عوي، نەگە ولتىرمەي كەلدى؟ جوق، جوق، سارى بۇعى ەمەس، بەركەنى اتۋعا وعى جوق... سوندا كىم؟
شاراپقا ۋدى كىم سالعانىن سارعاق قانشا ويلاسا دا تابا الماي قويعان. ءبىراق بۇل ىسكە بەركەنىڭ قاتىسى بارىنا كۇمان كەلتىرمەدى. ويتكەنى، بەركە دە الەكساندر نيەۆسكييمەن جاقسى، كىم بولسا دا مەنى سول الەكساندر نيەۆسكييدەن ايىرماق جان. ونداي ادام وسى بەركە عانا بولۋى مۇمكىن، دەدى ول ىشىنەن.
سول سەبەپتەن دە سارتاق كوكتەم شىعا سارجايلاۋىنا كەلىپ جەر ابدەن قاتىپ، تاسىعان وزەن سۋلارى مۇلدەم قايتقان كەزدە، ءبىر جاعىنان ۇلى حان موڭكەگە سالەم بەرىپ، ەكىنشى جاعىنان التىن وردانىڭ قاراماعىنداعى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس جۇرگىزۋدى اقىلداسۋ ءۇشىن، قاراقورىمعا ساپار شەككەن بەتىندە، شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ بىرازىمەن كەڭەستى دە، جولداعى بەركە ورداسىنا سوقپاي بىردەن ءارى قاراي اسىپ كەتتى.
بۇنى ەستىگەن بەركە بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلاندى. جانىنا ءجۇز نوكەرىن ەرتىپ، جايىق وزەنىنەن مىڭ تولەڭگىتىمەن وتكەلى جاتقان التىن وردا حانىن ات اۋىستىرىپ، سۋىت ءجۇرىپ قۋىپ جەتتى.
— جوشى ۇرپاعىنان التىن وردا حاندىعىندا ەڭ ۇلكەنىڭ مەن ەدىم،— دەدى ول القىنا سويلەپ،— الىس ساپارعا شىعىپ بارا جاتىپ، جولىنداعى ورداما نەگە سوقپادىڭ؟ ۇلى حان ۇگەدەيمەن نە سويلەسەتىنىڭدى نەگە اقىلداسپادىڭ؟
قىستى كۇنگى وقيعادان بەرى جانە كەيبىر ارالارىنا ىرىتكى سالىپ جۇرگەن ساق - قۇلاقتاردىڭ سوزىنە قاراپ، بەركە مەنىڭ شىن قاسىم، ماعان جاقسىلىق ويلامايدى دەپ ابدەن سەنگەن حان، اكەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى بولسا دا، بەتىنە تەسىلە قارادى.
— جوشى ۇرپاعىنىڭ ۇلكەنى بولساڭىز دا، ءسىز مۇسىلمانسىز،—دەدى كەنەت سۇپ-سۇر بوپ كەتىپ،— ال مەن حريستيان دىنىندەمىن. ماعان سىزدەي مۇسىلماننىڭ بەتىن كورۋدىڭ ءوزى كۇنا.
— سولاي ما ەدى؟ — دەدى كەنەت ىزادان تۇنشىعىپ كەتە جازداعان بەركە، وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ.— وندا قوش بول!
ەشكىم وعان قارسى ەشتەڭە دەگەن جوق، تەك سارتاقتىڭ ارجاعىندا سابالى قىمىزىنىڭ جانىندا تۇرعان باقاۋىل سارى بۇعى وڭ قولىن كوتەرگەندە، كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ جارق ەتە قالعان، سۇق ساۋساعىنا كيگەن جۇزىگىنىڭ ۇلكەن گاۋھار تاسىن كوردى. وتكىر ساۋلە كوزىنە تۇسكەن سارى بۇعى الاقانىمەن بەتىن جابا قويدى.
بۇنى بايقاعان بەركە تاعى دا:
— قوش بول! — دەپ كارلەنە سارتاققا ءبىر قارادى دا، اناداي جەردە نوكەرلەرىنىڭ الدىندا ءبىر جىگىتى ۇستاپ تۇرعان كوكجالىنا اسىعا بارىپ ءمىندى.
ەشكىم جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. تەك بەركە ۇزاعانشا سارتاق ورنىنان قوزعالمادى.
حان قولى سول كۇنى-اق جايىقتان ءوتىپ ەرتىس دالاسىنا قاراي بەتتەدى. ەكى كۇننەن كەيىن، نوكەرلى قول ىرعىز وزەنىنىڭ تۇسىنا جەتتى. سول كۇنى سارتاق كەنەت ىشىنەن قان كەتىپ قاتتى ناۋقاستانىپ قالدى. تاڭەرتەڭگى جەگەن ەتتەن بە، الدە باعانا سارى بۇعى بەرگەن قىمىزدان بولدى ما، ءوزى دە بىلمەدى. ساعات سايىن ءحالى ناشارلاي ءتۇستى. سوندا عانا ول وسى ساپارعا بىرگە شىقپاق بولعان وردا ءدارۋىشىن ەرتپەگەنىنە قاتتى وكىندى. اتتەڭ نە كەرەك، قانشا وكىنسە دە، وكىنىش وعان جاردەم بەرە المادى. ەكى تاۋلىك وتكەندە، بەلگىسىز كەسەلدەن سارتاق ساندىراقتاپ جاتىپ دۇنيە سالدى.
ال نەمەرەسىنەن ءسوز ەستىگەن بەركە قاباعىنان قار جاۋىپ ورداسىنا قايتىپ كەلگەن. بۇل سيرەك ساقالدى جالپاق بەت سارى كىسى بولاتىن. مەككە شەيحتەرى ءتارىزدى ۇزىن شاشىن ەكى قۇلاعىنان اسىرا تاراپ تاستاعان. ءبىر قۇلاعىنا سەگىز بۇرىشتى اسىل تاس ورناتقان التىن سىرعا تاققان. بەلىندەگى التىن بەلبەۋىنىڭ جاسىل بولعار بىلعارىسىن سان ءتۇرلى جاقۇت، گاۋھار تاستارىمەن اشەكەيلەگەن. بەلىندە قىلىش، قانجار ءتارىزدى قارۋ جوق، تەك التىنمەن زەرلەنگەن ەكى قوشقار ءمۇيىزى بار. ۇستىنە، باسىنا كيگەن جىبەك شاپان، جىبەك قالپاق. اياعىندا قىزىل شەگرەن بىلعارىدان تىككەن كەبىس، ءماسى. ول شاتىرىنا كىرىپ الىپ، موينىنا بەلبەۋىن سالىپ، جۇرتقا ەستىرتە سارناي جونەلگەن. «ۋا اللا-تاعالا، ەگەر مۇحامەد پايعامباردىڭ ءدىنى ادال ءدىن ەكەنى راس بولسا، ماعان، دىنىمە ءتىلى تيگەن كاپىر سارتاقتىڭ جازاسىن بەرە كور!» — دەپ اعىل-تەگىل جىلاپ تىلەگەن.
ءبىراق اللا-تاعالا بەركەنىڭ تىلەگىن سول كۇنى بەرمەدى، ەكىنشى كۇنى دە بەرمەدى... ال شىعىس جاقتان ات ءدۇبىرى ەستىلگەن سايىن، كەلۋگە ءتيىستى جاقسى حاباردى جانى شىعا كۇتكەن بەركە، قۇدايىنا قۇربان ايتىپ سارتاقتىڭ ءولۋىن سۇراپ سىرتقا قۇلاعىن توسۋمەن بولدى. ءۇشىنشى كۇنى دە ەش حابار كەلمەدى. تەك ءتورتىنشى كۇنى عانا، بەركە كۇتكەن جاقسى حابار جەتتى. وردا ۇستىنە قولىنا قارا جالاۋ ۇستاپ اتىن سابىنداتا شاپقان شابارمان: «التىن وردا حانى سارتاق بۇگىن تاڭ اتا دۇنيە سالدى. قاراڭ قالدىق»،— دەدى.
«مۇحامەد پايعامباردىڭ شىن ۇمبەتى جانە كيەلى جان ەكەن بەركە، وعان سارتاقتىڭ ءتىلى ءتيىپ ەدى، قارعىس اتتى!» — دەدى مۇسىلماندار. ال بەركە ىشىنەن: «التىن ورداعا حان بولۋ كەزەگى ەندى مەنىكى»،— دەدى. ءبىراق قاراقورىمداعى مونعولدىڭ ۇلى حانى — التىن وردا تاعىنا باتۋدىڭ كەنجەسى ۇلاقشىنى بەكىتتى. تەك ول دا بۇل تاقتا ۇزاق وتىرا المادى. جارتى جىل وتپەي، حان ورداسىنا ادەت بولۋعا اينالعان كەسەل — ۋدان بۇ دا قايتىس بولدى.
كەزەك ەندى بەركەگە كەلدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
قىزعىلت توپىراقتى بيىكتەۋ جارقاباقتا سارى بۇعى تۇر. اياعىنىڭ استىندا ءبىرىن-بىرى وراپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ورمەلەپ كەلە جاتقان سان جەتپەس ايداھارلارداي، سۇرعىلت اساۋ تولقىندارى تۋلاپ، تەڭسەلە ىرعالىپ الىپ وزەن — اق ەدىل جاتىر. وزەن جاعاسىنان سوناۋ كۇنباتىسقا دەيىن بەلۋاردان كەلەتىن قالىڭ شالعىندى كوز جەتپەس جازىق دالا. اسلان ايناداي اشىق، كوكپەڭبەك. كوكجيەكتى بۇلدىراي جۇگىرگەن ساعىم دا كوكپەڭبەك. بۇگىن كۇن ىستىق. تەرىسكەيدەن سوققان اڭىزاق جەل وزەن بەتىنەن كوتەرىلگەن بۋىمەن توعىسىپ، ءسال دىمقىل تارتقان.
سارى بۇعى تۇرعان جارقاباقتا، ءسىرا قارلىعاشتاردىڭ ۇيالارى كوپ بولۋى كەرەك، ولار توپ-توپ بولىپ بىرەسە ءبىرىن-بىرى قۋىپ، بىرەسە سۋ ۇستىنە قاراي قۇلاپ، تىنىم تاپپاي ۇشىپ ءجۇر.
سارى بۇعى قوزعالار ەمەس. تەك اندا-ساندا اياعىنىڭ استىنداعى وزەنگە قاراپ قويادى. ال وزەن، بىتپەس ءومىر ءتارىزدى، ۇشى-قيىرى جوق، سول باياعى قالپىندا، اساۋ تولقىندارىن ىرعالتا تۋلاتىپ، تىنباي اعىپ جاتىر.
سارى بۇعى بۇگىن قۋانىشتى ەدى. قالاي قۋانىشتى بولماسىن، وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن اق كيىزگە كوتەرىلگەن التىن وردا حانى بەركە سارى بۇعىنى ءوز سارايىنا شاقىرعان. ادەيى كەلگەن تولەڭگىت بۇنى وڭاشا شىعارىپ الىپ «حان يەم، اعامىز باتۋ اشۋ ۇستىندە التىن ورداعا اسا كوپ ەڭبەگى سىڭگەن قارا بۇعى باتىردى ولتىرتكەن ەدى، ەڭ بولماسا ەسىل ەردىڭ ارۋاعى ريزا بولسىن، ارتىندا قالعان جالعىز ءىنىسى سارى بۇعىنى جۇرت قاتارىنا كىرگىزەيىك، كەلسىن،— دەدى. حان سوزىنە قاراعاندا — ساعان جەكە ايماق بەرىپ، ەڭ كەم دەگەندە مىڭباسى دارەجەسىنە كوتەرەتىن قۇلقى بار» دەگەن.
جۇقا ەرنى ەزۋىنە دەيىن سوزىلىپ، قىسىق كوزى ءتىپتى جوعالىپ، سارى بۇعى قۋانىشسىز، قورقاۋ قاسقىر ءتارىزدى قۇر دىبىسىن عانا شىعارىپ، ساق-ساق كۇلدى. «باتۋ ءولتىرىپتى دەيدى قارا بۇعىنى، الدە مەنى قاتىن سەكىلدى ۇمىتشاق دەي مە وسى جۇرت. جوق، ءبارى ەسىمدە. مۇسىلمان ءدىنى بويىنشا مۇنداي ادام دوزاققا جانۋى كەرەك دەپ اڭعال باتىردىڭ جۇمساق جەرىنە كوك شىبىقپەن مىڭ مارتەبە دۇرە سوقسىن دەگەن وسى بەركە حان ەمەس پە؟ دوزاقتان مىڭ دۇرەنى جەڭىل كورگەنى مە؟ جانى اشىسا، سولاي اشيتىن با ەدى؟
جوق مەن ەشتەڭەنى دە ۇمىتقام جوق. مارقۇم سارتاق حاننىڭ دا اعامىز قارا بۇعىعا جەركەنە قاراعانىن دا ۇمىتقام جوق. سول عوي، ءوز كەزەگىمدى ون جىل شىداپ كۇتكەنىم... سوسىن... قايداعى قارا بۇعىنىڭ التىن ورداعا ەتكەن ەڭبەگى وتكىزىپ قويعانى؟ وتىراردى العانداعى، حەرمان كيبەنى شاپقانداعى ونىڭ ەرلىگى كىمنىڭ ەسىندە بار؟ ەسىندە ۇستايتىن ونى حان ۇرپاقتارى ما؟ حان ۇرپاعى ۇمىتشاق! تەك ولار جاقسىلىعىڭدى ەمەس، جامانشىلىعىڭدى ۇمىتپايدى... جوق، ءار نارسەنىڭ ءوز قىزىعى ءوز كەزىندە، بەركە حان مەنى ورداسىنا شاقىرتسا، اعامىز قارا بۇعىنىڭ التىن ورداعا سىڭىرگەن قىزمەتى ءۇشىن ەمەس، ءوز ەڭبەگىم ءۇشىن. تولەڭگىتكە ول تەك كوز قىلىپ ايتىپ وتىر. ال مەنىڭ ەڭبەگىم... ءيا، ءيا، بەركە حان ۇمىتپاسا كەرەك-تى. ءسوز جوق، التى اي جۇرسەڭ شەتىنە شىعا المايتىن التىن وردانى وزىنە العاندا، ماعان بار اۋماعى التى كۇندىك ءبىر ايماقتى بەرمەي نەسى بار؟ ءسوز جوق بەرەدى، بەرەدى، مەنەن قورىققانىنان بەرەدى... ايتىپ قويادى دەپ قورقادى...»
سارى بۇعى ەندى ءوز سوزىنەن ءوزى قورقىپ كەتتى. كۇلكىسىن تىيا قويدى. جاڭا عانا ءماز بولىپ، لەپىرىپ تۇرعان كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلدى... «ياپىرماي، راسىمەن حان مەنەن قورقار بولسا...»
سارى بۇعى ويىنىڭ اياعىنا شىعىپ تا ۇلگىرگەن جوق، كەنەت اقىرىن جەر قوزعالعانداي الىستان جەتكەن ءبىر ءدۇبىردى ەستىدى. قۇلاعىن توسىپ ەدى، ءدۇبىر كۇشەيە ءتۇستى. ازدان كەيىن، اۋىل بولىپ بار تۋلاقتارىن قاعىپ جاتقانداي، قالىڭ تارسىل - دۇرسىلگە اينالدى. «بۇل نە پالە؟» دەگەندەي سارى بۇعى كەنەت زارە-قۇتى قاشىپ تەرىسكەي جاققا قارادى. وزەننىڭ ءبىر قويناۋىنان وزىنە قاراي قۇيعىتىپ كەلە جاتقان جەر قايىسقان جىلقىنى كوردى. ول ەندى ساسقالاقتاپ وزەننىڭ كۇنگەي جاعىندا جايىلىپ جۇرگەن تۇساۋلى اتتارى جانە قوس تىگىپ، جەتى-سەگىز جاسار ەكى ۇل بالاسى مەن ايەلى تىنىعىپ جاتقان ويپاتقا قاراي جۇگىردى. ءبىراق بۇل جاقتان دا وزدەرىنە قاراي ارقىراي، جەلە - شوقىتىپ كەلە جاتقان قالىڭ جىلقىنى تاعى كوردى. ەڭ الدىندا، قۇلىن بوپ جەرگە تۇسكەلى قۇرىق كورمەگەن بولات تۇياعىمەن قاسقىر الاتىن بەركەنىڭ تايلاقتاي قارا شۇبار ايعىرى...
ولەردەي بوپ قورىققان سارى بۇعى، قاتىن-بالاسى ەسىنەن شىعىپ كەيىن قاراي جۇگىردى... ءبىراق بۇل جاقتان دا جەردى دۇبىرلەتە - دۇڭكىلدەتە، تاي-قۇلىنى ويناقتاعان، سەكىرگەن، ايعىرى ازىناعان، كىسىنەگەن، شاڭىنان كۇن تۇتىلعان قالىڭ جىلقى كەلىپ قالعان ەكەن. قاشىپ قۇتىلا المايتىنىن بىلگەن سارى بۇعى ەندى ەكى بەتىن قولىمەن باسىپ دىزەرلەي وتىرا كەتتى. تەك بەركەنىڭ جال-قۇيرىعى توگىلگەن، كەۋدەسى ەسىكتەي قارا ايعىرى، تىزەسىمەن قاعىپ، ۇشىرىپ جىبەرگەندە، «باسە» دەدى ول ىشىنەن، حان قورىقسا... سارى بۇعى ءسوزىنىڭ اياعىن ايتىپ ۇلگىرگەن جوق، مىڭ سان جىلقى ۇستىنەن جەردى دۇبىرلەتىپ، سولقىلداتىپ كەلىپ قالدى.
جارالعالى قۇرىق كورمەگەن، ەدىل بويىن ەن جايلاپ، تاعى بولىپ كەتكەن بەركەنىڭ ەلۋ قوس جىلقىسى، بىرىنە-بىرى قارسى كەلىپ، ءبىر بۇيىرگە قاراي سوزىلعان ارناعا بارىپ قوسىلا اققان ەكى وزەن ءتارىزدى، كۇنگەي مەن تەرىسكەيدەن ايدالىپ كەپ، ءدال سارى بۇعى قۇلاعان جەردە ءتۇيىسىپ، بىرىمەن-بىرى كەۋدەلەرىن قاعىسا، تىستەسە، تەبىسە، ازدان كەيىن قاتارلاسا، باتىسقا قاراي جۇيتكىدى.
قالىڭ جىلقى ۇزاق ويىستى. تەك كۇن باتا عانا ەكى جاقتان جىلقى ايداعان جىلقىشىلار ءبىرىن-بىرى كوردى. اتتارىنان ءتۇسىپ، قۇشاقتاسىپ امانداستى. ارىنداپ بارىپ قالىڭ جىلقى دا، بىرتە-بىرتە ەت قىزۋلارى باسىلىپ، ەدىل وزەنىنىڭ كوكجيەگىنە دەيىن جازىلعان بۇكىل كۇنباتىس جاعىن الىپ، ەندى جايىلۋعا كىرىستى.
وتىز مىڭ جىلقى وتكەن وزەن جاعاسىنىڭ توپىراعى شاڭ بولىپ كوككە ۇشىپ، ءبىر ءتۇيىر ءشوبى قالمادى. ال وسىنشاما ۇشى-قيىرى جوق جىلقى تاپتاعان سارى بۇعىنىڭ دا، ونىڭ قاتىن-بالاسىنىڭ دا دەنەلەرى جەرمەن جەكسەن بوپ، بىت-شىتى شىعىپ ءار اساۋدىڭ تۇياعىنىڭ استىندا كەتتى.
دۇنيە شىركىن، قانداي بۇزىق ەدىڭ! كۇناكار بولسا، سارى بۇعى كۇناكار ەدى عوي، ونىڭ قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن قاتىنى مەن انا ءسۇتى اۋىزدارىنان ءالى كەتىپ ۇلگىرمەگەن بالالارىنىڭ قانداي جازىعى بار ەدى؟
ءيا، ول ءبىر جازىقتى، جازىقسىزدى تالعاماعان جىلان باۋىرلى، سۇرقيا، سۇم زامان ەدى عوي!
ال سول جىلقىلاردى ايداپ كەلە جاتىپ، اناداي جارقاباقتا تۇرعان جالعىز كىسىنى كورگەن، قىراعى قوسباسى سالىمگەرەي، ارتىنان جىلقى وتكەن جەردەن جالعىز-اق كىشكەنتاي عانا الماس قانجاردى تاۋىپ العان. حوراساننىڭ اسىل بولاتى ات تۇياعى دا بۇعان ەشتەڭە ىستەي الماعان ەكەن. سوندا عانا ول بەركە حاننىڭ بۇرىندى-سوڭدى جىلقىسى جايىلماعان ەدىل جاعاسىنىڭ وسى تۇسىنان نەگە سول كۇنى وتىز قوس جىلقىسىن بىردەي ايداتقانىن تۇسىنگەن. اق الماس بەرەندى قولىنا ۇستاپ تۇرىپ: «ءسىرا، سەنەن قاۋىپتەندى مە ەكەن، حان بەركە، نەگە يەڭدى جىلقىعا تاپتاتتى دەگەن، الدە بوتەن سەبەبى بولدى ما؟» ول ءسال تۇرىپ تاعى دا: «حان دەگەنمەن سەنىڭ يەڭنىڭ تۇبىنە جەتە ءبىلدى. جانە ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن ايلامەن. حاندا قىرىق كىسىنىڭ قۋلىعى بار دەگەن وسى بولار؟» — دەپ ويلاعان. سوڭىنان سالىمگەرەي «حاندارعا لايىق اسىل بەرەن ەكەن، جىلقىلارىڭىز وتكەن جەردەن تاۋىپ الدىم» دەپ جەڭىل قانجاردى بەركەگە تارتقانى ءۇشىن العىسىن ايتقان. حان ءوزى العىسىن ايتىپ بەرگەن الماس قانجارىن تانىعان. سارى بۇعىنىڭ دا بۇل دۇنيەدە جوق ەكەنىن بىلگەن. جانە قوسباسى سالىمگەرەيدىڭ بۇنى نەگە بەرىپ تۇرعانىن تۇسىنگەن. وعان وسىنداي قىمبات بەرەندى تاپقانى ءۇشىن العىسىن ايتقان. تەك قاپا العىسىن ايتىپ قويماعان، ءبىر اپتا وتكەننەن كەيىن سالىمگەرەيدى ءجۇزباسى ەتكەن.
بەركە حان بولىپ سايلانىسىمەن-اق اعاسى باتۋدىڭ ورداسى تۇرعان ساراي باتۋ شاھارىنا كوشكەن. ءۇي ءىشى ءوزىنىڭ بۇرىنعى ايماق ورتالىعىندا قالعان. كوپ كەشىكپەي سارىقۇمنان سەگىز-توعىز فارساحتاي تۇراتىن ەدىل وزەنىنىڭ سول جاعاسىنداعى اقتوبە دەگەن جەرگە سالا باستاعان جاڭا قالاسىن بىتىرۋگە كىرىستى. بەركە ولگەننەن كەيىن بۇل شاھار ساراي بەركە اتالىپ سوڭىنان وزبەك حان التىن وردانىڭ استاناسىن وسى ساراي بەركەگە كوشىردى. جانە ونى ساراي ءاز دجاديت (جانا ساراي) دەپ اتادى. ال بەركەنىڭ ءوزى جاڭا قالا سالدىرعانمەن، وردا كىندىگىن ساراي باتۋدا قالدىردى. بۇل كەزدە التىن وردا ايگىلى مەملەكەتتىڭ بىرىنە اينالعان. بەركە التىن وردا حانىنىڭ اتىنا سايكەس ءوزىنىڭ ساراي شاھارىن ءساندى، سالتاناتتى ەتۋگە تىرىستى. ستامبۋل ۇلگىسىنە ەلىكتەپ جاڭا شاھارعا التىن كۇمبەزدى جاڭا مەشىت تۇرعىزدىرا باستادى. حان جاڭا قالا تۇرعىزۋمەن عانا قويعان جوق، سىرت مەملەكەتتەرمەن، اسىرەسە، مىسىر، باعدات شىعىس جاعروپا ەلدەرىمەن ساۋدا-ساتتىق ىستەرىندە، وردا كولەمىندەگى ونەركاسىپ، التىن-كۇمىس قول ونەرىن وركەندەتۋدى قولىنا الدى. بۇل تۇستا التىن وردا قۇرامىنا تەرىسكەي - شىعىسىنان بولعار ولكەسى قوسىلاتىن. تەرىسكەيىندە ورۇسۋت كنيازدارىنىڭ جەرلەرىمەن شەكتەسەتىن. ال كۇنگەيىندە، ءبىر جاعىندا تەڭىز جاعاسىنداعى قالالارىمەن قىرىم جاتسا، ەكىنشى جاعىنان كەيىندە باكۋگە دەيىن، ال نەگىزىندە دەربەنتكە دەيىنگى تەرىسكەي كاۆكاز كىرەتىن. سونداي-اق، ورگەنىش قالاسىنان باستاپ بۇكىل تەرىسكەي حورەزم التىن ورداعا باعىناتىن باتىسى دنەستر وزەنىنىڭ ار جاعىنداعى دالاعا سوزىلىپ، تەرىسكەي - شىعىسى، باشقۇرت، مورداۋ جەرلەرىن قۇشاقتاي، باتىس ءسىبىر مەن سىرداريا وزەنىنىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن سوزىلىپ تومەنگى شەنىمەن بىتەتىن. التىن وردا التىن وردا بولعالى سوعىس، ۇرىس-جانجالى بىتپەگەن، كۇنگەيىندە يرانمەن، كۇنگەي - شىعىسىندا ماۋارانناحرمەن شەكتەسەتىن. تەرىسكەي شىعىسىندا كوك وردا، ال قۇبىلا، باتىسىندا الىپ رۋس جەرى جاتاتىن.
وسىنداي ۇلى مەملەكەتتىڭ حانى بەركە بولدى. بۇ دا جالپى ب ا ق قۇمار، قاتىگەز، قانىپەزەر جان ەدى. ەرلىكتەن دە، ىزگىلىكتەن دە قۇر قول ەمەس، ارينە. تەك بۇنىڭ ەرلىگى دە، ىزگىلىگى دە قان مايداندارداعىداي اشىق كورىنۋدەن كورى، كوبىنە حان تاعىنىڭ توڭىرەگىندەگى تالاس-تارتىس ىستەرىندە بايقالاتىن. بۇنىڭ باتۋدان ءبىر ايىرماشىلىعى — بىرەۋگە ىستەيتىن جاماندىعىن ءوزى ىستەمەي، ءوزى بۇيىرماي، باسقا بىرەۋ ارقىلى، ءوزى كورىنبەي قالاتىن جولمەن ءبىتىرۋدى جاقسى كورەتىن. سوندىقتان دا دوڭىز، ياعني 1251 جىلى تولەنىڭ ۇلكەن بالاسى موڭكە قاراقورىمداعى ۇلى تاققا وتىرىپ، ۇگەدەي مەن جاعاتاي ۇرپاقتارىنان جوشى مەن تولەنىڭ بالالارى ۇستەمدىك العاندا، موڭكەگە اقىل بەرىپ، سول جىلى حاندى قۇتتىقتاي كەلگەن قارسى جاقتىڭ، جاعاتايدىڭ ۇلكەن بالاسى اتاقتى بورىدەن باستاپ، ءبىر تۇندە جەتپىس جەتى ءامىر، بەكزادالارىن باۋىزداتقان قاندى وقيعاعا وسى بەركە دە قاتىسقان. تەك بۇل باتۋ موڭكەدەي اشىق كورىنبەگەن. دەمەك، سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە دەگەندەي، بەركەنىڭ قاندى قول ەكەنىن ارتىنان ءتىرى قالعان ۇگەدەي مەن جاعاتاي ۇرپاقتارى بىلگەن. ارينە، شىڭعىستىڭ بۇل ەكى سالاسىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن بەركە مۇلدەم جويىپ جىبەرتەر ەدى، باتۋ اراشا ءتۇسىپ، وزىمەن بىرگە شىعىس جاعروپا اتتانىسىندا بولعان جاعاتايدىڭ ورتانشى ۇلى بايداردان تۋعان جاس العۇي مەن سول ايقاستارعا ون سەگىز جاسىندا قاتىناسقان ۇگەدەيدىڭ بالاسى حاشىدان تۋعان قايدۋدى الىپ قالعان. بەركە، اسىرەسە، العۇيدى ولتىرتكىسى كەلگەن. الىپ تۇسەتىن وتكىر كەزدىكتەي، قىلشىلداعان جاس جىگىتتەن وزىنە ىستەگەن جاماندىعى بولماسا دا سەسكەنگەن، ءبىراق باتۋدان اسا الماعان.
سول قۇرىلتايدا، ۇلى حان تاعىنا وتىرعانداعى العى ءسوزىن موڭكە، وسى بەركەنىڭ وتىنىشىمەن مۇسىلمان اياتىمەن باستاعان. سوڭىنان، موڭكە حريستيان شىركەۋىنە دە كىرىپ شوقىنىپ شىققان ءبىر ماجىلىستە، «ەگەر بوتەن دىندەر ادامنىڭ بەس ساۋساعى بولسا، بۋددا ءدىنى ونىڭ الاقانى» دەگەن. بارلىق دىنگە بىردەي قاراپ، تەك اتا-باباسى ۇستاعان شامان عۇرىپ - داستۇرىنەن تايماعان موڭكە، حان تاعىنا وتىرعانداعى العاشقى ءسوزىن مۇسىلمان اياتىنان باستاعانى بەركەدەن ىشتەي سەسكەنەتىنىنىڭ بەلگىسى ەدى. بەركە حورەزم، قىپشاق دالالارىن جاۋلاپ الۋعا دا، ورۇسۋت جەرىن شىڭعىس جاعروپا مەملەكەتتەرىنە شىققان اتتانىستاردا ءوزىن جامان كورسەتكەن جوق. قوسىنداردىڭ ۇنەمى ەڭ الدىندا بولماعانمەن، ارتىندا قالىپ، قورقاقتىق ەتكەن جوق. قولباسشى رەتىندە نوعايداي اتاققا ىلىكپەگەنمەن، وزىنە تاپسىرىلعان تۇمەندى دۇرىس باسقاردى.
مىنە، سويتكەن بەركە، ەلۋگە تايانعاندا التىن وردا تاعىنا وتىردى. جۇمىسىن قالاي الىپ جۇرمەك؟ نەدەن باستاماق؟ جاڭا قالا سالۋدى تەزدەپ باستادى. استاناسىنا التىن، كۇمىس زەرگەرلەرىن جيناپ ونەركاسىپ ءىسىن كوركەيتپەك. ساۋدا-ساتتىقتى دا جونگە قويماق. جاقىندا، التىن وردا قاراماعىنا جاتاتىن بۇلعار شاھارىندا ەڭ العاشقى التىن تەڭگە دە شىعارماق. التىن اقشا التىن وردانىڭ مەملەكەت ەكەنىنىڭ بەلگىسى. ارينە، ول اقشانىڭ ءبىر جاعىندا بۇلعار قالاسىنىڭ ەسىمى جازىلسا، ەكىنشى جاعىنا ءوزى باس يگەن باعدات حاليفى ءان-ناسىردىڭ اتى تۇرماق. بۇنىڭ ءبارى دۇرىس. ءبىراق تەگى تاققا وتىرۋ بار دا، وعان دۇرىس وتىرۋ بار توي. ىستەگەن ءىسىڭ، ارينە، تاقتا دۇرىس وتىرا الساڭ كوزگە تۇسەدى. ال التىن تاققا وتىرۋ اجداھانىڭ ۇستىنە وتىرۋمەن بىردەي، ەبىن تاۋىپ مىقتى وتىرا الماساڭ، ۇستىنەن وپ-وڭاي لاقتىرىپ تاستاپ، جۇتىپ قويادى. ونىڭ ۇستىنە التىن وردا تاعى دەگەن، ول جاي عانا ايداھار ەمەس، جەتى باستى ايداھار. ءبىر باسىنا ءالىڭ جەتسە، وزگە باستارى، اۋزىن ارانداي اشىپ، قاشان جۇتامىن دەپ اڭدىپ تۇرادى... راسىندا دا التىن وردا جەتى باستى ايداھار. ءبىر باسى قىپشاق ەلى بولسا، وزگە باستارى،— حورەزم، بۇلور، كاۆكاز، حوراسان، قىرىم، باتىس ءىبىر-سىبىر. راس، كەيبىرى حوراسان، حورەزم مويىندارىن ۇگەدەي مەن جاعاتاي ۇرپاقتارىنا قاراي سوزعىسى كەلە مە، قالاي، ال كاۆكازداعى ازەربايجان، ارمەنيا، گرۋزيانى قۇلاعۋ وزىنە قاراي قاراتىپ اكەتكەن. جوق، جوق، شىڭعىس حان اكەسىنە بەرگەن، باتۋ اعاسى جاۋلاپ العان، قانشا قورقىنىشتى بولعانمەن التىن وردا اتتى بۇل جەتى باستى ايداھاردىڭ ۇستىنەن قايتسە دە، تۇسپەۋى كەرەك! بوتەن جاققا بۇرىلعان مويىن بولسا، بۋىندىرىپ ءوز جاعىنا قايتا بۇرۋ ءجون. ال بۇلارعا قاراي سوزىلعان قول بولسا تاباندا كەسىپ تاستاۋ دۇرىس. ءبىراق، بۇلار وڭاي كەستىرە مە؟
ءقازىر بەركە بۇرىنعى ءوزىنىڭ ۇلىسىنا عانا دەگەن كىشكەنتاي مەشىتتىڭ كۇنگەي جاعىندا سالىنىپ جاتقان عاجايىپ ۇلكەن مەشىتىنىڭ قۇرىلىسىنىڭ جانىندا تۇر.
مەشىت قۇرىلىسى جەردەن جوعارى كوتەرىلىپ قالعان. بۇنى سالىپ جاتقان ايگىلى رۋمدىق شەبەر كولومون. بۇل شىڭعىس نوياندارى كيليكالىق ارميانداردى شاپقان جىلدارى، كيليكيادا ارمياندارعا شەركەۋ سالىپ جاتقان جەرىنەن قولعا تۇسكەن. بۇنىڭ اسقان شەبەر ەكەنىن ەستىپ بەركە سۇراپ العان. ءبىراق كولومون: «مەن حريستيانمىن، ولتىرسەڭ دە مۇسىلماندارعا مەشىت سالمايمىن» دەپ بەركەنىڭ ايتقانىنا كونبەي قويعان. بۇعان ىزالانعان بەركە قول-اياعىنا كىسەن كيگىزىپ، شەبەردى تاس قاشاۋعا جىبەرتكەن. اقىرىندا، حان بولعاننان كەيىن بەركە ءبىر كۇنى ونى وزىنە شاقىرتىپ الدىرعان. «ەگەر ماعان ءبىر تاماشا مەشىت ورناتىپ بەرسەڭ، مەن سەنى مۇلدەم بوساتام، ەلىڭە قايتۋعا رۇقسات ەتەم»، دەگەن. ۇستا: «راس پا؟» دەپ سۇراعان. «راس،— دەگەن بەركە،— حان ءسوزى ەكى بولمايدى». بوستاندىق سۇيگىش، ەل-جۇرتىن ابدەن ساعىنعان كولومون: «جارايدى»،— دەگەن،— ءدىنىمدى قانشا سۇيسەم دە، بوستاندىعىمدى ودان ارتىق كورەم». مىنە، مىناۋ تومەندە، وڭ جاعىندا، جالپاق تاستىڭ ۇستىندە تۇرعان ءبىر اياعى مەن ءبىر قولىنا جالعاستىرا شىنجىرلى كىسەن كيگىزدىرىلگەن، كويلەكسىز، قاراقوشقىل بوپ كۇيگەن قىرىققا تاياپ قالعان بۇلشىق دەنەلى، قىر مۇرىن، قابا ساقالدى، كوگىلدىر كوزدى كىسى سول كولومون. ول الدىنداعى ۇلكەن قارا تاقتايداعى سىزىقتارعا قاراپ، جانىنداعى ءوزى ءتارىزدى ەسىرەي جىگىتكە بىردەمەلەردى كورسەتىپ تۇر.
بەركە ءالى ورنىنان قوزعالعان جوق. بۇل تۇرعان توبە مەشىت سالىنىپ جاتقان تۇستان اجەپتاۋىر بيىك. حان قوزعالماعان سوڭ، ونى قورشاعان ءۋازىر نوكەرلەرى دە قوزعالار ەمەس. ءقازىر بۇلار دا ويعا بەرىلىپ كەتكەندەي، تومەندەگى قىبىرلاعان جۇرتقا قاراپ، ءۇن-تۇنسىز مەلشيە قالعان.
«دەمەك، حاندىعىمدى مەشىت سالۋ ءتارىزدى جاقسىلىقتان باستاعانىم دۇرىس بولدى. حالىق مۇنداي ءىستى ۇناتادى،— دەدى ىشىنەن بەركە.— ول سارى بۇعىنىڭ ءولىمىن ۇمىتىپ تا كەتكەن.— ارينە، التىن وردانى مەشىت تۇرعىزۋمەن، نە ۇساق-تۇيەك سارى بۇعى سەكىلدىلەردى ولتىرۋمەن ۇستاپ تۇرا المايسىڭ. بۇل ءبىر الىپ جەر، بۇكىل شىڭعىس يەلىگىنىڭ ۇشتەن ءبىرى».
بەركە سىرىن ايتپايتىن ادام. قايعىرسا دا، قۋانسا دا بىتەۋ جارا بوپ جۇرە بەرەدى. التىن وردا قامىن ويلاعان ساتتە سىرىن ىشىنە ءتۇيىپ تۇنەرە تۇسەدى.
ال ول ويسىز دا، ماقساتسىز دا ەمەس ەدى.
شىڭعىس حان دۇنيە جۇزىلىك پاتشالىق قۇرام دەگەندە ءبىر نارسەنى قاتتى ويلاعان: مونعولدىڭ ۇلى حاندىعى تەك شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ عانا ۇلەسى بولۋعا ءتيىستى. وسىلاي ۇرپاقتىق تارتىپپەن قۇرىلعان يەلىك ءبىر-اق ادامعا، تىرىسىندە شىڭعىس حانعا، ول ولگەننەن كەيىن ورنىنا قۇرىلتاي سايلاعان ۇلى حانعا باعىنادى. ال ۇلىستار، ايماق حاندارى جاۋلاپ العان ەل جۇرتتارىنان الىم-سالىق ارقىلى تۇسەتىن قازىنا - قاراجاتتى تەپ-تەگىس قاراقورىمداعى ۇلى حانعا جىبەرەدى. تەك ۇلى حان عانا سودان كەيىن بۇل قازىنا - قاراجاتتى ءوزىنىڭ قاراۋىمەن ۇلىس-ۇلىسقا بولەدى، نە قۇرىلتاي شەشىمى بويىنشا، بوتەن ەلدى شابۋعا، سوعىس اشۋعا، تاعى سونداي ايگىلى ىستەرگە شىعارادى. سولاي بۇكىل پاتشالىق ءبىر ادامنىڭ قولىندا قالادى. ال ول ادام قانداي ادام بولادى، ءبارى بىردەي شىڭعىس حانعا تەڭ تۇسە الا ما، مىنە، بۇل بۇكىل شىڭعىس حان ۇرپاعىنىڭ قايعىسى.
ال ۇلى حاننان كەيىن قاراقورىمداعى تاققا وتىرعان ۇگەدەي اكەسىنىڭ قاسقىردىڭ بولتىرىكتەرىندەي باتۋ، ءبورى، كۇيىك، قۇبىلاي، قۇلاعۋ، بايدار، موڭكە، قايدۋ، نوعاي ءتارىزدى قاندى اۋىز ۇلدارىن الىستاعى جورىقتارعا اتتاندىرىپ، بۇرىنعى جاۋلاپ العان جەرلەرىنە جەر قوستى، ەلدەرىنە ەل قوستى. شىڭعىس پاتشالىعى ەندى كوشپەندىلەردىڭ ەڭ زور مەملەكەتىنە اينالدى. سوسىن ۇگەدەيدەن كەيىن ۇلى قاعان كۇيىك بولدى. بۇنىڭ كەزىندە ءازيانىڭ ءوز ىشىندەگى ۇرىس-تالاسى بولماسا، جاڭادان بالەندەي ۇلەس قوسىلعان جوق. تەك شىڭعىس حاننىڭ وزىنە باعىنعىسى كەلمەگەن بالاسى جوشىدان باستالعان الاۋىزدىق كۇشەيە ءتۇستى. جاعاتاي مەن ۇگەدەي ۇرپاقتارى ۇستەمدىك الدى. بۇل الاۋىزدىقتىڭ قايدا اپارىپ تىنارىن ەشكىم بىلمەدى. كۇيىك ەكى-اق جىل حاندىق قۇرىپ دۇنيە سالدى. ۇلى حاندىق ەندى موڭكەگە ءتيدى. شىنىن ايتساق، بۇكىل شىڭعىس پاتشالىعى مونعول ۇلى حانى موڭكە مەن التىن وردا حانى باتۋدىڭ بيلىگىندە قالدى. دەمەك، قازىرگى مونعول ۇلى حاندىعى بۇرىنعى ۇلى حاندىق ەمەس. موڭكە قانشا مىقتى بولعانىمەن، ارينە، شىڭعىس حان دا، ۇگەدەي دە ەمەس. تولەنىڭ وزگە قوس ءبورىسى، سولتۇستىك قىتايعا كىرگەن قۇبىلاي مەن يراندى جاۋلاپ العان قۇلاعۋ بۇگىن بولماسا ەرتەڭ وزدەرىن حان ەتىپ، قاراقورىمعا باعىنباي شىعا كەلۋى ءسوزسىز... بۇنىڭ اتى شىڭعىس حان يەلىك ەتكەن جەردىڭ بولشەكتەنە باستالۋى. ال وسىنداي جاعدايدا قاراقورىمعا تەك ەڭ ۇلكەن حاندىق التىن وردا باعىنىپ وتىرا الا ما؟ تەك التىن وردانىڭ باعىنىشتى ەلدەن جيناعان قازىنا - قاراجاتى عانا قاراقورىمنىڭ تىرەگى بولىپ قالۋى كەرەك پە؟ وندا التىن وردانىڭ ءوزىن قالاي كۇشەيتەسىڭ؟ وسە الماعان جىلان ايداھار بولا المايدى، كۇشەيە الماعان التىن تاق ايبارلى ورداعا اينالا المايدى، ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى كۇيرەپ، كورىنگەننىڭ قولىندا كەتەدى.
تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر. سوندىقتان دا بەركە التىن وردانى كۇشەيتۋ قامىن كوپ ويلادى. دەمەك، ەسكەندىر زۇلقارنايىن، ەتيللا، شىڭعىس حان، سوڭعى كەزدەگى اقساق تەمىردى الساق تا الەمدى اياعىنىڭ استىنا سالام دەگەن قانداي شاپقىنشىل، جاھانگەر قولباسشى بولماسىن، ەڭ الدىمەن ولار سوڭىنان ەرگەن اسكەرىن، سەرىكتەرىن، تىلەكتەستەرىن تاس تۇيىندەي مىقتى ەتىپ ۇيىمداستىرا بىلگەن. سولاردىڭ كۇشىنە سۇيەنە وتىرىپ، وزىنە قارسىلاردى جويعان، ءسويتىپ، مەملەكەتىن، حالقىن تىرپ ەتە المايتىن ەتىپ وزدەرىنە باعىندىرا العان. سودان كەيىن عانا بوتەن ەلدەردى جاۋلاۋعا كىرىسكەن. ال بۇل ەلدەردىڭ جەڭۋلەرى تەك شىڭعىس حان، باتۋدىڭ كورەگەندىگىنەن، اقىلدىلىعىنان ەمەس ەدى. ارينە، ولاردىڭ جەكە باستارىنىڭ قاسيەتتەرىن دە ەسكەرمەي بولمايدى. ويتكەنى، ولار سوڭدارىنان ەرگەن اسكەرلەرىن، جۇرتتارىن ۇيىمداستىرا بىلگەن. ال ۇيىمداسقان مىڭ ادام، ۇيىمداسپاعان ءۇش مىڭ ادامدى جەڭە الاتىنى بەلگىلى. دەمەك، بۇلاردىڭ شىعىستان تۇرعان داۋىل ءتارىزدى ۋاقىتشا جەڭىسكە جەتۋى، سوناۋ جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن بارۋىنىڭ باستى سەبەبى، "بۇلار جاۋلاعان مەملەكەتتەردىڭ مۇنداي سوعىسقا دايىن ەمەستىگىنەن ەدى. ال سوڭىنان بۇل مەملەكەتتەر، اسىرەسە ورۇسۋت مەملەكەتى، كۇشتەرىن جيناپ، مىقتاپ دايىندالىپ، جەر-سۋىن قورعاۋ ءۇشىن مايدانعا بىرىگىپ شىعىپ ەدى، التىن وردانىڭ قانداي كۇيگە جەتكەنى بەلگىلى.
التىن وردا ۋاقىتشا بولسا دا جەڭىسكە جەتىپ، اۋزىنان جالىنى اتىپ تۇرعان كەزدە، وعان قارسى شىققان حالىق ۇلدارىنىڭ قانشا ەر جۇرەك، اقىلدى بولعانمەنەن، ونى توڭكەرىپ تاستاۋ قولدارىنان كەلمەگەن. وعان سەبەپ التىن وردا بيلەۋشىلەرى تەك قانا قارۋلى كۇشىنە عانا سەنبەگەن، قاراماعىنداعى ەل-جۇرتتى دا ءوزىنىڭ دەگەنىنە كوندىرىپ، قاتىگەز ءتاسىلىنىڭ قاقپانىنا ءتۇسىرىپ العان. ءبىراق سول وزدەرىندەي ەر جۇرەك كىسىلەردەن، اسىرەسە، جاستاردان جاساق، الامان قۇرىپ، وردا بيلەۋشىلەرىنە كەك الۋعا قارسى شىققان الگى ەل-جۇرت ۇلدارىنىڭ ەرەۋىلدەرى، ولاردىڭ نامىس - جىگەرىن وياتقان، التىن وردا ءتارىزدى ارىستانداي اقىرعان كۇشكە دە قارسى تۇرۋعا بولادى ەكەن-اۋ دەگەن ءۇمىت جەلى ەسە بەردى. حالىقتىڭ بۇلاي ويانۋى، ارينە، التىن وردا بيلەۋشىلەرىن سەلك ەتكىزبەي قويعان جوق. ولار بۇرىنعىسىنان دا بەتەر قاتىگەزدىكتىڭ نەشە الۋان ءتۇرىن قولدانىپ باققان. جۇرت ءسال باسىن كوتەرسە، حان جوسا ەتىپ اياماي قىرىپ وتىردى. ءبىراق، كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىنىپ قالعان حالىق، ءبىر جەردە بولماسا ءبىر جەردە تاعى دا باس كوتەرگەن. التىن وردا بيلەۋشىلەرى تاعى دا، سويىلدارى مەن شوقپارلارىن الا جۇگىرگەن.
بەركە دە حان تاعىنىڭ، ۇستەم زورلىقشىل تاپتىڭ، شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيە ءتۇسۋىن ارمان ەتتى. قالا، قارحانا سالۋ، ەگىن ەگۋ، ساۋدا-ساتتىق، ءبار-بارى بىلايعى قارا حالىققا اكىمدىك جۇرگىزەتىن بيلىك يەلەرىنىڭ مۇددەسىنە اينالدى. باتۋ ءتارىزدى قارۋلى كۇشكە، قامشىعا سۇيەندى. بۇل دا ورۇسۋت ەلى ءتارىزدى ۇلكەن حالىقتىڭ قول باستاعان ادامدارىن — كنيازدارىن بىرىنە-بىرىن قارسى قويىپ، ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزدى؛ حالىققا قاتىگەز بولدى. تەك باتۋدىن، ايىرماسى بۇل ونەركاسىپكە، ساۋدا-ساتتىققا كوبىرەك كوڭىل ءبولدى. سونداي-اق، التىن وردا حانى ورۇسۋت ولكەسىن وزىنە تىكەلەي قارايتىن ەل-جۇرتتان جەكە ءبولىپ الدى. ويتكەنى، بەركە التىن وردا حانى بۇل ولكەنى سوناۋ وزدەرى قان-جوسا ەتىپ شاپقان، وسىدان وتىز بەس جىل عانا بۇرىن وتكەن كەزىندەگىسىندەي كورەتىن. ورۇسۋت كنيازدارىنىڭ باسىن بىرىكتىرمەي، بىرىنە-بىرىن ايداپ سالاتىن التىن وردانىڭ ەسكى ءادىسىن قولدانىپ، الىم-سالىعىن تولەتىپ، ال باس كوتەرەر بىرەر قالاسى بولسا، كۇلىن كوككە ۇشىرا ورتەپ، سىرتتاي باقىلاپ وتىرۋدى ۇيعاردى.
وسىلاي بەركە حان بار قاھارىن تىكەلەي التىن وردا قاراماعىنا كىرەتىن ەلدەرگە تىكتى. ونىڭ ۇستىنە بەركە قايتسەم باعىنىشتى ەلدەردەن جيناعان قازىنا - قاراجاتىمدى قاراقورىمعا بەرمەيمىن دەپ كۇندىز-تۇنى ويلانا باستاعان. بۇنىسى، ارينە، مونعولدىڭ ۇلى حاندىعىنىڭ قول استىنان شىعۋ دەگەن ۇعىم ەدى. سوندا عانا التىن وردا كۇشتى حاندىق بولادى. موڭكەنىڭ قانداي ادام ەكەنىن ەسىنە ۇستاعان بەركە قاراقورىمنان ونداي ات قۇيرىعىن مۇلدەم كەسۋدەن ازىرگە اۋلاق ەدى.
ال ءقازىر بەركەگە كەنەت بىردەمە ۇناماعانداي بولدى. ونىڭ جۇقا سارعىلت بەتى، قانىن سىرتقا تەۋىپ، قىزارا قالدى. بۇل حاننىڭ اشۋلانعانىنىڭ بەلگىسى ەدى.
— شاقىر انا كولومون قۇلدى،— دەدى ول ءبىر نوكەرىنە.
نوكەرى قارۋ-جاراعىن سالدىرلاتا توبەدەن تومەن قاراي جۇگىردى.
حان قانشا سابىرسىزدانسا دا، كولومون كىسەندى شىنجىرىن شىلدىرلاتا اسپاي-ساسپاي، حان تۇرعان توبەنىڭ جارقاباق بوپ بىتەتىن كۇنگەي جاعىنا كەپ توقتادى.
— بەركە حان،— دەدى ول باسىن ءيىپ، كولومون ەش ۋاقىتتا دا بەركەگە «حان يەم»، نە «تاقسىر حان» دەپ سويلەمەيتىن. بۇل ءۇشىن ول ەرتە كەزدە تالاي تاياق تا جەگەن، ونى زىندانعا دا تاستاعان، ءبىراق قايسار شەبەر ادەتىن وزگەرتپەگەن. بۇل جولى دا سول ادەتىنە سالدى.— بەركە حان،— دەدى ول قايتادان،— قول - اياعىمداعى كىسەن اۋىر، ءسىزدىڭ جانىڭىزعا ورمەلەپ شىعىپ، الدىڭىزعا جىعىلعانشا كوپ ۋاقىت وتەتىن ءتۇرىم بار. سوندىقتان جار تۇبىنە كەلىپ تۇرمىن. مەنىڭ بۇل تۇرىسىمنان مەنى اياعىڭىزدىڭ استىندا دەپ ءبىلىڭىز. ەندى بۇيرىعىڭىزدى ايتا بەرىڭىز.
بەركە كولوموننىڭ وسىلاي سويلەيتىنىن بىلەتىن. وسىنداي ءتىلى ءۇشىن بۇرىن دا بۇنى تالاي رەت ولتىرمەكشى دە بولعان. ءبىراق كولومون: — ءوزىمدى-وزىم ولتىرۋگە قيانات سانايمىن، ال ءسىز ولتىرەمىن دەسەڭىز، تەك راقمەتىمدى ايتامىن. مىناداي قورلىق ومىردەن — ءولىم كوپ ارتىق! — دەپ ءتىلىن تارتپاعان. وسى مىنەزىن بىلەتىن بەركە بۇل جولى ونى ولتىرەم دەپ قاھار توككەن جوق. تەك ىشتەگى ىزاسىن جاسىرا:
— مەن ساعان مەشىتتىڭ تومەنگى جاعىن تاستان قالا دەگەنىم قايدا؟ — دەدى ول سىزدانا.— سەن قىشتان قالاپ جاتىرسىڭ! ۇزاق جىلعا جاراماي قۇلاپ قالسا قايتەسىڭ؟
كولوموننىڭ كوزىندە ءبىر كەكەسىن وت جارق ەتتى.
— قۇداي بار ەمەس پە؟ ءبارى قۇدايدىڭ قولىندا. وزىنە ارنالىپ سالعان مەشىتتى نەگە قۇلاتسىن.
حان بۇرىنعىسىنان بەتەر سالماقتانا سويلەدى. بۇل حاننىڭ ءتىپتى اشۋلانىپ قالعانىنىڭ بەلگىسى ەدى.
— اللا-تاعالام ساقتانعاندى ساقتايمىن دەگەن. التىن وردا حانى سالدىرعان مەشىت ماڭگى-باقي تۇرۋى كەرەك.
— جوق، مەشىت حان سالدىرعاندىقتان ۇزاق تۇرمايدى، ونى دۇرىس سالعاندىقتان ۇزاق تۇرادى. ال اقتوبەنىڭ گانچاسىن قوسىپ كۇيدىرگەن كىرپىش تاستان دا بەرىك. جانە تاستى جەردىڭ استىنان الۋ كەرەك. بۇل كىسەندى قۇلدارعا وتە قيىن.
— سوندا مەنىڭ بۇيرىعىمدى ورىنداعىڭ كەلمەگەنىڭ بە؟
— اقىلدى بۇيرىقتى اقىماق ادام دا ورىندايدى. ال اقىماق بۇيرىقتى اقىلدى ادام ورىندامايدى.
- سوندا سەن ءوزىڭدى مەنەن اقىلدىمىن دەپ تۇرسىڭ با؟ — دەدى كەنەت اشۋىن ۇستاي الماي قالعان بەركە. ول ءوزىنىڭ ادەتتەگى ۇستامدىلىعىن ۇمىتىپ كەتتى. كەنەت قالش-قالش ەتىپ، ەكى ەزۋىنەن كوبىگى اتىپ، جەر تەپكىلەپ، اۋزىنا نە كەلسە سونى ايتتى. ەگەر كولومون ءدال قاسىندا تۇرسا، ول قىلىشپەن ءبىراق تارتىپ جىبەرەر ەدى، اتتەڭ ول حاننان الىس، جارقاباقتىڭ ەتەگىندە تۇرىپ امان قالدى. ۇنەمى ءوزىن كۇشپەن ۇستاپ جۇرەتىن بەركە اشۋدان جارىلىپ كەتە جازداپ، مۇندايدا نە ايتىپ، نە قويعانىن بىلمەي قالاتىن. نوكەرلەرى بەركەنىڭ مۇنداي قويانشىق مىنەزىن جاقسى بىلەتىن. ول بۇل مەزەتتەرىندە بۇكىل ادام بالاسىن قىرامىن، جويامىن دەپ كارىنە مىنەتىن. ارينە، قولىنان كەلسە، قىرىپ-جويىپ جىبەرۋدەن تايىنبايتىنىنا نوكەرلەرى شەك كەلتىرمەيتىن. تەك حاندارىنىڭ مۇنداي جاعدايىندا ولار جوق جەردەن قانجاردىڭ ۇشىنا، قىلىشتىڭ جۇزىنە ءدال كەلىپ قالماس ءۇشىن، بەركەدەن الىسىراق تۇرۋعا تىرىساتىن. بەركە ارى-بەرىدەن كەيىن ءوزى باسىلاتىن. بۇل جولى دا ءسويتتى.
كولومون كۇلدى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدى جىنى مۇلدەم باسىلماعان بەركە ەنتىگە.
— ءسىزدىڭ مىنا جارقاباقتان مەنى بالاعاتتاعان ءسوزىڭىزدى ەستىپ تۇرىپ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر قىزىق اڭگىمەسى ەسىمە ءتۇستى. ەستىگىڭىز كەلسە ايتايىن.
ايتپا دەۋگە بەركەدە ەش لاج قالمادى. قورشاعان ءۋازىر، نوكەرلەر ءبارى بۇعان قاراپ تۇر.
— ايت،— دەدى بەركە.
كولومون تاعى كۇلدى.
— ءبىر ەشكى بيىك جاردىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، ەتەكتە تۇرعان قاسقىردى جامان بالاعاتتاپتى، سەن اقىماقسىڭ، اتا-باباڭنان باستاپ ءبارىڭ حايۋانسىڭدار!—دەپتى. ەشكى اۋزىنا كەلگەنىن سويلەپ، ءبىر شارشاعان كەزىندە قاسقىر «سەن عوي مەنىڭ مىنا جار باسىنا شىعا المايتىنىمدى بىلگەن سوڭ، بالاعاتتاپ تۇرسىڭ عوي، ايتپەسە جۇمعان اۋزىڭدى اشپاس ەدىڭ!» دەپتى. جاڭا ءسىزدىڭ مىنا جارقاباقتىڭ ۇستىندە تۇرىپ الىپ، ماعان ايتقان ءسوزىڭىزدى ەستىگەنىمدە، الگى ەشكى ەسىمە ءتۇستى. اتتەڭ، ءسىز التىن وردا تاعىندا وتىرسىز، ايتپەسە...
ىزادان جارىلىپ كەتە جازداعان بەركە جانىندا تۇرعان ءبىر نوكەرىنە:
— ءقازىر تومەن ءتۇس تە، مىنانىڭ باسىن...
ءبىراق ونى ساۋىق ءبولىپ جىبەردى.
— سابىر ەتىڭىز، تاقسىر،— دەدى ول بايسالدى ۇنمەن،— سىزگە مىنا قۇلدىڭ باسىنان گورى، مارتەبەلى ۇرىم-بۇتاعىڭىزعا اتاعىڭىزدى قالدىراتىن سالتاناتتى، سىرلى مەشىت كەرەك ەمەس پە؟ جانە سول مەشىتتى كۇتىپ وتىرعان، ءوزىڭىزدى قۇرمەتتەيتىن مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ تىلەگى ءۇشىن ءبىر اشۋىڭىزدان قايتىڭىز.
حان سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
— بولدى! — دەدى. ءسويتتى دە الگى نوكەرىنە كولومونعا ەستىرتە،— حان دەگەنىن ىستەمەگەنى ءۇشىن مىناعان كوك شىبىقپەن مايلى جەرىنە ءجۇز دۇرە سوعىلسىن!
مۇنى ەستىپ تۇرعان شەبەر:
— جارايدى،—دەدى ول.—ءبىرىنشى كورىپ تۇرعان دۇرەم ەمەس قوي. بۇنان كوبىنەن دە ساۋ قالعانبىز. جالعىز-اق ماعان مىنانى ايت، بەركە حان... ەگەر عاجايىپ، تاماشا مەشىتتى سالىپ بىتىرسەم، ۋادەڭدە تۇراسىڭ با؟
بەركە كولومونعا قاراي مىسقىلداي كۇلدى.
— تۇرامىن!
ءبىراق حاننىڭ كەكەسىن كۇلكىسىنەن كولومون ءوزىنىڭ ەندى ەلىن ماڭگى كورمەيتىنىن ءبىلدى. سويتسە دە ول حانعا:
— ءتۇسىندىم،— دەدى.— اتتەڭ دۇنيە-اي، بۇل مەشىتتىڭ بەينە شەشىمى مەنىڭ جاڭا ويىم، جاڭا تابىسىم ەدى، ورىنداماسام ارماندا كەتەمىن عوي.
ولەرىن بىلە تۇرا، جاڭا ويىم، جاڭا ارمانىم دەپ مەشىتتى بىتىرگىسى كەلىپ تۇرعان ادامدى بەركە تۇسىنبەدى. «مەن بولسام ءبىر ءسارى، وسى مەشىت ارقىلى مۇسىلمان قاۋىمىن وزىمە كوبىرەك قاراتقىم كەلەدى. جانە ءۇرىم-بۇتاعىما اتىم قالسىن دەيمىن. ال بۇل نەگە ماساتتانادى؟ ەرتەڭ بىتىرگەن كۇنى ءوزى ولەدى. ەشكىم ەستىمەگەن ەسىمى وزىمەنەن بىرگە كەتەدى...»
ول نوكەرلەرىنە:
— ءجا، بولدى. اكەتىڭدەر! — دەدى.
ارينە، الەمنىڭ تەڭ جارتىسىنا ۇستەمدىگىمدى جۇرگىزسەم دەگەن التىن وردا حانى جاڭا وي، كوركەم وي دەگەندەردى ارمان ەتىپ، سول ءۇشىن نەگە ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەدى. تۇسىنەر بولسا، ءوزىنىڭ بار تىلەگى، بار ماقساتى، مۇنداي ارماننىڭ جانىندا دىمعا تۇرمايتىنىن ۇعار ەدى. ول كولوموننىڭ «ولتىرسەڭ ولتىرە بەر، تەك جاڭا مەشىتتى، جاڭا ويىمدى ورىنداۋعا مۇرسات بەر» دەگەندى ايتپاسا دا، سولاي ءتۇسىنىپ بۇرىنعىسىنان دا جامان اشۋلاندى. حان ەندى كولوموندى وزگەلەر ءۇشىن بەينەتتەنۋگە جارالعان؛ دۇنيەدەن تەك بەينەتپەن عانا وتەتىن ادام دەپ ءبىلدى. بۇندايدا ءولىم، ارينە، سىيلىق،— دەدى ول ىشىنەن! «بەركە ەندى ۇستانى ءتىپتى ولتىرمەيمىن، تىلەگەنى بەينەت بولسا، سول بەينەتىن سىيلايمىن، ءومىر بويى كىلەڭ عاجايىپ مەشىت سالىپ وتەتىن ەتەمىن»،— دەدى.
حان، ارينە، عاجايىپ مەشىت سالۋ، حان جارلىعىنان، نە ۇزاق ءومىر سۇرۋدەن ەمەس، ادامنىڭ كوڭىل كۇيىنىڭ شاتتانۋىنان، نە ءبىر ۇلكەن ارماننان تۋاتىنىن بىلگەن جوق. بىلگىسى دە كەلمەگەن.
ال اياق-قولى كىسەندەۋلى كولومون، راسىندا دا، وسى مەشىتتىڭ بەينەسىن ميىندا، جۇرەگىندە تۋدىرعان كەزدە ءوزىنىڭ وتە باقىتتى جان ەكەنىن سەزىنىپ ەدى. ادام بالاسىنىڭ باسىنا قونا بەرمەيتىن باقىت قۇسى بۇنىڭ باسىنا قونعان. سول باقىت قۇسىنىڭ قۋانىشى بۇنىڭ قاپاستاعى ويىنا قانات بەرگەن. وسىلاي عاجايىپ مەشىت بەينەسى تۋعان.
كولوموننىڭ مۇنداي جاعدايىنان حابارى جوق، بەركە ونىڭ ومىردەن دە جاڭا ويىن، جاڭا تىلەگىن جوعارى قويعانىنا ىشتەي بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلانعان.
ءدال وسى ساتتە حاننىڭ الدىنا وسىدان ءبىر اي بۇرىن تولەڭگىت ءجۇزباسى ەتكەن انەۋگى قوس باسى سالىمگەرەي كەلدى.
— حان يەم،—دەدى باسىن ءيىپ.—باراقشىن قاتىن ون نوكەر ايەلىمەن قۇمبەلدەن اسىپ كەتتى. مىنگەندەرى كىلەڭ جۇيرىك.
— قايدا بارا جاتىر ەكەن ول؟ — ءالى اشۋدان ارىلا الماعان بەركە، باراقشىن قاتىننىڭ قايدا بارا جاتقانىن ءىشى سەزىپ تۇرسا دا، بىردەن ءسوز تابا الماي بۇل سۇراقتى ادەيى بەرگەن ءتارىزدى،— مۇمكىن سەرۋەنگە شىققان شىعار؟
— قۇمبەلگە دەيىن ءبىز دە سولاي ويلادىق. ودان اسقاننان كەيىن سىزگە حابارلاۋعا ءماجبۇر بولدىق. بەتتەرى يران، قۇلاعۋ حاندىعى ءتارىزدى. وزدەرى قارۋ-جاراقتى، توقتار ەمەس.
باراقشىن جاقىندا قايتىس بولعان التىن وردا حانى، ءجاسوسپىرىم ۇلاقشى مەن سارتاقتىڭ شەشەسى، باتۋدىڭ جەسىرى ەدى. ءوزى حريستيان دىنىندەگى الشىن — تاتار قىزى. بالالارى سارتاق پەن ۇلاقشىنى دا سول دىندە تاربيەلەگەن. بۇل جاعىنان دا، التىن وردا تاعىنا تالاس جاعىنان دا بەركەگە قاس. سارتاق ولگەننەن كەيىن موڭكە ءوزىنىڭ امىرلەرىن سارايعا جىبەرىپ، ۇلاقشىنى حان كوتەرتكەن. ال ول ون جەتىگە جەتىپ كامەلەتكە كەلگەنشە باراقشىن قاتىندى اقىلدى، ەرلىگىنە قاراي موڭكە التىن وردانىڭ ۋاقىتشا بيلەۋشىسى ەتكىزگەن. بۇدان كەيىن بەركە مەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا وشپەندىك بۇرىنعىسىنان دا دامي تۇسكەن. ارقا سۇيەپ وتىرعان حان ۇلى ۇلاقشى ءبىر-اق كۇن اۋىرىپ، قان قۇسىپ و دۇنيەگە ساپار شەگىپ، ورنىنا بەركە سايلانعاننان كەيىن، باراقشىن بەركەنىڭ ەندى ءوزىن ساۋ قويمايتىنىن بىلگەن. بيلىك قولىندا تۇرعان كەزدە، كۇيەۋى باتۋدىڭ ءتىرى قالعان جالعىز ءىنىسى دەپ وعان اياۋشىلىق ەتىپ، كوزىن قۇرتىپ جىبەرمەگەنىنە ەندى وكىنگەن. ول كەزدە التىن وردا بيلەۋشىسىنىڭ بەركەنى جوق قىلۋعا كۇشى دە، ايلاسى دا جەتەتىن ەدى. ەندى ءوز باسىنا ءقاۋىپ تۋعاندا سانىن ءبىر سوعىپ، قۇسا بوپ جانتالاسقان. ءوش الۋعا دارمەن جوق، ءىش قازانداي قايناعان. اقىرى، كۇيەۋىنىڭ كەشەگى ءبىر تىلەكتەس سەرىگى قۇلاعۋعا كىسى سالىپ، ول كەلسىن دەگەن سوڭ، كەشە ەل جاتا ون نوكەرىمەن وردادان قاشىپ شىققان. وسىنداي جاعدايدىڭ بولۋىنان سەزىكتى بەركە، باراقشىن قاتىندى سىرتىنان اڭدىتىپ قويعان. سول اڭدۋشىلاردىڭ ءبىرى وسى سالىمگەرەيگە كەپ ايتقان. باراقشىننىڭ يران جولىنداعى ەسكى بەكەت قۇمبەلدەن اسىپ كەتكەنىن حان قويعان العىشىنىنان ەستىپ، حانعا حابار بەرمەۋگە ءجۇزباسى لاجىن تابا الماعان.
اشۋلى بەركە ەندى ءوزىن-وزى ۇستاي الماي قالدى.
— كاپىر قاتىن ءوزىنىڭ دىندەسى قۇلاعۋعا جەتپەك ەكەن عوي،— دەدى ول جۇقا ەرنىن تىستەنە،— ونىسى بولا قويار ما ەكەن؟ جۇزدىگىڭدى ال دا شاپ، ۇستاي الساڭدار ءوزىن، ۇستاي الماساڭدار باسىن اكەل!
جانىندا تۇرعان ساۋىق شوشىپ كەتتى.
— اۋ، ول ساين حان — باتۋدىڭ جەسىرى، سەنىڭ جەڭگەڭ ەمەس پە ەدى، ولتىرۋگە قالاي ءداتىڭ بارادى؟ — دەدى ول باراقشىنعا ارا تۇسپەكشى بولىپ،— ودان دا كەتە بەرسىن، ءبىر قاتىن نە ىستەيدى دەيسىڭ؟
بەركەنىڭ كوزى بۇرىنعىسىنان دا سىعىرايىپ كەتتى.
— جوق، بارادى! بارعاندا قانداي! — دەدى بەركە.— بۇگىن ونى مەن اياسام، ەرتەڭ قۇلاعۋمەن بىرىگىپ الىپ، ول مەنى ايامايدى! — بەركە قايتادان سالىمگەرەيگە بۇرىلدى.— بار، شاپ! بۇيرىقتى ورىندا!
جالپاق بەت، كەيدە مۇلايىمسىگەن بەركەنىڭ ەشتەڭەدەن دە شىمىرىكپەيتىن قاسكوي ەكەنىن ساۋىق جاڭا ۇققانداي، بۇدان ءارى ۇندەمەدى. «جاعاتاي مەن ۇگەدەيدىڭ دوڭىز جىلعى جەتپىس جەتى ءامىر، بەكزادا ۇرپاقتارىن ولتىرۋگە موڭكەگە اقىل بەرگەن وسى بەركە ەكەن» دەگەن ەل اراسىنداعى سىبىسقا ەندى ساۋىق تا يلانعانداي بولدى. بەركەنىڭ سۇم جۇرەك ەكەنىن بۇرىن دا بىلەتىن قارت، دەگەنمەن دە بۇل وسەككە سەنبەي كەلگەن-دى.
ال بەركە «جۇرت مەنى تەك مەشىت سالعىزاتىن جاقسى حان دەپ قانا بىلمەي-اق قويسىن،— دەدى ىشىنەن،— دۇرىس دەپ تاپسا، تۋعان اعاسىنىڭ قاتىنىن دا ولىمگە قيا الاتىن قاتال حان دەپ ۇقسىن. «قورىقپاعانىن قاراشا سىيلامايدى» دەپ اتامىز شىڭعىس بەكەر ايتپاعان، بۇل دا كەرەك».
سول كۇنى تۇندە جىبەك ورامالعا ورالعان باراقشىن قاتىننىڭ باسىن سالىمگەرەي ەمەس، بوتەن ءبىر قانىشەر نوكەرى بەركە حاننىڭ الدىنا اكەپ قويدى.
مۇسىلمان حان بەركە ءتاسپىسىن aپ ادەيىلەپ قۇران وقىپ، باستى حان ۇيىنە جاتاتىن ادەتپەن قۇرمەتتەپ قويۋعا بۇيرىق بەردى.
شىڭعىس حان ماۋارانناحردى جاۋلاپ الۋىن ۇلۋ، ياعني 1220 جىلىنىڭ اياعىندا بىتىرگەن. بۇحار مەن سامارقاندتان باستاپ، مونعولداردىڭ قولىنا ەش قالا وتىرار، سىعاناقتاي قيىنعا تۇسكەن جوق. ماۋارانناحردىڭ تۇرعىندارى دەمەسەك، قالانى قورعايتىن اسكەرلەرى بالەندەي مىقتى قارسىلىق كورسەتە المادى. ءبىر جەرلەردە شاھار قورعاۋشىلارى — كوشپەندىلەردىڭ اتتى اسكەرلەرى وپاسىزدىق ىستەدى، ال سامارقاند سەكىلدى كۇرەسۋگە مۇمكىندىگى بار ۇلكەن شاھارلاردا، شايح-يسلام قازى ءتارىزدى، ەل بيلەپ وتىرعان كورنەكتى ادامدارى ءوز ەرىكتەرىمەن مونعولدارعا قالا ەسىكتەرىن اشتى. ءبىراق جەڭگەن شاپقىنشىلار بەكزادالاردىڭ ءوز ەركىمەن باس يگەنىنە قارامادى، قالالاردى تونادى، ورتەدى، تۇرعىندارىن اياماي قىردى. تەك مونعولدارعا ساتىلىپ، ولاردىڭ جەڭۋىنە كومەكتەسكەن وپاسىزدار عانا امان قالدى.
دەمەك، جاۋ نايزاسىنا كەۋدەسىن قارسى توسقان بەكىنىس - شاھارلار دا بولدى. اسىرەسە حودجەنت ۇلكەن ەرلىك كورسەتتى. سەيحۇنداريانىڭ جوعارعى شەنىندەگى ايماق قالالاردى باعىندىرۋعا جىبەرىلگەن مونعول قولى بەناكەنتتى وڭاي الىپ، تۇرعىن جۇرتىن قان جوسا ەتە توناپ، حودجەنتكە كەلدى. قالا ءامىرى تەمىر مەلىك، ازعانتاي كۇشىمەن مونعولدىڭ قالىڭ قولىنا قارسى تۇردى. بەكىنىس قاقپاسىن اشپادى. بۇل ەڭگەزەردەي بالۋان دەنەلى، قىرىقتارعا جاڭا كەلگەن، سۇلۋ مۇرتتى قارا تورى كىسى بولاتىن. قالا قورعانىنىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ ءوزى باس بولىپ، قۇمىرسقاداي قاپتاپ كەلە جاتقان مونعول جاۋىنگەرلەرىنە وق جاۋدىردى. قابىرعاعا باسپالداق قويىپ جوعارى ورمەلەگەن بارىستاي ەپتى مونعولداردى باسپالداق-ماسپالداعىمەن جەرگە قۇلاتتى، ۇستەرىنەن قازانداي-قازانداي تاستاردى لاقتىردى. مونعول اسكەرلەرى قورعانعا جاقىن كەلۋگە قورىقتى. ال تەمىر مەلىك مونعولدى قىرۋعا قورىقپادى. يراندىق تاريحشى دجۋۆەيني: «تەمىر مەلىك سونداي ەر ەدى، ەگەر «شاحنامانىڭ» باس كەيىپكەرى ءباھادۇر رۇستەم وسى شاقتا ءومىر سۇرسە، ول تەك بۇنىڭ ات ەرتتەۋشىسىنە عانا جارار ەدى» دەپ جازدى ءوزىنىڭ اتاقتى «تاريحي-جا- ھانگۋشاي» كىتابىندا. وسى تەمىر مەلىك قالانى قورعايتىن كۇشى قالماعاندا، جاۋعا ولمەي بەرىلمەيمىز دەگەن مىڭ باتىر جىگىتىمەن سەيحۇنداريانىڭ ەكى ارناسىنىڭ ورتاسىنداعى ارالدا تۇرعان، ءبىر كەزدە وسى قالانى باسقارعان دارۋعاشىنىڭ تاس سارايىنا كەلىپ بەكىندى. بۇعان جاۋ جەبەسى دە، قالا قابىرعاسىن بۇزاتىن تاس اتقىش قارۋلاردان اتىلعان ۇلكەن-ۇلكەن تاستار دا جەتپەدى. ىزالانعان مونعولدار ەندى وسى تاس بەكىنىستى الۋ ءۇشىن، وتىرار، بۇحار، سامارقاندتان ايداپ اكەلىنگەن ەلۋ مىڭ «بۇقارا» جاس جىگىتتەر مەن جيىرما مىڭ ءوزىنىڭ اسكەرىن جىبەردى. ەلۋ مىڭ «بۇقارا» سەيحۇنداريانىڭ وڭ جاق ارناسىنىڭ ۇستىنە كوپىر سالۋ ءۇشىن بەكىنىستەن ءۇش فارساح جەردەگى تاۋدان تاس تاسىدى. مونعول جاۋىنگەرلەرى ەسىرەي جىگىتتەردى قانشا قامشىنىڭ استىنا الىپ، كوپىردى تەز ءبىتىرۋدى ويلاعانىمەن، ولار شامالارى كەلگەنشە جۇمىسقا كەدەرگى ىستەپ باقتى. سويتسە دە بوگەت ارنانىڭ ورتا شەنىنە جەتىپ قالدى. ءبىراق مونعول قولى بەكىنىسكە كىرىپ ۇلگىرمەدى. مونعولداردىڭ جەبەلەرى مەن توپىراققا مۇناي قوسىلعان جاندىرعىش وقتارى دا ەشتەڭە ىستەي المايتىن، ۇستىنە سىركە ارالاستىرعان بالشىقپەن سىلاعان دىمقىل كيىزبەن جاپقان ون ەكى قايىق — كەمە جاساپ، تەمىر مەلىك سولارمەن تۇندە بوگەتتىڭ بىتكەن جاعىنىڭ بىت-شىتىن، شىعارىپ سۋعا اعىزادى. اقىرى، ارالدى دا قورعاۋعا مۇمكىندىك قالماعاندا تەمىر مەلىك جەتپىس كەمە ىستەتىپ، سوعان ازىق-تۇلىكتەرىن، قارۋ-جاراقتارىن تيەپ، قالعان جىگىتتەرىمەن تومەن قاراي اقتى. وزەننىڭ ەكى جاعىنان جاناسا مونعولدىڭ اتتى اسكەرى قۋىپ وتىردى. بۇلار مۇناي ارالاس وق تا، بولات ۇشتى جەبە دە اتتى، باتىر جىگىتتەردى كوپ ويسىراتتى. دەمەك، تەمىر مەلىك اتىسا - جۇلىسا جەنت قالاسىنا جەتتى. بۇل ارادا، تەمىر مەلىكتىڭ ارالداعى كەمەلەرىنە بارۋ ءۇشىن جوشىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا، مونعولدار وگىز تەرىلەرىنەن، كورىكپەن اۋا كىرگىزىپ، ۇلكەن-ۇلكەن قۋىق ىستەپ، ۇستىنە تاقتاي سالىپ، جەڭىل، سۋ بەتىندە قالقىپ تۇرار كوپىر جاساي باستادى. سول كوپىر ارقىلى كەمەلەرگە جەتپەك بولدى. ءبىراق تەمىر مەلىك ءتۇن ورتاسىندا قالعان ازعانتاي سەرىكتەرىمەن جاعاعا شىقتى. قىزىلقۇمعا قاشتى.
مونعولدار قۋىپ بەردى. تەمىر مەلىك اتىسا ءجۇرىپ، قۇمعا قاراي شەگىنە بەردى. ەڭ سوڭىندا جولداستارىنىڭ ءبارى وققا ۇشىپ، اقىرىندا جالعىز قالدى. سوندا دا تەمىر مەلىك بەرىلمەدى. اقىرىندا جارالانىپ، قانسىراپ ولۋگە تاياعان باتىردى ءۇش مونعول قورشادى. تەمىر مەلىك توپ سەكسەۋىلدىڭ تۇبىندە جاتىپ ولارعا داۋىستادى: «سەندەر دە ۇشەۋسىڭدەر: ال مەنىڭ قورامساعىمدا دا ءۇش-اق وق قالدى. ەگەر جان كەرەك بولسا كەيىن قايتىڭدار،— دەدى،— ايتپەسە...»
وققا ۇشۋدان قورىققان ءۇش مونعول كەيىن شەگىندى. تەمىر مەلىك كوپ ميحناتنەن، قۇمدى دالانى كەزىپ، قالعان جەبەلەرىمەن قۇس، كيىك اتىپ جەپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە حورەزمگە جەتكەن. بۇل كەزدە مونعول اسكەرى ورگەنىشتى قورشاپ العان. تەمىر مەلىك وسى قالانىڭ اسكەري باسى بولىپ، مونعولدارمەن تاعى كۇرەسكەن. سوڭىنان، حورەزمشاح مۇحاممەد پەن شاحتىڭ توقالى تەرەكين قاتىن ورگەنىشتى تاستاپ قاشقاندا، مۇحاممەدتىڭ بالاسى جالەليددين ەكەۋى قالانى قورعاۋدا كوپ ەرلىك كورسەتكەن. بۇلاردىڭ مونعولدارعا بۇل جەردە دە كۇشتەرى جەتپەي، تەمىر مەلىك، جالەليددين ەكەۋى ءۇش ءجۇز ساربازدارىمەن قاراقۇمدى كوكتەي كەزىپ، حوراسانعا ءوتىپ كەتكەن.
مىنە، وسىلاي سۇراپىل قان توگىسپەن العان حودجەنتتى جوشى وزىمەن بىرگە ەرىپ جۇرگەن ون بەس جاسار بەركەنىڭ ەنشىسىنە بەرگەن. بەركە مەن جوشىنىڭ ءتورتىنشى ۇلى بەركەجار جوشىنىڭ امانات ايەلى، مۇسىلمان بولعان بەكرين قىزى حانىكەي بەگىمنىڭ قولىندا قالعان. حانىكەي بەگىم ەكى ءجاسوسپىرىمدى وسى قالاداعى ءبىر ۇلەمنەن مۇسىلمانشا وقىتقان. ەكەۋى دە وسى قالادا مۇسىلمان دىنىنە كىرگەن.
بەركەجار سوڭىنان سوزاققا دارۋعا بولىپ، ال بەركە اكەسىنىڭ اقىلىمەن حودجەنتتى تاربيەشىسى جانە وگەي شەشەسى حانىكەي بەگىمگە بيلەۋگە قالدىرىپ، ءوزى جوشىعا ەرىپ قىپشاق جەرىنە كەتكەن. بالاسىنا حانىكەي بەگىم الدەقاشان ولگەن ادام. حودجەنت باتۋدىڭ قاراماعىنا كوشكەن. بەركە وزىنە جەكە ۇلىس الىپ، اق ەدىل جاعاسىندا قالعان.
بۇل شاھارلار وسى تۇستا ءدىني ورتالىقتار سانالاتىن-دى. ال بەركەنىڭ ويى — ءىسلام ءدىنىن التىن وردا تۋ ەتىپ، كوتەرىپ، سول تۋدىڭ استىنا قاراماعىنداعى ەلدى مىقتاپ ۇستاۋ دا ەدى. جاۋلارىنا دا وسى مۇسىلمان ءدىنىن تۋ عىپ كوتەرىپ قارسى شىقپاق. ال ول تۋدى ءوزى ۇستايدى، ءوزى كوككە كوتەرەدى. سوڭىنان بارلىق اسكەرىن شۇبىرتىپ قۇلاعۋ ءتارىزدى كاپىرلەرگە قارسى ءدىنى دابىلىن ءوزى قاعادى. ءوزى باسقارادى.
ال وردانىڭ قاي تۇسىنان باستاپ بۇل ءدىننىڭ دابىلىن قاعۋعا بولادى؟ التىن وردانىڭ نەگىزگى اسكەرى، قىپشاق، بالعار وگۇز، ماڭعىت باشقۇرت، الان، سەركەسۋت ءتارىزدى مەشىتى، مەدرەسەسى جوق كوشپەندى ەلدەردىڭ، مۇسىلمان دەگەن قۇر اتى، بەس ۋاقىت نامازىن دا دۇرىستاپ وقىمايتىن، ات ۇستىندەگى حالىق، ولاردى ءدىن قورعانى ەتۋ قيىن... سوندا بارىپ بەركە كوپشىلىگى ەجەلدەن مۇسىلمان جۇرت، مەشىت، مەدرەسەلەرى بار ۇلەم، ءمۇريت، كاريلەرى وزدەرىن مۇحامەد پايعامباردىڭ تىكەلەي ۇمبەتى سانايتىن ماۋارانناحر جەرىنەن مۇسىلمان ءدىنىن كۇشەيتۋ ساياساتىن باستاماق بولدى. حال-كۇيلەرى ناشار ۇلەمدەرگە جاردەم بەرۋدى سىلتاۋ ەتىپ، بەركە ەندى بۇحارعا جۇرۋگە دايىندالدى. وسى شاھارعا ساپار جاساۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار ەدى. بۇحاردى الۋعا جوشى قوسىندارى دا قاتىسقان شىڭعىس حان سول كەزدە بۇحاردىڭ ىسكەر، ۇستا تۇرعىندارىن بالالارىنا بولگەندە، جوشىعا دا ءوز ۇلەسىن بەرگەن. ءقازىر التىن ورداعا جاتاتىن وسىنداي بەس مىڭداي باسىبايلى ادامدارى بار-تىن. بۇلار التىن، كۇمىس زەرگەرلەرى، تەمىر ۇستالارى، مەشىت ءۇي سالاتىن شەبەرلەر ەدى. ولاردىڭ ەڭبەگىنەن تۇسكەن اقشا - قاراجات ۇنەمى التىن وردا قازىناسىنا قۇيىلىپ جاتاتىن. وسىنداي التىن وردانىڭ باسىبايلى قۇلدارى — شەبەر، زەرگەر، ۇستالارى حودجەنت، بەناكەنتتە دە بار بولعان. ءبىراق اقىرعى كەزدە، ماۋارانناحرعا جاعاتاي مەن ۇگەدەي ۇرپاقتارىنىڭ ىقپالى بەل الا باستادى ما، بۇل شاھارلاردان التىن وردا قازىناسىنا اقشا از ءتۇسىپ تۇرعان. بۇحارعا ادەيىلەپ ساپار شەككىسى كەلگەندە، بەركەنىڭ ءبىر بۇيىرىندە بۇل ءىس تە بار ەدى. نە بولسا دا بارلىق جايدى ءوزى بارىپ بىلگىسى كەلگەن. «قولداناتىن شارانى سونان سوڭ كورەمىن» دەگەن ول.
بەركە ءبىر قوسىنعا تاياۋ قولمەن، ىرعالىپ-جىرعالعان كوشپەنەن كەلەسى جىلى كوكەك ايىنىڭ اياق كەزىندە بۇحارعا كەلدى.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ بارا جاتقان كەز ەدى. جاز شىعا باستاعان. يرام باۋ-باقشاسىنداي بۇلب ۇلى سايراعان قالىڭ اعاشتى قالا، كەشكى سالقىن اۋا مەن اۋلا، ىمىرەتتەردىڭ بويىن قۋالاي اققان مىڭ سان ارىقتاردىڭ سامالدى لەبىمەنەن دىمقىل تارتقان. التىن وردا حانىن بۇحار دارۋعاشىسى قاپتاعاي كەلگەن ۇزىن بويلى ارىق، قاۋعا قارا ساقالدى، پەرسياندىقتارعا ۇقساس مۇسابەك ءوزىنىڭ سالتاناتتى نوكەرلەرىمەن شاھاردىڭ باتىس جاقتاعى قاقپاسىنىڭ كوش جەرىنەن، سىرناي-كەرنەيلەتىپ قارسى الدى.
زۋرنانىڭ بارىلداعان، قىرىلداعان زور داۋىستارىنان قىپشاقتىڭ كۇرەڭ قاسقا جىلقىلارى ەلەگىزي، قۇلاقتارىن قايشىلاپ، ۇرىكپەي ازەر قالدى.
مۇنداي كەزدەسكەندە ايتىلاتىن قۇرمەتتى سوزدەر بىتكەننەن كەيىن مۇسابەك:
— الديار تاقسىر حان،— دەدى باسىن ءيىپ.— ءسىزدىڭ كوشىڭىزدى قالا سىرتىنا وزىڭىزگە ارناپ سالىنعان وردا سارايعا الىپ بارۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
— نەگە؟ — دەدى بەركە،— قالا ىشىندەگى عيباداتحانالاردان بىزگە ورىن تابىلماپ پا؟
مۇسابەك كىدىرىپ قالدى.
— ارينە، قالادا سىزگە لايىق قوشەمەتتى سارايلار، عيباداتحانالار بار عوي. ءبىراق...
— نە ءبىراعى بار؟
— شاھار ءقازىر ءقاۋىپتى،— دەدى باسىن قايتادان ءيىپ دارۋعاشى.— ءسىز كەلە جاتىر دەگەندى ەستىپ، كەشەدەن بەرى قالا تۇرعىندارى تاسىعان قازانداي بۇرق-سارق بوپ ءبۇلىنىپ جاتىر... اسىرەسە، يمپرام ۇستا، زەرگەر، شەبەرلەر.
— ولار ماعان نە قىلمايسىڭ دەيدى؟
— وزدەرىنىڭ قازىرگى جامان كۇيلەرىن سىزدەردەن كورەدى. تاپقان-تايانعانىمىزدى ۇنەمى التىن ورداگا بەرىپ، قاتىن-بالامىزدى اسىراي المايتىن كۇيگە جەتتىك. التىن وردا ءبىزدى نە قاناۋىن توقتاتسىن، نە ءبىرجولاتا قىرىپ تاستاسىن دەيدى.
— قىرۋدى ساعىنسا،— دەدى كەنەت تۇنشىعا سىبىرلاي سويلەپ بەركە.— ەگەر بىلاي ەرەۋىلمەن دەگەندەرىنە جەتكىلەرى كەلسە ول دا قاشپاس. سوندا سەن بىزگە يمپرامنان شوشىپ قالاعا كىرمەڭدەر دەپ تۇرسىڭ با؟
— قاباعان يتتەردى وشىكتىرىپ قانداي قاجەتى بار؟ بىرەۋ - مىرەۋى قاۋىپ الىپ جۇرسە. ودان دا انا ءبىر تۇبەكتە توقتاعان ءجون بولار.
— جوق،— دەدى بەركە،— قارادان قورقىپ اتىمنىڭ باسىن بۇرماسپىن! — سويدەدى دە جانىندا تۇرعان ءجۇز باسى سالىمگەرەيگە: — باستا كوشتى! — دەدى ىزادان قىرىلداي سويلەپ،— تەك اسكەر ەكى جاعىمىزدان ءجۇرسىن! — قانشا التىن وردا، حانى بولعانمەن دە، ءسىرا، حالىق ەرەۋىلىنەن قايمىعىپ قالعان بولۋى كەرەك، ارتقى ءسوزدى ول سىبىرلاي ايتتى.
ەكى جاعىنان ەكى قاتاردان تىزىلگەن كوك نايزالى، اق ساۋىتتى كىلەڭ كۇرەڭ قاسقا ات مىنگەن قالىڭ جاۋىنگەر قورشاعان، التىن وردا حانىنىڭ سالتاناتتى كوشى قاقپادان كىرە بەردى.
بۇل كەزدە تاستاي قاراڭعى وڭتۇستىك جاقتىڭ ءتۇنى دە ءتۇستى. قارا ماقپال اسپاندا جىبىرلاي جۇلدىزدار دا تۋا باستادى. كوشتى دارۋعاشى مۇسابەك پەن سالىمگەرەي باستاپ كەلە جاتىر.
قالاعا كىرىسىمەن بەركە ىشتەي ابىگەرلەنە قالدى.
ۇرىسسىز، سوعىسسىز، مۇنداي سۇستى كورىنىستى ول ءبىرىنشى رەت كورگەن. كوشە تولعان حالىق. باستارىندا لاپىلداپ جانعان قارا ماي سىڭگەن بىلتەلى شوقپىت، جوكەنى بايلاپ العان قولدارىندا ءبىر-بىر ۇزىن تاياق. جەر بەتى وسىنداي جىبىرلاعان وت. وت دارياسى كوشە-كوشەنى قۋىپ، شالقىپ جانىپ جاتىر. تاستاي قاراڭعى تۇندە بۇل كورىنىس سونداي ايبارلى دا قورقىنىشتى.
جالاڭاش قىلىشتارىن باستارىنان اسىرا ۇستاعان جاۋىنگەرلەردىڭ قورعاۋىندا نوكەرلەرىمەن التىن وردا حانى تار كوشەنى قاق جارىپ قاتتى اياڭمەن كەلە جاتىر. ەندى اتتى توپ قاق جارىلىپ، كوشپەن قاتارلاسا ءجۇردى. قورشالعان كەرۋەن دە، قورشاعان توپتا دا ءۇن جوق. تەك اتتاردىڭ پىسقىرعانى، تۇياقتارىنىڭ سۇرعىلت توپىراقتى تاس بوپ قاتىپ قالعانى كوشەلەرگە تارس-تۇرس تيگەنى، دۇبىرلەرى عانا ەستىلەدى.
ەڭ بولماسا ءبىر ادام ءۇن قاتسايشى؟
ءبىرىن-بىرى اڭدىپ قاتارلاسا قيمىلداعان ايداھارلار ءتارىزدى.
بۇل نەتكەن سۇمدىق؟ نەنى كۇتىپ كەلەدى؟ ەگەر توپ ىشىنەن بىرەۋ ۇران سالىپ ايقايلاپ جىبەرسە، نە بىرەۋى جالاڭ قىلىشىن سىلتەپ قالسا بولعانى، شابۋعا اينالعان قاسقىرداي ءۇنسىز كەلە جاتقان ەكى توپ ءبىرىنىڭ تاماعىنان ءبىرى الا تۇسۋگە دايىن.
سويتكەنشە بولعان جوق، الدىنداعى الاڭعا بەركە كەرۋەنى تاياپ قالعاندا، بۇلاردىڭ جولىن كەس-كەستەپ وڭ جاق بۇيىردەن تاعى ءبىر وتتى داريا تولىقسي كەلىپ قالدى. الدارىندا — كوك سالدەلى، اق كيىنگەن، ۇزىن بويلى كىسى.
دارۋعاشى مەن سالىمگەرەي اتتارىنىڭ باسىن تەجەي بەردى. وتتى داريا دا لىقسىپ بارىپ توقتادى. كوك سالدەلى، اق كيىنگەن ادام جۇرتتان ءبولىندى.
بەركە دە اتىن تەبىنىپ قاپ العا شىقتى.
— نە تىلەيسىڭدەر؟ — دەدى ول تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي.
— حالايىقتىڭ ءۇش تىلەگى بار، حان يەم،— دەدى ۇزىن بويلىسى.
— ايت!
— حايدار قۇداي ەمەس، ءومىر بويى ادامدى قۇلدىقتا ۇستايتىن. كىسى ولتىرگەن كۇناكارلاردىڭ دا نە باسىن الادى، نە بالەن جىلعا زىندانعا سالادى. سەندەر ەسىرەي ەتىپ ۇستاپ كەلە جاتقان جۇرتتىڭ كوبى قارتايدى، جۇمىسقا جارامايدى، نە اۋرۋعا شالدىققان، تورىنەن كورى جاقىن. ءبىرىنشى تىلەگى — سونداي ادامداردى مۇلدەم بوساتسىن دەيدى. دۇنيەگە ەركىن كەلگەن ەكەن، ەركىن ءولۋىن تىلەيدى.
— بولسىن! — دەدى بەركە، ءبارىبىر وندايلاردان پايدا جوق قوي دەپ ويلادى ىشىنەن.
— حالىقتىڭ ەكىنشى تىلەگى — كوك سالدەلى ادام، بەركەگە تىكەلەي قارادى،— التىن وردا حاندىعىنا جاتاتىن مۇندا بەس مىڭنان استام زەرگەر، ۇستا، شەبەرلەر بار. بۇلار وسى جەردىڭ تۇرعىندارى. بۇحاردى شىڭعىس حان العاشقى العانىندا بالالارىنا ءبولىپ بەرگەن. سول كەزدەگى كارىلەر ءولىپ ءبىتتى. ال جاستارىنىڭ ءبارىنىڭ دە بالا-شاعاسى بار. تاپقان-تايانعانىنىڭ كوبى التىن وردا قازىناسىنا كەتىپ جاتىر. جۇرت ۇنەمى اش-جالاڭاش. حان يەم، سىزدەن حالىق تاپقانىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن الۋىن سۇرايدى.
— ال وزگە حانداردى قايتەسىڭدەر؟
— ولاردان دا وسىنى تالاپ ەتەمىز.
بەركە قاپتاعان جۇرتقا قارادى.
— وسىلاي قولدارىڭا تاياق الىپ پا؟
— تىلەگىمىزدى بەرمەسە، امال جوق، قولىمىزعا تاياق تۇگىل، قارۋ-جاراق الۋعا ءماجبۇر بولامىز.
بەركە جۇرتقا قايتا قارادى. قولدارىنداعى وتتىڭ ساۋلەلەرى بەتتەرىنە قىزعىلت كۇرەڭ تاڭبا تارىزدەنىپ ءتۇسىپ تۇر. قاباقتارى تۇيىلگەن كارلى جۇرتتى كوردى. «ءيا، بۇلار قولدارىنا قارۋ-جاراق السا الار،— دەدى ول ىشىنەن، تۇرلەرى جامان ەكەن!».
بەركە التىن ورداعا قارسى شىققان توپتىڭ تالاي ەرەۋىلدەرىن كورگەن. ءبىرازىن ءوزى قان-جوسا ەتىپ باسقان. ءبىراق ءدال مۇنداي حالىق بوپ بىرىگىپ، تۇتاسقان قولعا اينالىپ، كۇتپەگەن جەردەن بەتپە-بەت كەپ، تىرپ ەتكىزبەي، بىردەن شاۋجايدان العان ەرەۋىلدى كورگەن ەمەس. «بۇل تىلەكتەرىن بەرسەم، ەرتەڭ بۇدان دا كوبىن سۇرايدى عوي، باسىنىپ كەتۋلەرى عاجاپ ەمەس قوي،— دەدى ول ءبىر ءسات. ءبىراق بەرمەۋگە قورىقتى.— ءدال ءقازىر، حان بولماي جاتىپ بۇلارمەن ايقاسۋىم ءون بولماس، سوڭىنان كورەرمىن» — دەدى.
— بولسىن! — دەدى بەركە.— ال ءۇشىنشى تىلەكتەرىڭ قانداي؟
— ءۇشىنشى تىلەگىمىز: قۇلدىڭ دا، ەسىرەيدىڭ دە، جالپى قارا حالىقتىڭ بالالارىنا مەدرەسەدە وقۋعا رۇقسات ەتىلسىن.
بەركەگە بۇل سۇراق اۋىر ءتيدى. شىڭعىس حان مونعول مەملەكەتىن قۇرعاننان كەيىن ۇيعىر ەملەسىمەن مونعولدىڭ الىپپەسىن جاساتقان. ال بۇل مونعول ارىپتەرىمەن تەك شىڭعىس حاننىڭ تاريحى، حان ۇرپاقتارىنىڭ ءومىرى، تىلەك - تىرشىلىگى جازىلىپ، التىن كىتاپ بوپ، كەلەشەك ۇرپاقتارى ءۇشىن التىن ساندىقتىڭ تۇبىندە كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالۋعا ءتيىستى ەدى. بۇل ەملەمەن تەك حان تۇقىمى، شىڭعىس تۇقىمى عانا پايدالانا الۋعا قاقى بار بولاتىن. ال مىنا اقىماق يمپرام، حان تۇقىمىڭداي وزدەرىنە ساۋاتتى بولۋدى تىلەپ تۇر. قىسقاسى، حان مەن قارا بىردەي تۇسپەك. بۇدان ارتىق قورلىقتى كىم كورگەن.
— جوق بولمايدى! — دەدى بەركە.
جۇرت لىقسىپ تاياي ءتۇستى.
جالاڭاش قىلىشتى اتتىلار دا دايىندالا قالدى.
— نەگە؟ — دەدى كوك سالدەلى كىسى.
ەندى حاننىڭ اۋزىنان «جوق، بولمايدى» دەگەن ءسوز قايتادان شىعۋى كەرەك. ال ار جاعىندا...
بەركە قايتادان جۇرتقا قارادى. ولاردىڭ قولدارىنداعى وتتىڭ قىزىل جالىنى اشۋلى كوزدەرىنە ءتۇسىپ، قاراشىقتارى قىپ-قىزىل شوق اتىپ، تۇرلەرى قاھارلانا قالعان ەكەن.
— جارايدى، بۇ دا بولسىن،— دەدى بەركە.— ەرتەڭ كەشكە ءوزىڭ عيباداتحاناعا كەل، بۇگىنگى ۋادەمىزدىڭ ءبارىن قاعاز بەتىنە تۇسىرەمىز.
ىزالى حان استىنداعى اتىن قامشىسىمەن تارتىپ جىبەرىپ، العا قاراي ۇمتىلدى. كوك سالدەلى ات باۋىرىنىڭ استىنا قالمايىن دەگەندەي ءسال شەگىندى.
ەرتەڭىنە الگى كوك سالدەلى كىسى بەركە توقتاعان عيباداتحاناعا جالعىز كەلگەن.
سول ءتۇنى-اق ەرەۋىلگە شىققان جۇرت تاراپ كەتكەن. حاننىڭ سوزىنە سەنىپ لاۋلاعان اشۋلارى سۋ سەپكەندەي باسىلعان.
— جالعىز بارما، حانعا سەنۋ قاسقىرعا سەنۋمەن بىردەي، زاقىم ىستەپ جۇرمەسىن،—دەگەن جولداستارىنىڭ سوزىنە كوك سولدەلى ادام:
— زاقىم ەتسە ماعان عانا ەتەر، وزگەلەرىڭ امان قالىڭدار، باستالعان ءىستى اياقتاڭدار، ال مەن ءوز مىندەتىمدى اتقاردىم، ەندى قورقار جايىم جوق،— دەپ ەشكىمگە كونبەي جالعىز كەتكەن.
ول ابدەن ەزىلىپ، تاپتالىپ قالعان حالىقتى ەرەۋىلگە كوتەرۋدىڭ قانداي قيىن ەكەنىن بىلەتىن. حالىق، تىنىش جاتقان داريا ءتارىزدى، ونىڭ سۋى تاسىپ تۋلايتىن كەزى — كوكتەمى، نە داۋىلدى كۇنى بولادى دەپ ويلاعان ول. سول كۇننىڭ ءبىرى ماۋارانناحر جۇرتى جەك كورىپ قالعان شىڭعىس ۇرپاعىنان شىققان التىن وردا حانىنىڭ كەلگەن كۇنى ەدى. ال ول كۇن ءوتتى، ازعانتاي بولسا دا حاننان سۇراعاندارىن الدى، سودان ەت قىزۋلارى، حان اشۋلارى باسىلدى جانە ابدەن سوققى جەپ قالعان جۇرت كەشە حاننىڭ جالاڭاش قىلىشتى، كوك نايزالى كوپ اسكەرىمەن كەلگەنىن كوردى، ەندى ونى كەشەگىدەي ەرەۋىلگە كوتەرە المايتىنىن ءبىلدى كوك سالدەلى.
دەگەنمەن، ول باقىتتى ەدى. حانعا حالىق دەگەن كۇش بار ەكەنىن، ال حالىققا، باستارى قوسىلىپ، قاتار شىعا السا كىمدى بولسا دا قورقىتا الاتىنىن ۇقتىردى، راسىندا دا، قىرىق جىل بويى ءقان-سولىن سورىپ، جەر-سۋىن تاپتاپ، ۇستەمدىك جۇرگىزىپ قالعان كوك ساۋىتتى جويقىنشىلارعا قارسى تۇرۋ قارا حالىققا وتە قيىن دۇنيە ەدى. ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس شارۋا بولاتىن. سوعان قاراماي حالىق تاعى باسىن كوتەردى. كوپ جىلدان بەرى بۇل العاشقى ويانۋى ەدى. كوك سالدەلى ادام ەندى ءوزىن باقىتتى سانادى، جۇرت ويانا باستادى. مەنىڭ ەڭ ۇلكەن تىلەگىم ورىندالدى.— دەدى. جانە ول بەركەنىڭ كەشەدەن بەرى ءوزىن جان-جاعىنان اڭداتىپ قويعانىن جاقسى ۇققان، قاشقان كۇندە دە ەش جاققا قۇتىلا المايتىنىن دا تۇسىنگەن. سوندىقتان دا كوك سالدەلى، نە بولسا دا ءوزىم كورەيىن دەپ، ەشكىمدى ەرتپەي حان جايىنا جالعىز كەلگەن.
بەركە دە كەشەدەن بەرى بۇنىڭ كىم ەكەنىن، قايدان جۇرگەن جان ەكەنىن ءبىلىپ العان.
— سەن حريستيانسىڭ با؟ — دەدى حان اناۋ ۇيگە كىرگەننەن وعان وتىر دەمەي.
حان كۇيى كەشەگىدەن مۇلدەم وزگەرگەن. كوزىندە كەشەگىدەي ابىرجىعاندىق، ىزالانعاندىق ۇشقىنى جوق. داۋسى دا دىرىلدەمەيدى، ادەتتەگىسىندەي سابىرلى. ارينە، بەركە ءقازىر كۇش ءوز جاعىندا ەكەنىن جاقسى بىلەدى. حان جاتقان عيباداتحانانى، الانداردى، ءبارىن - ءبارىن تەگىس التىن وردادان كەلگەن جاۋىنگەرلەرمەن قالا دارۋعاشىسىنىڭ لاشقارلارى جايلاپ قالعانى بۇعان دا بەلگىلى. ەرەۋىل تۇگىل، بەيساۋات بىردە-بىر ادامنىڭ جۇرۋىنە دە رۇقسات جوق ەكەنىنەن دە حاباردار.
— جوق، اداممىن،— دەدى كوك سالدەلى.
— الدە مۇسىلمانسىڭ با؟ — دەدى بەركە، قولىنداعى مەرۋەرت ءتاسپىسىن سىرت-سىرت جۇرگىزىپ.
— جوق، اداممىن.
— جارايدى، ادام-اق بولا عوي،— دەدى بەركە. الىس جولدان كەلگەن حان ابدەن تىنىعىپ قالعان ەكەن، سويلەسكىسى كەلمەي وتىرعانى تۇرىنەن كورىنىپ تۇر.— سەن كەشە «حاندار قۇداي ەمەس» — دەدىڭ. قۇدايدى اۋزىڭا الدىڭ. سونىڭا قاراعاندا قۇدايدىڭ بار ەكەنىنە سەنەسىڭ عوي؟
— ءيا، بار. قۇدايدىڭ شىن اتى — شىندىق.
بەركە «ءسوزىڭ قىزىق ەكەن» — دەگەندەي ەزۋ تارتتى. جۇقا ەرنى قوس سىزىقتاي جىپ-جىڭىشكە بولا قالدى.
— سەنىڭ ول شىندىق قۇدايىڭ قايدا؟
— قايماق ءسۇتتىڭ ون بويىندا بولادى. سونداي-اق شىندىق كوكتە دە، جەردە دە، مەندە دە، مىنادا دا بار،— ول ەسىك الدىندا نايزاسىن كەزەنىپ تۇرعان كۇزەتشىنى كورسەتتى. ال سەندە...
بەركەنىڭ تالاسقىسى كەلىپ كەتتى.
— مەنىڭ شىندىعىم كۇشىمدە،— دەدى ول،— جانە دىنىمدە.
— سوندا ءسىز كىمسىز؟ حانسىز با، الدە قۇدايسىز با؟
— جوق، جەردەگى قۇداي تەك مۇحامەد پايعامبار عانا بولعان. مەن ونىڭ جولىن قورعاۋشى ۇمبەتى، جانە نايزاگەرىمىن.
كوك سالدەلى دە ەزۋ تارتتى. ەندى ونىڭ سۇلۋ مۇرتىنىڭ استىنان مارجانداي تىزىلگەن ۇلكەن اپپاق تىستەرى كورىندى. كىسى شىنىندا دا كەلبەتتى ەدى. ونىڭ قارا تورى جۇزىندە ءبىر مىسقىلدىڭ بەلگىسى پايدا بولدى.
— ەگەر بۇل ايتىپ تۇرعانىڭىز راس بولسا،— دەدى ول.— مۇحامەدتەن كۇشتىرەك يسا مەن مۇسا سەكىلدى اۋليەلەردىڭ بىرەۋىن نەگە تاڭدامادىڭىز؟ بولسا دا ءوزىڭىز جول سالماي، وزگەلەردىڭ جولىن قۋادى ەكەنسىز، تاڭداپ المايسىز با؟
بەركەنىڭ ءتاسپىسى تارسىلداي جۇگىردى.
— مۇحامەد پايعامباردان ەش اۋليە كۇشتى ەمەس،— دەدى ول.— يسا قۇدايدىڭ رۋحىنان تۋعان، ال مۇحامەد قۇدايدىڭ جەرگە جىبەرگەن ءوز ۋاكىلى، دانىشپانى. ال، مۇسا مۇحامەد پايعامباردىڭ اعاسى. و دا پايعامبار. مۇسا كەلە جاتقاندا الدىنداعى تەڭىز كەيىن شەگىنگەن. يسا — ولگەن ادامدى قايتا تىرىلتە الاتىن. ال مۇحامەد قۇدايعا قۇلشىلىق ۇرىپ تۇرعان جەردىڭ تاۋ-تاسى، جار - شىڭى، اللا-تاعالانىڭ اۋليە ۇلىن كورسىن دەپ ءبىرجولاتا جوق بولىپ كەتكەن. مۇحامەد ەڭ سوڭعى پايعامبار. ودان ەشكىم دە كۇشتى بولۋعا ءتيىستى ەمەس.
— و دا مۇمكىن،— دەدى ميىعىنان كۇلىپ كوك سالدەلى.— يسا كۇشتى بولسا، قارسى ادامدارى ەكى قولىنان شەگەلەپ، كرەست اعاشىنا تارتىپ قويماس ەدى.
— سەنىڭ ءوزىڭ سالدە سالساڭ دا «قۇران» مەن «ءىنجىلدى» وقىماعان ەكەنسىڭ عوي،— دەدى بەركە. ەندى ونىڭ كوڭىل كۇيىن كورسەتەتىن ءتاسپىسى ويناي جۇگىردى.— كرەستە تارتىلىپ تۇرعان ءتىپتى يسا پايعامبار ەمەس، بوتەن ادام.
كوك سالدەلى تاعى كۇلدى.
— قويىڭىزشى!
بەركە كوڭىلدەنە ءتۇستى. ءدىني اڭگىمە، ءدىني تالاس ونىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ جىبەرەتىن.
— ول بىلاي بولعان،— دەدى بەركە ءتاسپىسىن ەندى باياۋ قوزعاپ،— جەر بەتىندە كورسەتكەن كەرەمەتتەرى ءۇشىن كاپىرلەر يسا پايعامباردى قۇداي ساناعان. ال مۇنى كورە الماعان مۇسا پايعامباردىڭ جاقتاۋشى جايىتتەرى يسانى ۇستاپ قيناپ، ەكى قولىن ەكى جاققا تارتىپ، كرەستكە قاعىپ قويماقشى بولعان. وسىنداي جاۋلارىنان قاشىپ جۇرگەن يسا پايعامبار ءبىر ۇيگە كىرگەن. جايىتتەردىڭ كەلىپ قالعانىن سەزىپ، يسا پايعامبار كوككە ۇشىپ كەتكەن. ۇيگە كىرگەن جايىتتەر بارلىق جەردى ءتىنتىپ وسىندا وتىرعان يسا اۋليەگە ۇقساعان ءبىر ادامدى ۇستاپ العان. سەن يساسىڭ دەپ بارلىق جايىتتەر جابىلىپ تاسپەن شوكەلەپ ءولتىرىپ دەنەسىن كرەستكە قاعىپ قويعان.
كوك سالدەلى تاعى كۇلدى.
— قىسقاسى، يسا پايعامبار ءوزىنىڭ ورنىنا جازىعى جوق بوتەن ادامدى ۇستاپ بەرگەن ەكەن عوي! ارينە، كۇشتى بولعان سوڭ نە ىستەسە دە قولىنان كەلەدى دە. سول ەكەن عوي ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، يسا پايعامباردىڭ شاراپ ءىشىپ جۇرگەنى...
— جوق، ول شاراپتى بىلمەي ىشكەن،— دەدى بەركە. قولىنداعى ءتاسپىسى قايتادان جۇگىرە جونەلدى.— يسا پايعامبار يرۋساليمگە بارا جاتقان جولىندا، شولدەگەن سوڭ ءبىر ءجۇزىم باۋىنا كىرەدى. سۋ ىزدەگى، باۋدى ارالاپ كەلە جاتىپ، بالشىقتان جاسالعان قۇمىرانى كورەدى. قاقپاعىن اشىپ قاراسا، ىشىندە سۋ بار ەكەن. جانىندا تۇرعان وجاۋدى الىپ، الگى سۋدى ىشەدى. ءبىراق سۋ تىم قىشقىلتىم ەكەن. يسا پايعامبار قۇمىرادان سۋىڭ نەگە قىشقىلتىم، ءتىپتى ىشۋگە دە كەلمەيدى عوي، دەپ سۇرايدى. ءتىل ءبىتىپ، يسا پايعامبارعا اڭ دا، جانسىز زات تا جاۋاپ بەرەتىن ادەتى، قۇمىرا: «بىرەۋ كىشكەنتاي ينەنى ۇرلاپ الىپ، ءبىر باقىر تيىنعا ساتىپتى. يەمنىڭ مەنى بازاردان الاردا تولەگەن اقشاسىنىڭ ىشىندە الگى باقىر تيىن دا بار ەكەن. سونىڭ قىرسىعىنان مەنىڭ سۋىم دا اشقىلتىم تاتيتىن بولدى» دەپتى. كوردىڭ بە كىشكەنتاي عانا ينەنى ۇرلاعان بولماشى كۇنانىڭ قانداي ۇلكەن قىلمىسقا اينالعانىن؟ وسىدان بارىپ مۇحامەد پايعامباردىڭ دا ءوزىنىڭ ۇمبەتىنە ءبىر - بىرىڭە جاماندىق ىستەمەڭدەر، اراق-شاراپ ىشپەڭدەر، بىرەۋدىڭ زاتىن ۇرلاماڭدار، بايىڭ كەدەيلەرىڭدى اياڭدار، قيانات ەتپەڭدەر دەپ وسيەت قالدىرعانى. وسىلاي دەپ قۇراننىڭ بەسىنشى سۇرەسىندە ايتقان.
— سول ەكەن عوي، ءسىزدىڭ كەشەگى ءبىزدىڭ وتىنىشتەرىمىزدى قابىلداعانىڭىز؟ — دەدى كوك سالدەلى.— مۇحامەد پايعامباردىڭ ادال ۇمبەتى ەكەنىڭىزدى اقتادىڭىز.
ءتاسپى كەنەت توقتاي قالدى.
— جوق مەن سەندەرگە ەش ۋادە بەرگەن جوقپىن،— دەدى بەركە.
— قالاي؟! وسىنشاما ادامدى قايدا قوياسىز. ولار كۋا عوي.
— قايداعى ادام؟ كەشەگى قالىڭ توپتى ايتاسىڭ با؟ ولار ادام ەمەس، قۇل، يمپرام! — بەركە كەنەت قالش-قالش ەتتى. تىم قاتتى اشۋلانعاندا ۇستايتىن قويان - شىعى تاياۋ قالدى.— جانە قۇراندا ايتىلعان زورلاپ، قورقىتىپ كوندىرگەن ۋادە ۋادە ەمەس دەپ.
— ءا، سولاي دەيسىز بە؟ ايتەۋىر قورىققانىڭىزدى، سىزدەيلەردى تاۋبەسىنە كەلتىرەتىن حالىق بار ەكەنىن مويىندايسىز عوي؟ ءوزىم دە بىلگەم، ءسىزدىڭ بۇگىن سوزدەن تايىپ كەتەتىنىڭىزدى. ءبىراق سىزگە، كەشەگى ءوزىڭىزدى قورقىتقان حالىقتىڭ ءالى دە بار ەكەنىن ەسكەرتۋگە ادەيى كەلدىم. ول ءسىزدى ءالى دە بولسا، قورقىتا الادى، دەگەنىن ىستەمەسەڭىز كۇشپەن، قارۋمەن ىستەتەدى، بايقاڭىز.
ءتاسپى ەندى قايتادان باياۋ جۇرە باستادى.
— ونىسىن تاعى كورىپ الارمىز، ال ازىرشە.— بەركە الدىندا تۇرعان كۇمىس قوڭىراۋدى قاقتى. جايشىلىقتا سىلدىراي شىعاتىن قوڭىراۋ داۋسى ءۇي ءىشىن بۇل جولى ءبىر قورقىنىشتى، ءقاۋىپتى ۇنگە تولتىرىپ جىبەردى، ءوزىنىڭ جەكە باسىن باقىلاۋشى ءجۇزباسى تولەڭگىتتەردىڭ باستىعى سالىمگەرەي كىردى، بەركە وعان كوك سالدەلىنى كورسەتىپ:
— مىنا كىسىنىڭ كەشە قالادا بۇلىنشىلىك ۇيىمداستىرىپ، قالىڭ يمپرامدى التىن وردا تاعىنا قارسى قويماقشى بولعانى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا بۇيىرامىن،—دەدى،— عيباداتحانادا كىسى ولتىرۋگە بولمايدى، مۇنى جۇرتقا كورسەتپەي، قالا سىرتىنا شىعارىپ ولتىرىڭدەر دە، بۇگىنگى اڭگىمەمىز ەستە قالۋ ءۇشىن انا قولىنداعى شاقشاسىن ماعان اكەپ بەرىڭدەر.
كوك سالدەلى بىر-ەكى رەت ناسىباي اتقاندا، بەلبەۋىندەگى كىسەسىنەن العان كيىك مۇيىزىنەن ىستەگەن شاقشاسىنا كوزى تۇسكەن. شاقشا كەرەمەت كوركەم كورىنگەن. «بەرشى قارايىن» دەۋگە حاندىق مەنمەندىگى جىبەرمەگەن. دۇنيەقور، تۇيسىكسىز حان، ەندى مىنە، «بۇل بولسا دا ولەدى، ال مىناۋ، كەرەمەت شاقشا باسقا بىرەۋگە كەتەدى عوي» دەپ قيماي، وزىمە اكەپ بەر دەپ بۇيرىق بەرىپ وتىر.
سالىمگەرەي ءجۇزباسى ءۇن-تۇنسىز كەيىن بۇرىلعان كوك سالدەلىنى، قىلىشىن قىنابىنان شىعارىپ، الدىنا ساپ سىرتقا الىپ كەتتى.
— تاعى كىم بار؟ — دەدى بەركە، جاڭاعى بىرەۋدى ءولتىر دەپ بەرگەن بۇيرىعىن جاي نارسەدەي كورىپ ەكى بەتى بۇلك ەتپەي.
ۇيگە اق سالدەلى كىسىلەر كىردى. بۇلار سامارقاندتان كەلگەن مۇسىلماندار ەكەن. كىرىسىمەن مالداستارىن قۇرىپ وتىرا قالىپ، سەمىزشە كەلگەن قىزىل شىرايلىسى ادەمى قوڭىرقاي داۋىسپەن قۇراندى اندەتە جونەلدى. ول قۇراندى وقىپ بولعان سوڭ، بەركە ۇشەۋى «ءامين!» دەپ قولدارىمەن بەتتەرىن سيپادى.
تاعى سەمىز قىزىل شىرايلىسى:
— التىن وردانىڭ مارتەبەلى حانى، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە سارتاق حان مەن ۇلاقشى حانداي ەكى بىردەي ارىسىڭ دۇنيە سالدى. توپىراقتارى تورقا بولسىن، سوعان كوڭىل ايتا كەلدىك. جانە...
بەركە قايتادان بەتىن سيپادى.
— ايتقاندارىڭ كەلسىن. بىزگە دە جەڭىل تيگەن جوق. امال قانشا، باۋىرى سۋىق قارا جەر كىمدى الماعان. ءيا، تاعى نە دەمەكسىڭدەر؟
ەندى سوزگە دەنەسى تارامىستاي بوپ قاتىپ قالعان، تىربيعان قارا سۇر كىرىستى.
— ۇلى مارتەبەلى بەركە حان،— دەدى ول شيقىلداعان جىڭىشكە داۋىسپەن،— سامارقاندتاعى مۇسىلمان باۋىرلارىڭىز ءقازىر شوقىنعانداردان تاياق جەۋدە. كورمەگەن قورلىعىمىز قالمادى. جاقىندا مۇسىلمان دىنىنە كىرگەن وزدەرىنىڭ ءبىر اياۋلى جاسىن وتقا ورتەپ ءولتىردى. قالا دارۋعاشىسى دا سولاردىڭ ءسوزىن سويلەيدى. بىزگە ەش تەڭدىك بەرەر ەمەس. ءسىزدىڭ ادىلەتتى جانە مۇسىلمان دىنىنە قورعان حان ەكەنىڭىزدى ءبىلىپ، جاردەم سۇراپ كەلىپ وتىرمىز. كورىنگەندى تالايتىن مىنا قۇتىرعان يتتەي مازامىزدى الىپ بارا جاتقان كاپىرلەردەن ساقتاي كورىڭىز.
بەركە دە كەنەت تۇكسيە قالدى.
— ول كاپىرلەردى اۋىزدىقتاۋعا وزدەرىڭنىڭ كۇشتەرىڭ جەتپەي مە؟ — دەدى ول، سوزىنە ءبىر بوتەن ماعىنا بەرىپ،— سامارقاندتا مۇسىلماندار دا از ەمەس سەكىلدى ەدى عوي؟..
— البەتتە، مۇسىلماندار كوپ.— قارا سۇر دا حان ويىنا ءتۇسىنىپ قالعان ءتارىزدى.— ءبىراق بۇعان التىن وردا قالاي قارايدى؟ بۇل كۇنگە دەيىن ءبىزدى ەشكىم قوشتاپ كەلمەگەن.
قارا سۇردىڭ ايتىپ وتىرعانى دۇرىس ەدى.
سامارقاندتا حريستيان ءدىنى، مونعولدار كەلمەستەن بۇرىن، ەرتە كەزدەن-اق كىرگەن. سامانيد پەن قاراحان ۇرپاقتارىنىڭ ءداۋىر سۇرگەن كەزدەرىندە بولعان. حورەزمشاح مىسىر حاليفتەرىنىڭ كۇيرەۋى، مۇسىلمان دىنىندەگىلەرگە وڭاي سوققى بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە ماۋارانناحردى جاۋلاپ العان شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرازى حريستيان دىنىندە تاربيەلەنگەن، ال دىندە شارۋاسى جوق تازا مونعولدار دا بۇل ءدىندى وزدەرىنىڭ سىرتقى جاۋى ساناعان. وسىنداي جاعدايدا سامارقاند ءتارىزدى ەجەلگى قالادا بۇرىننان ورىن الىپ كەلگەن حريستيان ءدىنى قايتادان باس كوتەرگەن. سەگىزىنشى عاسىردان ماۋارانناحرعا قانات جايعان مۇسىلمان دىنىنەن ابدەن قورلىق كورىپ كەلگەن حريستياندار ەندى كەشەگى وزدەرىن قۋعىنداۋشىلارىنان وشتەرىن قايتارماق تا بولعان. وسىندايدا حريستيان دىنىندەگى ءبىر جاس جىگىت، ءوز ءدىنىن تاستاپ مەشىتكە كىرىپ، قولىنا قۇران ۇستاپ مۇسىلمان بولادى. حريستياندار «ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى ازعىرىپ مۇسىلماندار ءوز دىنىنە كىرگىزىپ جاتىر» دەپ قالا دارۋعاشىسىنا ارىز ايتقان. دارۋعاشى حريستيانداردى جاقتاپ، جىگىتتى شاقىرىپ الىپ، «ءوز دىنىڭە قايت» — دەيدى. ءجاسوسپىرىم جىگىت كونبەيدى. اقىرى، بۇعان اشۋلانعان حريستياندار، بالا جىگىتتى ءبىر تۇندە ۇستاپ الىپ، قالانىڭ ىشىندەگى توعايعا اپارىپ ورتەپ جىبەرەدى. سامارقاندتان كەلگەن مۇريتتەردىڭ ايتىپ وتىرعاندارى وسى ەدى.
بەركەنىڭ ويىنا تۇسىنگەن قارا سۇر:
— ولار كوپ قوي، ءبىزدىڭ كۇشىمىزدىڭ جەتپەۋى مۇمكىن عوي،— دەيدى.
— وقاسى جوق؛ مەن وزدەرىنشە كيىنگەن اسكەر بەرەمىن...
— وندا حريستيانداردىڭ شىركەۋلەرىنە جينالاتىن جەكسەنبى كۇنىنىڭ ءبىرىن بەلگىلەۋ كەرەك.
«ءامين!» — دەپ ەكى مۇريت شىعىپ كەتكەن.
بەركە ەندى مۇسابەكتى جانە باسقا قالانىڭ بەكزادالارىن شاقىرىپ الىپ، سولاردىڭ كوزىنشە بۇحاردىڭ توزۋعا اينالعان كۇن كورىستەرى ناشارلاپ، جۇدەپ كەتكەن مەدرەسە، مەشىتتەرىندەگى ايگىلى وقىمىستى، ۇلى ۇلەمدەرىنە سوناۋ التىن وردادان كەرۋەن تارتىپ الىپ كەلگەن تارتۋ-تارالعىسىن ۇلەستىرۋگە كىرىستى.
بۇگىندە ءتۇن تاستاي قاراڭعى. سالىمگەرەي ءبىر توپ تولەڭگىتتەرمەن باعاناعى كوك سالدەلىنى ولتىرۋگە قالا شەتىنە قاراي ايداپ كەلەدى. ىعى-جىعى ۇيلەردەن كوشپەندى ەلدىڭ جىگىتتەرى تۇگىل، شاھاردىڭ تۇرعىن ادامىنىڭ ءوزى اداسىپ كەتەردەي. ءبىراق سالىمگەرەي اداساتىن ەمەس. سوناۋ cap دالادا جىلقى باعىپ وسكەن قىپشاقتىڭ مىنا تۇلكىنىڭ ىنىندەي بۇرىلىس، قاعىسى كوپ ۇيلەردەن اداسپاي كەلە جاتقانى ءتىپتى تاڭ قالارلىق جايت.
— ال ەندى،— دەدى ول قاسىنداعى جىگىتتەرىنە،— بۇدان ءارى اۋلالارى ارانىڭ ۇياسىنداي بىرىمەن-بىرى قابىسىپ جاتاتىن وتە تار كوشەلەر باستالادى، كوزگە ىلىگىپ قالۋىمىز مۇمكىن، سەندەر قايتا بەرىڭدەر، بۇل سابازدى جالعىز ءوزىم - اق جايعاستىرىپ قايتارمىن.
بۇل كەزدە اي شىعىپ، الەم ءسال اعارا تۇسكەن.
— جارايدى،— دەدى ءبىر قارا مۇرتتىسى، ايقىش-ۇيقىش كوشەلەردەن باعانادان بەرى باسى اينالۋعا تاياپ كەلە جاتقان، ءبىراق ءبىز جولدى قالاي تاۋىپ قايتامىز.
سالىمگەرەي كۇلدى.
— انە، اناۋ كۇمبەزدى مەشىتتىڭ جانىنا جەتسەڭدەر، سول جەردە كۇزەتتە ءبىزدىڭ اسكەرلەر تۇر. جولدى سولار كورسەتەدى.
«قۇپ» — دەپ جىگىتتەر كەيىن قايتتى.
سالىمگەرەي جالعىز ءوزى كوك سالدەنى ايداپ كەتتى. تاۋسىلۋعا اينالعان اي، تۋعانداعىسىنداي ەمەس، تاقا جارىق بەرمەي تۇر. الەم بىتكەن قارا كولەڭكەلەۋ. اسپانداعى جۇلدىزدار ولەۋسىرەپ، قۇر جىلتىرايدى.
سالىمگەرەي كوك سالدەلىنى ايداپ قالانىڭ شەتىنە ءوتتى. اناۋ قارايعان توعايعا قاراي بەتتەپ كەلەدى.
— وسىنشاما جەر ءجۇرىپ، نەگە اۋرە بولۋ كەرەك ەدى، سالىمگەرەي،— دەدى ءبىر كەزدە كوك سولدەلى،— الگى تولىپ جاتقان تۇتقىن قۇجىرلاردىڭ بىرىندە ولتىرە سالمادىڭدار ما؟
— سەن بەلگىلى ۇلەمسىڭ تامدام، قۇجىرادا ولتىرسەك، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ءبىلىپ قالۋى مۇمكىن. ارتىنان ءسوز بولىپ جۇرەدى. حان، سەنىڭ كوزىڭ ءبىر جولاتا ءوشسىن، قايدا كەتكەنىن، قالاي ولگەنىن ەشكىم بىلمەسىن، قالادان شىعارىپ جوق ەتىڭدەر دەدى.
— و دا دۇرىس ەكەن.
كوك سالدەلى ءبىرازدان كەيىن قايتادان سويلەدى.
— مۇحامەد تارابيدىڭ ەكى جاس ءبورىسى، ءبىرىن-بىرى وسىلاي ولتىرەدى دەپ كىم ويلاعان؟
سالىمگەرەي جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا:
— سودان بەرى قايدا بولدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— باعداتقا قاشقام. وعان دا مونعولدار جەتتى عوي. جانە مۇندا قالعان ءوشىم مازا بەرمەي، قايتا ورالدىم.
— ءيا، سەن كىتاپ وقىپ، شاريعات تانىپ ۇلەم بولىپسىڭ... ال مەن قىپشاق دالاسىنا قاشتىم. سار دالادا كىمنىڭ كىم ەكەنىن جۇرت قايدان ءبىلىپ جاتىر، الدىمەنەن جاي جىلقىشى، سودان ءجۇزباسشىسىنا جەتتىم، مىنە، ءقازىر حاننىڭ ءوزىن قورعايتىن تولەڭگىتتەردىڭ ءجۇزباسشىسىمىن.
— ەڭبەگىڭ سىڭگەن-اق ەكەن! قانشا باۋىرلارىڭدى قىردىڭ؟
— مەن بە؟ جوق، بەكەر ولاي ويلايسىڭ... ازىرگە قولىم تازا... قاندالاتىن دا كۇنى بولار... ءبىراق كىمنىڭ قانىمەنەن بويالادى، مىنە، اڭگىمە قايدا...
بۇلار توعايدىڭ شەتىنە جەتتى.
— مەن بۇدان ءارى بارمايمىن،— دەدى كەنەت سالىمگەرەي.— وسى جەر جەتەدى. ال قوش بول! مىنانى قالتاڭا سال، كەرەك بولادى. شاماڭ كەلسە، الىسقا قاش...
— مەن سەنى...
— ءوز سەرىگىڭ ءوزى جەيتىن قاسقىر بولىپ كەتتى دەپ پە ەڭ؟ جوق، تامدام، سەنى مەن ماعان ويتۋگە بولمايدى. شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ موينىندا ءالى قانشا قىپشاق پەن ۇيعىردىڭ قانى بار... جوق، بىزدەرگە ءتىپتى ويتۋگە بولمايدى. ال قوش بول،— دەپ سالىمگەرەي كەيىن بۇرىلدى.
— ءاي، توقتا،— دەدى تامدام،— حانىڭا، ەڭ بولماسا مەنىڭ شاقشامدى الا بار، ولتىرگەنىڭە سەنبەي جۇرەر... باعداتتا ءبىر قىپشاق ۇلى ىستەپ بەرگەن. ول كەرەمەت جاقسى ادام ەدى، امال جوق، حانىڭا بەردىم.
سالىمگەرەي قايتا ورالدى. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ ءسال تۇردى دا، ازەر ايىرىلدى.
تامدام قالىڭ توعايعا كىردى دە جوق بولىپ كەتتى. سالىمگەرەي ايلى تۇندە ويۋلى شاقشاعا قاراپ، سوناۋ الىستاعى باعداتقا قىپشاقتىڭ قۇل جىگىتىنىڭ تۋعان ەلىنە جولداعان سالەمىن وقىپ تۇرعانداي ءسال كۇرسىندى دە كەيىن قاراي اسىعا جۇرە بەردى.
ءبىر اپتا وتپەي سامارقاند شىركەۋلەرىندە شوقىنىپ جاتقان حريستيانداردىڭ ءبىرىن قالدىرماي، مۇسىلماندار قىرىپ تاستاپتى دەگەن سۋىق حابار دۇڭك ەتە قالدى. جامان ءسوز جەلدەن دە جۇيرىك، زاماتتا بۇكىل الەمدى شارلاپ ءوتتى. بۇل حابار مىسىر، باعدات، شامعا دا جەتتى. بۇعان كەيبىر قانىپەزەر ەمەس مۇسىلماندار قايعىردى. شىعىستا مۇسىلمان ءدىنىنىڭ جاڭا قورعانشىسى شىقتى دەپ مىسىر حاليفى ءوز يىعىنداعى شاپانىن بەركەگە كيگىزۋگە سىرلى قوبديشاسىنا سالىپ، التىن ورداعا ەلشىسىن دايىنداي باستادى.
تەك قانا بەركە عانا ۇندەمەدى. «بۇل مەنىڭ ەڭ العاشقى ءدىني اتتانىسىم،— دەدى ول ىشىنەن، بۇدان ءارى قالاي داميدى، قالاي ءورشيدى، ءولى بەلگىسىز عوي، شىداي تۇرايىن».
بۇل ارادا تاعى ءبىر جەتى بولىپ، بۇحارادان بەركە اسكەرىن شۇبىرتىپ الىستاعى اق ەدىلگە قايتتى. ءبىراق ول ساپارىم وڭ بولدى دەپ كوڭىلى قايتقان جوق. مۇندا بەركە حان ۇرپاقتارىمەن، باسقا كوپ بەكزادالارمەن اڭگىمەلەسكەن-دى. كوزىمەن كورمەگەن نارسەلەردى جۇرەگىمەن سەزگەن. ول ماۋارانناحر، حوراسان، حورەزم، شىعىس تۇركىستانداردا قاراقورىم مەن التىن ورداعا قارسى جاڭا اعىمدار تۋىپ قالعانىن بايقاعان. جانە بۇل اعىمداردىڭ كۇشتى اعىمدار ەكەنىن دە ۇققان. التىن وردا حانىنىڭ بۇحارادان كوڭىلسىز قايتۋىنىڭ باستى سەبەبى وسىندا ەدى.
قاراقورىم مەن التىن ورداعا قارسى بولۋ دەگەن ءسوز، جوشى مەن تولەنىڭ ۇرپاعىنا قارسى بولۋ دەگەن ۇعىم ەدى. باتۋ جاعى جەڭىپ موڭكە ۇلى حان بولۋدان شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ءوز الدىنا باقتالاستارىنان باسقا، ۇگەدەي مەن جاعاتايدىڭ بالا، نەمەرەلەرىنە دەگەن تۋىسقاندىق ارازدىقتارى دا كۇشتى ەدى. شىڭعىس حاننىڭ جاسىسى جانە جارلىعى بويىنشا ەگەر ۇلى حان تۇقىمىنان بىرەۋ قىلمىس، نە كۇنا ىستەيتىن بولسا، ونى بۇكىل شىڭعىس ۇرپاعى بوپ قاراپ، ۇكىم شىعارۋعا ءتيىستى بولاتىن. وسىعان قاراماي ۇگەدەيدىڭ ۇرپاقتارى ەشبىر سوتسىز، ۇكىمسىز شىڭعىس حاننىڭ ەڭ كىشى قىزى التىنگۇل حانىمدى ءوز بەتتەرىمەن ولتىرگەن. ونىڭ ۇستىنە ۇلى حانعا شىڭعىس حاننىڭ وزگە ۇرپاقتارىنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، ۇگەدەيدىڭ شاڭىراق يەسى — كىشى ۇلى شيرامعۇن سايلانۋعا ءتيىستى ەدى، ال ۇگەدەي مەن جاعاتاي ۇرپاقتارى كۇيىكتى ۇلى حان ەتكەن.
ال باتۋ موڭكەنى ۇلى حان كوتەرگەندە، ۇگەدەي مەن جاعاتاي ۇرپاقتارى قارسى شىققان. ءبىراق ءبورى بىردەي ەمەس، موڭكەگە كۇيىك قارا قۇلاعۋدىڭ جاعاتاي ۇلىسىن الىپ بەرگەن، بۇعان وسى ۇلىستىڭ باسى، جاعاتايدىڭ تۋعان بالاسى ەسۋ موڭكە قارسى تۇرسا، كۇيىككە نارازى، جاعاتايدىڭ نەمەرەسى، بالاسى مۇتىگەننەن تۋعان قارا قۇلاعۋ موڭكەنى جاقتاعان. سونداي-اق ۇگەدەيدىڭ بالاسى قادان مەن قۇتاننان تۋعان نەمەرەلەرى دە موڭكە جاعىنا شىققان. مۇنكاسار — نويان جورعاۋشى بولعان دوڭىز، ياعني 1251 جىلعى وقيعادا موڭكە وزىنە قارسى شىققانداردان ءوشىن العان. تەك شيرامعۇنعا جانە جاعاتاي مەن ۇگەدەي ۇرپاقتارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنە كەشىرىم ىستەلگەن. ءبىراق ءۇش جىلدان كەيىن موڭكە شيرامعۇندى سۋعا تۇنشىقتىرتىپ ولتىرتكەن. ال شيرامعۇننىڭ شەشەسى باراقشىن قاتىن مەن كۇيىكتىڭ جەسىرى وعىل-عايماشتى، تولەنىڭ قاتىنى سۇيرىكۇكتەنى-بيكەنىڭ ورداسىندا سوتتاتتىرعان. ەكەۋى بىردەي ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلعان. جاعاتاي ۇلىسىنىڭ بيلىگىن موڭكە قارا قۇلاعۋعا الىپ بەرگەن. ۇنەمى ەسۋ موڭكە ماس بولىپ ءجۇرىپ، كۇيەۋىنىڭ ورنىنا ۇلىستى باسقارىپ كەلگەن ەسۋ موڭكەنىڭ ايەلى توقاشي قاتىندى قارا قۇلاعۋ جىلقىلارىنا باستىرتىپ ولتىرگەن.
بەركە شىعىس ولكەلەرىن ارالاپ استاناسىنا كەلگەننەن كەيىن اتاعى اسپانداعى موڭكە دە دۇنيە سالدى. ەگەر كۇيىكتى حان كوتەرگەن تويعا قىرىق مىڭ كىسى جينالىپ، ەكى مىڭ اق شاتىر كوتەرىلسە، موڭكە ولگەندە جۇرت ودان كەم جينالماعان. تىرىسىندە وشتەسكەندەر سۇيەگىن بالاعاتتاپ جۇرمەسىن دەپ، تەك موڭكەنىڭ دەنەسىنىڭ قايدا جاتقانىن بىلەتىن، ونىڭ جەرلەۋىنە قاتىسقان ەكى مىڭ جازىعى جوق جاي ادامداردى جوشى مەن تولەنىڭ ۇرپاعى قىرىپ تاستاعان. موڭكەنىڭ زيراتىن ءتىپتى ەشكىم تابا الماسىن دەپ ۇستىنەن ون مىڭ جىلقى وتكىزگەن. ۇلى حاننىڭ تىرىسىندە ىستەگەن قياناتتارىنان، وزگەلەر ولگەندە ءوشىن الىپ جۇرە مە دەپ ءۇرىم-بۇتاعى قورىققان.
ۇگەدەيدىڭ دۇنيە سالعانى شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ جىك-جىك بولىپ، بىرىنەن-بىرىنىڭ بولىنۋىنە جول اشتى دەسەك، موڭكەنىڭ ءولىمى شىڭعىس حان ۇلى پاتشالىعىنىڭ بولشەكتەنۋىنىڭ باسى بولدى.
وسى بولشەكتەنۋدىڭ باستالۋى شىڭعىس حان پاتشالىعىندا بۇرىن كەزدەسپەگەن وقيعا — مەشىن، ياعني 1260 جىلى ەكى ۇلى حان سايلانۋى ەدى. تولەنىڭ ەكىنشى بالاسى قۇبىلاي — قىتايدا، تولەنىڭ شاڭىراق يەسى، كەنجەسى ارىق بۇعى — قاراقورىمدا تاققا وتىردى. بۇل كەزدە تولەنىڭ جەسىرى سۇيرىكتۇكتەنى بەگىم ارىق بۇعىنىڭ ورداسىندا بولاتىن.
دۇنيەدە ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيعان با، اسىرەسە بۇل ەكى باس شىڭعىس حان قوشقارلارىنىڭ باسى بولسا، ءتىپتى قيىن-دى. ەندى تارتىس قۇبىلاي مەن ارىق بۇعى اراسىندا باستالدى. بۇل ەكەۋى سايلانعان قۇرىلتايعا شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ ەڭ ۇلكەن جانە بەدەلدى حاندارى قۇلاعۋ مەن بەركە كەلمەي قالعان. سوعان قاراماي بۇلار دا تىنىش جاتپاعان. ارينە، قۇلاعۋدى قورشاعان، مۇسىلمان دىنىنە اتتانىس ۇيىمداستىرماقشى كىلەڭ ءناسىراني دىنىندەگى ادامدار بولعاندىقتان، ول ارىق بۇعىنى جاقتاۋى كەرەك ەدى، ءبىراق بەيبارىس مامليۋكتەرىنىڭ بۇنىڭ اسكەرىن جەڭىپ، شامعا قايتادان شابۋىلعا شىعۋى جانە وسى كەزدە يلحان ۇستەمدىگىنە قارسى گرۋزيانىڭ پاتشاسى ۇلكەن داۆيدتىڭ كوتەرىلىسى قۇلاعۋدىڭ بار ويىن شىعىسقا ەمەس، ءوزىنىڭ باتىس شەكاراسىنا اۋداردى.
قۇلاعۋ گرۋزيندەردىڭ كوتەرىلىسىن ويسىراتا جەڭدى. بۇل باتۋ كەزىنەن گرۋزيا جەرىن وزىمدىكى دەپ ساناعان التىن وردا مەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا جانجال تۋعىزدى. جانە ازەربايجاندى دا ءوز يەلىگى ساناعان التىن وردا حانى، ەندى قۇلاعۋعا وشىگە ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە، قۇلاعۋدى قورشاعان ءناسىراني دىنىندەگى ادامدار بەركەنىڭ باعداتتاعى بىرنەشە جوشى ۇرپاعىنان شىققان جاقىندارىن ۋ بەرىپ ولتىرەدى. ال قۇلاعۋ حريستيان ءدىنىن جاقتايتىن بولسا، بەركە جاسقانعاندىعىنان، امالسىز، ارىق بۇعىنى ەمەس، قۇبىلايدى قولدادى...
ال جاتسا-تۇرسا قاراقورىمعا قايتسەم قاراماعىمداعى ەلدەن جينالعان قازىنا-قاراجاتتى بەرمەيمىن دەگەن بەركە ەڭ الدىمەن الىستاعى قۇبىلايدى جاقتاماق بولدى. ءبىراق قۇبىلايدىڭ كۇشەيىپ بارا جاتقانىن كورىپ، كەنەت ارىق بۇعى جاعىنا كوشتى. بەركە بۇل ەكەۋىنە دە قۇر تىلمەن بولماسا، تىكەلەي جاردەم بەرگەن جوق. بار ويى وسى تالاس-تارتىستان قايتسەم پايدا تابام، قالاي ءوز اتىمدى، التىن وردا اتىن كۇشەيتەم دەپ ەكى جاعىنا بىردەي تۇنجىراي قارادى.
ەدىل جاعاسىنداعى اقتوبە وڭىرىنە بەركە سالدىرىپ جاتقان ساراي شاھارى بۇل كەزدە ءالى ۇلكەن ەمەس ەدى. التىن وردا حانى وردا استاناسىن ساراي باتۋدا بولعانىمەن جىلدىڭ ءبىراز مەزگىلىن ءوز شاھارىندا وتكىزەتىن. سول سەبەپتەن، مۇندا وزىنە ارناپ، قىرقا ۇستىنە حان سارايىن تۇرعىزا باستاعان. اق قىشپەن قالانعان قاتار كوتەرىلگەن سالتاناتتى اپپاق ەكى ءۇي جان-جاعىنان قورشاعان بيىك قورعان قابىرعاسىنان كوپ جوعارى كوتەرىلگەن-دى. بۇل ەكى ءۇي ءبىتىپ قالعان. ءبىرى — وردادان كەلىپ دەم الاتىن حان سارايى. ەكىنشىسى — ايەلدەرىنە ارنالعان ءىشى تولعان جيھاز، مۇلىك جاتاق جايى. قالانىڭ ەنى ءبىر شاقىرىمداي عانا، تەك ۇزىندىعى ءتورت شاقىرىمعا سوزىلىپ كەتكەن. جاڭادان سالىنا باستاعان حان سارايىنىڭ جان-جاعىنان ور قازىلىپ، ونىڭ دا ءىشىن عانچا ارالاس قىشپەن قالاعان. ءقازىر جۇزدەگەن اراب، فارسى شەبەرلەرى حان سارايىنىڭ سىرتىن ورنەكتەپ جاتىر. ءمارمار تاسقا قۇران اياتتارى، «سال-سال»، «زارقۇم»، «شاكىر-شۇكىرەت»، «حاسان-حۇسايىن» ءتارىزدى اراب پەن فارسىنىڭ اتاقتى داستاندارىنان ولەڭ ۇزىندىلەرى ويىلىپ جازىلعان. ادەمىلەنىپ ويىلعان اق، كوگىلدىر تارتقان اراب ارىپتەرىنىڭ ىزدەرى دە ءبىر عاجايىپ ورنەكتەر ءتارىزدى. وسى حان سارايىنان تومەندەۋ شاھاردىڭ ءدال ورتاسىنا كولومون شەبەر تۇرعىزىپ جاتقان مەشىت. بەركە التىن وردا تاعىنا وتىرىسىمەن باستالعان بۇل قۇرىلىس ءالى كۇنگە تەك ورتا تۇسىنا دەيىن كوتەرىلگەن. كولومون شەبەر ءتىپتى اسىعاتىن ەمەس. ءبىراق سول كوتەرىلگەن تۇسىنىڭ ءوزى ءبىر كەرەمەت. كولومون مەشىتتىڭ سىرتىن سالىنىپ بولعان سوڭ عانا اشەكەيلەمەي، بىردەن جەر بەتىنەن كوتەرىلگەن قابىرعالارىن سان ءتۇرلى سىرمەن، ويۋلانعان عانچا، مارمارمەن ادەمىلەپ كەلەدى. بۇعان شىنى ءتارىزدى كوگىلدىر ارمەنيا تاۋىنىڭ تاسى دا پايدالانىلعان. سامارقاندتىڭ اتاقتى كوگىلدىر بوياۋى — لازۋر دا جۇمسالعان. مەشىتتىڭ قابىرعاسى فارسىنىڭ كىلەمىندەي. كولومون بۇل قابىرعالاردى العاشقى كەزدە شىڭعىس حاننىڭ، باتۋدىڭ جەر شارىن بيلەپ الۋعا اتتانعان جورىقتارىنىڭ سۋرەتتەرىن بەرمەك بولعان. ءبىراق وعان مۇسىلمان دىنىندەگى بەركە كونبەگەن. مۇحامەد پايعامباردىڭ حاديسى بويىنشا مۇسىلمان دىنىندەگى جۇرت يسا، مۇسا پايعامباردىڭ ۇمبەتتەرىندەي، ادام، قۇداي، اۋليە سۋرەتتەرىن سالۋعا ءتيىستى ەمەس. امال جوق، كولومون قابىرعالارعا ورنەك تۇسىرۋگە كىرىسكەن. ىىىەبەر سۋرەتكەر بۇل ورنەكتىڭ دە شەشىمدەرىن تاپقان. سوندىقتان مەشىت قابىرعاسى، مۇسىلماننىڭ اتاقتى شاھارلارىنداعى مەشىتتەردەي ەمەس، تاماشا ءوز بوياۋ، ءوز ورنەگىمەن اشەكەيلەنگەندى.
بەركە ەندى وسى عاجايىپ عيباداتحاناسىنىڭ جوعارعى جاعىنىڭ تەز ءبىتۋىن اسىعا كۇتتى. الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن بيلەپ تۇرعان التى ورداعا لايىق قىزعىلت التىن كۇمبەزدى، الىستان الاۋلانعان عاجايىپ مەشىتىن كورۋگە قۇمارتتى. ءبىراق كولومون ءتىپتى ساسپادى. مەشىتتى تەزىرەك ءبىتىرىپ، ول ەلىنە قايتقىسى كەلمەي مە؟ الدە... الدە... بەركەنىڭ ونى ەلىنە جىبەرمەيتىنىن ءىشى سەزە مە، سوندىقتان قۇلدىقتا بولسا دا جەر باسىپ جۇرە تۇرايىن دەي مە؟ جوق، جوق، قايتكەنمەن كولومونعا بۇل مەشىتتى تەزىرەك ءبىتىرتۋى كەرەك. مەشىتتىڭ بار ءسانى، حاننىڭ باسىنا كيگەن ءتاجى ءتارىزدى، جوعارعى جاعىندا عوي. ول قانداي بولماق؟ اتاقتى شەبەر قانداي شەشىم تاپتى؟ ال بەركەنىڭ بار بىلەتىنى مەشىت كۇمبەزىنىڭ تەك ساف التىنمەن جابىلۋى عانا عوي. سول ءۇشىن دە ول تونالعان جۇرتتىڭ قازىنا-مۇلكى تىعىلعان جەر استىنداعى حان قويماسىنان، التى باتپان سوم التىن جىبەرتكەن. ال كولومون مەشىتتىڭ قالاي بولاتىنىن بىتكەن سوڭ كورەسىز دەگەن دە قويعان. دەمەك، بىتىرمەي قويسا قايتەدى؟ بوتەن شەبەر ءدال وسى رۋمدىقتاي ىستەي الا ما؟
ال كولومون مەشىتتى تەز بىتىرۋگە ءوزى دە اسىعۋلى ەدى. قانداي شەبەر ءوزىنىڭ قاناتتى ويلارىن، جۇرەگىنەن تۋعان دۇنيەسىن تەزىرەك كورۋگە قۇمار بولمايدى؟ ءبىراق كولوموندى ءقازىر باسقا قۇمارلىق جەڭگەن. ونى التىن وردا حانى قايدان ءبىلسىن.
حان ءالى بۇرىنعى ۇلىس يەسى كەزىندەگى ۇيىنە كەلىپ تۇسكەن. ول بۇگىن ادەتتەگىسىنەن ەرتە تۇردى. جانىنا ەكى نوكەرىن ەرتىپ، اينالىستاعى كەرۋەن سارايىنا قاراي بەتتەدى. جاڭا سالىنىپ جاتقان حاننىڭ سارايىنا يسفاعاننان ارناۋلى ۇلكەن كوش كەلگەن. وسىنداي كەرۋەن ءۇستىرت پەن قىپشاق دالاسى ارقىلى حورەزمنەن دە شىعۋعا ءتيىستى ەدى، ءبىراق قىپشاق دالاسى ءقاۋىپتى بولعان سوڭ، وسى ءبىر جەتى بۇرىن، جۇكتى حاننىڭ سەنىمدى اتا - بەكتەرى قۇلزىم تەڭىزى ارقىلى كەمەمەن جىبەرىپتى. كەمە ەدىل وزەنىنىڭ بويىمەن جوعارى كوتەرىلىپ، زاتتار وسى اقتوبەنىڭ ءدال قاسىنا اكەلىپ تۇسىرىلمەك.
بەركە كەرۋەن - سارايداعى يراننان كەلگەن دۇنيە - مۇلكىنە وتە ريزا بولىپ قالدى. مۇندا يراننان بۇكىل الەمگە ايان، تۇگى ەكى ەلى عاجايىپ ءساندى كىلەمدەر مەن نەشە ءتۇرلى فايانس ىدىس-اياقتارى بار ەكەن. كەسە ىدىس-اياقتارىنا تەك فارسى ەلىنىڭ ومىرىنەن الىنعان كورىنىستەرىمەن عانا ەمەس، بەركەنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، التىن وردا كوشپەندى ەلدەرىنىڭ ورنەك، ويۋلارىمەن دە بەزەندىرىلگەن. شىنى اياقتاردىڭ ەرنەۋىنە التىنمەن مۇحامەد پايعامباردىڭ وسيەتتەرى، قۇران سوزدەرى مەن فارسىنىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى جازىلعان. كەرۋەن باسى حانعا ارناپ يسفاعان بولاتىنان التىن ساپتى قانجار جاساتىپ اكەلىپتى.
بەركە قىنابىنان اسىل تاستارمەن بەزەنگەن قانجاردى سۋىرىپ الىپ، ونىڭ قىلشىلداعان ءجۇزىن تىرناعىنىڭ سىرتىنا تيگىزىپ كوردى. قانجار كەرەمەت ۇنادى. سويتسە دە:
— قانجار، ۇرلانىپ كەلىپ كىسى ولتىرەتىن ۇرى-قارىلاردىڭ قارۋى،— دەدى،— ماعان ودان دا الداسپان اكەلگەنىڭ ءجون بولاتىن ەدى عوي.
حاننىڭ كىسىنى قالاي ولتىرەتىنىنە قانىق كەرۋەن باسى:
— حان يەم، ونى دا اكەلدىم،— دەدى.
شىنىندا دا بۇل الداسپان التىن وردانىڭ ءبىر باتىرىنىڭ تاپسىرماسى ەدى، حانعا بەرسە قانشا اقشا جوعالتاتىنىن زاماتتا ەسىنە تۇسىرگەن كەرۋەن باسى، بۇل ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بايقاماي قالعان.
— جاقسى،— دەدى بەركە، قانجارىڭدى دا، الداسپانىڭدى دا وردا مۇلازيمىنە ءوزىڭ اكەپ بەرەرسىڭ.
يراننان كەلگەن قازىنا، دۇنيەگە ريزا بولعان حان كەرۋەن سارايدان شىعا بەردى.
جوق جەردەن قىرۋار اقشاعا تۇسكەن قانجارى مەن الداسپانىن بوسقا بەرىپ، كەرۋەن باسى وكىنىپ قالا بەردى. جاي ادامعا بەرگەن سىيلىقتىڭ قۇنى قايتاتىن. ال حانعا بەرگەن سىيلىقتىڭ قۇنى كوبىنە قايتپايتىنىن ول جاقسى بىلەتىن.
...بەركە قالا سىرتىنداعى قامىستى كولگە بەتتەدى. وندا اسىراندى قوس اققۋى بار، كەلگەن سايىن كۇندە تاڭەرتەڭ وسى قۇستاردى كورىپ قايتۋ بۇنىڭ ادەتى. وسى اققۋ قۇس حاننىڭ ءبىر وسال جەرى. ادامدى دا، اڭدى دا اياۋدى بىلمەيتىن التىن وردا حانى، اسىراندى وسى قوس اققۋعا ۇنەمى جانى اشىپ تۇرادى. كول جاعاسىنا بارىپ ولاردى كورگەن سايىن ءبىر جاساپ قالادى. دۇنيەدە ەشكىمدى جاراتپاعان حان بۇل قۇستاردى جانىنداي جاقسى كورەدى. قىس تۇسسە ولاردى ادەيى ارنالعان جىلى جەردە ۇستايدى، جاز شىعا ايدىن كولگە جىبەرىپ، سىرتىنان باقىلاۋشى قويادى. بۇل اققۋ قۇستاردى اتپاق تۇگىل، بىرەۋ-مىرەۋ كولدە جۇرگەنىندە شوشىتاتىن، ۇركىتەتىن بولسا، ونداي ادامدى حان اياماي دۇرەلەتەدى. ءبىر جىلى، كۇزدى كۇنى، كۇتپەگەن جەردەن قارلى سۋىق تۇسكەن. ال مۇنداي سۋىقتى كۇتپەگەن باقىلاۋشى بالا ۇيىنە كەتىپ قالعان. كول ۇستىندە، قالىڭ قامىستىڭ اراسىنا قوناقتايتىن قوس اققۋ مۇز بوپ قاتۋعا اينالعان سۋمەن بىرگە قاتا باستايدى. كۇندەگى ادەتىنشە كول جاعاسىنا كۇن شىقپاي كەلگەن بەركە، مۇزدان بوسانا الماي، شالا-جانسار جاتقان اققۋلارىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. جانىنداعى ەكى كۇزەتشىسىن تىرداي جالاڭاش شەشىندىرىپ، مۇزداي سۋعا ءتۇسىرىپ، ەكى اققۋدى الىپ شىقتىرادى. الگى ەكى بيشارانىڭ كيىمدەرىنە وراپ، وزدەرىن جالاڭاش قالپىندا اققۋلاردى كوتەرتىپ ورداسىنا الىپ كەلەدى. جىلى ۇيگە كىرگەننەن كەيىن، كوپ كەشىكپەي اققۋلارعا ءال بىتەدى. حان ءوز قولىمەن جەم بەرىپ، ولارعا ارناپ ءۇي تىككىزىپ، كىرگىزەدى. ال تۇندە سۋىقتىڭ تۇسەرىن بىلمەگەن، باقىلاۋشى جەتىم بالانى نوكەرلەرىنە ساباتىپ ولتىرەدى.
ءيا، ول كەزدە بەركە ون بىردە ەدى. اتاسى شىڭعىس حان قىتايدىڭ ءبىر قالاسىن شاپقاندا، نەمەرەسى بەركەگە وسى اسىراندى ەكى اققۋ قۇستى الىپ كەلگەن. ول كەزدە بۇلار دا جاس ەدى. بالاپان ەدى. ۇلى اتاسى، «بۇلار كيەلى قۇستار، سەنىڭ دە كيەڭ بولادى، ەشكىمگە تيگىزبەي اسىرا»، دەگەن.
سودان بەرى بەركە بۇل ەكى قۇستى اسىراپ كەلەدى. اتا سوزىنە سەنگەن، كيەلى كورەدى. جورىققا اتتاناردا ارناۋلى كىسىگە تاپسىرادى. جورىقتان قايتقاندا سول كىسىنىڭ قولىنان الادى. ەشكىمگە ەشتەڭە تولەپ ۇيرەنبەگەن حان بالاسى، كيەسى ۇرادى دەپ قۇستارىن باققان ادامعا ءتيىستى تيىنىن مۇدىرمەي تولەپ تۇرادى. اققۋدى الىپ كەلگەن اتاسى شىڭعىس حان دە الدەقاشان ولگەن. اتاسى تۇگىل اكەسى جوشى دا دۇنيە سالعالى نە زامان. ءوزى بولسا، ءقازىر بۇ دا ەلۋگە كەلىپ قالدى، ال ەرلى-زايىپتى ەكى اققۋ، ءباز-باياعى قالىپتارىندا عوي كول بەتىندە اندەرىن قوڭىرقاي داۋىستارىمەن سىڭسي سالىپ، كوڭىلدىڭ كۇيىن قوزعايدى. بەركە بۇل ەكى اققۋدى شىن كيەلى ساناعان. دەگەنمەن، وسى ەكى قۇستىڭ مۇنشاما ۇزاق جاساعانىنا تاڭ قالاتىن.
ول ءبىر كۇنى ءبىر قۇسبەگى قارتتان سۇراعان:
— اققۋ قانشا جاسايدى؟ — دەگەن بەركە.
— ءجۇز جەتپىس، ءجۇز سەكسەن،— دەگەن قۇسبەگى قارت.
— بۇركىت شە؟
— ءارى كەتسە، جەتپىس، سەكسەن.
بەركە نە دەرىن بىلمەگەن.
— ءالدى بۇركىت نەگە ءالسىز اققۋدان از جاسايدى؟ — دەپ سۇراعان.
— بۇركىت قۇستىڭ قاسقىرى عوي، كۇشى جەتكەنىنىڭ ەتىن جەيدى، جاۋىزدىقتى سۇيەدى. ال اققۋ گۇل شاشاعىمەن جانە قامىستى كولدىڭ تازا، بيازى شوبىمەن قورەكتەنەدى، سۇلۋلىقتى جاقسى كورەدى. بۇركىت شومىلمايدى، ال اققۋ شومىلا الماعان كۇنى، سۋدى ساعىنىپ ولە جازدايدى.
قارتتىڭ ءسوزى بەركەگە ۇناماعان. سويتسە دە ول:
— اققۋ نەدەن ولەدى؟ — دەپ سۇراعان.
قارت ويلانا جاۋاپ بەرگەن.
— ادامنىڭ، قۇس پەن اڭنىڭ زورلىعىنان، نە قايعىدان.
— قايداعى قايعى؟
— الدە سەن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟ — دەگەن قارت.— اققۋ قۇس جالعىز ءومىر سۇرە المايدى، كولدە دە جالعىز جۇرە المايدى. اققۋدىڭ وسىنداي اسىلدىعى جايىندا حالىقتا مىنانداي ولەڭى بار.— شال قىرىلداعان داۋسىمەن سول ولەڭدى ايتىپ بەرگەن.
«اققۋ قۇس ۇزاق جاسار كولدە جۇرسە،
قىزىعىن جۇبايىمەن بىرگە كورسە.
بيشارا تەز قارتايار شەرمەندە بوپ،
وزىنەن سەرىگى ەگەر بۇرىن ولسە».
ءبىر عاجابى، وسى قوس اققۋ بەركەمەن قىرىق بەس جىلداي تانىس بوپ، جاس كۇندەرىندە ونىڭ قولىنان تالاي جەم جەسە دە، ۇنەمى بۇنى كورگەندە ۇركىپ، قاسىنا جاقىن كەلمەۋگە تىرىساتىن. بەركە بۇعان تۇسىنبەسە دە، كول باسىنا بارىپ، اققۋلارىن ءتىرى ەكەنىن ءبىر كورىپ قايتسا، كوڭىلى كونشىپ، راقاتتانىپ قالاتىن. «اققۋلارىم ءتىرى ەكەن، مەن دە ءتىرى بولامىن» دەيتىن ول باياعى اتاسى شىڭعىس حاننىڭ «بۇلار سەنىڭ كيەڭ» دەگەن ءسوزىن ەسىنەن شىعارماي.
بەركە قوس اققۋىن، شىنىندا دا، جانىنداي جاقسى كورەتىن. ارينە، بەركەسىندى ادام بالاسىن اياۋدى بىلمەيتىن تاس جۇرەك، قاتىگەز كىسىنىڭ دالانىڭ اسىراندى قۇسىن وسىنشاما قاستەرلەي، جاقسى كورۋىنە نە سەبەپ؟ مۇمكىن سىمباتتى، سۇلۋ قۇستاردىڭ سىڭسىپ سالعان اندەرى، ونىڭ ۇمىتىلىپ كەتكەن تابيعي ءتاتتى ءبىر سەزىمدەرىن قوزعايتىن شىعار؟ مۇمكىن ءومىر-باقي قان توگىس، الىس-جۇلىستا وتكەن بەركەگە ايدىن كولدە قاننەن-قاپەرسىز ءجۇزىپ جۇرگەن قوس اققۋ، ونىڭ ماڭگى ەسىنەن شىعىپ كەتكەن سوناۋ ءبىر بالالىق شاقتاعى بەيكۇنا، بەيقام كۇندەرىن ەلەستەتەتىن دە بولار؟ الدە اتاسى بەرگەن وسى ءبىر اپپاق قوس اققۋ سوناۋ بالالىق بالداۋرەن كەزىن، قايعىسىز - قاسىرەتسىز تاماشا كۇندەردىڭ ۇمىتتىرماس پاكتىگىنىڭ كۋاسى دەپ ۇعىناتىن شىعار؟
ايتەۋىر وسى قوس اققۋىن كورسە، سول ساتتە بەركە ءومىردىڭ بار تالاس-تارتىسىن، قيىنشىلىعىن ءبىر ءسات ۇمىتىپ، كادىمگىدەي ءبىر كوڭىلدەنىپ قايتاتىن.
بۇگىن دە وسىنداي قۋانىشتى كۇتكەن بەركە كولگە تاياپ كەلە جاتتى. ءوزى الدا، ەكى نوكەرى ارت جاعىندا. كەنەت التىن وردا حانى توقتاي قالدى. ءبىر بۇلتارىستان شىعا كەلىپ، ءدال قاسىنان جورعا مىنگەن ءبىر جاس قىز وتە بەردى. قارتايا باستاعان بەركە، بۇرىنعى كەزدەگىسىندەي قىز-كەلىنشەككە كوز سالۋىن قويعالى قاشان. دەگەنمەن، مۇنداي قىز ءوز ورداسىندا بۇرىندى-سوڭدى كوزىنە تۇسپەگەن. قىز بولعاندا قانداي! باسىندا كامشات بورىك، ۇستىندە قىزىل بارقىت، وقالى قامزول، قاتپار ەتەكتى كويلەك، توبىلعى ساپتى قامشىسىن سيپاي سەرمەپ، اق باقاي جورعاسىن توگىلدىرىپ كەتىپ بارادى. حاندى كورمەدى مە، كورسە دە تانىمادى دا، قىز الدەنەگە كۇلىمسىرەي، وزىمەن-وزى بولىپ وتە شىقتى. حان تەك ونىڭ اپپاق قارداي بەتى مەن توستاعانداي دوڭگەلەك جاۋدىرەگەن بوتا كوزىن عانا شالىپ قالدى.
— بۇل كىمنىڭ قىزى؟ — دەدى حان جاڭاعى جورعالى قىزدىڭ وزىنە ءتىپتى بۇرىلىپ قاراماي كەتكەنىنە شامدانىپ، كىجىڭدەي.
— بىلتىر ءوزىڭىزدىڭ قاراماعىڭىزعا كوشكەن سارتاقتىڭ كىسىلەرىنىڭ ىشىندە كەلگەن اسپاز ايەلدىڭ جالعىز قىزى،— دەدى نوكەرىنىڭ ۇزىن سارىسى،— اتى — قۇندىز.
— اسپازشىنىڭ قىزى؟ — حان اسپازشى ايەلگە مۇنداي قىزدى قيماعانداي تامساندى.— وعان جورعا مەن كامشات بورىكتى كىم بەرگەن؟
— جاقىندا نوعاي جىبەرىپتى. شەشەسى ۇلىس اعاسىنىڭ ءبىر ايەلىنىڭ جاماعايىنى كورىنەدى. حان ورداسىندا قىزمەت ىستەيتىن مەنىڭ سىڭىلىلەرىم ەشكىمنەن كەم بولماۋى كەرەك،— دەپتى نوعايدىڭ ايەلى.
«حان ۇرپاقتارىمەن باقتالاستىرا باستاعان ەكەن عوي نوعايدىڭ قاتىنى،— دەدى ىشىنەن بەركە،— جانە جاماعايىننىڭ قىزىنا مىنانداي جورعا مەن كامشات بورىكتى بەرۋىنە قاراعاندا ول قاتىن دا كوكيىن دەگەن ەكەن عوي».
— اسپازشى ايەل بوي جەتىپ قالعان قىزىن وسى ۋاقىتقا دەيىن بايعا بەرمەي قالاي شولجاڭداتىپ قويعان؟ — دەدى حان ءالى شامدانعانىن باسا الماي.— الدە... ايتتىرعان جەرىن كۇتىپ ءجۇر مە؟
— ءيا، سولاي، حان يەم.
— ايتتىرعان كىم؟
— الەكساندردىڭ نەمەرە ءىنىسى گاۆرييل.
حان تۇكسيە قالدى.
— سەن بىردەمەنى شاتاستىرىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟
— جوق، حان يەم،— دەدى ۇزىن سارى.— ول كەزدە مەن سارتاقتىڭ تولەڭگىتى ەدىم. ەسىڭىزدە بار ما، سارتاق حان بولعان جىلى سارايعا گاۆرييلدىڭ كەلگەنى؟
— ءيا، بار.
— بۇل قىزدى سوندا مەن ءوز قولىممەن، حاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا، اپارىپ گاۆرييلدىڭ قوينىنا سالعام. وندا بۇل ون ءۇش جاستا ەدى. قىز ونعىعا ۇناعان بولۋى كەرەك، كەتەرىندە گاۆرييل بۇنى وزىنە بەرۋىن حاننان سۇراپتى.
ال وقيعا شىنىندا باسقاشا بولعان-دى. قىزدىڭ وزدەرىن اجالدان قۇتقارعان جاقسىلىعىنا جاقسىلىق قايتارۋدى گاۆرييل دە دۇرىس كورگەن. ول قۇندىزدى وسكەننەن كەيىن نوۆگورودقا قوناققا جىبەرۋىن التىن وردا حانىنان وتىنگەن. سارتاق كونگەن. ءبىراق، حان كوپ كەشىكپەي دۇنيە سالدى دا قۇندىزبەن گاۆرييلدىڭ وڭاشا ۇيدە بولعانىن، ارتىنان ونى قوناققا ءوزى كەلىپ الىپ كەتۋگە ۋادەلەسكەنىن بىلەتىن جۇرت، بۇل قىز ورۇسۋت ەلشىلىگىنە بەرىلگەن ەكەن دەپ تۇيگەن. گاۆرييل مەن قۇندىزدىڭ اراسىنداعى وقيعادان بەيحابار سارتاق «قىز كنيازعا ۇناعان ەكەن!» دەپ، سوڭىنان قۇندىزدى سۇراپ كەلگەن ادامدارعا «ايتتىرىپ قويعان كىسىسى بار» دەپ بەرمەي قويعان.
ورۇسۋت كنيازى قۇندىزدى بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ الىپ كەتەدى دەپ جۇرت تا كۇتىپ جۇرگەن. نوعايدىڭ بۇعان مىنەتىن ات پەن كەلىستى كيىم جىبەرۋىنىڭ دە ءبىر سەبەبى وسىندا ەدى. نوعاي ءتارىزدى ەل بيلەپ، جۇرت باسقارۋدى كوكسەگەن كىسىنىڭ: — «قۇندىزدى بالدىزىم ەدى» دەپ، وعان جورعا مەن قىمبات كيىم جىبەرۋىن ونىڭ اتاقتى كنياز نيەۆسكييمەن قارىم-قاتىناسىن بايلانىستىراتىن جول بولدى عوي دەپ توپشىلاعاندار دا تابىلدى.
ارينە، بەركە ونىڭ الەكساندر نيەۆسكييدەن ات-تونىن اۋلاق سالار ويدا ەمەس-تى. بۇعان قىپشاقتىڭ ءبىر قىزىنان گورى، ۇلى كنيازبەن ساباقتاسىپ كەلە جاتقان بايلانىسىن ءۇزىپ الماي، شيراتا تۇسۋدەن ارتىق ولجا جوق.
— سول ەكەن عوي، شولجاڭداپ جۇرگەنى بۇل قىزدىڭ...— دەدى حان تاعى، جاڭا عانا كوز الدىنان عايىپ بولعان قۇندىزدىڭ جارقىراعان كەلبەتىن ەلەستەتىپ.— ءبىراق مىنا قىزىل تۇلكىدەي بۇلاڭداعان تۇرىنە قاراعاندا، ءبىر جۇيرىك تازىعا ىلىكتىرمەي كەتۋى ەكى تالاي. ول كەنەت ۇزىن سارىعا بۇرىلدى.— بايقاڭدار، قىزىققان قارعا-قۇزعىننىڭ بىرەۋى شوقىپ كەتپەسىن! — دەدى.— كوزدەرىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاڭدار. كنيازدان ۇيات بولىپ جۇرمەسىن.
— ەگەر كەشىگىپ قالماساق...— ۇزىن سارى ۇندەمەي قالدى.
— ءيا، ايت.
— انا ءسىزدىڭ مەشىتىڭىزدى سالىپ جاتقان كولومون شەبەرىڭىزگە، ول جۇمىسىنا بارعان كەزدە، كۇنىنە تاڭەرتەڭ ءبىر كورىنىپ كەتەدى دەيدى جۇرت بۇل قىزدى.
— نەگە؟
— بىلمەيمىن... ءقازىر دە سوعان بارا جاتقان سەكىلدى. بەركە بۇدان ارتىق ەشتەڭە سۇراعان جوق. نوكەردەن ونداي ءىستىڭ ەگجەي-تەگجەيىن تاپتىشتەپ نە قىلسىن، حاننىڭ ونسىز دا سۇرار، ءبارىن ءبىلىپ بەرەر ادامدارى جەتكىلىكتى عوي. تەك بەركە جانىنان جاڭا عانا وتكەن قىزدىڭ، ات ۇستىندە كەتىپ بارا جاتىپ، وزىمەن-وزى بولىپ، باقىتتى ادامداي الدەنەگە كۇلىمدەگەن ءتۇرىن كوز الدىنا تاعى ءبىر ەلەستەتتى دە قويدى.
بەركە كولدىڭ جاعاسىنا جەتتى. شاعىن عانا ءموپ-مولدىر قاراسۋدىڭ بولماشى تولقىندارىن سابالاپ سىلانىپ، تارانىپ ءدال ورتاسىندا قوس اققۋ ءجۇر ەكەن. كەنەت ولار ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، قاناتتارىمەن سۋدى ۇرىپ، كولدىڭ بەتىنە باۋىرلارىن تيگىزەر-تيگىزبەس ەتىپ قاڭقىلداي، الدەنەدەن ۇرىككەندەي، ارعى بەتكە قاراي ۇشا جونەلدى. ءبىراق ولار اپ-ساتتە توقتاپ، قاراسۋدىڭ ارعى قاباعىنداعى سىڭسىپ ءوسىپ تۇرعان اۋپىلدەكتەردىڭ بىرەن-ساران شوشايىپ شىققان گۇل شاشاقتارىن جۇلىپ جەپ، ەرسىلى-قارسىلى سىلاڭداي جۇزە باستادى. بىر-بىرىنە سىر ايتقانداي اندا-ساندا سىڭسىپ اندەتىپ قويادى.
بەركە ءۇن-تۇنسىز قول جاعاسىندا تۇر. ەكى كوزى قوس اققۋدا. كۇلىم قاعادى. سۇرعىلت سارى جۇزىندە دە كەنەت ءبىر شاتتىق ساۋلەسى ۇيالاعان. ول ءقازىر بار الەمدى دە، التىن تاقتى دا، سالىنىپ جاتقان مەشىتتى دە، جاڭاعى كوڭىلىنە دۇربەلەڭ سالعان قۇندىزدى دا ۇمىتقان. ونىڭ وي-قيالىندا وسى ساتتە تەك كولدىڭ ارعى قاباعىنداعى قوس اققۋ عانا قالعان. قۇلاعىندا ولاردىڭ سىڭسىپ سالعان اندەرى، كوزىندە قوس اققۋدىڭ اپپاق سۇلۋ سۋرەتتەرى.
بەركەنىڭ قازىرگى تۇرعان تۇسىندا دا، ارعى بەتكە قاراعان جۇزىندە دە تەك وسى ەكى اققۋ قۇسقا دەگەن ماحاببات، سولارعا عاشىق بولعان، سولاردى جاقسى كورگەن ءبىر وراسان سەزىمنىڭ قۋانىشى وينايدى.
ول وسىلاي ءوزىن ۇمىتىپ ءبىراز تۇردى دا، كۇننىڭ شىعىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، كىلت كەيىن بۇرىلدى. ءقازىر بۇل قاندى قول بەركە ەمەس. دۇنيەنىڭ ەڭ سۇلۋ كورىنىسىن كورگەن، تابيعاتتىڭ بار كوركەمدىگىن سەزىنگەن، قۋانىشتىڭ ءبىر راقاتىنا مالىنعان جەر جۇزىندەگى ەڭ باقىتتى ادام.
ءبىراق بەركەنىڭ بۇل كۇيى ۇزاققا بارمادى. ول قايتادان تۇكسيە قالدى. قايتادان كوز الدىنا، الگى جورعا مىنگەن، وزىمەن-وزى بولعان، قۋانىشتى قىز ەلەستەپ كەتتى.
ونىڭ قاباعى قارس جابىلدى. اياعىن جىلدامداتا باسىپ كەلەدى. كوپ كەشىكپەي سالىنىپ جاتقان مەشىتتىڭ جانىنا كەلدى. مەشىت قابىرعاسى ورتان بەلىنەن اسىپ كەتكەن ەكەن. بەركە بۇل جولى مەشىتتىڭ باسقا جاعىنان شىقتى. بۇل تۇستا دا قىش قالاپ، بالشىق ايداپ تاس قاشاپ قىبىرلاعان كىسەندى، كىسەنسىز قۇلدار. بەركە قابىرعادان كوزىن الماي قاتتى دا قالدى. مىڭ سان بوياۋ. بىرىمەن-بىرى جىمىڭداسىپ كۇلىپ جاتقانداي، ادام كوزىن الا الماس قۋانىش. شىم-شىتىرىق اراب ارىپتەرى دە، سان قيلى ويۋ-ورنەكتەر دە، ءبىرىن-بىرى اشەكەيلەپ، ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ، ادامدى ءبىر ۇشى-قيىرى جوق جارىق دۇنيەگە جەتەكتەي جونەلگەن. قابىرعا كوتەرىلگەن سايىن، ونىڭ اشەكەيى سارى، بوياۋى گۇلدەنە تۇسكەندەي كورىندى بەركەگە. «ءلايىم، شەبەر تەك بىتىرە كورسىن» دەدى حان ىشىنەن. جاڭاعى كول باسىندا قوس اققۋدى كورگەندەي، قابىرعادان كوزىن الماي تۇرعان بەركە ەندى ءتىپتى ءوزىن ۇمىتىپ كەتكەندەي.
— بەركە حان، قابىرعا ورنەكتەرى ۇناي ما سىزگە،— دەدى ءدال قاسىنان ءبىر سالماقتى قوڭىرقاي داۋىس. كولومون ەكەن. ساقال شاشى قاۋعاداي بوپ ابدەن ءوسىپ كەتكەن. ءتۇرى دە جۇدەۋ. تەك ۇلكەن قوڭىرقاي كوزدەرىندە باقىتتىڭ ءبىر وراسان جارىق ساۋلەسى وينايدى.
بەركە ۇيقىدان ويانعان ادامداي، ەسىن ەندى عانا جيناپ الدى.
— ۇنايدى،— دەدى ول ون بويىن لاۋلاپ الىپ كەتكەن سەزىمىن جاسىرا الماي.
— ۇناسا، وتە جاقسى. شامامىز كەلگەنشە تىرىسىپ جاتىرمىز عوي،— دەدى كولومون. بەركەگە ونىڭ داۋسىنان ءبىر كەكەسىن ەستىلگەندەي بولدى.
بەركە ەسىن ابدەن جيناپ الدى.
— قاشان بىتىرەسىڭ؟ — دەدى ول كولومونعا قايتا بۇرىلىپ.
— كۇزگە،— دەدى كولومون جايباراقات.
— جاقسى،— دەدى بەركە، ءسويتتى دە جۇرە بەردى. ءبىراق، بىر-ەكى ادىم اتتادى دا، «تاعى ءبىر قارايىنشى» دەگەندەي كەيىن بۇرىلىپ، قابىرعاعا قاراپ قاتتى دا قالدى.
كولومون سۇپ-سۇر بوپ كەتتى.
بەركە كەيىن بىر-ەكى اتتادى دا، تاعى العا ۇمتىلىپ قايتادان الگى ورنىنا كەلدى. وسى مەن دۇرىس كورمەي تۇرمىن با دەگەندەي ەكى قولىمەن كوزىن ءسۇرتتى. قايتادان قارادى. جوق، بەركە قاتەلەسپەگەن ەكەن. قابىرعادان باعاناعى جورعا مىنگەن قۇندىز قىزدى كوردى. ءدال باعاناعىسىنداي جۇزىندە باقىت، كوزىندە قۋانىش. استىنداعى جورعاسى دا سول، ۇستىندەگى كيىمدەرى دە سونداعى، بەركە سول تۇرعان جەرىنەن تاعى كەيىن شەگىندى، بىرەسە العا قاراي ءجۇردى. قالاي الگى ورنىنان قوزعالسا جورعالى قۇندىز جوق بوپ كەتەدى دە قايتادان مىڭ-سان بوياۋلى كۇندە ءوزى كورىپ جۇرگەن كەرەمەت ورنەكتى قابىرعا پايدا بولا قالدى. ال الگى ورنىنا بارسا، وزىنە كۇلىمسىرەي قاراپ قۇندىز تۇرادى. بۇنداي كەرەمەتتى بۇرىن ءوزى دە ەستىگەن. «يراندا ءبىر عاجايىپ مەشىت بار دەگەن سول جاققا بارىپ قايتقان بەكزادالار، ءوزى جەتى كۇمبەزدى. ەگەر ورتاداعى كۇمبەزدىڭ ءدال استىندا تۇرىپ دىبىس شىعارساڭ، الگى جەتى كۇمبەز بىرىنەن سوڭ ءبىرى سەنىڭ ايتقان ءسوزىڭدى كۇڭىرەنە قايتالايدى. ال سول تۇرعان جەرىڭنەن ءبىر ادىم كەيىن، نە العا كەتىپ سويلەسەڭ، ەش دىبىس شىقپايدى».
بۇ دا سونداي ءبىر جەردەن، ءبىر نۇكتەدەن قاراساڭ كورىنەتىن ءبىر كەرەمەت شىعار. مەنى كورمەيدى دەپ ويلاعان بولار. راسىندا دا قايدان كورەسىڭ؟ مىنا جەرگە الدەقالاي تۇرىپ قالعانىم، اللا-تاعالانىڭ ءوزىنىڭ جازمىشى بولار.... ايتپەسە...
كولومون سول سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن قالپىندا قوزعالماي ءالى تۇر.
بەركە وعان ەشتەڭە دەگەن جوق، كەنەت كىلت بۇرىلدى دا، ارتىنا قاراماستان، سالىنىپ بىتۋگە اينالعان حان سارايىنا جۇرە بەردى.
كولومون قۇندىزدى مامىر ايىنىڭ اياق شەنىندە كورگەن. تامىلجىعان كۇنشۋاق كەزەڭ ەدى. ءداشتى قىپشاق جەرىنىڭ كوگال ءشوبى تىزەگە كەلەتىندەي بوپ ءوسىپ قالعان. جۇپار اڭقىعان ءيسى كەۋدەڭدى جارادى. تۇنگى مەزگىل ەدى. اي جاڭا تۋعان زاۋزا جۇلدىزىنا قوناققا بارعالى تۇرعانداي اپپاق كۇمىستەي سۇمبىلە جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. ەدىلدىڭ جاعاسىنداعى توعايدان قايداعى ءبىر بەيتانىس قۇستىڭ الدەنەدەن شوشىنعانداي، شارىلداعان داۋسى شىعادى.
ەكى تولەڭگىت كولوموندى ايداپ كەلە جاتتى. بۇگىن سالىنىپ جاتقان مەشىت جانىندا ەسىرەي شەبەر كۇن باتقانشا بولىپ، كەشىرەك قايتقان ەدى. كولومون ابدەن قالجىراعان، ازەر ءجۇرىپ كەلەدى. ءقازىر ول مامىر ايىنىڭ سالقىن - سامال قوش ءيىستى تۇنىنە ەش كوڭىل اۋدارار ەمەس. ەش نارسەگە زاۋقى شاپپاي، قالىڭ ويعا بەرىلىپ كەتكەن. كوڭىل شىركىن ءبىر مەزەت سەرپىلەر ەمەس. تۇرعىزىپ جاتقان مەشىتىندە كەيبىر ورنەكتەرى ويلاعانىنداي ورىندالماي، دۇنيە قاراڭ قالعانداي جۇدەپ كەلە جاتقان. قۇر شىلدىر-شىلدىر قۋ شىنجىردىڭ ۇرەيلى دىبىسى ەستىلەدى... كەنەت وزدەرى كەلە جاتقان تار كوشەنىڭ قارسى تۇسىنان ەكى ايەل كورىندى. بىرەۋى قىز ەكەنى انادايدان-اق بايقالادى. قولى مەن اياعىن ماتاعان اۋىر شىنجىردىڭ ۇرەيلى ۇنىنە، كۇمىس قوڭىراۋداي شىلدىرلاعان، قىز شولپىسىنىڭ قۋانىشتى ءۇنى قوسىلدى. بۇلار حان سارايىنا ەرتەڭگى استى دايىنداپ، ۇيلەرىنە جاڭا قايتىپ بارا جاتقان قۇندىز بەن ەتجەڭدى اقسارى كەلگەن، ءبىر كەزدەگى سۇلۋلىعىن ءالى دە جوعالتا قويماعان اسپازشى شەشەسى ەدى. ايلى تۇندە قوڭىرقاي ءپىشىندى كولومون ءۇن-تۇنسىز تومەن قاراپ كەلە جاتقان. كەنەت ءدال جانىنان، جاڭاعى الىستان ەستىلگەن كۇمىس شولپى سىلدىرىڭداي، ءبىر ادەمى داۋىس:
— امانسىز با، اعالار؟ — دەگەن.
الگى ەكى ايەل قاستارىنا كەلىپ قالعان ەكەن. كولومون باسىن كوتەرىپ الدى.
— وزدەرىڭىز دە امانسىزدار ما؟ — دەدى.
ونىڭ قايعىلى كوزى ەندى قىزعا ءتۇستى. جاڭاعى اي تۇتىلعانداي قاپ-قارا بوپ تۇنەرىپ تۇرعان دۇنيە، كەنەت اي شىعىپ جاڭا عانا جارىق تۇسكەندەي كورىندى كولومونعا. كوزىندەگى قايعى تۇمانى اپ-ساتتە تاراپ كەتتى. توستاعانداي جاۋدىر كوزىن تۇتقىن شەبەرگە ءبىر تاستاپ، جەرگە ءتۇسىپ جاتقان قالىڭ قوس بۇرىمى، جۇپ-جۋان قارا جىلانداي شۇباتىلىپ، اي جارىعى ونسىز دا اقشىل ءتۇسىن، قارداي اپپاق ەتىپ، جاپ-جاس سۇلۋ، ۇكىلى تاقياسىن بۇلاڭداتىپ، قاسىنان وتە بەردى.
كولومون قۇر شالبارلى ەدى. ونىڭ ۇنەمى تاس قاشاپ، قار ەتتەرى بۇلشىق - بۇلشىق بوپ كەتكەن، كۇنگە كۇيىپ قارا-قوشقىل تارتقان دەنەسى ناعىز شەبەر ويعان تاس مۇسىندەردىڭ بەينەسىندەي، اسا سىمباتتى ەدى. كولومونعا قىزدىڭ جارق ەتىپ وزىنە قاراعان كوزىنەن تاڭ قالعانداي ءبىر قياپات سەزىم وتى تۇتانا ءتۇسىپ، ءسونىپ كەتكەندەي كورىندى.
قىز شەشەسىنە سىڭعىرلاي كۇلىپ، بىردەمەنى ايتىپ، كۇمىس شولپىسىن شىلدىرداتا كەتىپ قالدى. ءبىراق ءوزى كەتكەنمەنەن، ونىڭ توستاعانداي ءمولدىر كوزى، وزىنە جالت ەتىپ قاراعانى، قاتار ورمەلەگەن قوس جىلانداي جەرگە شۇباتىلىپ، ارقاسىندا تەڭسەلە قيمىلداپ بارا جاتقان قاپ-قارا قوس بۇرىمى، قارداي اپپاق بەتى كولومونمەن ماڭگى-باقي بىرگە قالدى. ەسىرەي شەبەرگە ەندى تۇتقىن ازابىنا، ءقادىر تۇندە پايدا بولعان قور قىزىڭداي، ايلى تۇندە كوز الدىندا ءبىر كورىنىپ، جوق بولىپ كەتكەن الگى قىزعا دەگەن ۇلى سەزىم — ماحاببات اتتى اۋرۋ قوسىلدى. ەندى شىبىنداي جانىن قويارعا جەر تاپقىزبادى. مىنە، وسى كەزدە ول، ءوزى ويلاپ تاپقان مەشىت قابىرعاسىنىڭ اشەكەيلى ورنەكتەرىنەن باس تارتتى. تابيعاتتىڭ الگى قىزداي ءوزى جاراتقان كەرەمەت كوركەمدىگىن كورگەننەن كەيىن، انەۋگىدەن بەرى مەشىت قابىرعاسىنا ءتۇسىرىپ جاتقان ويۋ، كەستەلەرى ەندى كولومونعا جاي ءبىر بولماشى سۋرەتتەي بوپ كورىندى. مەشىت قابىرعاسىن اشەكەيلەۋگە جاڭا شەشىم ىزدەي باستادى. وسى كەزدە ونىڭ جۇمىسى دا ماردىمسىز بولدى.
ءبىراق قيالدىڭ تۇسالۋى ۇزاققا بارمادى. ءبىر كۇنى تامىز ايىنىڭ باس كەزىندە، كۇن شىعا جۇمىسقا كەلگەن كولومون انەۋگى جوعالىپ كەتكەن قىزدى تاعى كوردى. جوق، ءتۇسى ەمەس، بۇل ءوڭى ەدى. استىندا كۇمىس ەر-توقىم، جۇگەن، قۇيىسقانى دا قاقتاعان دا اق كۇمىس قارا - كوك جىلقى. باسىندا كامشات بورىك. توبىلعى ساپتى قامشىسىن شىقشىتىنا سۇيەپ مەشىت قابىرعاسىنداعى ورنەكتەردى قاراپ تۇر. ويعا شومىپ كەتكەن. جانىنا كەلىپ قالعان كولوموندارعا ءتىپتى كوز اۋدارار ەمەس. قابىرعاعا قاراعان ءتۇرى، ورنەكتەردى كورىپ قۋانعان، راقاتتانعان ءپىشىنى، كىمدى بولسا دا تولقىتىپ جىبەرەردەي...
كولومون مەشىت قابىرعاسىن اشەكەيلەۋ جونىندە تابا الماي جۇرگەن شەشىمىن ەندى تاپتى.
— ەسەنبىسىڭ قالقام،— دەدى ول.
— ءوزىڭىز دە امانسىز با...— دەپ كەلە جاتتى دا قۇندىز كولومونعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ انەۋكۇنگى تۇندە كورگەن كىسىسىن تانىپ، كەنەت ەكى بەتى دۋ ەتىپ قىزارا قالدى.
— مىنا كەرەمەتتى كىم جاساپ جاتىر؟ — دەدى قىز.
— مەن، ءوزىممىن،— دەدى كولومون.
— قاشان بىتىرەسىز؟
— قاشان ءبىتىر دەپ بۇيىراسىز؟
قىز كۇلدى.
— وندا بۇگىن، ءقازىر!
— ول مۇمكىن ەمەس،— دەدى كولومون ەندى عانا ەسىن جيىپ.— ەگەر تەز ءبىتىرۋىن تىلەسەڭىز، ءسىز كۇندە وسى ۋاقىتتا، وسى اراعا كەلىپ ماعان ءبىر كورىنىپ كەتىڭىز.
قىز تاعى كۇلدى.
— نەگە؟
— ونى سوڭىنان تۇسىنەسىز... ەگەر وسى مەشىتتىڭ تەزىرەك ءبىتۋىن تىلەسەڭىز جانە ماعان جانىڭىز اشىسا،— دەدى كولومون قيىلا — قۇلداردان بوتەن جان تۇرماعان وسى كەزدە، وسى كۇيىڭىزدە كۇنىنە ءبىر كورىنىپ كەتىڭىز.
قۇندىز جىگىتكە ويلانا قارادى. ونىڭ قولى مەن اياعىن بىردەي ماتاعان جۋان شىنجىرعا كوزى ءتۇستى. جىگىتتى كەنەت قاتتى اياپ كەتتى.
— جارايدى،— دەدى قىز.
سول كۇننەن باستاپ كولومون كىلت وزگەردى. ونىڭ كوزىندە قۋانىش ساۋلەسى تۋىپ، بەتىنە قان جۇگىردى.
جۇرەككە جارلىق بەرە المايسىڭ، قۇندىز دا بۇل ەسىرەي شەبەردى ۇناتىپ قالعان. ءبىراق بۇرىندى-سوڭدى جىگىت ءسۇيىپ كورمەگەن جاس سۇلۋ، قورقا بەرگەن. ماحاببات وعان سىرىن بىلمەس اساۋ جىلقى ءتارىزدى كورىنگەن. قاي جارعا ۇرىپ كەتەدى، قاي جەردە تۋلاپ-تۋلاپ تاستاپ كەتەدى؟ قۇندىزعا ءبارى دە بەلگىسىز ەدى. شەبەر بولسا جات ەلدەن، جانە ءوزى ەسىرەي، قانداي ەل بۇعان قىزىن بەرەدى؟ ءوز ەركىمەن جۇرتى قوسپاسا، ەڭ بولماسا جالعىز شەشەسى كەلىسپەسە، قالاي بۇل اتا جولىن بۇزا الادى؟ بۇزا قالسا وزىنە دە، كولومونعا دا ءقاۋىپ ەكەنىن قۇندىز جاس بولسا دا تۇسىنەدى. سوندىقتان كولومون تۋرالى ويلاۋدان قاشتى. ءبىراق جۇرەك دەگەن بار عوي، ول اجالدان دا، اتا-بابا جولىنان دا كۇشتى، جاس سۇلۋدى ەرىكسىز كولومونعا قاراي تارتا بەردى. قۇندىز اقىلعا ساپ جات شەبەردەن قانشا الىستاعىسى كەلگەنمەنەن، ونىڭ ونەرىنەن قۇتىلا المادى. مەشىت قابىرعاسىنا سالىنىپ جاتقان ورنەك، ويۋلارىن كۇندە ءبىر كورىپ تۇرماسا، ءوزىن قويارعا جەر تاپپادى. سۇلۋلىقتى ءسۇيۋ اقىلدى جەڭدى. سوناۋ سان بوياۋلى، سان - سىرلى ورنەكتەردى كورگەندە كوڭىلى قۋانىشقا تولدى. ەندى بارمايمىن دەپ وزىنە قانشا ۋادە بەرسە دە، شىداپ وتىرا المادى. مەشىت قاسىنا تاعى باردى، بارا بەردى. ەندى ول ءوزىن وسى كوركەم سۋرەتسىز، سول كوركەمدىكتى تۋدىرعان ويلى كوزدى، جۇدەۋ ءوڭدى تۇلعالى جىگىتسىز ءومىر سۇرە المايتىنىن سەزىندى. ءبىراق ول وسىلايشا قانشا كۇيىپ-جانعانمەن الداعى بەلگىسىز قۋانىشتان قورقۋ، قۇندىزدى وت باستىرتپاي ءالى دە ۇستاپ كەلگەن.
ءبىر كۇنى قۇندىز تاعى مەشىت قاسىنا كەلگەن. كۇن شىعىپ ۇلگىرگەن كەز ەدى. مەشىت قالاۋشى قۇلدار مەن ولاردى باقىلاۋشى جاۋىنگەرلەردەن بوتەن ەشكىم جوق. قۇندىز استىنداعى اتىنان ءتۇستى. ونى ەر قاسىنا قاڭتارىپ بايلاپ قويدى. كولومون قىزدى وزىمەن بىرگە شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ جارىعى ءتۇسىپ تۇرعان مەشىتتىڭ بەر جاعىنا الىپ كەلدى. ءوزى ءسال جوعارى كوتەرىلىپ، قۇندىزعا «قابىرعاعا وسى مەن تۇرعان جەردەن قاراشى» دەدى.
قىز جوعارى كوتەرىلىپ كولومون تۇرعان جەرگە باردى. بۇرىلىپ مەشىت قابىرعاسىنا قارادى دا، كەنەت «بۇل قانداي كەرەمەت!» — دەپ داۋىستاپ جىبەردى. شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسى بوياۋلاردىڭ ءتۇرىن وزگەشە اشىپ، قابىرعادان جورعاسىن ءمىنىپ تۇرعان ءوزىن كوردى. جوق، قابىرعادا قۇندىز وزىنەن دە سۇلۋ، وزىنەن دە قۋانىشتى. استىنداعى جورعاسى كادىمگىدەي ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي...
سۋرەتكە تاڭ قالعان قۇندىزدىڭ باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتكەندەي بولدى.
— ءوزىڭدى مىقتى ۇستا،— دەدى كولومون.— ەشكىم ەشتەڭە سەزبەسىن،— ول جايباراقات سىرتقا قاراپ سويلەپ تۇر،— بۇل مەنىڭ ءومىر بويعى ارمانىم ەدى. سول ارمانىمنىڭ ورىندالۋىنا ءوزىڭ سەبەپ بولدىڭ. ەندى ءتۇسىندىڭ بە، كۇندە كۇن شىعاردا وسى جەرگە كەلۋىڭدى مەنىڭ نەگە وتىنگەنىمدى؟! بۇل سۋرەت قابىرعاعا كۇن وسىلاي تۇسكەن كەزدە عانا، تەك وسى تۇرعان جەرىڭنەن عانا كورىنەدى. بايقادىڭ با، قابىرعاعا كۇن بۇل كەزدىڭ وزىندە دە ءبىر ءسات قانا تۇسەدى، سوسىن اۋىپ كەتەدى. سۋرەتتى وسى ازعانتاي ۋاقىتتا عانا، جانە ءوزىڭ تۇرعان وسى جەردەن عانا كورۋگە بولادى. ال وزگە جەردەن، وزگە ۋاقىتتا، بۇل تۇستان كۇن تايعان كەزدە ونى كورە المايسىڭ. وندا سۋرەتتى انا تاماشا بوياۋلار باسىپ الادى. كۇن ساۋلەسى عانا سۋرەتتىڭ كومەسكى بوياۋلارىن اشادى.
قۇندىز ءالى دە ەسىن جيناپ بولعان جوق.
— ياپىرماي، بۇعان اقىلىڭىز قالاي جەتتى؟ — دەدى.
— ادامنىڭ اقىلى بۇدان دا قيىن كەرەمەتتەرگە جەتكەن. مەن ەسكەندىر زۇلحارنايىن كەزىندەگى اتاقتى گەروننىڭ كەرەمەتىنىڭ سىرىن عانا اشتىم.— كولومون بۇلارعا قاراي كەلە جاتقان شەتكى باقىلاۋشىنى كورىپ ابىگەرلەنە قالدى،— ءجا، بۇل سۋرەتتىڭ قالاي جاسالعانىن سوڭىنان ايتارمىن،— ول كەنەت قينالا سويلەدى.— قۇندىز، سەن بۇگىن شولپان تۋا كول جاعاسىنا كەل... بۇگىن تۇراتىن كۇزەتشى ماعان جانى اشيتىن ادام. قايتسەم دە سول ۋاقىتتا كول جاعاسىندا بولامىن.
— جارايدى،— دەدى قىز، كوزى قۋانىشتان جارق ەتىپ.
قۇندىزدىڭ كەلمەيمىن دەۋگە شاماسى جوق ەدى. ول بۇرىن دا ماحابباتتان كۇيىپ-جانىپ ازەر جۇرگەن. ەندى مىنا كەرەمەتتى كورىپ، قۋانىشتان مۇلدەم ماس بولدى. «وسىنداي تاماشانى جاساعان ادامنىڭ قۇشاعىندا ولسەم ارمانىم جوق»،— دەدى.
شولپان تۋا بۇل ەكەۋى قامىستى كول جاعاسىندا كەزدەستى. بىر-بىرىنە ولەردەي بوپ قۇمارتقان جۇرەكتەر، التىن ايدىڭ اياسىندا العاشقى رەت قۇشاقتاستى.
وسى تۇندە، مەشىتتى بىتىرۋگە تايانعاندا كولومون مەن قۇندىز قىپشاق دالاسىنا قاشپاق بوپ ۋادەلەستى. بوستاندىعى باسىنداعى قىز قاشۋعا كەرەك اتتار مەن زاتتاردىڭ ءبارىن ءوزى دايىندايتىن بولىپ ۋادەلەستى. جۇرت كوزىنە كورىنىپ قالماس ءۇشىن بۇدان بىلاي قاراي كەزدەسپەيتىن بولدى. تەك ساعىنعان كوڭىلدى باسۋ ءۇشىن قۇندىز اندا-ساندا سالىنىپ جاتقان مەشىتكە كەلىپ، ءبىر كورىنىپ كەتۋگە ءسوز بەردى.
وسى ۋادەسىن ورىنداۋعا كەلە جاتقاندا، حان باعانا قۇندىزدى كورگەن.
ءوز ورداسىنا كەلگەن حان التىن تاعىندا جاپادان-جالعىز ۇزاق وتىردى. نە ىستەۋ كەرەك؟ حاندى الداپ زىميان رۋمدىق ءوز ويىن وسىلاي وتكىزبەكشى بولعان ەكەن. بۇنى مۇسىلمان قاۋىمنىڭ الدىندا مازاق ەتپەك! ءبىراق سالىپ جاتقان مەشىتى تاماشا عوي! سۋرەتىنىڭ ءوزى قانداي كەرەمەت! ادام كوزىن الا الار ەمەس! مۇمكىن، وزگەلەر ول سۋرەتتى كورمەس، اڭعارماس! جۇرتتىڭ ءبارى مەن تۇرعان جەرگە بارا بەرە مە؟ الدە سول قابىرعانى قىرعىزىپ تاستاپ، قايتا اشەكەيلەتسەم بە ەكەن؟ جوق، سول مەن تۇرعان جەرگە بىردەمە قويعىزىپ، كىسى بارا المايتىن ەتكەن ءجون بە؟ ءبىراق ول ايلالى شەبەردىڭ سۋرەتتى جۇرت كورەتىن تاعى بوتەن قۋلىعىنىڭ جوق ەكەنىن كىم بىلەدى؟
بەركە سۇپ-سۇر بوپ ءالى وتىر. اقىرى قابىرعانى قىردىرىپ تاستاپ قايتادان سالۋدى دۇرىس كوردى. ءبىراق سۋرەتتى قيمادى. شىنىندا دا بۇل كەرەمەت دۇنيە ەدى. ادام كوزى قيىپ قىرعىزار ەمەس كەرەمەت، «قىزدىڭ ءوزى دە ادەمى ەكەن،— دەدى بەركە باعاناعى جورعا مىنگەن قىرمىزىنى كەنەت كوز الدىنا قايتا ەلەستەتىپ،— ال سۋرەتى... ءبىراق رۋمدىق شەبەر ونىڭ سۋرەتىن نەگە سالدى؟ ۇزىن سارى تولەڭگىت باعانا ءبىر سۇمدىقتىڭ شەتىن سۋ جىلاننىڭ باسىنداي قىلتيتىپ قويىپ ەدى عوي، الدە سول ءسوز راس پا؟»
بەركەنىڭ جۇرەگى كەنەت ۋداي اشىپ كەتتى. جورعاداعى قىزعا حان دا قۇمارتىپ قالعان. مەشىت قۇرىلىسىنا بارماي-اق ول قىزدى نوكەرلەرىنە تاپتىرىپ الاتىن ەدى، تەك نوۆگورودتىڭ كنيازىنىڭ تۋىسى ايتتىرىپ قويعان دەگەننەن كەيىن ءوزىن-وزى ازەر باسقان. باسىلدى دەۋ دە قيىن ەدى، ويتكەنى قىزىعۋ دەگەندە، قىزعانۋ ءتارىزدى وتكىر كەزدىك قوي، حان جۇرەگىنىڭ تۇبىندە تەككە جاتا بەرۋى ەكى تالاي دۇنيە.
قىزدى كوز الدىنا ەلەستەتىپ ەدى، جۇرەگى ودان سايىن اشىپ، الاي-تۇلەي بولدى دا قالدى. «ءوز باسىنا ەركى جەتپەي ءجۇرىپ، ەسىرەي قۇلدىڭ پەرىشتەدەي قىز نەسىن العان؟.. الدە؟.. الدە...»
قابىلداۋ بولمەسىندەگى نوكەرلەرىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرا، قولىنداعى كۇمىس قوڭىراۋىن شارىلداتا قاقتى.
ۇيگە كىرگەن تولەڭگىت ءجۇزباسى سالىمگەرەيگە:
— ماعان ەسىرەي شەبەر كولوموندى الىپ كەلىندەر! — دەدى.
جالاڭاش قىلىشتارىن جالاقتاتقان ءۇش جەندەت اۋىر شىنجىرىن شىلدىرلاتا زاماتتا كولوموندى جەتكىزدى.
بەركە ەسىرەي شەبەرمەن جالعىز قالدى.
— ال سويلە! — دەدى حان.
— نە جايىندا، بەركە حان؟
— مەشىتتى قاشان بىتىرەسىڭ؟
— كۇزگە دەدىم عوي، بەركە حان.
— جا-اق-سى،— دەدى بەركە داۋسىن سوزىپ.— انا قىزدىڭ سۋرەتىن نەگە سالدىڭ؟
— مەن وعان عاشىقپىن.
— قىز شە؟
— و دا ماعان عاشىق، بەركە حان.
بەركە جارىلىپ كەتۋگە دايار.
— سەن كاپىرسىڭ، ال قىزدىڭ مۇسىلمان ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟
— بۇنى بىلەمىن،— دەدى كولومون.— ءبىراق ەكى ادام ءبىرىن-بىرى جاقسى كورسە، وعان ءدىن دە بوگەت بولا المايدى. ەڭ ۇلى ءدىن — ماحاببات.
— جا-اق-سى،— دەدى اپپاق قاعازداي بوپ بەتىنەن قانى ابدەن قاشىپ كەتكەن بەركە. كولومون ەندى ءبىر ءسوز ايتسا ايگىلى قويانشىعى ۇستاۋعا دايىن تۇر. وندا... بەركە بۇل جولى دا ءوزىن-وزى ۇستاپ قالدى،— مەشىت ءتارىزدى مۇسىلمان عيباداتحاناسىنا سۋرەت سالۋعا بولمايتىنىن بىلە تۇرا؛ سەن قىزدىڭ بەينەسىن نەگە مەشىتتىڭ قابىرعاسىنا ءتۇسىردىڭ؟
— ايتتىم عوي، عاشىقپىن دەپ. قىزعا ءوز جۇرەگىمنىڭ سىرىن جەتكىزەتىن بوتەن جولىم قالمادى. ول مەنىڭ جاي ايتقان سوزىمە تۇسىنبەدى... تۇسىنسە دە تۇسىنگىسى كەلمەدى... قورقا بەردى...
— سوسىن؟
— سوسىن... مەشىت قابىرعاسىنا سالعان ءوز سۋرەتىن كورگەننەن كەيىن ول مەنى ۇقتى. مۇنداي سۋرەت ءۇشىن مەنىڭ باسىمنىڭ كەتەتىنىن ول جاقسى بىلەدى. سوعان قاراماي مەن ونىڭ بەينەسىن ءتۇسىردىم. جانە مۇسىلمان عيباداتحاناسىنىڭ قابىرعاسىنا وعان دەگەن ماحابباتىمنىڭ ءوزىمنىڭ جانىمنان دا ءقادىرلى كورەتىنىمدى قۇندىز ۇقتى... ايتقانىما كوندى...
ۇستاۋى تاياۋ قالعان ۇستاماسىنىڭ بەلگىسى كورىندى. بەركەنىڭ ەكى ەزۋىندە كوبىك پايدا بولىپ، قىسىق كوزدەرى ءتىپتى جۇمىلىپ كەتتى.
— كوندى؟
— ءيا، ماڭگىلىك مەنىكى بولۋعا كوندى.— كولومون كەنەت تىزەسىن بۇكتى.— جارالعالى، بەركە حان، ءوزىمدى ءوزىم قورلاپ كورگەن جوق ەدىم. ماحابباتىم ءۇشىن، التىن وردا حانى الدىندا تىزە بۇگىپ تۇرمىن. سىزدەن جالعىز عانا ءوتىنىشىم بار. ماعان بوستاندىق تا بەرمەڭىز. ءومىر بويى وسىلاي شىنجىرلاپ قۇلىڭىز ەتىپ ۇستاڭىز، ءبىر مەشىت ەمەس، مىڭ مەشىت سالدىرتىڭىز، تەك قۇندىزعا قوسىلۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
بەركە قولىن بەلىندەگى قىلىشىنا اپارا بەردى.
— وعان قىز كونە مە؟
— كونەدى! كونەدى! ۇلى مارتەبەلى حان، سىزدەن و دا وسىنى تىلەيدى.
— سوندا مەشىتتى سالىپ بىتىرەسىڭ عوي؟
— بىتىرەم، بەركە حان.
حاننىڭ جۇزىندە كەنەت ءبىر وراسان شاتتىق پايدا بولدى. ول دەرەۋ كۇمىس قوڭىراۋىن تاعى شىلدىرلاتتى. ۇيگە سالىمگەرەي كىردى...
— كولومون شەبەرمەن ۋادەلەستىك،— دەدى حان كۇلىمسىرەگەندەي يشارات ءبىلدىرىپ، ونىڭ جۇقا ەرىندەرى ەزۋىنە قاراي سوزىلعانمەن، ءبىراق كوزدەرى كۇلمەدى.— مەن بۇعان اسپازشى ايەلدىڭ قىزىن قوساتىن بولدىم، سول ءۇشىن بۇل كۇزگە دەيىن مەشىتىمدى ءبىتىرىپ بەرەدى.— حان كولومونعا قارادى.— سولاي ما، ەسىرەي شەبەر؟
— سولاي.
— ال ەندى مەنىڭ ۇكىمىمدى ەستى،— دەدى كەنەت قايتادان سۇرلانا قالىپ.— عيباداتحانانىڭ قابىرعاسىنا سۋرەت سالعانى ءۇشىن ءجۇز دۇرە سوعىلسىن. مۇسىلمان قىزىنا ۇيلەنگىسى كەلگەنى ءۇشىن ات ەتىپ تارتىلسىن! جانە الگى قىز بەن بۇكىل قۇلداردىڭ الدىندا ورىندالسىن! سونسوڭ ۋادەم بويىنشا قىز بۇعان قوسىلسىن!
كولومون ايقايلاپ جىبەردى.
— ودان دا مەنى وسى ارادا انا قىلىشىڭمەن شاۋىپ تاستا! — دەدى جالىنعانداي.
— جوق، بولمايدى! — دەدى حان،— سەن ماعان انا مەشىتتى ءبىتىرۋ ءۇشىن كەرەكسىڭ...
قالانىڭ باس الاڭى — «مايدانحانانىڭ» ءتورت جاعىنان بىردەي تۇرعىزىلاتىن شىنجىرلىسى، شىنجىرسىزى بار ون مىڭعا جۋىق ەسىرەي قۇلدار. بۇلاردىڭ الدى-ارتىندا قىلىشتارىن جالاڭداتقان ەكى جۇزگە جۋىق تولەڭگىت جاۋىنگەر. كوك تەمىر قارۋ-جاراقتى. استارىندا قارسى كەلگەندى تاپتاپ كەتەر، جال-قۇيرىعى توگىلگەن كىلەڭ جۇيرىك...
ورتادا، دارعا قاسىنداعى ساكىدە ءتورت تولەڭگىت جىگىت كىسەندەۋلى كولوموندى قورشاپ تۇر. جالاڭاش قىلىشتارى وت ساۋلەسىمەن ويناپ جارق-جۇرق ەتەدى. دارعا مەن ساكىنىڭ ءتورت بۇرىشىنان وت جانىپ جاتىر. جارىعى مولايا ءتۇسسىن دەپ ءتورت ادام وتقا ۇستى-ۇستىنە جارىلعان اعاشتاردى تاستاپ تۇر. وت جالىنى كىسى بويىنداي كوتەرىلگەن.
ءتۇن تاستاي قاراڭعى. ءيىن تىرەسكەن قۇلداردىڭ دا تۇرلەرى ءتۇن قاراڭعىسىنداي ۇرەيلى، سۇستى.، ساكىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا حان جارعىشىسى. ەكىنشى بۇرىشىندا ەكى جەندەت ەكى جاعىنان ۇستاعان قۇندىز. ءتۇسى اپپاق بورداي، كوزى جۇمۋلى، تارقاتىلىپ كەتكەن ۇزىن شاشى، ارقاسى مەن جەردى جاپقان قارا شاپان ءتارىزدى.
— تىڭداڭدار، تىڭداڭدار! — دەدى كەنەت گۇرىلدەي سويلەپ مونعول تۇستەس ەڭگەزەردەي حان جارشىسى.— التىن وردانىڭ ۇلى مارتەبەلى بەركە حانىنىڭ جارلىعى بويىنشا، ەسىرەي قۇل مۇسىلمان مەشىتىنىڭ قابىرعاسىنا سۋرەت سالعانى ءۇشىن كوك شىبىقپەن ءجۇز مارتەبە دۇرەلەنۋگە جازالاندى.— جارعىشى ساكىنىڭ ورتاسىندا تۇرعان تۇلكى تىماقتى تولەڭگىتكە قارادى. ءسىرا، ول جەندەتتەردىڭ ۇلكەنى بولۋى كەرەك.— كىرىسىڭدەر.
ءتورت جەندەت اپ-ساتتە كولوموندى ساكى ۇستىنە جىعىپ سالدى دا، ەكەۋدەن ەكى جاعىنان تۇرا قالىپ، جەردە جاتقان كوك شىبىقتىڭ ەكەۋىن قولدارىنا الدى.
تۇلكى تىماق ساناي باستادى.
— ءبىر... ەكى... ءۇش... ءتورت...
قۇلداردىڭ قارا تۇندەي قاس-قاباقتارى ءتۇيىلىپ كەتكەن. جاۋار بۇلتتاي ءۇن-تۇنسىز تۇنەرىپ تۇر. تەك ىسىلداعان كوك شىبىقتىڭ دىبىسى عانا ەستىلەدى. ارى-بەرىدەن كەيىن، جوعارى كوتەرىلگەن شىبىقتان تومەن قاراي تامشىلاعان قان كورىندى. وت ساۋلەسى دە قىپ-قىزىل، تامشىلاعان قانداي قىپ-قىزىل. تۇنەرگەن قۇلدار العا قاراي ءسال قوزعالا تۇسكەندەي.
دۇرە سانى ەلۋدەن اسىپ كەتكەندە:
— اياساندارشى، بۇل اتاقتى شەبەر كولومون عوي، اعاتايلار! — دەگەن شىڭعىرعان ايەل داۋسى شىقتى. بۇل اقىلىنان اداسۋعا از-اق قالعان قۇندىزدىڭ داۋسى ەدى.
تۇنەرگەن توپ سەلك ەتە قالدى. ءبىراق قوزعالعان جوق. تەك بۇرىنعىدان دا تۇنەرە ءتۇستى. تىستەنىپ العان كولومون ءۇنىن شىعارمادى.
كوك شىبىقتىڭ ور دىبىسى شاققالى كەلە جاتقان ۋ جىلاننىڭ ىسىلىنداي ۇرەيدى العان ءجۇز دۇرە دە ءبىتتى. ارقاسىنىڭ ەتى قىپ-قىزىل قان، پارا-پارا بولعان كولوموندى جەندەتتەر تىك كوتەرىپ جەرگە قويدى.
— تىڭداڭدار، تىڭداڭدار! — دەدى تاعى سۇمىراي داۋىستى جارعىشى. التىن وردا ۇلى مارتەبەلى بەركە حاننىڭ جارلىعى بويىنشا ەسىرەي كاپىر كولوموننىڭ مۇسىلمان دىنىندەگى قىپشاق قىزى قۇندىزدى قاتىن ەتىپ الۋدى ويلاعان كۇناسى ءۇشىن، يناق ەتىپ تارتىلسىن.
ول تاعى تۇلكى تىماق جەندەتكە قارادى.— كىرىسىڭدەر!
ءدال وسى ساتتە قولىندا وتكىر پىشاعى بار اق سالدەلى مولدا ساكىگە شىقتى.
— قۇلدىڭ شالبارىن شەشىپ شالقاسىنان جاتقىزىڭدار دا جان-جاعىنان باسىپ تۇرىندار،— دەدى.
قۇندىز كوزىن تاستاي جۇمىپ، تومەن قاراپ قاتتى دا قالدى.
تۇلكى تىماق اقىرىپ جىبەردى.
— كوتەرىڭدەر باسىن انا سالداقىنىڭ! — دەدى ول جىگىتتەرگە.— كورسىن تيەم دەگەن بايىنىڭ قالاي اتەك بولعانىن!
ءدال وسى كەزدە قۇلداردىڭ ءبىر شەتىندە تۇرعان قارا كيىمدى بىرەۋدىڭ ايبارلى ءۇنى شىقتى.
— اۋ، حالايىق، بۇل نەتكەن قورلىق! — دەدى ول دابىل ۇرعانداي ايقايلاپ.— اراشا تۇسەيىك، دوسىمىزدى ماسقارا ەتكىزدىرمەيىك.
بۇل سالىمگەرەي ەدى. سول-اق ەكەن قۇلدار دۇرلىگە قالدى.
— تيمەڭدەر كولومونعا!
— ولەيىك ءبۇيتىپ ءومىر سۇرگەنشە!
— بوساتىڭدار كولوموندى.
قۇلدار العا قاراي قوزعالدى.
— قايتىڭدار كەيىن!
— شاۋىپ تۇسىرەمىن! — دەگەن جەندەتتەردىڭ دە داۋسى شىقتى. ءبىراق اشۋلى توپ الدارىنداعى اتتى تولەڭگىتتەردى سىرىپ، العا قاراي جۇرە ءتۇستى.
وسى كەزدە الدەكىمنىڭ:
— ويباي ءولدىم! — دەگەن اششى داۋسى شىقتى.
سويتكەنشە بولعان جوق.
— ءولتىردى! شاۋىپ تاستادى! — دەدى ۇرەيلەنگەن ەكىنشى داۋىس.
سول-اق ەكەن:
— بوسا دا ولەدى ەكەنسىز...
— ۇمتىل! قيرات ءبارىن!
— ايانبا!
— ەڭ بولماسا جاستىعىمىزدى الا ولەيىك! — دەگەن داۋىستار قاپتاپ كەتتى. قۇلدار جولداعى اتتى جەندەتتەردى جاپىرا ات-ماتىمەن قۇلاتا العا قاراي لاپ قويدى.
كوتەرىلىس ءۇش كۇنگە سوزىلدى. بەركە سول كۇنى تۇندە قالا ساراي - باتۋداعى نوعايدىڭ قاراماعىنداعى اسكەردىڭ ءبىر قوسىنىن شاقىرتتى. بۇلار ەرەۋىلشىلەردى قىرىپ سالدى. تەڭ جارتىسىن مايداندا قازا ەتتى، قالعاندارىن جارالىسى بار، باسقا جاعدايدا قولعا تۇسكەندەرى بار، كوتەرىلىس باسىلعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە قالا سىرتىنا ايداپ شىعىپ، تال تۇستە قانىشەرلەر اتتارىنا باستىرتىپ، قىلىشتارىمەن شاۋىپ، ءبىرىن قالدىرماي قان-جوسا ەتىپ قىردى. كوتەرىلىسشىلەر دە ۇپايىن جىبەرگەن جوق وزدەرىن قورشاعان ەكى ءجۇز تولەڭگىتتى سول العاشقى كوتەرىلگەن شاقتارىندا - اق قۇرتىپ جىبەرگەن. كىسەنسىزدەرى سولاردىڭ اتتارىنا ءمىنىپ، قارۋ-جاراقتانىپ الدى. قالاعا ساراي - باتۋدان نوعاي قوسىنى كەلگەنشە، كوبى قول-اياقتارىنداعى كىسەندەردەن ءبىرىن-بىرى بوساتىپ ۇلگىرگەن. اسكەر كەلگەندە ءبىرى قالماي قاتار تۇرىپ ايقاسقا تۇسكەن. وزدەرى سالىپ جاتقان مەشىتتىڭ دىمىن قالدىرماي قيراتىپ، سونىڭ تاسىن، قىشىن جاۋلارىنا لاقتىرعان. ال كەيبىر ەرجۇرەك قۋاتتىلارى، ءۇي، شىم اۋلالاردى تاسالاي كەلىپ، اتتىلى اسكەردىڭ ۇستىنە اتىلعان. ءبىراق قارۋ-جاراق جوق، بار بولعانى بەس جۇزدەي اتقا مىنگەن شالا قارۋلى جىگىتتەرى بار، باسشىسى بوپ ساپقا تۇرىپ قارسىلاسا الماعان قۇل، ەسىرەيلەر، ءۇستى باسى كوك تەمىر اتتىلى اسكەرگە نە ىستەي السىن، اقىرى جەڭىلگەن. دەمەك، جەڭىلسە دە التىن وردانىڭ ىرگەسىن ءبىر سولقىلداتقان. بەركە حاندى دا تاۋبەسىنە ءبىر كەلتىرگەن. وسى زارەسى ۇشقان قاندى تۇندە، بەركە دە، حالىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنگەن. ال ەسىرەي، قۇلدار بولسا، ەگەر ءبارى جينالىپ باس قوسا السا، ايبارلى التىن وردانىڭ دا ەش ۋاقىتتا جەڭىلۋدى بىلمەگەن قوسىندارىن دا بىت-شىت ەتۋگە بولاتىنىن ۇققان. قوزعالىس ءبىتىپ، حان «ۋف» دەپ ءوز تاعىنا وتىرعاننان كەيىن ءتىرى بولسا ءوزىن، ەگەر ولگەن بولسا باسىن الىپ كەلىڭدەر دەپ جاساقتارىن كولوموندى ىزدەۋگە جىبەرگەن. جاساقتار قان ساسىعان كەشەگى ۇرىس وتكەن جەرلەردى ارالاپ جانە قويىلۋعا دايىندالىپ جاتقان ولىكتەردىڭ تاۋ-تاۋ دەنەلەرىن تەكسەرىپ، كولوموندى تابا الماي كەلگەن.
سونداي-اق، قۇندىزدى «الىپ كەل» دەپ جىبەرگەن سالىمگەرەي دە جىگىتتەرىمەن بوس قول قايتقان.
— شەشەسى دە قۇندىزدىڭ ءوزى دە ۇشتى-كۇيلى جوق،— دەگەن حانعا.
ال بۇل كەزدە سالىمگەرەيدىڭ ارقاسىندا قۇتىلعان كولومون مەن قۇندىز قاستارىندا قۇندىزدىڭ شەشەسى مەن جيىرما شاقتى جارالى سەرىكتەرى بار توعاي - ورمانداردى تاسالاپ تان وزەنىنە قاراي قاشقان.
ءبىرتالاي جاۋىنگەرلەرى شىعىن بولىپ، ءوزى دە ابدەن شوشىنىپ قالعان بەركە تەك بىر-ەكى نارسەنى داتكە قۋات ەتتى. ونىڭ قوس اققۋى، ەشكىم تيمەي، بۇل قىرعىننان دا امان قالعان.
ءتورتىنشى تاراۋ
جوشىنىڭ التىنشى بالاسى بۋالدىڭ ەكى ۇلىنىڭ ۇلكەنى تاتاردان تۋعان نوعاي باتۋمەن بىرگە شىعىس جاعروپاعا اتتانعاندا ون سەگىزدە ەدى. قىلشىلداعان جاس شاعى بولاتىن. ءوزى دە ءجۇزى قايتپاعان الماس قانجارداي سالعان جەرىن الىپ تۇسەتىن وتكىر ەدى. اتاسى بۋال دا، اكەسى تاتار دا، جوشىنىڭ وزگە بالا، نەمەرەلەرىندەي ەل شاۋىپ، قالا الىپ كوزگە تۇسپەگەن. جانە حاندىق دارەجەگە دە جەتپەگەن. كوبىنە، بىر-ەكى جورىققا قاتىسقاننان كەيىن وزدەرىنە بەرىلگەن ۇلىستى باسقارۋدان اسپاعان. تاتاردىڭ شىعىس جاعروپاعا باتۋ بارىپ قايتقاننان كەيىنگى ەڭ سوڭعى ۇلىسى — قىرىم جەرى ەدى. ال ۇلىس كىندىگى كاففا قالاسى بولاتىن. نوعاي شىعىس جاعروپا اتتانىسىندا باتۋدىڭ ءوز اسكەرىنە جاتاتىن، تۇركى تۇقىمداس مونعول رۋى — حاداركىن جىگىتتەرى مەن قىپشاق جاۋىنگەرلەرىنەن قۇرىلعان قوسىندى باسقاردى. ءداشتى-قىپشاق جىگىتتەرى جاۋمەن الىسىپ، سوعىسقا ابدەن قانىعىپ العان اسكەر سانالسا، حاداركىن جاۋىنگەرلەرى شىڭعىس حاننىڭ «تەمىر ءتارتىبىن» بۇلجىتپاي ورىنداپ ولىمنەن ءتارتىپتى جوعارى ساناپ ۇيرەنگەن، اتى شۋلى مەرگەن جانە نايزاگەر جۇرت بولاتىن. حاداركىن رۋىنىڭ باسشىسى مۇكىر قۇران شىڭعىس اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىنا كىرەتىن حاداركىن قولىن باسقارعان ءامىر ەدى.
وسىنداي «سەن تۇر، مەن اتايىن!» حاداركىن مەن قىپشاق جىگىتتەرىنەن قۇرالعان قوسىندى باسقارىپ، نوعاي شىعىس جاعروپا ۇرىسىندا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن. سول سەبەپتەن دە باتۋ بۇنى بولگاريا مەن مولداۆياعا نايب ەتتى. نەگىزگى التىن وردا ەدىل بويىنا شەگىنگەننەن كەيىن، ەكى تۇمەن اسكەرمەن قالعان نوعاي بۇل ەلدەردى بيلەپ وتىرا المادى. باس كوتەرگەن بۋلور مەن مولداۆانداردى باسا الماي، امال جوق، دەشتى-قىپشاققا قايتقان. بۇل كەزدە تاتار دۇنيە سالعان. نوعاي اسكەرىمەن اكە ۇلىسىنا كەلدى. بۇل ۇلىس ەندى ءوز ۇلىسى بولۋعا ءتيىستى ەدى. ءبىراق باتۋ وعان باسقا ۇلىس بەردى دە، ءوزىن ۋاقىتشا بۇكىل التىن وردا قوسىندارىنىڭ لاشكارقاش-ي بۇزۇرىعى ەتىپ استاناعا شاقىردى. باتۋعا قارسى تۇرۋعا باتىلى بارماي، نوعاي امال جوق استاناعا كەلدى. دەگەنمەن، قاراماعىنداعى اسكەرىنىڭ كوبىن، اسىرەسە حاداركىن جىگىتتەرىن، ءتۇبى قالاي بولادى دەپ بۇرىنعى اكە ۇلىسىنداعى قاتىن-بالالارىنا جىبەردى. ولارعا جاۋىنگەرلەردىڭ ەل توناپ اكەلگەن مال-مۇلكىنەن تىسقارى، ۇلىس باستىعىنىڭ جەكە مەنشىگىندەگى قازىنادان دۇنيە-مۇلىك، قاراجات قوسىپ بەرگەن. بۇنىڭ قىزىعىن ول ەلۋ جىل وتكەننەن كەيىن، التىن وردا حانى توقتايمەن كۇرەسكەندە كوردى.. نوعايدان جاقسىلىق كورىپ، قۇتتى جەردەن ورىن تاپقان مونعول جاۋىنگەرلەرى التىن وردانىڭ حانى ەمەس، جوشى ۇلىسىنىڭ ۇلكەنى — نوعايدى ءپىر تۇتىپ، باستارىنا كوتەردى. سوڭىنان، التىن وردامەن نوعاي جاۋلاسقاندا ءبىرى قالماي وزدەرىنىڭ باستىعىنىڭ سوڭىنان ەردى. سوندىقتان تان وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى توقتاي مەن نوعاي ۇرىسقان ايقاستا، نوعاي جاعىنداعى قولدىڭ كوپشىلىگى، سول تۇستا نوعايلى بولىپ اتالا باستاعان ماڭعىت، حاداركىن جىگىتتەرى ەدى.
مىنە، وسى نوعاي لاشكارقاش-ي بۇزۇرىق بولعالى ون جىلدان اسىپ كەتكەن. جانە بۇل ءوزىنىڭ ەرلىگىمەن قاتال ادىلەتتىگىمەن، وزگە حان تۇقىمدارىنداي ەمەس، نەگىزگى دەنى دە قارا حالىقتان قۇرىلعان التىن وردا اسكەرىنە جاقىن جۇرگەندىكتەن قاراماعىنداعى جاۋىنگەرلەرگە وتە ءقادىرلى بولدى.
ارينە، نوعايدىڭ اتاسى دا، اكەسى دە حان بولعان جوق. حاندىق جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلدارىنىڭ ۇلەسى. شىڭعىس جاسىسى سولاي. ءبىراق بابا جولىن ءقازىر كىم ۇستاپ جاتىر. وزگەنى قويعاندا قۇبىلايدان باستاپ بۇزعان جوق پا؟ بۇنداي قىلىعى ءۇشىن، ارينە، شىڭعىس زامانى بولسا، ءولىم جازاسى بەرىلەر ەدى، ال ءقازىر؟ نوعايدىڭ دا «مەن دە شىڭعىس تۇقىمىمىن» دەپ ءبىر كۇنى تاققا جارماسىپ جۇرمەسىنە كىم كەپىل؟ ونداي جاعداي تۋسا، بۇنى جەڭۋ وڭاي تۇسپەدى. ويتكەنى، كۇننەن-كۇنگە اسكەر اراسىندا بۇنىڭ بەدەلى اسىپ بارا جاتقان. وسىنى ويلاعان بەركە نوعايدان قۇتىلماق بولعان. ءبىراق قالاي قۇتىلادى؟ قانداي ايلانى قولدانىپ ءولتىرۋ كەرەك. الدە ورنىنان بوساتۋ كەرەك پە؟ بەركە ەكەۋىنە دە بارمادى. ەكەۋىن دە ءقاۋىپتى كوردى. ءالى دە بولسا نوعايدى ءوز پايداسىنا، التىن وردا پايداسىنا جۇمساماق بولدى. ايگىلى لاشكارقاش-ي بۇزۇرىقتى قۇلاعۋعا قارسى، التىن ورداعا جاتاتىن باكۋ مەن ارراندى قايتارىپ الۋ ءۇشىن اتتاندىرۋدى دۇرىس كوردى. بۇل، ارينە، قۇلاعۋ حاندىعىمەن سوعىستىڭ باستالۋى ەدى. سوعىستىڭ اتى سوعىس. نوعاي قۇلاعۋدى جەڭىپ قايتسا، التىن وردا كۇشەيە تۇسەدى. ال جەڭىلىپ قايتسا نوعايدىڭ ءقادىرى تومەندەيدى. قۇلاعۋدىڭ جەڭىلۋىن تىلەدى. جانە نوعاي جەڭەدى دەپ سەندى. سول ءۇشىن قۇلاعۋ سەكىلدى شىڭعىس حاننىڭ ءوز بالالارى ولگەننەن كەيىنگى، ەل شاپقىش، جەر العىش، ءۇش ءبارىنىڭ ءبىرى،— اتاقتى قۇلاعۋعا نوعايدى جۇمساماق بولدى.
التىن وردانىڭ كۇنگەيى مىناداي بولعاندا، كۇنشىعىسى دا تىنىش ەمەس ەدى. بۇل جاقتان دا دۇربەلەڭ كورىنىپ قالعان.
تيان-شان تاۋىنىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن بىردەي الىپ جاتقان جاعاتاي ۇلىسىنىڭ جەرىمەن التىن ورداعا جاتاتىن قىپشاق دالاسىنىڭ كۇنگەي - شىعىس، كۇنگەي جاعى، سوناۋ جوشى زامانىنان بەرى، ىلە الاتاۋىنىڭ، الاي، قاراتاۋلاردىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى سوناۋ وگىز، قاراحاندار تۇستارىنان بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن المالىق، قۇلان، اقىرتوبە، تاراز، ساۋداكەنت، قۇمكەنت، سوزاق، اقبيكەش قالالارىمەن شەكتەسىپ جاتاتىن. بۇلار كوشىپ كەلە جاتقان كەرۋەن ءتارىزدى بىرىمەن-بىرى تىركەسىپ التىن وردانىڭ شىعىس - كۇنگەي، كۇنگەي جاعىنداعى الىپ قورعانى. بۇل قالالاردىڭ تۇرعان جەرى، تەرىسكەي جاعى، تاۋ وزەنى، كوكوراي ءشوپتى تاماشا جايىلىم ەگىستىك ءوڭىر بولىپ كەلگەنمەن، بەرى قاراي، ءداشتى قىپشاقتىڭ ۇلى دالاسىنا كىرەتىن تۇستارى، قۇم، تاقىر، ءتىپتى شولگە اينالىپ كەتەتىن. بۇل دا جاۋىنگەرشىلىك زاماندا قىپشاق ەلدەرىن شابامىن دەگەن جات ەل قولدارىنا ۇلكەن بوگەت ەدى. بۇل قۇم، ءشول، تاقىرلاردىڭ الاتاۋ تۇسى تارىزدىلەرى ءتىپتى كوكشە تەڭىزگە دەيىن سوزىلىپ جاتاتىن. بۇنداي التى ءجۇز جەتى ءجۇز شاقىرىمعا سوزىلعان ءشولدى دالادان ءوتىپ كور. ال سوزاق، اقبيكەش قالالارىنىڭ ار جاعىندا ءداشتى قىپشاققا جاتاتىن سىعاناق، وتىرار سەكىلدى، سەيحۋنداريانىڭ ورتا شەنىندەگى قالالاردان كەيىن اتاقتى ماۋارانناحر جەرى باستالادى. التىن وردانى باتۋ بيلەپ تۇرعان كەزدە وسى ماۋارانناحردىڭ حودجەنت، بۇحار، سامارقاند ءتارىزدى ۇلكەن قالالارى التىن وردا ىقپالىندا دا بولاتىن.
باتۋ مەن موڭكە دۇنيە سالعاننان كەيىن، وسى تۇستىڭ ءبارى ەندى التىن وردانىڭ قاراماعىنان شىعا باستادى. بالىق باسىنان ءشىريدى دەگەندەي، بۇعان سەبەپ بولعان شىڭعىستىڭ التىن تاعى تۇرعان قاراقورىمداعى مونعولدىڭ ۇلى حاندىعىن ەكى حاندىققا بولۋ ەدى.
ارينە، قانداي ۇلكەن تاق بولماسىن، ەكى حان بىرىگىپ وتىرعان ەمەس. مەيلى ول تاق ۇلى شىڭعىس حاندىكى بولسىن! ەكى كوزى ءبىرىن-بىرى شۇقىماسىن دەپ قۇداي ورتاسىنا مۇرىندى قوندىرعان، ال ءاعالى-ىنىلى قۇبىلاي مەن ارىق بۇعىنىڭ اراسىنا مۇنداي اراشا تۇسەر «مۇرىن» تابىلمادى. مۇنداي «مۇرىننىڭ» ورنىنا تولەنىڭ قوس ءبورىسىنىڭ ارقاسىندا اتاق، ب ا ق، مانساپقورلىق دەگەن تەرەڭ ور پايدا بولدى. تولەنىڭ بالالارىنان، جەكە تاققا وتىرۋدى، ەل بيلەۋدى كەم ارمان ەتپەيتىن شىڭعىستىڭ وزگە ۇرپاقتارى قۇبىلايدىڭ ۇلى اتاسىنىڭ جاسىن بۇزىپ، بار شىڭعىس تۇقىمىنىڭ قۇرىلتايدان كەلىسىم الماي، ءوزىن-وزى ۇلى حان سايلاعانىن سىلتاۋ ەتىپ، ەكى اي بوپ وسى وردى قايتا تەرەڭدەتە ءتۇستى.
قۇبىلاي جاعىنا ۇگەدەيدىڭ بالاسى قادان، شىڭعىس حاننىڭ ءىنىسى تەمۋگە-وچيگاننىڭ بالاسى توعاشارمەن سان ايقاستا ابدەن شىنىعىپ العان، تەمىردەي بەرىك تارتىپتەن تاستاي بوپ بەكىگەن سان ۇلىستان قۇرىلعان سولتۇستىك قىتايدى العان كاشىكتانە اسكەرى شىقسا، ارىق بۇعى جاعىنا، جوشى ۇلىسىنىڭ حانى باتۋمەن بىرگە حەرمان كيبەنى العان، پولشانى شاپقان جاعاتايدىڭ اتاقتى بالاسى بايدار مەن بىرگە بولعان تولەنىڭ ۇلى العۇيمەن، سول شىعىس جاعروپا جورىعىندا بايدارمەن بىرگە جورىق باسقارعان وسى كەزدە شىعىس تيان-شاندا مەكرين ايماعىن باسقارىپ وتىرعان ۇگەدەيدىڭ نەمەرەسى قايدۋ بولدى. كۇش تەڭ بە - تەڭدەي ەدى. تەك قۇبىلاي قاراماعىنداعى بۇدان جيىرما جىل بۇرىن جاۋلاپ العان جۇڭگو جۇرتى بۇل كەزدە باس كوتەرەتىندەي حالدە ەمەس-تىن. قارسى جاعىڭمەن سوعىسىپ جاتقاندا، قول استىنداعى جۇرتتىڭ تىنىش بولۋى بۇل دا جەڭىسكە وتە كەرەك دۇنيە. ال ارىق بۇعىعا باعىنىشتى حاندىقتاردىڭ ءبارى دە ءقازىر سەنىمسىز ەدى. اسىرەسە، سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى جانە كۇشتىسى دە التىن وردا دەسەك، ونىڭ حانىنىڭ جاتسا-تۇرسا بار ويلاعانى قاراقورىمنان قۇتىلۋ بولاتىن.
ەكىنشى مىقتى حان — تولەنىڭ ورتانشى ۇلى قۇلاعۋ دا ءوز حاندىعىنىڭ بوتەن قيىنشىلىقتارىمەن اۋرە بوپ، بۇل تالاسقا كىرىسپەدى.
تولەنىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلى قۇبىلاي مەن ەڭ كەنجەسى ارىق بۇعى اسكەرلەرى بەتپە-بەت ونگىن وزەنىنىڭ جاعاسىندا كەزدەستى. ارىق بۇعى جەڭىلىپ، ەنيسەي وزەنىنىڭ بويىنداعى قىرعىزدارعا قاشتى. قاراقورىمدى الىپ، قالاعا باقىلاۋشى شاعىن قول قالدىرىپ قۇبىلاي شاندۋ قالاسىنا قايتتى. وسى كەزدە قۇبىلايعا ارىق بۇعى «جازدىم، جاڭىلدىم» دەپ كىسى سالدى. ءىنىسىنىڭ قىزبا مىنەزدى، سوزگە ەرگىش كىسى ەكەنىن بىلەتىن قۇبىلاي، ونىڭ كۇناسىن كەشىردى. ءبىراق ارىق بۇعى حاندى قولدارىنا ۇستايتىن تۋ رەتىندە كەرەك ەتكەن شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ قۇبىلايعا قارسى جاعى اسكەر جيناپ، كۇتپەگەن جەردەن قايتادان شابۋىل جاساپ قاراقورىمدى الدى. ايتسە دە ءارى قاراي وڭتۇستىككە بارا المادى. گوبي قۇمىنا كىرەر تۇستا قۇبىلايدىڭ اتاقتى اتتى اسكەرى — كاشىكتانەسى ارىق بۇعىنىڭ قولىن توقتاتتى. كەشەگى اتاسى تۋ تىككەن اتا مەكەن جەرىن بۇدان ءارى بۇلدىرگىسى كەلمەگەن قۇبىلاي، ارىق بۇعىنىڭ اسكەرىن قۋىپ جەتىپ، مونعول دالاسىندا سوعىس اشۋعا نوياندارىنا رۇقسات ەتپەدى. ارىق بۇعىنى بىلايىنشا سوعىسىپ قۇرتۋدىڭ ورنىنا قاراقورىمعا ازىق-تۇلىك جىبەرتپەي قويدى. ءسويتىپ، كەشەگى اق مايدى اياعىمەن تەپكەن شىڭعىس حاننىڭ ورداسىندا ەندى اشارشىلىق باستالدى.
وسى ۇرىستاردىڭ الدىندا ارىق بۇعى ورداسىندا قارا قۇلاعۋدىڭ جەسىرى — جاعاتاي ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى ەرگەنە-بەگىم جاتقان. ول ارىق بۇعىنى جاقتاماق بولعان. سول سەبەپتەن، ەگەر بەركە مەن قۇلاعۋ قۇبىلايدى قولداي قالاتىن بولسا، اسكەرىمەن قاراقورىمعا قاراي وتكىزبەۋ ءۇشىن شىعىس تۇركىستانعا العۇيدى جىبەرۋگە ۋادەلەسكەن جانە العۇي بۇل جاقتان قاراقورىمعا دەپ اسكەر، ات جيناۋعا ۋادە بەرگەن. ايتىلعان ۋاقىتىندا قاشقارعا العۇي كەلگەن. بۇل جاقتان ول ءوزىنىڭ تۋىس-تۋعانىن تاپقان. سولاردىڭ ارقاسىندا العۇي تەز ارادا-اق كوپ اسكەر جيناپ، ءوزىن شىعىس تۇركىستاننىڭ حانى اتاندىرعان. ەندى العۇي ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى نيكپەي-وعلاندى بەس مىڭ اداممەن ماۋارانناحرعا جۇرگىزگەن. ول از كۇننىڭ ىشىندە بۇحار، سامارقاندتان باستاپ، ماۋارانناحردى جاۋلاپ العان. بەركەگە بۇرىننان ءوش العۇي بۇل جاقتاعى بەركەنى جاقتايتىن التىن وردانىڭ بار ادامدارىن ولتىرگەنىن ءولتىرىپ، ولتىرمەگەنىن مال-مۇلكىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن ماۋارانناحردان قۋىپ شىققان. قاراقورىمعا دەپ ارىق بۇعىنىڭ ادامدارى جيناعان قارۋ-جاراقتى، اقشانىڭ ءبارىن تارتىپ الىپ، قاراقورىمداعى ۇلى حاننىڭ ومىرلەرىن دە ءولتىرىپ، ەندى ءوزىنىڭ ارىق بۇعىعا قارسى ەكەنىن اشىق جاريالاعان. بۇل از بولعانداي، العۇي حورەزم مەن اۋعانستاندى جاۋلاپ الۋعا كىرىسكەن. ەندى التىن ورداعا شىعىس جاقتاعى جەرىنە ىقپالى ءجۇرىپ تۇرعان ماۋارانناحر، حوراسان، حورەزم شاھارلارىنان مۇلدەم ايرىلىپ قالاتىن ءقاۋىپ تۋعان. سوندا بارىپ بەركە بۇل جاققا دا اسكەر جىبەرىپ سوعىسۋعا ءماجبۇر بولعان. وسىلاي التىن وردانىڭ كۇنگەيىنەن دە، شىعىسىنان دا ءقاۋىپ تۋعانىن كورىپ بەركە كارلەنە قالعان. ارينە، بۇدان التىن وردانىڭ قۇلامايتىنىن بىلسە دە، السىرەپ كەتەتىنىنە كوزى جەتكەن. سول التىن وردانى السىرەتپەۋ ءۇشىن بەركە بۇل جولى دا تەك سوعىسۋدى عانا دۇرىس دەپ تاپقان. وسىدان ەندى باتىسىنداعى ورۇسۋت ەلىمەن جانجالداسۋدى دۇرىس كورمەگەن. سول ءۇشىن دە ۇزىن بويلى سارى تولەڭگىتكە قۇندىز قىزدى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتا دەگەن. ءبىراق ول قىز ءبىر تۇندە سان سوقتىرىپ كەتتى...
بەركە بالا كورمەگەن. ءتورت قاتىنى بىرىنەن-بىرى اسقان سۇلۋ بولعان. ءبىراق بىرەۋى دە بالا تاپپاعان. جانە وسى تورتەۋى دە، قانشا قىلىقتى، اجارلى كەلسە دە، جاراتىلعان بەدەۋدەي سىمباتتى وگەي شەشەسى قانىكەي - بەگىمدەي جانىن وتقا سالىپ، جۇرەگىن لۇپىلدەتپەگەن. بالكىم، قانىكەي - بەگىم دە، ءوزىنىڭ وسى ءتورت قاتىنىنداي - اق، قۇشاعىندا كۇن قۇشىپ تۋماعان شىعار - اۋ، الايدا، كەلىننىڭ بەتىن كىم بۇرىن اشسا سول ىستىق دەگەن، ءجاسوسپىرىم بەركەنى ەڭ العاشقى اۋىزداندىرعان وسى وگەي شەشەسى ەدى عوي، سودان بولار، بەركە مىنە الپىسقا اياق باسسا دا، قانىكەيدەي ايەل بار دەپ ويلامايدى، ويلاعىسى دا كەلمەيدى.
ەركەكجاندى قانىكەي - بەگىم وسى ۋاقىتقا دەيىن بەركەنىڭ ويىنان شىقپاي كەلگەن. العاشقى ۇرىستان قايتقان جىلى ءبىر رەتتە قانىكەي - بەگىمگە ۇيلەنبەكشى دە بولعان، ءبىراق بۇل كەزدە بۇل ابدەن مۇسىلمان سانالىپ قالعان. ال مۇسىلمانعا اكەسىنىڭ قۇماسىنا ۇيلەنبەك تۇگىل، باسىنا ونداي وي كەلگەنى ءۇشىن جالىنى لاپىلداعان دوزاق دايىن تۇر. بۇگىنگى كۇننىڭ راقاتى، مۇمكىن و دۇنيەنىڭ دوزاعىنا جەڭگىزەر مە ەدى، قايتەر ەدى. بەركە شەشىمگە كەلە الماي جۇرگەنىندە، قانىكەي - بەگىم ءبىر وشتەسكەن كۇڭىنىڭ قولىنان دۇنيە سالعان.
بەركە ىشتەي وكىنىپ قالا بەرگەن. مىنە، وسىنداي جاعداي قۇندىز قىز تابىلماعاننان كەيىن بەركەنىڭ باسىنا تاعى ءتۇستى. دۇنيەنىڭ بار قىزىعىن بىلگەن بەركە قىزدى كورگەن ساعاتتا-اق كوڭىلىنە ءبىر جامان وي كەلگەن. ۇزىن سارى تولەڭگىتكە «كوزدەرىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتا» دەگەندە، شىنىندا گاۆرييل ءۇشىن ساقتا دەگەن ءسوزى ەمەس ەدى... ءوز كوڭىلىن دە ويلاعان. ارتىنان قىزدىڭ مەشىت قابىرعاسىنداعى سۋرەتىن كورگەننەن كەيىن، بۇرىنعى سەزىم بۇرىنعىسىنان دا ءورشي جونەلگەن. ول سۋرەتكە سول كۇنى تاپجىلماي قاراي بەرگىسى كەلگەن، قاراي بەرگىسى كەلگەن. قىزعا عاشىق بولىپ قالدى ما، الدە سۋرەتكە عاشىق بولىپ قالدى ما، ءوزى دە بىلمەگەن. ءبىراق سۋرەتكە عاشىق بولۋ مۇسىلمانعا ۇلكەن كۇنا ەكەنىن دە ەستەن شىعارا الماعان. بۇل سۋرەتتى قانشا قيماسا دا، قىزدىڭ ءوزى بار عوي، ونىڭ بەينەسىن مەشىت قابىرعاسىنان قۇرتىڭدار دەپ بۇيرىق بەرۋى دە سودان ەدى. ەندى، مىنە، سۋرەت تە جوق، قىز دا جوق. بەركە حان قىزدىڭ دا، ونىڭ سۋرەتىنىڭ دە وزىنە قانداي قىمبات بولىپ قالعانىن جاڭا ءبىلدى. ونىڭ ۇستىنە التىن وردانىڭ كۇنگەيى مەن شىعىسىندا بۇلىنشىلىكتىڭ لاۋلاپ جاتقانى اناۋ... ال مىڭ سان ەسىرەي مەن قۇلداردىڭ قىرىلعانى ونىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپاعان. ەرەۋىلدى ۇمىتىپ كەتكەن. مىڭداعان ادامنىڭ ءومىرىن شىبىن شاققانداي كورمەگەن. بۇگىن بۇلار ولتىرىلسە، ەرتەڭ ورنىنا بوتەندەرىن اكەلەم دەگەن دە قويعان. تەك جانىنا باتقانى قۇندىز بەن كولوموننىڭ جوق بولىپ كەتكەنى ەدى. ءبىرىنىڭ جوعالۋى قايعىلى وكىنىش تۋدىرسا، ەكىنشىسىنىكى — دارمەنسىزدەنە قالعان اشۋدىڭ داۋىلىن تۇرعىزدى.
وسىلاي كوڭىلىنىڭ الاي-تۇلەي كەزىندە بەركە حان كەڭەسىن شاقىردى. حان كەڭەسى دەگەن جاي ءسوز ەدى. شىڭعىس حان بار ءىستى جالعىز ءوزى قالاي شەشسە، التىن وردا حانى دا ءبارىن تەك ءوزى عانا شەشەتىن. بۇل باتۋ كەزىندە دە وسىلاي بولاتىن، بەركە كەزىندە دە سولاي بولىپ جاتتى.
حان كەڭەسى جاقىندا عانا سالىنىپ بىتكەن جاڭا سارايداعى حان ورداسىنا جينالدى.
كەڭ سارايدىڭ تورىندەگى قىپ-قىزىل جىبەك ءتۇستى فارسى كىلەمىمەن جابىلعان ءسال كوتەرىڭكى ساكىنىڭ ۇستىندەگى التىن تاقتا، التىن ءتاجىلى بەركە حان وتىر. ءتۇسى دە سارعىلت، ۇستىنە كيگەن كيىمدەرى دە التىن زەرلى سارعىلت جىبەك. بەركە حان ءقازىر پاگودا تورىنە قويىلعان التىننان قۇيىلعان بۋددا ءتارىزدى. ءتىپتى مىزعىر ەمەس. مۇندا شىڭعىس ۇرپاقتارىنان جەتى جىل باتىس جاعروپا اتتانىسىنا قاتىسقان شايباني حاننىڭ بالاسى باھادۋر، لاشقارقاش-ي بۇزۇرىق نوعاي، قۇلقاننىڭ بالاسى سادىق، شىڭعىس حاننىڭ ءىنىسى حاساردىڭ نەمەرەسى جاڭعاتاي بار. وزگەلەرى ايگىلى نويان، تىما امىرلەرى، باتىرلار، بەركەنىڭ تۋعان ءىنىسى بەركەنجار سىرقات بوپ بۇل ماجىلىسكە قاتىناسا الماعان.
— اللا-تاعالامنىڭ ۇيعارۋىمەن التىن وردا حانى بولعان مىنا مەن، بەركە حان، بۇگىن ادەتتەگى حان كەڭەسىن اشپاقشى بولىپ وتىرمىن. ءامين،— دەدى قولىنداعى التىن ساپتى اساسىمەن كىلەمدى ءبىر نۇقىپ، بەتىن سيپاپ.— اقىلداساتىن التىن وردانىڭ كوپ قامى بار. كۇڭگەيىمىزدەگى قىزىل باس ەلىندەگى قۇلاعۋ حان، سول جاقتاعى جوشى ۇرپاقتارى بەركەنجار، بالعۇتاي وعلاندارى — التىن وردا ادامدارىن ۋ بەرىپ ءولتىرىپ، ارراندى ءبىرجولاتا وزىنىكى ەتىپ باسىنىپ وتىر. ال شىعىسىمىز دا جەتىسىپ جاتقان جوق. ۇلى تاقتى قۇبىلاي مەن ارىق بۇعى ءبولىپ العالى ماۋارانناحر، حوراسان، حورەزمنەن تىنىشتىق قاشتى. بۇرىن بىزبەن تىلەكتەس، جاعاتايدىڭ اتاقتى بايدارىنان تۋعان العۇي، ەرگەنە-قاتىننىڭ ورنىنا ءوزىن جاعاتاي ۇلىسىنىڭ حانى ەتىپ كوتەرىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ماۋارانناحر مەن حوراساننىڭ ءبىراز جەرىن الدى. ەندى حورەزم مەن اۋعانستاندى مۇلدەم وزىنە باعىندىرماق. بۇحار، سامارقاندتاعى التىن وردا جاعىنداعى بەكزادا، حاجى، نايب، دارۋعاشىلاردىڭ ولتىرگەنىن ءولتىرىپ، ولتىرمەگەنىن و جاقتان مۇلدەم قۋىپ جىبەردى. ايبارلى التىن وردا تاعى، وسىنىڭ ءبارىن ەستىپ-بىلىپ، ەشتەڭە دەمەي جاي وتىرا الا ما؟ الدە باتۋ حاننىڭ التىن تۋىن الاۋلاتىپ، قولىمىزعا قىلىشىمىزدى الىپ ولارعا تويتارىس بەرەمىز بە؟ الدە جاۋدى جەڭەتىن باسقا جولىمىز بار ما؟ سونى اقىلداسايىق.
وسى كەزدە ۇيگە رۇقساتسىز سالىمگەرەي كىرىپ كەلدى.
حان كەڭەسىنە رۇقساتسىز كىرگەن كىسىگە ءولىم جازاسى بەرىلەتىنىن، ارينە، سالىمگەرەي بىلەدى. سوعان قاراماي، ءوزىنىڭ تولەڭگىت ءجۇزباسىنىڭ رۇقساتىنسىز كىرگەنىنەن بەركە ءبىر ماڭىزدى ءىستىڭ بولىپ قالعانىن ۇقتى.
— ءيا؟! — دەدى، ول قاباعىن ءتۇيىپ، نوكەرىنىڭ رۇقساتسىز كىرگەنىنە اشۋلانىپ قالعانىن جاسىرا الماي.
سالىمگەرەي باسىن ءسال ءيدى.
— حان يەم، جامان حابار...
— ايتا بەر — دەدى بەركە «ءبارى دە ءوزىمىزدىڭ ادام عوي» دەگەندەي وتىرعاندارعا ءبىر قاراپ.
— ارىق بۇعى ۇلى حاننان جاساعىمەن شەلكەنە باسقاق كەلىپتى. التىن ورداعا سوقپاي، بىردەن ورۇسۋت جەرىنە توقتاپ، ۇلى حانعا ءتيىستى الىم-سالىقتى جيناي باستاعان ەكەن، ورۇسۋتتار التىن ورداعا بەرەتىنىمىز دە جەتەدى دەپ قاراقورىمنان كەلگەن جاساققا ەشتەڭە تولەگىلەرى كەلمەي، ەرەۋىلگە كوتەرىلىپتى. باسقاقتى جاساعىمەن ۇستاپ الىپ، قورشاپ تۇرعان كورىنەدى. وسى حاباردى بىزگە اكەلگەن شابارمان «ولاردى ءولتىرىپ تاستايتىن ءتۇرى بار، حالىق تىم اشۋلى، قولدارىنا وراق، ايىر العان» دەيدى ونعى الەكساندر نە ىستەسەك تە سىزبەن كەلىسەيىك دەپ ادەيى كىسى شاپتىرىپتى.
— كارى تارلان شەلكەنە ءولى ءتىرى مە ەكەن؟ — دەدى باھادۋر ءبىر كەزدە، جاس كەزدەرىندە وسى شەلكەنەمەن بىرگە شومەن جيناعانى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ.
— ءتىرى بولعانى عوي،— دەدى سالىمگەرەي،— سوناۋ قاراقورىمنان كەلىپ جۇرتتى قىرىپ-جويىپ بارا جاتقانى.
باھادۋر سەسكەنە قارادى. ءبىراق، بەركە ودان بۇرىن سويلەپ قالدى.
— قاراقورىمعا ەشبىر سالىق تولەمەسىن،— دەدى ول.— الەكساندر وڭعىعا سولاي دەپ ايت. جانە سالىق جيناۋعا كەلگەن ادامداردى تەگىس ءولتىرسىن. تەك شەلكەنە باسقاقتى بىزگە امان الىپ كەلسىن. جوق، ءجۇزباسى ءوزىڭ بارىپ كەل، بىرەۋ-مىرەۋ ءولتىرىپ تاستاماسىن. ۇلى تاققا ەڭبەگى سىڭگەن ادام ەدى، ەلىنە امان قايتسىن.
حاننىڭ بۇلاي سويلەگەنى قاراقورىمنىڭ ۇلى تاعىنان ات قۇيرىعىن ءبىرجولاتا كەسۋ ەدى. جۇرتتىڭ ءبارى بۇنى بىردەن ءتۇسىندى. دەگەنمەن، نە دەرىن بىلمەي ءۇن-تۇنسىز وتىرا بەردى. تەك باھادۋر عانا حانعا تىكەلەي قارادى. سالىمگەرەيگە اشۋلانعانى بىلاي قالدى.
— بەركە،— دەدى ول جوشى ۇرپاعىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەندىگىن پايدالانىپ، ەركىن سويلەي،— بۇنىڭ اتا جولىن بۇزۋ عوي؟!
— ءيا،— دەدى بەركە شىمىرىكپەي. ونىڭ دۇرىس بولار ما ەكەن؟
— دۇرىس بولادى.
بەركە تومەنگى جاقتا، ەسىككە تاياۋ وتىرعان، جاڭا عانا جيىرمادان اسىپ بارا جاتقان ۇلكەتاي نويانعا قارادى. بۇل تالايىردىڭ ءامىرى. شىڭعىس حاننىڭ ۇگەدەيىن تاربيەلەگەن اتابەگى قاداننىڭ نەمەرەسى ەدى. ءوز اكەسى الجەتاي ۇگەدەي حاننىڭ تۇسىندا حان ورداسىندا قىزمەت ىستەگەن. ءامىر اتىنا جەتكەن ءومىر باقي ۇگەدەي جاعىندا وتكەن وسى الجەتايدىڭ ءبىر ءسوزى بەركەنىڭ ەسىنە تۇسكەن. دوڭىز جىلعى قۇرىلتايدا، ۇلى حان تاعىنا ۇگەدەيدىڭ ۇرپاعى ەمەس، تولەنىڭ بالاسى موڭكە سايلانعانىن ۇناتپاي الجەتاي ەشكىمنەن دە سەسكەنبەي، شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنا قاpaپ: «ۇلى اتالارىنىڭ وسيەتىنە سايكەس، «ەگەر ۇگەدەي حاننىڭ ۇرپاعىنان جۇمىرىقتاي ەت قالىپ، سول ەتتى وراعان ءشوپتى سيىر جەمەي، سول ەت ورالعان مايدى يت يىسكەمەگەن كۇندە دە،— ءبىز ونى حان كوتەرەمىز» دەپ قاۋلى الىپ، ۋادە بەرگەندەرىڭ قايدا؟ بۇگىن نەگە سول سەرتتەرىڭدى وزگەرتىپ وتىرسىڭدار؟» دەگەن. وعان قۇبىلاي: —ءيا، ونداي ۋادە بولعان. ءبىراق اتامىزدىڭ ايگىلى زاڭدارىن ەڭ الدىمەن ۇگەدەي ۇرپاقتارى بۇزدى عوي. ۇلى شىڭعىس حان ءوزىنىڭ جاسىسىندا: «ەگەر مەنىڭ ۇرپاعىمنان بىرەۋى بولماسا بىرەۋى قىلمىس ىستەپ، جاسىسىمدى بۇزسا، ونداي ادامدى مەنىڭ ۇرپاعىمنىڭ ۇلكەن-كىشىسى تەگىس جينالىپ، ءبارى بىرىگىپ جازاسىن بەرسىن» دەگەن. سوعان قاراماي، جاعاتايدىڭ نەمەرەسى التالۋ حاندى نەگە ءوز بەتتەرىمەن ءولتىردى ولار؟ جانە ۇگەدەي حاننىڭ ءوزى «مەن ولگەننەن كەيىن ۇلى تاققا كەنجەم شيرامعۇندى وتىرعىزىڭدار» دەگەن. سوعان قاراماي، ۇگەدەي ۇرپاعى نەگە كۇيىكتى ۇلى حان كوتەردى؟ شىڭعىس جولىن ەڭ الدىمەن بۇزعان «ۇگەدەي ۇرپاقتارى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. امال جوق، الجەتاي «ولاي بولسا ءبىر ءسارى» دەپ رايىنان قايتقان. سونىڭ بالاسى مىناۋ وتىرعان ۇلكەتاي...
بەركەنى ۇلى اتاسى شىڭعىس حاننىڭ جاسىسىنىڭ بۇزىلىپ بارا جاتقان قايعىسى ەمەس، التىن وردانىڭ مونعول ۇلى حاندىعىنا باعىنبايتىن مەملەكەت بولۋعa بۇگىنگىدەي كىلت شەشىم العانىنىڭ قۋانىشى جەڭدى.
مونعولدىڭ ۇلى حانى قۇبىلاي ما، الدە ارىق بۇعى ما؟ قايسىسى؟ الدە سالىقتى ەكەۋىنە بىردەي تولەيمىز بە؟ وندا التىن ورداعا نە قالادى؟ — دەدى ول قايتادان.— جوق، التىن ورداعا دا قاراجات كەرەك. ويتكەنى، ءبىز تەك قۇلاعۋ جانە العۇيمەن عانا سوعىسىپ قويساق جارايدى. كىم بىلەدى، ەرتەڭ قۇبىلاي مەن ارىق بۇعىنىڭ وزىنە قارسى نايزا كوتەرمەسىمىزدى؟ وندا قىرۋار اسكەردى جاراقتاندىرۋ ءۇشىن دۇنيەنى قايدان الامىز!
ەشكىم قارسى ەشتەڭە دەگەن جوق. تەك باھادۋر مەن ساۋىققا عانا كەشەگى اق تۋى الەمنىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ ۇستىندە جەلبىرەگەن اتاقتى اتالارىنىڭ ۇلى ورداسىنىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، شاڭىراعى شايقالا باستاعانىنا ىشتەي قاتتى ۇنامادى. قاراقورىمنىن ەڭ ۇلكەن تىرەگى، قالعان كومەكشىسى التىن وردا ەدى، ەندى بۇل دا، ونىڭ ءبىر قيىن كەزىندە بىلاي بۇلتىڭ ەتە قالدى، دەدى ولار ىشتەرىنەن. ءبىراق حانعا قارسى ءسوز ايتۋعا داتتەرى بارمادى. ويتكەنى ەكەۋى دە ءقازىر سوزدەرى وتپەيتىن كارى ەدى.
ءماجىلىس ۇزاق كەڭەسىپ، اقىرىندا قۇلاعۋعا قارسى جيىرما مىڭنان ەكى قوسىن الىپ نوعاي، ون مىڭ ءبىر قوسىنمەن العۇيعا قارسى بەركەنىڭ ءوزى اتتانباق بولىپ شەشىلدى. «حانعا اسكەرى ازدىق ىستەيتىن بولسا، جولداعى قىپشاق اۋىلدارىنان جىگىتتەر السىن» دەدى حان كەڭەسىنە قاتىسقاندار.
ءماجىلىس ءبىتىپ، ەندى ۇيدەگىلەر جاڭا سارايدىڭ جاڭا قۇرمەت حاناسىنا قوناققا بارۋعا تۇرا بەرگەندەرىندە، ۇيگە حاننىڭ تاعى ءبىر نوكەرى كىردى. ۇلى مارتەبەلى تاقسىر،— دەدى ول،— جامانات حابار...
وسى سەندەردىڭ جاقسى حابار اكەلەتىن كۇندەرىڭ بولا ما؟ — دەدى كەنەت سۇپ - سۇر بوپ ءتۇسى قاشىپ كەتكەن بەركە،— نە بوپ قالدى؟
— ءسىزدىڭ قوس اققۋىڭىزدىڭ بىرەۋىن ءولتىرىپ كەتىپتى...
قوس اققۋدى كيەلى ساناعان بەركە، اققۋ ولىمىنەن سوڭ ەكى اتتانىسىمىزدىڭ بىرەۋىنىڭ جولى بولمايدى ەكەن دەپ جورىپ، ءوزى العۇيعا قارسى قول باستاپ بارۋدان باس تارتتى. ورنىنا ءولى تاجىريبە الىپ جەتىلمەگەن، ءبىراق سوعىس قۇمار، ەر جۇرەك جاس نويان ۇلكەتايدى جىبەردى. «تىم جاس قوي» دەگەن ءباھادۋردىڭ سەنىمسىزدىك كورسەتكەن كۇڭكىل ويىنا: «شىعىس جاعروپاعا اتتانعاندا سەن ەكەۋمىز قانشا جاستا ەدىك؟ وقاسى جوق، تاجىريبەسى از بولعانىمەن قايراتى مول، بارسىن، كورسىن» — دەپ جاۋاپ بەرگەن دە قويعان.
ول اققۋ قۇسىن، ەڭ ءبىر سۇيىكتى جاقىنى ولگەندەي قۇرمەتتەپ، جەرگە كومدى. تابىتقا سالىپ، زيراتىن سىرلى تەمىرمەن قورشادى. باسىنا اق ءمارمار قۇلىپ تاس قويىپ، وعان التىن بوياۋلى اراب ارپىمەن: «بۇل بەركە حاننىڭ ءقادىرلى قۇسى ەدى، ءبىر جاۋىز موينىن بۇراپ ءولتىرىپتى. كىم بولسا دا، سول جاۋىز وسى قۇستاي، موينى بۇرالىپ قازا تاپسىن!» دەپ جازدىردى. ال وسى زيراتتىڭ ار جاعىندا ۇستەرىنە ۇيىلگەن توپىراقتارى تاۋ-تاۋ بوپ جاتقان جازىقسىز ولگەن قۇلداردىڭ مولاسىنا تاس قويماق تۇگىل، مويىن بۇرىپ تا قاراعان جوق. ءبىراق، بەركە قويماعانمەن ول تاستى قۇلدارعا جانى اشىعان باسقا بىرەۋ قويدى. ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن وسى مولانىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان جولاۋشىلار قاقپاداي قارا تاسقا جازىلعان ءبىر اۋىز ولەڭدى كوردى.
«قورلىققا شىداي الماي جانعا باتقان،
كورە الماي جارىق كۇندى تاڭ بوپ اتقان.
كوپ قۇلدار جاتىر مۇندا، قارعىس ايتىپ،
قولىنان حان بەركەنىڭ قازا تاپقان».
بۇنى كورگەن جولاۋشىلار وسى عاجايىپ مولالاردىڭ قاسىنان قۇران وقىپ وتە بەردى. بەركە حانعا ايتپادى. وسىلاي ۇرپاقتان-ۇرپاققا سالدىرعان التىن مەشىتى ارقىلى ەمەس، جازىقسىز قىرعىزعان قۇلدارىنىڭ قارعىسى بولىپ التىن وردا حانى بەركەنىڭ اتى قالدى.
بەركە حان ەندى قالا سىرتىنداعى قامىستى كولگە كەلىپ قوساعىنان ايىرىلعان اققۋدىڭ زارلى ءانىن تىڭداپ كۇندە ۇزاق وتىراتىن بولدى. ەگەر بەركە وزىنە ۇقساس قانقۇمار قاسقىر، بۇركىت ءتارىزدى جىرتقىشتاردىڭ ۇلىعانىن، نە شاڭقىلداپ كەك شاقىرعانىن تىڭداۋعا قۇمار بولسا ءبىر ءسارى، ال قايعىدان قاپا بولعان ءالسىن قۇستىڭ انىنە وسىنشاما بار ىقىلاسىن سالىپ تىڭداپ، ودان قالاي ءلاززات الاتىنىنا جۇرت تاعى تاڭ قالدى. جوق، حالىق بەركەنىڭ قانداي ادام ەكەنىن بىلمەيتىن، ول ومىردەن، وزگەگە دەگەن ءولىمدى جاقسى كورەتىن، ال شاتتىقتان، وزگەپ دەگەن قايعىنى ۇناتاتىن. ال اناۋ قوساعىنان ايىرىلعان اققۋدىڭ زارلى سىن سۋى بەركەنى قايعىرۋدىڭ ورنىنا قۋانتاتىن، كوڭىلىن كوتەرەتىن. ويتكەنى، بۇل باتۋدان دا اسقان قانكوي ادام ەدى. تەك باتۋداي اسكەري دارىنى جوق. ەگەر ونداي دارىنى بولسا، اشۋلانعان شاعىندا ون مىڭ سان قۇلدى ەمەس، بۇكىل الەمدى قان جوسا ەتەر ەدى.
نوعاي مەن ۇلكەتاي اسكەرلەرى ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن بىر-ەكى اپتاداي وتكەن كەزدە، بەركە ادەتتەگىسىندەي كەشكە تامان كول باسىندا وتىرعان. سول ساتتە قاسىنا ۇزىن سارى نوكەرى كەلدى.
— حان يەم،— دەدى نوكەر ءسال باسىن ءيىپ.— ماۋارانناحردان قول جىبەرگەنىڭىزدى ەستىپ، قۇبىلاي حاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا التىن ورداعا جاتاتىن بۇحارداعى زەرگەر ۇستا، ءۇي قالاۋشىلارىن قاتىن-قالاش، بالا-شاعاسىمەن قالانىڭ سىرتىنا الىپ شىعىپ، مونعول اسكەرلەرى قىرىپ تاستاپتى.
قۋانعاننان بەركەنىڭ ءتۇرى وزگەرىپ كەتتى. ونىڭ كوز الدىنا ءوزى بۇحارعا بارعان كۇنى وسى زەرگەر، ۇستا، ءۇي سالۋشىلاردىڭ قولدارىنا وت جانعان تاياق ۇستاعان ايبارلى تۇرلەرى ەلەستەي قالدى. سول جولى - اق بۇلاردى ءوزى ءدال وسىلاي قىرعى زىپ تاستايتىن ەدى عوي، اتتەڭ قورىققانىنان دىم ىستەي الماي بارماعىن شايپاپ قايتقان.
حاننىڭ نەگە قۋانعانىنا تاڭ قالعان ۇزىن سارى نوكەرى:
— قۇبىلاي حاننىڭ ءىنىسى قۇلاعۋدى جاقتاعان ءتۇرى كورىنەدى. الگى زەرگەر، ۇستا ءۇي، سالۋشىلاردىڭ ەڭبەگىنەن تۇسەتىن قاراجات التىن وردا قازىناسىنا تۇسپەسىن دەگەن سياقتى،— دەدى حانعا بولعان وقيعانىڭ قانداي ماڭىزى بارىن بىلدىرگىسى كەلىپ.
— ءيا، ول سولاي،— دەدى بەركە، سونداعى ىزالاندىرعان قالىڭ توپتان ءوشىن ءوزى الا الماعانمەن، شىڭعىستىڭ باسقا نەمەرەلەرى الىپ بەرگەنىنە ريزا بولىپ،— قۇبىلاي دۇرىس ىستەگەن. ءبارىبىر ونداعى زەرگەر، ۇستالار العۇيدىڭ قاراماعىنا كەتەتىن ەدى.
نوكەر تاڭ قالىپ تۇرىپ قالدى. «حان دەگەننىڭ ءبارى وسىلاي،— دەدى ول ىشىنەن،— جازىعى جوق جانداردى ءوزىنىڭ قاسى قىرادى. ال وعان بۇل قۋانادى... نەگە؟»
بەركە ۇزىن سارى نوكەرىنىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
— سالىمگەرەي ءجۇزباسى كەلدى مە؟
— جوق.
— حابار-وشار بار ما؟
— جوق.
— قايدا كەتتى ەكەن ول؟
حاننىڭ ناقاقسىز جاندار ءولىپ جاتقاندا قۋانىپ قالعانىنا ىشتەي ىزا بولىپ تۇرعان ۇزىن سارى ءوزىن-وزى ازەر باستى.
— بىلمەدىك.
— بىلمەۋدەن بوتەن قولىڭنان ەش نارسە كەلە مە؟ — دەدى كەنەت اشۋلانا قالعان بەركە.
— ءيا، كەلمەيدى.
— وندا جوعال، كورىنبە كوزىمە.
بەركە قايتادان وتىرىپ جالعىز قالعان اققۋ قۇسىنىڭ قايعىلى انىنە قۇلاعىن توستى.
ال سالىمگەرەي التىن وردادان قاشىپ كەتىپ ەدى. بەركەنىڭ جۇمساۋى بويىنشا شەلكەنەنى ولتىرتپەي الىپ شىققان. قاراقورىم حانى تۇگىل، انەۋكۇنگى بەركەنىڭ سوزىنەن، ەگەر شەلكەنە ورۇسۋتتاردىڭ قولىنان ولەتىن بولسا، ءىستىڭ اياعى ناسىرعا شاۋىپ كەتۋىنە شەك كەلتىرمەگەن. سوندىقتان مونعولدىڭ ايگىلى باسقاعىن ولارعا ولتىرتپەۋدى دۇرىس كورگەن. شەلكەنە ۇزىن بويلى، قالىڭ قاباقتى قارا سۇر كىسى ەدى. بۇ دا ەشكىمدى اياۋدى بىلمەيتىن، قاراماعىنداعى ەلدىڭ قاققاندا قانىن، سىققاندا ءسولىن الاتىن قاتال باسقاق. ءبىر كەزدەردە جاس بالا، كارى انا دەمەي، ورۇسۋتتىڭ تالاي ادامىن قىتايعا، مىسىرعا قۇلدىققا ساتقان. وسىنداي حالىقتى قان جىلاتقان، جۇرتتىڭ قارعىسىنا قالعان ادامدى تاعى بوساتىپ جىبەرۋگە بولا ما دەپ ويلاعان ول. ارينە، بولمايدى دەپ شەشكەن سالىمگەرەي.
شەلكەنەنى الىپ كەلە جاتقان جاساعى ءبىر وزەن جاعاسىنا جەتكەن كەزدە، باسقاقتى ورۇسۋت جەرىنەن الىپ شىققانىن، بىر-ەكى كۇندە التىن ورداعا جەتەتىندەرىن ايتىپ، ءبىر جاۋىنگەرىن قوس اتپەن بەركەگە شاپتىرعان. ال سول كۇنى تۇندە شەلكەنەنى حالىققا ىستەگەن قياناتىڭ ءۇشىن دەپ شاۋىپ ءولتىرىپ، وزىنە سىرالعى از عانا سەرىكتەرىمەن ازەربايجان جەرىنە قاراي قاشقان. قاشپاسقا دا بوتەن مۇمكىندىگى قالعان جوق ەدى. جاقىندا سامارقاند جاعىندا تامدام دەگەن دىنگە، حاندارعا قارسى ۇلكەن ۇلەم پايدا بولىپتى، بۇقارا جۇرتتى كۇشتىلەرگە قارسى قويا باستاپتى دەگەن حابار شىققان. سالىمگەرەي بۇنى بەركە ەستىدى مە، ەستىمەدى مە، بىلمەيتىن. ەستىگەن بولسا... ونىڭ ۇستىنە حان قۇلدار كوتەرىلىسىنە دەم بەرگەن قارا كيىمدىنى دە ىزدەتە باستاعان. قۇلدار كوتەرىلىسى ەسىنە تۇسسە كۇيىپ-جانىپ، كەتەدى. بەركەنى حان تاعىندا وتىرعان جەرىندە اي بالتامەن شاۋىپ ولتىرمەكشى دە بولعان. ءوزىن-وزى ازەر ۇستاپ قالعان. وندا دا كولومون مەن قۇندىزعا ارتتارىڭنان بارامىن دەگەن ۋادەسىن بەرگەن سوڭ... بۇلارى از بولعانداي، سوڭعى حان ماجىلىسىندە دە سىر بەرىپ قالدى. ىزادان، اشۋدان ابدەن كەكتەنگەن ەكەن. ءبىر كۇنى بولماسا، ءبىر كۇنى بۇدان دا ارتىق بىردەمە دەپ قالۋى مۇمكىن عوي. وسىنىڭ ءبارى سالىمگەرەيدى قاشۋعا ءماجبۇر ەتتى.
راسىندا دا بەركە بۇدان كەنەت سەزىكتەنە قالعان. تامدامنىڭ ءتىرى ەكەنىن بۇ دا ەستىگەن. قۇلدار كوتەرىلىسىنە دەم بەرگەن قارا كيىمدى ادامدى، دەنە ءبىتىسى ءجۇزباسى سالىمگەرەيگە ۇقسايدى دەگەن سول قىرعىننان شالا جانسار بوپ امان قالعان ءبىر اتتى جاۋىنگەر. ەندى وسىنىڭ بارىنە كوزى جەتۋ ءۇشىن بەركە، شەلكەنەنى ەمەس، سالىمگەرەيدىڭ ءوزىن اسىعا كۇتكەن. ونىڭ ءبىر جىگىتى ۇرىن كەلىپ، «ورۇسۋت جەرىنەن امان وتتىك، شەلكەنەنى اكەلە جاتىر» دەگەننىڭ وزىنە ءبىر اپتاداي بولىپ قالدى. ال سالىمگەرەيلەر بولسا جوق. حاننىڭ ءوزى دە ەندى ءجۇزباسىنان شىن كۇدىكتەنە باستاعان.
بۇل شاقتا التىن وردانىڭ شىعىس جاعى لاۋلاعان ءورت ءتارىزدى ەدى. قۇبىلايدان جەڭىلگەن ارىق بۇعى «وزگەگە كۇشىم جەتپەسە دە، ساعان كۇشىم جەتەر - اۋ!» — دەپ ەندى وزىنە وپاسىزدىق ىستەگەن العۇيعا مونعولدىڭ ءالى دە بولسا ۇرىسقا جارار ەكى قوسىنىن جىبەردى. ءبىرىن قارا بۇقا نويان، ەكىنشىسىن موڭكەنىڭ ەر جۇرەك بالاسى اسۋتاي باسقارادى. قارا بۇقا مەن العۇي سۇم كولدىڭ جاعاسىندا كەزدەستى. العۇي قارا بۇقا اسكەرىن وڭدىرماي جەڭدى. نوياننىڭ ءوزى وسى ۇرىستا دۇنيە سالدى. العۇي ىلە بويىنا جەتىپ قاننەن-قاپەرسىز جاتقانىندا، تالقى اسۋى ارقىلى جەدەل ءجۇرىپ اسۋتاي قوسىنى العۇيدىڭ قولىن شاپتى. ۇرىسقا جوندەپ دايىندالا الماي قالعان العۇي، اسۋتايدان مىقتاپ جەڭىلىپ، ۇرىستان امان قالعان بولماشى اسكەرىمەن شىعىس تۇركىستانعا ويىسۋعا ءماجبۇر بولدى. اسۋتاي المالىقتى الدى. ار جاعىنان كوشىپ كەلگەن ارىق بۇعى بار اسكەرىمەن ىلە بويىن قىستاپ قالدى. ەگەر ارىق بۇعى تىم قىزبا قاندى، قاتال قولباسشى بولماعاندا، مۇمكىن بۇنىڭ ءىسى وسى تۇستان باستاپ جوندەلىپ تە كەتەر ەدى، ءبىراق جەرىنەن، ەلىنەن ايرىلعان قاراقورىمنىڭ ۇلى تاعىنىڭ يەسى، كوپ جاعدايدا ءوزىن ۇستاي المادى. سىنىقتان سىلتاۋ تاۋىپ، كوپتەگەن اسكەر باسشىلارىنىڭ باسىن الدى، ال كەيبىر سەزىكتەنگەندەرىن قۇردان-قۇر، جازىقتارى بولماسا دا ورنىنان ءتۇسىردى. ارىق بۇعىنىڭ بۇل قاتالدىعىنا شىداي الماعان ەل باستاپ كەلگەن امىرلەردىڭ كوبى قىس كەلە قاراقورىم حانىن تاستاپ كەتتى. ارىق بۇعىنىڭ جاۋىنگەرلەرى دە جەرگىلىكتى جەردىڭ حالقىن ايامادى. مالىن، ازىق-تۇلىگىن تارتىپ الدى. سودان ىلە بويىندا ديقاندارىنىڭ بار ەگىسىن جيناپ العان ارىق بۇعى نوياندارى، جاۋىنگەرلەرى اتتارىنىڭ الدارىنا قىپ-قىزىل بيداي توگىپ، ولاردى قىس بويى اسىرادى. ال جاز شىعا، جەمگە ۇيرەنىپ قالعان جىلقى تەبىن شوپتەن ءىشى ءوتىپ، قىرىلا باستاعان. وسىنداي قيىن جاعدايعا قالعان ارىق بۇعى جانىنا اسۋتاي مەن ءوزىن ءالى دە تاستاپ كەتپەگەن ءامىر، نوياندارىن ەرتىپ شاندۋداعى اعاسى قۇبىلاي حاننىڭ قولىنا بەرىلدى. جەڭگەن جاق ادەتتەگىدەي جەڭىلگەن جاقتى سوتتادى. قۇبىلاي، ءىنىسى ارىق بۇعى مەن كەشەگى ۇلى حان موڭكەنىڭ بالاسى جاس اسۋتايدان وزگەنىڭ ءبارىنىڭ باسىن الدى.
العۇي قايتادان كۇشەيدى. كەشەگى ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى بولعان جەڭگەسى، قارا قۇلاعۋدىڭ ايەلى ەرگەنەنى ەندى ءوزى الدى. مۇسابەكتى قايتادان بۇقار مەن سامارقاندقا ءومىر ەتىپ بەكىتىپ، قيالىق ماۋارانناحر، حوراساننىڭ تەڭ جارتىسىن وزىنە قاراتىپ، جاعاتايدىڭ، قۇلاپ قالعان تۋىن قايتا كوتەردى.
بەركە دارەتىن الىپ، تاڭەرتەڭگى نامازىن وقىپ، ەندى شايعا وتىرا بەرەمىن دەگەندە، ۇلكەتاي قوسىنىنان شابارمان كەلدى. سۇم كول جاعاسىندا كەزدەسىپ، ەكى اسكەر ءۇش كۇن ۇرىسقانىن، اقىرىندا التىن وردا قوسىنى جەڭىلىپ، ۇلكەتايدىڭ ولگەنىن، جاۋىن جەڭگەن العۇيدىڭ ءوزى باستاپ وتىراردى وڭدىرماي شاپقانىن ەستىدى. «باسە،— دەدى ىشىنەن بەركە،— كيەلى اققۋىمنىڭ ءبىرى تەككە ولمەگەن ەكەن. وسىلاي تىنارىن سەزىپ ەدىم، بۇل جولى اسكەرىمدى ءوزىم باسقارىپ بارماعانىم قانداي ابىروي بولدى».
شابارمان بۇدان دا سۋىق حابار اكەلگەن: قۇبىلاي جاعىنداعى العۇي بۇكىل لاباس بويىن، شىعىس تۇركىستاندى، ماۋارانناحر، حورەزمنىڭ تەڭ جارتىسى مەن سولتۇستىك. اۋعانستاندى الىپ، جانە ارىق بۇعى مەن اسۋتاي وزدەرى كەلىپ بەرىلگەننەن كەيىن، التىن وردا مەن قۇلاعۋ حاندىعىنان بوتەن جەرىنىڭ ءبارى ەندى قۇبىلايعا باعىندى دەدى. بۇل ەندى ۇلى حان قۇبىلاي دەگەن ءسوز ەدى.
بەركە قاتتى ويعا قالدى. «شىڭعىس حاننىڭ ۇلى يەلىگى ەندى ۇشكە ءبولىندى. ونىڭ ءبىر بولىگى — التىن وردا. شىعىسىندا — قۇبىلاي. كۇنگەيىندە — قۇلاعۋ. راس، التىن وردادان بوتەن بۇلاردىڭ وزدەرىنىڭ دە قاستارى بار. ءبىراق بۇل قاستارى ەكى مەملەكەتتىڭ ەكەۋىنىڭ دە ار جاعىندا عوي. ال بەر جاعىندا؟ تەك التىن وردا. وندا دا باتۋ كەزىندەگىدەي ەمەس، التىن وردا كۇنگەيىندەگى تەرىسكەي ازەربايجاننان، شىعىسىنداعى: ماۋارانناحر، حوراسان مەن حورەزمنىڭ تەڭ جارتىسىنان ايرىلعان. قالعانى دا ءبىر مەملەكەتكە جەتەر جەر. دەگەنمەن، جەپ قالعان اۋىز، الىپ قالعان قول بۇنى مىسە تۇتقىسى كەلمەدى. جانە قۇبىلاي بۇگىن، ەرتەڭ ءوزىن قىتايدىڭ حانى ەمەس، يمپەراتورى دەپ اتاماقشى دەگەن سىبىس بار. بۇل راس بولسا، جۇڭگو يمپەراتورى، قاراقورىم ۇلى حانى قۇبىلاي «شىڭعىس حاننىڭ ورنىنا مەن كەلدىم، ۇلى اتامنىڭ كەزىندەگىدەي «مونعول اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرگە دەيىن» مەنىڭ قاراماعىمدا بولۋى كەرەك» دەمەسىنە كىم كەپىل؟ ال قۇلاعۋ بولسا، و دا ءبىر اشقاراق قورقاۋ قاسقىر. گرۋزين پاتشالارى كىشى داۆيد پەن ۇلكەن داۆيدتىڭ كوتەرىلىستەرىن قان - قاقساتا باستى. ەندى مىسىر، بەيبارىس باستاعان مامليۋكتەردى جەڭىپ السا، بۇكىل الەمدى ءۇش كوكجال ەمەس، ەكى كوكجال باسقارۋى كەرەك دەپ، قۇلاعۋ اعاسى قۇبىلايمەن ءبىرجولاتا قۇشاقتاسىپ كەتسە، مەن قالاي توتەپ بەرەمىن؟»
بەركە بۇرىن، ءالقيسسا، ءراشيدديننىڭ «دجامي ات-تاۆريحىندا» ايتقانداي، ءوزىنىڭ ۋاقتىعىنان، جامان مىنەز-قۇلقىنان اسا الماي كەلگەن. حان بولسا دا وسى جولمەن بولعان. التىن وردانى باسقارسا دا وسى جولدان شىعا الماعان. تەك تاستاي ەتىپ باتۋ تىزگىنىن تارتقان. التىن وردا ءوزىنىڭ مىقتىلىعىنان، بۇرىننان قويىلعان ءتارتىپ، ءداستۇر، بىرلەستىگىمەن سىر بەرمەي كەلە جاتقان. ءبىر قوسىننىڭ العۇيدان جەڭىلگەنىنەن ارينە، التىن وردا قۇلاپ قالمايدى. نوعاي لاشكارقاش-ي بۇزرۇق جەڭىلسە دە التىن وردا قۇرىمايدى. التىن وردا وگىزدىڭ تالىسىنداي، ءبارىبىر ۇلكەن، بىرەن-ساران جەرىنەن بىرەۋلەردىڭ ۇلتاندىق - سۇلتاندىق كەسىپ العانىنان تاۋسىلمايدى. ءبىراق، ار جاعىندا نە بولماق؟ ونىڭ ۇستىنە ءالى باستارى بىرىگە الماي جۇرگەن ورۇسۋت كنيازدارى دا وسىلاي جاتا بەرە مە؟ انەۋگى شەلكەنەگە سالىق تولەگىلەرى كەلمەي باس كوتەرۋلەرى سول جاتا بەرگىلەرى كەلمەگەندەرىنىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟
حان بولۋدىڭ قانداي قيىندىققا تۇسەتىنىن بەركە جاڭا ءبىلدى. ءبىرىنشى رەت بولاشاق ۇرپاقتىڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىكتىڭ نە ەكەنىن ۇقتى. ەگەر الەمگە ايگىلى التىن وردانى قۇلاتپاعاننىڭ وزىندە، ءقادىرىن تومەندەتىپ جىبەرسە، جۇرت نە دەيدى؟ كەلەشەك ۇرپاق، ايگىلى اتاسىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى نە ايتادى؟ شوقپاردى كوتەرە الماعان باسىن ۇرادى، حان بولىپ ورداسىن قورعاي المايدى ەكەن، نەسىنە تاققا جارماستى دەمەي مە؟ ارينە، سويدەيدى. ول از بولعانداي، بۇعان قارعىس ايتۋلارى دا عاجاپ ەمەس! ولەرىن بىلمەگەن الەك دەپ كۇلەر قاستارى! قاپ بەكەر بەركەنى اق ورداعا حان ەتتىك دەر دوس - جاقىندارى!
قاس - دۇشپاننىڭ، بولاشاق ۇرپاقتارىنىڭ وسىلاي ايتىلاتىن اۋىر سوزدەرى بەركەنىڭ ەكى يىعىنان باسىپ كەتكەن، حان قوزعالماي ۇزاق وتىردى. وسىلاي وتىرا بەرسە، جەرگە كىرىپ كەتەتىندەي كورىندى وعان. كەنەت ول ورنىنان تۇرەگەلدى دە كولگە قاراي بەتتەدى. جوق، بۇل جولى دا ول، شىن دوسى جوق، شىن قاسى كوپ التىن وردانىڭ حانى، كوكتە قۇداي جالعىز بولسا، جەردە مەن جالعىزبىن دەپ، جۇبايىنان ايرىلىپ ايدىن كولدە جالعىز قالعان اققۋمەن سىرلاسۋعا، شەر تارقاتۋعا بارعان جوق، سۋ جاعاسىندا جالعىز وتىرىپ شەشىم الۋعا كەلدى.
اياعىن شيراق باسىپ بەركە كول جاعاسىنا دا جەتتى. كەنەت ءجۇزى جىلىپ كەتتى. كولدە بۇگىن اققۋ جالعىز ەمەس، ۇشەۋ ەكەن. انالارىنىڭ جالعىز قالعانىن كورىپ، ءسىرا، بۇرىن، ءبىر كەزدە قاناتتانىپ كەتكەن بالاپاندارى قايتىپ ورالعان ءتارىزدى. «قۇس ەكەش قۇس تا، اتا-اناسىن، قاناتتاس باۋىرلارىن ۇمىتپايدى. شىڭعىس ۇرپاعى قالاي مەنى ۇمىتادى، قالاي جالعىز تاستايدى؟ جوق، جالعىز تاستاماۋى كەرەك». شەشىم وزىنەن-وزى تۋدى.
«تولەنىڭ بالاسى ەكەۋ بولسا، مەن دە جالعىز بولماۋىم كەرەك،— دەدى ول،— ولارعا قارسى تۇرار مەن دە سەرىكتەر تابۋىم قاجەت».
ەڭ الدىمەن ونىڭ ەسىنە ۇگەدەيدىڭ نەمەرەسى، قاشيدىڭ بالاسى قايدۋ ءتۇستى.
قايدۋ جوشى ۇرپاعىنا جاتپاعانمەن، ون سەگىز جاسىنان باتۋمەن بىرگە شىعىس جاعروپادا اتتانىستا بولعان. اتاعى ەرتە شىققان، ەر جۇرەك اقىلدى كىسى. التىن ورداعا تىلەكتەس. دوڭىز جىلعى وقيعادا باتۋ مەن بەركە ۇگەدەي ۇرپاعى بولسا دا، قايدۋعا ارا ءتۇسىپ، اجالدان الىپ قالعان. ءقازىر جاعاتاي ۇلىسىمەن شەكتەس، جۇڭگو مەن ءۇيعىرستاننىڭ ورتاسىنداعى تاۋلى جەردەگى ۇلىسىندا تۇرادى. جانە وسى جەر ارقىلى جاعاتاي ۇرپاعىمەن الاۋسىز. كەيدە سويىلداسىپ تا الادى. اسكەرىنىڭ كوبى، شەشەسى سەبكەنانىڭ توركىنى — بەكرين رۋلارىنىڭ جىگىتتەرى ءتارىزدى، تاۋ ەلدەرىنىڭ بالالارى. وزگەسى قىپشاق رۋلارى. ەگەر العۇي بۇدان ءارى كۇشەيەتىن بولسا، ءسوز جوق، قايدۋ ۇلىس بيلەپ وتىرا المايدى. سوندىقتان قايدۋدىڭ بەركەگە سەرىك بولۋى ءسوزسىز.
بەركە قايدۋعا توقتادى. تەزىرەك كىسى سالماق بولدى. بەركە ءدىنشىل ادام. مىنا كولدە ءجۇزىپ جۇرگەن ءۇش اققۋ بۇنىڭ دا ءۇش مىقتى بوپ وداقتاسۋىنا كورىنبەي مە؟ ارينە، سولاي. سوندا تولە ۇلىنا قارسى شىعار ءۇشىنشىسى كىم بولماق؟.. ءۇشىنشىسى التىن وردا تاعىنا وتىرىپ، ءىسلام ءدىنىنىڭ تۋى بولسام دەپ ارمان ەتكەن كۇنىنەن باستاپ ەسىندە جۇرگەن جۇرت ەدى. ءقازىر وسى ويىن ورىنداۋعا مەزگىل ءدال كەلگەن ءتارىزدى. ول قۇلاعۋمەن سوعىسىپ جاتقان مىسىردىڭ مامليۋكتەرى. بۇل جۇرتتىڭ قازىرگى ايبارلى باسشىسى بەيبارىس. بۇل مىسىرعا وسى جەردىڭ مونعولدارى قۇلدىققا ساتقان قىپشاعى. قاراماعىنداعى جۇرتتىڭ ءبارى مۇسىلمان. التىن وردا دا مۇسىلمان حاندىعى. بەيبارىس پەن قاندى دا، ءدىنى دە ءبىر. ەكەۋى قوسىلىپ قۇلاعۋعا قارسى شىقسا، بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ ەكى مىقتى ەكى جاعىنان، بەيبارىس باسىنان، بەركە اياعىنان الىپ قىسسا، مونعول اجالىمەن قانسىراپ ولمەي مە؟ وسى ويىن ورىنداۋعا ءتىپتى كىرىسىپ تە كەتكەن جوق پا؟ نوعاي قوسىندارىنىڭ ازەربايجانعا اتتانۋى سونىڭ باسى ەمەس پە؟ ارينە، باسى. تەك ەندى بەيبارىسپەن ءبىر سوزگە كەلۋ عانا قالدى. وعان دا ەلشىلەر جىبەرۋ كەرەك.
بەركە باعاناعىداي ەمەس، كوڭىلدەنەيىن دەدى. ول تاعى دا كولدەگى قۇستارعا قارادى. ءۇش اققۋ قاتارلاسا ءجۇزىپ سىڭسىپ ون سالىپ كەلەدى. ورتاداعى داۋسى تانىس، ءوز قۇسىنىڭ ۇنىندە ءبىر جاڭا كۇي بار سەكىلدى ەستىلدى وعان.
بەركەگە بۇل دا جاقسى ىرىم سەكىلدى كورىندى.
بەركە حانعا بۇگىنگى كۇننىڭ قايعىسى مەن قۋانىشى ارالاس كەلدى. ۇلكەتايدىڭ جەڭىلىپ، وتىراردىڭ شابىلعانىن ەستىپ رەنجىسە، ءوزى حان سارايىنا كەلگەندە بۇنى كۇتىپ وتىرعان قايدۋدىڭ ەلشىلەرىن كوردى. ەلشىلەردى ون سەگىز جاسار قۇتلۇن-شاعا، مونعولدار انگريام دەپ اتاعان قايدۋدىڭ باتىر قىزى ءوزى باستاپ كەلىپتى. بۇل قىز ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراپ قالعاننان بەرى اكەسىمەن بىرگە بىرنەشە ۇرىسقا قاتىسقان. جانە ۇنەمى ەرلىك كورسەتىپ، جاس بولسا دا اڭىزعا اينالا باستاعان قىز ەدى. تۇر-كەلبەتى دە انگريام دەپ مونعولدار اتاعانداي، شىنىندا دا ايداي اپپاق، اجەسى بەكرين قىزى بولعاندىقتان با، قىلىعى مەن ەرلىگى بىردەي بىتكەن، تال بويىندا ءمىن جوق سۇلۋ قىز. ءالى كۇيەۋگە شىقپاعان. بۇنىڭ كۇيەۋگە شىقپاعانىن جۇرت اكەسى قايدۋ انگريامدى تەك قىزىم دەپ قانا سۇيمەيدى دەپ وسەك تە ەتەتىن. جورىقتاردا ىلعي اكەسىمەن بىرگە جۇرگەندىكتەن كوپ جۇرت بۇل سوزگە ناناتىن دا.
بەركە قۇتلۇن-شاعانى ءبىرىنشى كورۋى ەدى. كوپ جەگەن استاي ءتورت قاتىننان ابدەن جەرىگەن، جانە قۇندىزدىڭ قايعىسى مازالاپ بەركەنىڭ ابدەن جۇدەپ جۇرگەن كوڭىلى، تۇلكى كورگەن بۇركىتتەي تاعى ەلەڭ ەتە قالدى. قوناقتارعا ارناپ تۋ بيە سويىلدى. شارا-شارا قىمىز بەن التىن كەسەلەرگە قۇيىلعان ارراننىڭ ءتاتتى شارابى اكەلىندى. قارت جىراۋ سۇلەڭگۇت ءباز-باياعى كارى قوبىزىن سارناتىپ باتىر قىزدى ارداقتاپ جىر تولعادى.
«اي دەسە — اۋزى،
كۇن دەسە — كوزى
سۇلۋ قىزىم سەنبىسىڭ؟
مارجان دەسە ءتىسى،
مارجانداي بەرىك ءىسى
باتىر قىزىم سەنبىسىڭ؟»
قۇتلۇن-شاعا حانعا اكەسىنىڭ العۇيمەن سوعىسۋعا بەركەدەن قارۋ-جاراق پەن اسكەر سۇراعان ءوتىنىشىن ايتتى. قىزدان كوزىن الماي، قۇمارتا تىڭداپ وتىرعان بەركە حان قۇتلۇن-شاعانىڭ بار تىلەگىن ورىندايتىن بوپ، ءوز تىلەگىن ءبىلدىردى. سول ءتۇنى بەركە اگريامنىڭ تەك بەتى عانا اپپاق ەمەس، تال شىبىقتاي بۇرالعان دەنەسىنىڭ دە سۇتتەي اپپاق ەكەنىن كوردى.
بەركە ەرتەڭىنە قايدۋعا ارناپ بال اشتىردى. بالشى قايدۋدىڭ جولى بولاتىنىن ايتتى.
جەتى كۇننەن كەيىن جاعاتاي ۇلىسىمەن شەكارالاس وتىرعان التىن وردا ەلىنەن جەتى مىڭ اسكەر جيناۋعا رۇقسات قاعاز الىپ، تولىپ جاتقان تارتۋ-تارالعىسىن ءبىر كوش قىپ قۇتلۇن-شاعا دا ەلىنە قايتتى.
بۇلاردىڭ ءجۇرىپ كەتكەنىنە ءبىر جۇما وتپەي سوناۋ مىسىردان بەركە حانعا ارنالعان ەلشىلەر كەلدى... بۇلاردىڭ ىشىندە بەركەنىڭ كوزى تۇسەردەي بىردە-بىر قىز، نە كەلىنشەك جوق ەدى. كىلەڭ اق سالدەلى، كوك شاپاندى، نە كوك سالدەلى، اق شاپاندى، ساقال، مۇرتتارى ۇيىسىپ ءوسىپ كەتكەن ماڭعىستاۋدىڭ تىقىر ءجۇندى نارلارىنداي سەرەيگەن قوجا، مولدا ارابتار. بۇلار حانعا قىز اكەلمەگەندە، بەركەگە قىزعا بەرگىسىز سىيلىق اكەلدى. سامارقاندتاعى كوپىرلەردى قىرعانىن ەستىگەن حاليفتىڭ ءوزى شىڭعىستاعى مەنىڭ نايىبىم دەپ التىن وردا حانىنا قىمبات وزگە تارتۋ-تارالعىسىمەن ءوزىنىڭ يىعىنان الىپ، بىرگە كۇمىس زەرلى اق شاپانى مەن مۇحامەد پايعامباردىڭ وزىنەن قالعان جيىرما قۇراننىڭ بىرەۋىن جىبەرىپتى. شاپان، ارينە، حاليفتىڭ ءوز يىعىنان الىندى دەمەسە، جۇرت قىزىعار ەشتەڭەسى جوق ەدى. قۇران دا جەتىسىپ جاتپاعان-دى. مۇحامەد پايعامباردىڭ مۇريتتەرى كوپ وقىعان ەكەن دەپ ايتسىن دەپ، ونسىز دا توزىعى جەتىپ قالعان مۇقاباسىن، يت تالاعانداي ەتىپ جۇلمالاپ تاستاعان. ءبىراق مۇسىلمان قاۋىمىنا داقپىرتى قانداي! بەركەنىڭ مۇسىلمان ءدىنىنىڭ شىعىستاعى جاقتاۋشىسى ەكەنىن ءحاليفتىڭ ءوزى مويىنداپتى! يىعىنان الىپ، جىبەك تورقا شاپانىن بەرىپتى! بۇرىندى-سوڭدى بۇل بولماعان وقيعا!
مىسىردان كەلگەن ەلشىلەردەن بەركە حان ەندى بەيبارىستىڭ قۇلاعۋمەن سوعىسۋىن عانا تىلەمەدى. بەيبارىستى مۇسىلماندار قاۋىمى بوپ كاپىرلەرگە قارسى ازاتتىق اتتانىسقا شاقىردى.
ارينە، بەركە حان تەك سىرتقى جاۋىمەن كۇرەسۋدى عانا ويلاپ قويعان جوق. ول ىشكى جاۋدى دا ەسىنەن شىعارمادى. كىمدە-كىم كولومون، قۇندىز، سالىمگەرەيدى ۇستاپ، نە وزدەرىن، نە باستارىن اكەپ بەرسە، ءار باسى ءۇشىن ءبىر مىڭ تەڭگە، ال ولارعا ەرىپ كەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ ءار قايسىسىنىڭ باسى ءۇشىن ءجۇز تەڭگە سىيلىق بەرىلەدى دەپ بار الەمگە لاقاپ تاراتتى. ءبىراق بۇل حابارعا ەشكىم قۇلاق قويعان جوق، ەشكىم ەشكىمنىڭ باسىن حان الدىنا اكەلگەن جوق.
التىن وردا قياناتىنان قاشقان سالىمگەرەي سەرىكتەرمەن تان وزەنىنەن ءوتىپ، ازەربايجان جەرىنىڭ شەتىندەگى قالىڭ توعايدا كۇتىپ جاتقان كولوموندارعا كەلىپ قوسىلدى. ارمەن قاراي وزدەرى ءتارىزدى ورمان، توعايدا، تاۋ اراسىندا قاشىپ جۇرگەن ازەربايجان جىگىتتەرى ارقىلى ارمەنيا جەرىنە جەتتى.
ال بۇل كەزدە العۇي ابدەن كۇشەيىپ العان ەدى. كۇشەيگەننىڭ بەلگىسى سول ەمەس نە، ول قاراماعىنداعى اسكەرىنە سامارقاند، بۇحارداعى بۇكىل مۇسىلمانداردى، بالا-شاعالارىمەن قوسا قالانىڭ سىرتىنا ايداپ شىعىپ، تەگىس قىرىپ تاستاڭدار دەگەن بۇيرىق بەرگەن. جەڭىسكە ابدەن ماستانعان العۇيدىڭ قانقويلىعى اتاسى شىڭعىس حاننان دا اسىپ كەتكەن. ادامدى اياۋدى بىلمەگەن شىڭعىس حان مەن باتۋ دا مۇنداي قانقۇمارلىققا بارماعان. ءبىراق قالالارىن قورعاپ، وزدەرىنە ايانباي قارسىلىق ەتكەن جۇرتتى — وندا دا سۇلۋ قىز، جاس بالالارىن الىپ قالىپ بوتەن ەلدەرگە قۇلدىققا ساتتىرعان. نە مونعول نوياندارىنا، حان تۇقىمىنا باسىبايلى ق ۇلى ەتىپ ۇلەستىرگەن. ال بۇل قالالاردىڭ مۇسىلماندارىنىڭ بار جازىعى، كەشە العۇيدىڭ قاس جاۋى بەركەگە باعىنعاندارى جانە العۇيدىڭ قاتىن قىلىپ العان ەرگەنەنىڭ ءوزى جاعاتاي ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى بولىپ تۇرعان شاعىندا مۇسىلماندارعا جانى اشىپ، كەيدە ولاردى قورعاعاندىعى. وسى ەرگەنە قاتىن جاقىندا دۇنيە سالعان. بۇنىڭ ءولىمىن دە العۇي مۇسىلمانداردان كورگەن. العۇيدىڭ مۇسىلمانداردى تەگىس قىرامىن دەگەندەگى بار سەبەبى وسى. ءبىراق بۇل قىرعىن بولعان جوق. بۇقار، سامارقاند مۇسىلماندارىنان العۇي اسكەرلەرىنە كوپ قاراجات الىپ بەرگەن نايىب مۇسابەك قانشەلەك حاندى پايداسى ءتيىپ تۇرعان جۇرتتى بوسقا قىرماۋعا ازەر كوندىرگەن.
ءبىراق وركوكىرەك، تاكاپپار العۇي بار جۇرتتى جەڭىپ الدىم دەپ تىم ەرتە ماقتانعان ەكەن. قانداي كۇشتى جەل بولماسىن، قارسىسىنان داۋىل تۇرسا، بەتىن وزگەرتەدى. ال ول داۋىل، جوشى ۇرپاقتارىنىڭ جاردەمىمەن العا تارباعاتاي تاۋىنداعى ۇلىسىندا تىنىش جاتقان قايدۋ ەدى.
قايدۋ باتۋدىڭ سوعىس ءتاسىلىن بىلەتىن دارىندى قولباسشى بولاتىن. جانە موڭكە، ارىق بۇعى كەزدەرىندە قاراقورىمداعى ۇلى ورداسىندا قىزمەت ەتىپ، ءىستى قالاي جۇرگىزۋ كەرەك ەكەنىن دە بىلەتىن ادام. بۇل ءتۇبى قۇبىلاي مەن العۇيدان وزىنە كەلەر قىسىمشىلىقتى شۋ دەگەننەن ءتۇسىندى. بۇنىڭ باعىنا ءبىر كەزدە تارباعاتاي تاۋى مەن ەمەل وزەنىنىڭ بويىندا، مونعولدىڭ ۇلى دالاسىنىڭ باتىس جاعىندا، الدى — شىڭعىس حاننىڭ شارىقتاعانىن كورگەن، ورتا بۋىنى — ۇگەدەيدىڭ اكە پاتشالىعىن ۇلعايتقانىنا كۋا بولعان، ارتى — كەشەگى موڭكە حاننىڭ بۇكىل مونعول جۇرتىن شاشاۋ شىعارماي، بىرىكتىرىپ ۇستاعانىن پاش ەتكەن، مونعولدىڭ ۇلى مونعولعا اينالعانىنا ماقتانعان كەشەگى جاۋىنگەرلەر، نوياندار، ولاردىڭ ەر جەتىپ قالعان بالالارى تۇراتىن. بۇلاردىڭ حاندىق قاراقورىمنان قىتايعا كوشىپ، ۇلى مونعولدىڭ بولشەكتەنىپ بارا جاتقانىن كورىپ جاندارى كۇيەتىن ەدى. قايدۋ ەڭ الدىمەن وسىلارعا ۇران تاستادى. بۇلار دۋ كوتەرىلدى. ولارعا بەكرين، ۇيعىر جىگىتتەرى مەن قىپشاق جاۋىنگەرلەرى قوسىلدى. ءسويتىپ، از ايلاردىڭ ىشىندە-اق قايدۋدىڭ قاراماعىندا شىڭعىس حاننىڭ ايگىلى قاتال ءتارتىبىن مىقتى ۇستاعان بىرنەشە بۇلۇق پايدا بولدى. قايدۋ ورتا بويلى، قۇيعان قىشتاي مىعىم كىسى. شەشەسىنە ەمەس، اكەسىنە ۇقساعان، ناعىز جالپاق بەت، شىقشىتتى مونعول. ساقال-مۇرتتان مۇلدەم ادا. بار بولعانى يەگىندە بىرىنە-بىرى شالعاي توعىز تال ساقال بىتكەن. قايدۋ ۇنەمى ولاردى سىلاپ-سيپاپ وتىراتىن. اكەسى قاشى ماسكۇنەم بوپ اراقتان ولگەن. سوعان قاراماي ماسكۇنەم قاشيدىڭ بالاسى قايدۋ ءومىر باقي اراق-شاراپ تۇگىل، قىمىزدى دا تاتىپ كورمەگەن. بۇل ۇگەدەي ۇرپاعىنا جاتپايتىن ادەت ەدى. ۇلى حاننىڭ بالا-شاعاسى، نەمەرەلەرى تەگىس قاشيداي ماسكۇنەم بولماعانمەن، اراق-شاراپقا كەلگەندە ورازا تۇتپايتىن. ال قايدۋ... جوق، قايدۋ شىڭعىس نەمەرەلەرىنىڭ ىشىندەگى اتاسى شىڭعىس حانداي بار جان-تانىمەن ەشتەڭەگە بەرىلمەيتىن، نە شەشسە دە سالقىن قانمەن ويلاپ شەشەتىن كىسى ەدى. بۇل دا اتاسى شىڭعىس حانداي، بىرنەشە قوسىن جاساق قۇرىپ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ باسىنا تەك ءوز بالالارىن عانا قويدى، قۇبىلاي جولىندا تۇرعان قوسىنعا ەكىنشى ۇلى ورىسۇتتى، التىن وردا شەكاراسىنا ءۇشىنشى ۇلى بايقاعاردى، قۇلاعۋ اسكەرى كەلەدى-اۋ دەگەن تۇسقا ءتورتىنشى بالاسى سارباندى قويدى. ءوزى تۇڭعىشى شاقار مەن ەڭ كەنجە قىزى قۇتلۇن-شاعانى جانىنا قالدىرىپ، ءالعۇي اسكەرىنە قارسى شىعۋعا دايىندالا باستادى.
قايدۋدىڭ وزگە قولباسشىلاردان تاعى ءبىر ارتىقتىعى بولدى. ول جەرگىلىكتى تۇرعىن حالىققا تىنىشتىق اكەلدى، ەلدى ورىنسىز تالان-تاراجعا سالىپ تونامادى. سوندىقتان دا قايدۋدىڭ اسكەرىنە بەس مىڭ جىگىت بەرگەن لاباسى بويىنىڭ التىن ورداعا جاتاتىن ءۇيسىن، دۋلات جالايىرلارى بۇل اراعا قايدۋ كەلگەندە، قولدان كەلەر جاردەمىن ايامادى. سونداي-اق، قايدۋ ءوزىنىڭ ناعاشى جۇرتى بەكرين رۋىنىڭ دا ادامدارىن وزىنە تارتا ءبىلدى. بۇل ايماقتا بولعان ۇرىستاردا بۇل ەر جۇرەك تاۋ حالىقتارىنىڭ كوپ جاردەمى ءتيدى. وسىلاي مىقتاپ دايىندالا العان قايدۋ دوڭىز، ياعني 1263 جىلى، العۇي جىبەرگەن اسكەرىمەن ەمەل وزەنىنەن تومەن، مونعول جەرىنىڭ كۇنباتىس دالاسىندا كەزدەستى. الدىڭعى شەپكە قايدۋ مۇنداي جازىق جەردە وزىنە ەشكىمدى شاق كەلتىرمەس قىپشاقتىڭ التىن وردادان العان جەتى مىڭ اتتى اسكەرىن قويدى. وسى اسكەردىڭ ەڭ جاۋىنگەر، بۇرىن سان ايقاستاردى باستارىنان وتكىزگەن نايزاگەر جاساعىن قۇتلۇن-شاعا قىز باسقاردى.
ەمەل وزەنىنىڭ شىعىس جاق دالاسىندا العۇي قولىن قايدۋدىڭ اسكەرى وڭدىرماي جەڭگەنىن بەركە قوڭىر سالقىن قىركۇيەكتىڭ باسىندا ەسىتتى. بۇل سول كۇنى بولعاردان كەلگەن ەلشىلەردى قابىلداپ، التىن تاعىندا وتىرعان ەدى. حاباردى ادەيى جەتكىزگەن ادام «وسى ايقاستا قايدۋدىڭ كەنجەسى قۇتلۇن-شاعا ۇلكەن ەرلىك كورسەتتى. ەڭ ءبىرىنشى بوپ «ۇگەدەيلەپ!» جاۋعا شاپتى. ەڭ ءبىرىنشى العۇي جاۋىنگەرىن نايزاسىمەن شانشىپ قۇلاتتى. وزگەگە تاماشا ۇلگى سالدى. قىز قۇرلى جوقپىز با، دەپ قىپشاقتىڭ نامىسقور جىگىتتەرى جاۋعا جولبارىستاي ءتيىستى. ماۋارانناحر مەن شىعىس تۇركىستاننان كەلگەن ات ۇستىندە شايقاسۋعا توعىشار العۇي اسكەرى ولارعا توتەپ بەرە المادى. جاۋدىڭ شەبىن العاشقى توز-توز ەتكەن وسى قۇتلۇن - شاعا باسقارعان قىپشاقتىڭ جەتى مىڭ جىگىتى بولدى» دەگەن.
بەركە ەزۋ تارتىپ كۇلگەن. «قول باسقارىپ، جاۋ شاپسا، بۇل قىز تەك توسەكتە عانا باپتى ەمەس ەكەن عوي! سەنى تاپقان اناڭنان اينالايىن!». ول قۇتلۇن-شاعانىڭ سوناۋ ءبىر ايلى تۇندەگى قىلىقتى مىنەزدەرىن ەسىنە ءتۇسىرىپ تاعى كۇلگەن. «قىپشاقتىڭ: ايەل سىرتتا — سال، ۇيدە — ۇستامدى، توسەكتە جومارت بولۋى كەرەك. ال ەگەر ايەل سىرتتا — جومارت، ۇيدە — سال، توسەكتە — ۇستامدى بولسا، ونداي ايەلدەن بەز» دەيتىنى، وسىنداي قۇتلۇن-شاعا ءتارىزدى قاي جەردە قانداي بولۋدى بىلەتىن بيكەشتەر تۋرالى ايتقان ەكەن عوي!».
سول كۇنى تاعى ءبىر جاقسى حابار جەتكەن. ءۇش ايدان بەرى اسكەرىمەن تىرەسىپ، ءبىرىن-بىرى باسىپ كەتە الماي جاتقان نوعاي قولى جاقىندا عانا، ايتەۋىر جاۋ شەبىن بۇزىپ، ازەربايجان جەرىنە كىردى دەگەن قۇلاعۋدان شابارمان جەتكەن.
التىن وردانىڭ كۇنگەيى مەن شىعىستان تورلاعان قارا بۇلتتىڭ شەتى سوگىلىپ، جارىق اسپان كورىنە باستاعانىنا تاۋبە ەتكەن، ءدىنشىل بەركە سول كۇنى باسى اقسارباس قوشقاردى قۇرباندىققا اتاپ، قىرۋار مال سويىپ، ايقاستاردىڭ العاشقى جەڭىس كۇندەرىنە ارناپ توي جاساعان.
وسى تويدىڭ قىزعان ءبىر كەزىندە تاعى ءبىر حابار العان. بۇل جولعى جەتكەن ءسوز جىلاننىڭ ىسىلداعانىنداي سۋىق ەدى. ات تەرلەتىپ الىستان كەلگەن شابارمان «ورۇسۋتتىڭ راستاۋ ياراسۋل، سوزدەل، ۇستىك قالالارى قاراقورىمعا دا، التىن ورداعا دا حانبالىققا دا الىم-سالىق بەرمەيمىز دەپ تاس-تالقان بولىپ جاتىر. قولدارىندا نايزا، ايىر، سويىل، قىلىش ۇستاعاندارى دا بار. ەرەۋىلگە شىققان جۇرت ەشتەڭەدەن تايىنار ەمەس. بۇل سويقان بۇكىل ورۇسۋت جەرىنە جايىلىپ كەتپەسە نەتسىن!» دەگەن. بەركە تويىن توقتاتپاعان. ءبىراق بەركە كۇپتى ەمەس ەدى. التىن وردا قان-جوسا ەتىپ باسقان ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى ورۇسۋتتاردىڭ ەرەۋىلدەرىنەن كەيىنگى، بۇل ۇلكەن كوتەرىلىس ەكەنى بەلگىلى ەدى. بەركە وتىزىنشى جىلدارىنىڭ اياعىندا بۇل جۇرتتى قانسىراتا شاپقان-دى. ەندى ولار ازىرگە باسىن كوتەرە الماس دەپ جۇرگەنىندە — ورۇسۋتتاردىڭ شىعىس - تۇسكەي جاعىنداعى ەڭ ۇلكەن قالالارى ەرەۋىلگە شىقتى دەگەن حابار جەتتى. ءورتتىڭ ورشۋىنە جول بەرمەي ءسوندىرۋ كەرەك، ايتپەسە ءارى قاراي جايىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ءيا، سوندا بۇنى اياماي باساتىن كىم؟ كىم ورۇسۋت ەلىن جان-تانىمەن جەك كورەدى؟ ەڭ دۇرىسى بەركەنجار بولار ەدى، ءبىراق ول ءالى ايىعىپ كەتكەن جوق قوي.
بەركە ساۋىقتى ىڭعايلى كوردى. «راس، ساۋىق ءقازىر قارتايىپ قالعان. ءبىراق وشپەگەن ەسكى كەك، ءارقاشان دا قايتۋىن تىلەپ تۇرادى. سول كۇنى تۋدى. ەندى، ساۋىق ورۇسۋتتاردان ءوشىن ءبىر الىپ قايتسىن!» — دەدى بەركە.
بۇل قالالار التىن وردا، قاراقورىم باسقاقتارىنىڭ قياناتتارى شەكتەن اسىپ كەتكەن سوڭ كوتەرىلگەن. مونعول شاپقىنشىلارىنىڭ ىستەگەنى، مادەنيەتى، شارۋاشىلىعى سول كەزدەگى شىعىس جاعروپا ەلدەرىمەن بىردە ءبىر كەم ەمەس ورۇسۋت مەملەكەتىن قۇر عانا كەيىن كەتىرىپ قويعان جوق، قاندى قىلىشىن ءالسىن-السىن سەرمەپ ابدەن قورقىتىپ تاستاعان. ءبىراق «قورقا-قورقا باتىر بولدىق» دەگەندەي، ءناسىلى ەر جۇرەك جۇرت، ۇزاق كونىپ وتىرا الماعان. جانە حالقىنىڭ جاعدايىن ويلاعان، بىرىگىپ ەل بولايىق، مونعول شاپقىنشىلارىنىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلايىق دەگەن ورۇسۋت كنياز، بويارلار دا از بولعان جوق. اسىرەسە، ورۇسۋت حالقى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جوعالتقىسى كەلمەدى. قانشا قىرىلسا دا، قيانات كورسە دە، جەرلەرىن مونعولدار شاپقان كەزدەن باستاپ، عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىن توقتاتپادى.
وسىنداي كۇرەستىڭ ءبىرى روستوۆ، ياروسلاۆل، سۋزدالدا لاپ ەتە قالعان قارۋلى كوتەرىلىس ەدى. التىن وردا، مونعول باسقاقتارىنان كۇندە كورىپ جۇرگەن قياناتتارى عانا ەمەس، بۇل باس كوتەرۋدىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بولاتىن.
قاراقورىم، التىن وردا حاندارى ورۇسۋت جەرىن باسقاقتارى مەن بەسەرماندارى ارقىلى دا باعىندىرىپ، ۇستاۋعا تىرىسقان. بۇل بەسەرماندار كوبىنە كىلەڭ بۇزىقتاردان، نە جۇرتتىڭ قانىن بىلدىرمەي سوراتىن سۇلىكتەر ءتارىزدى سۇمداردان قويىلاتىن.
ادام باسىنا تولەنەتىن اقشاداي سالىقتان بوتەن، باعىنىشتى ەل ەگىنىنىڭ وننان ءبىرىن، اۋلاعان اڭدارىنىڭ تەڭ جارتىسىن ورداعا بەرەتىن. بەسەرماندار سالىق تولەۋشىلەردىڭ اقشاسى جوق بولسا، ءوسىم ءۇشىن وزدەرى تولەپ، ارتىنان الگى سالىق تولەۋشىلەر بورىشىن كەزىندە قايتارا الماسا، وزدەرىن قۇلدىققا ساتاتىن.
وسى الىم-سالىقتى دۇرىستاپ جيناۋعا موڭكە جىلان، ياعني 1257 جىلى ورۇسۋت ەلىنە پىسىق بەركە دەگەن شەكتەن شىققان زۇلىم، ءبىر كەزدە ۇگەدەيدىڭ اتاقتى اقىلشىسى ەلۋۇي ءچۇسايدان ساباق العان كىسىسىن جىبەرگەن. بۇل كەلگەننەن كەيىن ەكى جىلدان سوڭ الىم-سالىقتى كوبىرەك جيناعالى كىسى، مال، ەگىن ساناعىن جۇرگىزۋگە كىرىسكەن. ەڭ العاشقى جۇمىسىن ول سارتاق حان كەزىندە از ۋاقىتقا بولسا دا (تاققا بەركە وتىرعانعا شەيىن) مۇنداي الىم-سالىقتان بوساتىلعان نوۆگورود جەرىنەن باستاعان. جاڭا ساناقتان كەيىن جاڭا سالىق كەلەتىنىن تۇسىنگەن قارا شارۋا، قالا تۇرعىندارى بۇعان كونبەي قايتادان دۇرلىگە قالعان. بۇل تۇستا نوۆگورود، پسكوۆ جەرىنە نەمىس رىسارلارى جاڭا اتتانىسقا دايىندالىپ جاتقانىن بىلەتىن حاندارىمەن جانجالداسقىسى كەلمەي، حالىقتى باسقان. پىسىق بەركەنىڭ جاساعىمەن ءوزى بىرگە ءجۇرىپ، ساناقتى وتكىزدىرگەن. جاڭا جاساقتىڭ اۋىرتپالىعىن بۇقارا جۇرتقا تۇسىرمەكشى بولعان نوۆگورود بويارلارى نيەۆسكييدى قولداعان. الەكساندر نيەۆسكييدىڭ بۇل ارەكەتىنە قارسى شىققان سۆياتوسلاۆ، راستاۋداعى شىركەۋ قىزمەتىندەگى ءىنىسى روستيسلاۆقا قاشقان.
ال قۇبىلاي ۇلى حان بولعاننان كەيىن، الىم-سالىق جيناۋعا ورۇسۋتتىڭ جەرىنە قيتاق دەگەن ءبىر قىتايشا حات تانيتىن قانىپەزەرىن جىبەرگەن. قيتاق ياروسلاۆلدە وردا تىگىپ ۇستىككە بۇعى دەگەن ءوزىنىڭ كومەكشىسىن قويعان. جانە ورۇسۋتتىڭ مۇسىلمان دىنىنە كىرگەن يزوسيما دەگەن موناحىن ءوزىنىڭ وڭ قولى ەتكەن. قيتاق بۇعى، يزوسيما، بۇكىل ياروسلاۆل، ۇستىك جەرىنىڭ قارا شارۋالارىنىڭ قانىن سۇلىكتەي سورعان. بەسەرمان مىندەتىن دە وزىنە العان قيتاق كوپ ادامدى بورىشىن تولەي الماعانى ءۇشىن قۇلدىققا ساتۋعا ستامبول، بۇحار، سامارقاند، ورگەنىش بازارلارىنا ايداعان. وسىنداي جاعداي روستوۆ، ۆلاديمير، تاعى باسقا قالالاردا دا بولعان. مۇندايعا كونگىسى كەلمەگەن، اسىرەسە بەسەرمانداردىڭ قياناتىنا، زورلىعىنا شىداي الماعان ورۇسۋت حالقى تاعى ۇدەرە كوتەرىلگەن.
بەركە بۇل كوتەرىلگەن قالالاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، روستوۆتى ءقاۋىپتى ساناعان. ول ساۋىققا ورۇسۋت ەرەۋىلشىلەرىن جۋساتۋدى روستوۆ قالاسىنان باستاۋدى بۇيىردى.
كوك نايزالى، بۇزاۋباس شوقپارلى التىن وردانىڭ ساۋىق باستاعان اسكەرى جەدەل ءجۇرىپ، روستوۆ قالاسىنىڭ تەرىسكەي - باتىس بۇيىرىنەن كەپ توقتادى. بۇل تۇستا تاڭ دا ساز بەرىپ قالعان ەدى. جاۋىنگەرلەر اتتارىن قاڭتارىپ سۋىتىپ قويىپ، قوستارىن تىگىپ، تاڭەرتەڭگى استارىن ىشكەنشە كۇن دە شىعىپ قالدى. ءسال كوز شىرىمىن الىپ، وزىنە ارنالىپ تىگىلگەن اق شاتىردان ساۋىق شىقتى. بۇل ءقازىر جەتپىسكە جەتىپ قالعان شالعا ۇقسامايدى. وزىنە تاپسىرىلعان ءىستىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنەن بە، الدە ورۇسۋت جۇرتىنا دەگەن وشپەندىلىگىنىڭ قايتاتىن كۇنى تۋعانىنا كوڭىلىنىڭ كوتەرىلگەنىنەن بە، ءتىپتى جاسارىپ كەتكەندەي. كوزىندە وت بار، قيمىلى دا تاكاپپار، شاپشاڭ. ۇستىندەگى تەمىر ساۋىتى كۇن كوزىمەن جارقىراپ ءسال تۇردى. شاتىر الدىندا كۇزەتتەگى ەكى جىگىتكە:
— بىرەۋىڭ بارىپ، انا شەتكى قوس جاقتاعى قابلان - نوياندى شاقىرىپ كەلىڭدەر! — دەدى.
تاپال بويلى قارا جىگىت، قولىنداعى جالاڭاش قىلىشىن قىنابىنا سالدى دا، ساۋىق كورسەتكەن جاققا جۇگىرە جونەلدى.
قولعا تيگەن بيلىك كىمدى وزگەرتپەگەن. كەشە وردادا جۇرگەندە ساۋىقتان جۋاس، ءۇنسىز ادام جوق ەدى. حان اقىلشىسى دەگەن ات بۇعان جاي اشەيىن بەرىلگەن سياقتى كورىنەتىن. حانعا اقىل ايتقاندا دا داۋسىن شىعارماي، حان ەگەر دۇرىس ەمەس دەسە قويا سالاتىن. بۇعان حان نە ىستەسە دە ءبارىبىر ءتارىزدى كورىنەتىن. جۇرت وسىلاي دەپ ويلايتىن. ساۋىق قارتايعان سايىن، تۇعىردان تۇسكەن قىران ءتارىزدى، كۇننەن-كۇنگە وزىنەن-وزى تاۋسىلىپ بارا جاتقان.
ال شىنىنا كەلگەندە، بۇنىڭ ءبارى ساۋىقتىڭ سىرتقى بەينەسى ەدى. ءىشى الاي-تۇلەي ارمان بولاتىن. بۇل دا شىڭعىس ۇرپاعى. ال قاي شىڭعىس ۇرپاعى ەل بيلەسەم، حان بولسام دەپ ارمانداماي وتكەن؟ بۇنىڭ ون جەتى جاسىنان بەرگى ارمانى، ۇلى اتاسىنىڭ وزگە ۇرپاقتارىنداي، وزگەلەردىڭ تاعدىرىن شەشەر التىن تاقتا وتىرسام دەگەن كوكەيكەستى تىلەك ەدى. شىڭعىستىڭ قۇلان قاتىنىنان تۋعان قۇلقان كولومنا قالاسىندا ولگەن كۇنى-اق، حان تاعى بۇعان جوق ەكەنىن بىلگەن. بايبىشەدەن تۋماعان، توقالدان تۋعان جال-قۇيرىقسىز جالعىز بالاعا، ءتورت قاسقىر بولتىرىكتەرى قايدان جول بەرەدى. ارقا سۇيەر وردا ماڭايىندا نە جاقىنى، نە بىردە-بىر جۇرت ساناسار ناعاشىسى جاعىنان ەشكىمى جوق، ال ءوز كۇشىمەن جول سالارلىقتاي، اكەتىپ بارا جاتقان جىگەر، قۋات تاعى بىتپەگەن. حان بولسام دەگەن جۇرەكتى جالاپ اكەتىپ بارا جاتقان قۇر ارمان تەك ءتۇندى - تۇنگە ۇرىپ الاسۇرعىزادى. اكە بولسا ءبىر ءسارى. قامىستى ارالاعان جولبارىستاي جالعىزدىعىنان قورىقپايتىن كوكجال ەدى. جالعىز ۇلىن دا جانىنداي جاقسى كورەتىن. ول ءۇشىن كۇرەسە دە الار ەدى. جەڭە دە الار ەدى. ءبىراق ول جالىنداي جانىپ تۇرعان شاعىندا لاپ ءسوندى. اكە جولىن قۋىپ، ءوز بەتىمەن شىڭعىستىڭ باسقا ۇرپاقتارىنىڭ شەبىن بۇزۋ بۇنىڭ قولىنان كەلمەدى. ءارقايسىسىنان قايمىعا بەردى. سويتە-سويتە ىشتەگى ارمان وكىنىشكە اينالدى... ءبىراق وسىنىڭ بارىنە كىم ايىپتى؟ ارينە، اكەسىن ولتىرگەن ورۇسۋتتار. مىنە وسىدان بارىپ، ساۋىق وزىنە تاعى ءبىر ارمان تاپقان. ول ارمان — اكە كەگى. قولىمنان حان بولۋ كەلمەسە، اكە كەگىن الۋ كەلەدى عوي دەپ ويلاعان ول. سول كەگىن قايتارام دەپ بۇل ەكى-ۇش رەت مايدانعا دا تۇسكەن. ءبىراق بويعا بىتپەگەن دارىندى قايدان السىن، قاراماعىنا بەرىلگەن جاساقتى تۇگەل قىرعىزىپ، ءوزى ازەر ءتىرى قالعان. استىنداعى جۇيرىك اتى اجال قۇرىعىنان ءبىر ەمەس، ءۇش رەت الىپ شىققان. مۇنى كورگەن باتۋ مەن باسقا حان بالالارى، بۇدان مايدانگەر شىقپايدى ەكەن دەپ، «اقىلدى، اسىقپاي شەشىم» ايتادى دەگەن بويىندا بار ازداعان ۇستامدىلىقتى (و دا قورقاقتىقتان تۋعان) سىلتاۋ ەتىپ، وردا ماڭىندا قالدىرعان. ءوزىن وسىنداي كۇيگە جەتكىزگەن، كوزىنە ايتپاسا دا سىرتىنان شىڭعىستىڭ وزگە ۇرپاقتارىنا كۇلكى ەتكىزگەن بوتەن جۇرتقا ەندى بۇل بۇرىنعىسىنان بەتەر كەكتەنە ءتۇستى. ءبىراق ءىشى قازانداي قايناعانمەن، قولدان كەلەر دارمەنى جوق، حان سارايلارىندا اقىلگوي ءپىشىن كورسەتىپ جۇرە بەرگەن.
ساۋىقتىڭ وسى كۇنگە دەيىن ءوزى دە تۇسىنبەيتىن ءبىر قىلىعى بار. ول الەكساندر نيەۆسكييدىڭ نەمەرە ءىنىسى گاۆرييل كەلگەن جولى، اس ۇستىندە ۋلى شاراپتى ىشە جازداعانى. ارينە، راشيان شارابىنىڭ ۋلى ەكەنىن بىلگەن جوق قوي. بىلسە... وندا بۇل ءولىپ كەتسە دە كەسەنى قولىنا الارما ەدى، ارينە، الماس ەدى. سول كۇنگى بۇنىڭ ەرلىگىنە ايىپتى تەك سونداعى سارى ساقالدى ۇزىن سۆياتوسلاۆ... ول كەلگەننەن - اق ساۋىقتىڭ ىزاسىن قوزدىرعان. بۇعان ونىڭ ءتۇرى دە، التىن وردا ادامدارىنا قاراعان كوز قاراسى دا ۇناماعان. قارادان-قاراپ ءجۇرىپ سۆياتوسداۆقا وشتەسە قالعان. سونداي جەك كورگەن كىسى بۇعان «سەن، ارينە، بۇنى ىشۋگە قورقاسىڭ عوي» دەگەن پىشىنمەن كەسەسىن بۇعان قاراي سىرعىتقان. ءوزىنىڭ قورقاق ەكەنىن بىلەتىن جانە ءومىر بويى سول قورقاقتىعىنان قۇتىلا الماي جۇرگەن ساۋىقتىڭ انا سارى ساقال اۋىرعان جەرىن باسقان. ىزانىڭ سالدارىنان كەسەنى قولىنا العان. ساۋىق وسى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ سونداعى قورقاقتىعىن قالاي جەڭگەنىن بىلمەيدى.
مىنە، سويتكەن ساۋىققا التىن وردا حانى قالىڭ قولدى باسقارتىپ، باس كوتەرگەن قالالاردى تىنىشتاندىرۋعا جىبەرىپ وتىر. قانداي سەنىم — ەڭ بولماسا قارتايعاندا ءبىر ىسىڭمەن كورىنىپ قالساڭ، ونىڭ ءوزى ابىروي عوي؟ وسىنداي تۇجىرىمعا كەلگەن ساۋىق كوتەرىلىس ۇيىمداستىرعان قالالاردى ەتىگىنىڭ وكشەسىمەن باسىپ، جان شىپ، ەندىگارى ءۇن شىعارماستاي ەتۋگە بار ەدى؟ «اتتەڭ، سونداعى سارى ساقال قولىما تۇسسە، دەدى ول ىشىنەن ءالى دە بولسا سۆياتوسلاۆتىڭ وزىنە ۇسىنعان كەسەسىن ۇمىتپاي سويلەتەر ەم التىن وردانى نەگە جەك كورەتىنىن!»
قىلىش، قانجارلارىن سالدىرلاتا نار تۇيەدەي ۇلكەن قابلان - نويان دا جەتتى اۋ ەنتىگە.
— قالانى بىردەن شاپپاي، الدىمەن تىلەكتەرىن بىلىڭدەر،— دەدى ساۋىق قابلان-نويانعا،— جاساعىڭنان ءجۇز كىسى ەرتىپ، ءقازىر ەرەۋىلشىلەرگە بار. سويلەس، نە تىلەيدى، سونىسىن ءبىل. ەگەر سۇرايتىندارى ءبىزدىڭ ىڭعايىمىزعا كەلمەيتىن بولسا، قورقىت. قالا سىرتىنا ۇرىسقا شىعىڭدار دە. ايتپەسە قالالارىڭدى ورتەپ، وزدەرىڭدى تەگىس قىرامىز دە.
— قۇپ، جاقسى. ءقازىر بارامىن،— دەدى قابلان - نويان. سويدەدى دە، الپامساداي دەنەسىنە قاراماي، شاپشاڭ بۇرىلدى دا، كەتىپ كالدى.
كۇن ءتۇس بولا ول قايتا ورالدى.
— كەلىستىك،— دەدى.
— نەمەنەگە كەلىستىڭ؟، — دەدى ساۋىق.
— ەرتەڭ وسى ۋاقىتتا قالا سىرتىنا ۇرىسقا شىعامىز،— دەدى ورۇسۋتتار.
مايدانعا شىعۋدان ىشتەي سەسكەنىپ قالعان ساۋىق:
— كەلىسىمگە كەلەتىن بوتەن جولى بولمادى ما؟ — دەدى.
— بولمادى،— دەدى قابلان - نويان.— ونعىلارى بوتەن ەلگە قوناققا كەتىپتى. بويارلارىن حيزارلارىنا قاماپ قويىپتى. ەرەۋىل جاساپ جۇرگەن كىلەڭ قارا تابان بۇقارا. باستىقتارى راستيسلاۋ دەگەن پوپ ەكەن. اقىلشىسى سپەتتىسلاۋ دەگەن نوۆگورودتان كەلگەن شال كورىنەدى. راستيسلاۋدىڭ اعاسى ءتارىزدى. ەرەۋىلشىلەر قيتاق ءامىردى ۇستاپ الىپ شىنجىرلاپ قويىپتى. مۇسىلمان دىنىنە كىرگەن يزوسيما دەگەن بەسەرماندى ءولتىرىپ تاستاپتى. ونىڭ ورنىنا سالىق جيناۋشى مۇسىلمان بۇعى شىركەۋگە بارىپ شوقىنىپ، كاپىرلەر جاعىنا شىعىپتى. باستىقتارى: «ەگەر سەن دەرگە قيتاق كەرەك بولسا، الىم-سالىقتى الۋدى مۇلدەم قويىڭدار، سوندا بوساتامىز» دەدى.
— سوسىن نە ايتتى؟
— بەسەرمان — قىرمانداردىڭ ءبارىن بۇل ارادان مۇلدەم الىپ كەتىڭدەر، دەيدى.
— سەن نە دەدىڭ؟
— ولارىڭ بولمايدى،— دەدىم.— قيتاقتى دا بوساتاسىڭدار، الىم-سالىقتى دا تولەيسىڭدەر. وسىلاي ىستەمەسەڭدەر، كۇشپەن ىستەتەمىز. ءبىرىڭدى قالدىرماي قىرامىز،— دەدىم.
— ولار نە دەدى؟
— ءبۇيتىپ دۇنيەدە جۇرگەنىمىزشە، ولگەنىمىز جاقسى. كانە، بىزگە ءتيىسىپ كور دەيدى.— تۇرلەرى نەدەن بولسا دا تايىنار ەمەس.
— وزدەرى قانشا ادام؟
— قالا تولى قولىنا قارۋ-جاراق، ايىر، وراق ۇستاعان ادام.
— نە ىستەيمىز؟
— شابامىز! ءدال ءقازىر شابامىز! ەرتەڭ قالا سىرتىندا كەزدەسەمىز دەپ جورتا ايتتىم. ءبىزدىڭ مۇندا كەلگەنىمىزدى ەستىسە، راستاۋعا بوتەن قالالاردان جاردەم جەتۋى مۇمكىن. بۇگىنگى ورۇسۋت كەشەگى ورۇسۋت ەمەس. شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى. قورقاتىن ءتۇرى جوق. ەندى بىزگە ءبىر ءسات تە كەشىگۋگە بولمايدى.
— دۇرىس،— دەدى ساۋىق، بوتەن جولدىڭ قالماعانىن ءتۇسىنىپ.
سول ساتتە دابىل قاعىلدى. اسكەر لەك-لەك بوپ ساپقا تۇردى.
— العا! — دەدى ساۋىق.— ۇلى شىڭعىس ارۋاعى، قولداي كور!
بەسىن وتە التىن وردا قولى قالاعا كىردى. ءۇش كۇن بويى قىرعىن ۇرىس بولدى. ءار ءۇيدى، ءار قورانى بەكىنىسكە اينالدىرىپ العان ورۇسۋت وڭاي بەرىلمەدى. ايقاس باستالعان شاقتا - اق، قورىققاندارىنان مونعولدار جاعىنا شىعىپ كەتەر دەگەن قاماۋداعى ءوز بويارلارى مەن قيتاقتى، بىردەن ءولتىرىپ تاستاعان. قاندارى قارايىپ ەرەۋىلشىلەر اقىرعى دەمدەرى بىتكەنشە قارسىلاسىپ باقتى. ولەمىز دەپ قورىقپادى. ەكى جاقتان دا شىعىن از بولعان جوق. تەك التىن وردا روستوۆتىڭ اعاش ۇيلەرىن ورتەي باستاعاندا عانا، بالا-شاعالارى ورتەنەدى ەكەن دەپ قورىققان حالىق امالسىز قول كوتەردى.
قولعا تۇسكەن كوتەرىلىس باسشىلارىن كىسى ولتىرىلەتىن، حالىق جينالاتىن مايدان الاڭىنا الىپ باردى. ات ۇستىندە وتىرعان ساۋىق سوندا عانا ءۇستى-باسى قان-قان بولعان ەرەۋىل باسشىسى ەپيسكوپتىڭ جانىندا تۇرعان ۇزىن بويلى، سارى ساقالدى شالدى كوردى. وعان شالدىڭ ءتۇرى، سىرت كەلبەتى تانىس تارىزدەندى. اتىن تەبىنىپ قاپ تۇتقىنداردىڭ قاسىنا باردى. تانىدى. باياعى سارتاق حاننىڭ سارايىندا وشتەسكەن سۆياتوسلاۆ ەكەن. ساۋىق قۋانىپ كەتتى.
— كەزدەستىك قوي،— دەدى ول.
— ءيا، كەزدەستىك،— دەدى سۆياتوسلاۆ، كونەكتەي بوپ ءىسىپ كەتكەن ەرىندەرىن ازەر جىبىرلاتىپ.
ساۋىق قايتادان ءوز ورنىنا كەلدى.
ارىق، ىلميگەن قارا جىگىت قولعا تۇسكەن ادامداردىڭ كىم ەكەنىن، قانداي قىلمىس ىستەگەنىن قاعازىنا قاراپ وقي باستادى.
— ۆاسيليەۆ كورنەي. دياكون، 40 جاستا. كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. التىن وردانىڭ بەس جاۋىنگەرىن ولتىرگەن.
ۇكىمدى ساۋىق ايتىپ تۇر. تۇتقىندى ەڭگەزەردەي ەكى جاۋىنگەر العا يتەرىپ شىعاردى.
— قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىرىلسىن!
تۇتقىننىڭ قاسىندا تۇرعان، ات ۇستىندەگى بالۋان دەنەلى جيرەن ساقالدى مونعول — جان العىش، قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ، ەرىنەن سول كوتەرىلىپ، ۇزەڭگىسىنە شىرەنە، تۇتقىندى يىق تۇسىنان كەپ بار پارمەنىنشە تارتىپ قالدى.
جان العىشتىڭ قىلىش سىلتەۋىنە ريزا بولعان قابلان - نويان:
— پا، شىركىن! — دەدى.
— گەنناديي ميحايلوۆ...— دەيدى حاتشى — ءۇش جاۋىنگەر ولتىرگەن.
— قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىرىلسىن!
تاعى ناساتتانعان داۋىس.
— پا، شىركىن!
— ۆالداي سميرنوۆ...
بۇل جولى ۇكىمدە وزگەرىس بار.
— مونعولشا ومىرتقاسى ءۇزىلدىرىلىپ ءولتىرىلسىن!
— قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىرىلسىن!
— ومىرتقاسى ومىرىلىپ ءولتىرىلسىن!
— موينىن بۇراپ ءولتىرىلسىن!
— ىشتەن تەپكىلەپ ءولتىرىلسىن!
— ءولتىرىلسىن! ءولتىرىلسىن! ءولتىرىلسىن!
كىلەڭ ءولتىرىلسىن! نە كورمەگەن سورلى بۇل حالىق! قالاي جويىلىپ كەتپەگەن!
قاعازدى وقىپ تۇرعان ىلميگەن قارا، كەنەت قاتار تۇرعان ەڭ سوڭعى ەكى سارى ساقالدى كىسىلەرگە ءبىر قارادى دا:
- كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى — سۆياتاسلاۋ ميلانسكيي. كوتەرىلىستىڭ باس ايىپكەرى، راستيسلاۋ ميلانسكييدىڭ اعاسى. جاسى الپىس جەتىدە. نوۆگورود قالاسىنان كەلگەن. وسى كوتەرىلىستە شەيىت بولعان التىن وردانىڭ ەكى اسكەرىنىڭ ءولىمى ءۇشىن ايىپتالادى،— دەدى.
— ءىنىسى اناۋ جانىندا تۇرعان با؟ — دەدى ساۋىق.
— ءيا.
— ول وسى كوتەرىلىستىڭ باسشىسى ما؟
— ءيا.
ساۋىق اتىن تاعى ءبىر تەبىنىپ قاپ، سۆياتوسلاۆتىڭ قاسىنا باردى. اعايىندى ەكەۋىنىڭ بەتىنە قاراپ ۇزاق تۇردى.
— سەن مىناۋ ءىنىڭدى وتە جاقسى كورەسىڭ بە؟ — دەدى سۆياتوسلاۆقا.
— وتە جاقسى كورەمىن،— دەدى سۆياتوسلاۆ.
ساۋىق تاعى ويلانا قالدى. ونىڭ ەسىنە وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن بولعان ءبىر وقيعا ءتۇستى. ول كەزدە ساۋىق بيشبالىقتا ەدى. ءوز كوزىمەن كورگەن.
سول جىلدارداعى ءناسىراني دىنىندەگى ۇيعىر يديقۇتى باۋرچيك جۇما كۇننىڭ بىرىندە ۇيعىرستانداعى مۇسىلمانداردى قىرىپ تاستاماق بولادى. وسىلاي ىستەۋدى وعان وسى تۇستاعى، ۇگەدەي ءولىپ، سونىڭ ورنىنا قالعان بۇكىل مونعول بيلەۋشىسى ۇگەدەيدىڭ بايبىشەسى وگۋل-گايمىش باۋرچيككە تاپسىرعان دەسكەن جۇرت. بۇل ايتادى. ۇيعىر يديقۇتىنىڭ وسىلاي ىستەمەكشى بولىپ جۇرگەنىن بيشبالىقتىڭ مۇسىلمانى، سەيفۋتدين دەگەن بەلگىلى كىسى ءبىلىپ قالادى. بۇنى وعان تەكميش دەگەن ۇيعىر ايتادى. وگۋل-گايمىشتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىمەك بوپ يديقۇت حان ورداسىنا جۇرۋگە دايىندالادى. وسى ۋاقىتتا ۇلى حان تاعىنا موڭكە سايلانادى. يديقۇتتىڭ مۇسىلمانداردى قىرۋعا ازىرلەنىپ جاتقانىن وعان سەيفۋتدين جەتكىزەدى. يديقۇت جولعا شىققالى تۇرعان بەتىنەن قايتپايدى. موڭكەنى قۇتتىقتاماق بوپ قاراقورىمعا كەلەدى. سول جەردە موڭكە يديقۇتتى ۇستاپ الىپ زىندانعا سالادى. قانشا قيناسا دا، يديقۇت مۇسىلمانداردى قىرماقشى بولعانىن ايتپايدى. تەك بالا-بيتيكچينى كەزدەستىرگەنىندە عانا موينىنا الادى. موڭكە يديقۇتتى ءولتىرىلسىن دەيدى. سول باۋرچيكتىڭ بيشبالىقتا قالاي ولتىرىلگەنىن ساۋىق ءوز كوزىمەن كورگەن. تال تۇستە، وسىنداي كىسى جازالايتىن مايدان - الاڭعا ءۇستى-باسى پارا-پارا بولعان، سۇلۋ مۇرتتى، سىمباتتى دەنەلى باۋرچيكتى جەندەتتەر شىنجىرلاپ الىپ كەلگەن. ءدال قازىرگىدەي ارىق، ىلميگەن قارا سۇر كىسى موڭكەنىڭ: «ۇيعىرستانداعى بار مۇسىلمانداردى جۇما كۇندەرىنىڭ بىرىندە مەشىتتە قىرىپ تاستاۋعا دايىندالعان قىلمىسى ءۇشىن ۇيعىر يديقۇتى باۋرچيك بيشبالىق قالاسىندا، حالىقتىڭ كوزىنشە مايدان - الاڭدا ەڭ جاقىن ادامدارىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىمەن پىشاقتالىپ ءولتىرىلسىن! سول ولتىرگەن ادام يديقۇتتىڭ ورنىن باسسىن!» دەگەن ۇكىمىن وقىعان. مايدان ساكىسىنە ەكى جىگىت باۋرچيكتى الىپ شىقتى. سول كەزدە يديقۇتتىڭ وزىنەن اينىمايتىن سۇلۋ مۇرتتى سىمباتتى دەنەلى جاس جىگىت الاڭعا كوتەرىلگەن. بۇل باۋرچيكتىڭ تۋعان ءىنىسى ۇكەنجەم ەدى. ۇكىمدى وقىعان كىسى ونىڭ قولىنا ۇلكەن پىشاق بەرگەن. باۋرچيكتى قاسىنداعى جەندەتتەر جىعىپ سالىپ، قول-اياعىن بايلاعان. ۇكەنجەم ناعىز - ءبىر قوي سوياتىن ادامداي، ءۇن-تۇنسىز ءبىر تىزەرلەپ اعاسىنىڭ جانىنا وتىرعان. سوسىن ۇكىم وقىعان ادامعا قاراعان. ول «باستا» دەگەندەي باسىن يزەگەن. ۇكەنجەم اسپاي-ساسپاي جارتى قۇلاش وتكىر پىشاقپەن اعاسىنىڭ دەنەسىن بىر-ەكى رەت پىشاقتاپ جىبەرىپ، كادىمگى قوي سويعانداي ىرەپ سويا باستاعان.
ازدان كەيىن ول قان-قان بوپ ورنىنان تۇرا كەلگەن. ەندى ول ءۇن-تۇنسىز ۇكىم وقىعان ادامعا تاعى قاراعان. ۇكىم وقىعان ادام قاسىندا ۇستاپ تۇرعان دايەكشىسىنىڭ قولىنان الىپ ونىڭ يىعىنا، يديقۇت بەلگىسى، زەرلى شاپان جاپقان. باسىنا ۇكىلى سۋسار بورىك كيگىزگەن.
قارعىستى وعان جۇرت ىشىنەن ايتقان. ال داۋىستاپ «يديقۇت دارەجەڭىز قۇتتى بولسىن!» دەپ قوشەمەتتەپ باسىن يگەن. جاڭا يديقۇت جەندەتتەرگە ەسكى يديقۇتتىڭ دەنەسىن الاڭنان الىپ تاستاڭدار دەگەن قولىمەن يشارات ىستەگەن دە، تىزگىنىنەن ۇستاپ تۇرعان كۇمىس ەر توقىمدى قارا جورعاسىنا ءمىنىپ، جال-قۇيرىعىن توگىلدىرە، سوڭىنان نوكەرلەرىن ەرتىپ، يديقۇت سارايىنا قاراي كەتە بەرگەن.
مىنە، وسى وقيعا ءومىر بويى ەسىندە قالعان. ءقازىر دە كوز الدىندا ەلەستەپ تۇر.
— ءبىز سەنىمەن تانىسپىز عوي،— دەدى ساۋىق سۆياتوسلاۆقا،— سارتاق حاننىڭ داستارقانىنان بىرگە ءدام تاتتىق. سونىڭ قۇرمەتىنە سەنى ءتىرى قالدىرعىم كەلىپ تۇر. ءبىراق، قىلمىسىڭ اۋىر. جازا تارتپاي كەتۋىڭ مۇمكىن ەمەس. سەنىڭ جازاڭ مىناۋ بولسىن، ءوز قولىڭمەن مىناۋ ءىنىڭدى بۋىندىرىپ ءولتىر. ءبارىبىر ول ولەدى. جاسى دا كەلگەن، ەندى جەر باسىپ ءتىرى ءجۇرۋىنىڭ قاجەتى جوق. سويتسەڭ ءوزىڭ ءتىرى قالاسىڭ.
— جارايدى، قولىمدى شەش.
ساۋىق سۆياتوسلاۆتىڭ دەگەنىنە كۇمانى بولماعان. قانداي ادام، ءوزى ءتىرى قالار بولسا، بىرەۋدى ايايدى؟ بۇل شىڭعىس ۇرپاعى ءۇشىن تۇسىنىكسىز ۇعىم. ارينە، ءوز ءىنىسىن اعاسىنىڭ ءولتىرۋى — قارا حالىقتىڭ ۇعىمىندا كەشىرىلمەيتىن كۇنا. ساۋىق قاسىنىڭ جاي ولمەي، وسىلاي قارا بەت بولىپ ولگەنىن تىلەگەن. مەيلى ونىڭ وسىلاي قارا بەت بولىپ ولگەنى، تەك قارا حالىقتىڭ تۇسىنىگى - اق دەلىك دەپ ويلاعان ساۋىق ءبارىبىر قارا بەتتىڭ اتى قارا بەت قوي. سۆياتوسلاۆقا وسىنداي قىلمىس ىستەپ ولسە، ءوشى قايتاتىنداي كورىنگەن وعان.
— شەشىڭدەر قولىن،— دەدى ساۋىق جەندەتتەرگە:
انالار سۆياتوسلاۆتىڭ قولىن شەشتى.
سۆياتوسلاۆ كەندىر ارقان باتىپ كەتكەن بىلەگىن ۋقالاپ ءسال تۇردى.
— ال! — دەدى ساۋىق.
سول ساتتە سۆياتوسلاۆ بارىستاي اتىلىپ سەكىردى دە، ساۋىقتى اتتىڭ ۇستىنەن جۇلىپ الىپ، جەرگە بىرگە قۇلادى. كوزدى اشىپ-جۇمعانداي ۋاقىت وتكەن جوق. جەتپىسكە تاياپ قالعان ادامنان مۇنداي قيمىلدى كۇتپەگەن جەندەتتەر شۋ دەگەندە ساسىپ قالدى. ەستەرىن جيناپ، سۆياتوسلاۆتى ساۋىقتان ايىرىپ العاندا، سۆياتوسلاۆتىڭ ساۋىقتى بۋىندىرىپ ءولتىرىپ تاستاعانىن ءبىلدى.
استىنداعى ەسىك پەن توردەي قارا جال بۋىرىل ايعىرىن باستىرمالاتىپ كەلىپ قابلان-نويان:
— كەتىڭدەر! — دەپ اقىردى جەندەتتەرگە. سويدەدى دە قۇشاقتاسىپ قاتار جاتقان ەكى شالدى، جارقىلداعان الماس قىلىشپەن تارتىپ - تارتىپ جىبەردى. قوس دەنە، بىرنەشە بولشەكتەنىپ ۇشىپ - ۇشىپ كەتتى. بىر-بىرىنە ءتىرى كۇندەرىندە قاس ەكەندەرىن ۇمىتپايتىن ساۋىق پەن سۆياتوسلاۆ دۇنيەدەن وسىلاي ءوتتى.
ەكى مىڭداي جاۋىنگەرىن جوعالتىپ، روستوۆ قالاسىنىڭ ادامدارىن قان-جوسا ەتىپ قىرىپ، قابلان-نويان التىن ورداعا قايتتى. وزگە قالالاردىڭ قارسىلاسقاندارىنىڭ ءبارىن التىن وردانىڭ وزگە اسكەرلەرى ءدال وسىلاي قانعا باتىرىپ، ەكى جەتىگە جەتكىزبەي كوتەرىلىستى باستى.
التىن وردا حانى بەركە بۇل كۇندەردە شىن كوڭىلدى ەدى. نوعاي اسكەرى ازەربايجان جەرىنە دەندەپ كىرىپ بارا جاتقان. ونىڭ ۇستىنە تاعى اسكەر سۇراپ، سوناۋ ىلە وزەنىنىڭ بويىنان قۇتلۇن-شاعا كەلگەن. بۇنىمەن قاتار بەركەنى قوبالجىتىپ تاستاعان ورۇسۋت قالالارىنىڭ ەرەۋىلدەرى دە باستالعان.
مۇنداي جاعدايدا حان قالاي كوڭىلدى بولماسىن! حان ۇنەمى كوڭىلدى بولۋعا ءتيىستى. ويتكەنى، قۋانىشتىڭ ءبارى ونىكى. قايعىنىڭ ءبارى — وزگەنىكى. راسىندا دا سولاي ەمەس پە؟ اناۋ، ورۇسۋت قالالارىنىڭ كوتەرىلىستەرى باسىلدى. قانشاما ورۇسۋت ادامدارى ءولدى. ال ءتىپتى التىن وردانىڭ ءوزىنىڭ قانشاما جاۋىنگەرلەرى قازا تاپتى. ىشتەرىندە نەلەر ۋىلجىعان جاس، كەمپىر-شالداردىڭ كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي نەلەر جالعىزدارى كەتتى. ولاردىڭ ولگەنى كىمگە باتادى؟ قايعىسى كىمدىكى؟ ارينە، سولاردى جوعالتقان تەك سول وزگەلەردىكى. ال حاندىكى تەك سول، قالالاردىڭ كوتەرىلىسىن باسقان جەڭىس قۋانىشى! قانشا جۇرت قىرىلماسىن، تەك جەڭسە بولعانى! سوعان ول قۋانادى. سوعان ول ماسايرايدى. ال ولگەندەر ءۇشىن ول كوزىنە جاس الىپ قايعىرماق تۇگىل، ولاردى ەسىنە دە المايدى. ەرتەڭ-اق ۇمىتادى. تەك جۇرەگىندە ولاردىڭ جەڭىسى عانا قالادى. ال ولار ءتىپتى جەڭە الماسا شە؟ جوق، جاۋىنگەرلەر ولسە دە جەڭۋگە ءتيىستى، ءولىپ جاتىپ، جەڭىپ شىعۋى كەرەك. بۇل شىڭعىس حاننىڭ تىلەگى، ءومىرى. سوندىقتان دا ول بۇكىل الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن جەڭە بىلگەن. ونىڭ ءومىرىن جاۋىنگەرلەرى دە سوندىقتان ورىنداعان. ءولىپ جاتىپ ورىنداعان.
تەك جەڭىستى عانا كۇتكەن، تەك جۇرتتىڭ ءبارى وزىنە باعىنۋدى عانا قالاعان بەركە، قۇتلۇن-شاعادان دا سونى تالاپ ەتتى. ال ەركەكجاندى باتىر قىز بەركە تىلەگىنەن شىعا المادى. ەلىنە قايتۋعا اسىقپادى. التىن وردا حانىنىڭ ابدەن ماۋقىن باسىپ، اسكەر الىپ اكەسى سوعىسىپ جاتقان ىلە بويىنا كەلگەنىندە، ۇلكەن جاماندىقتىڭ ۇستىنەن شىقتى. التىن وردا حانىنىڭ كوڭىلىن تابامىن دەپ ءجۇرىپ، اسكەردى ەڭ كەرەك شاعىندا جەتكىزۋگە ۇلگەرمەگەنىن ءبىلدى.
قۇتلۇن-شاعا ەلىنە ورالعانشا، بۇل جاقتا — ورتا ءازيا مەن شىعىس تۇركىستاندا كوپ وزگەرىس بولعان. قايدۋ اسكەرىنەن العاشقى جەڭىلگەنىنەن كەيىن، داڭق قۇمار العۇي قاتتى نامىستانىپ، قايدۋعا قارسى ايگىلى ءبىر امىرىمەن قايتادان كوپ قوسىن اتتاندىرعان. بۇل تۇستا قايدۋ وسى اراداعى جاعاتاي ۇلدارىنا جاتاتىن شاعىن اسكەرلەردى وڭاي جەڭىپ، لاباس ايماعىنىڭ ءبىراز جەرىن باسىپ العان.
العۇي مەن قايدۋدىڭ جاۋىنگەرلەرى ىلە وزەنىنىڭ بويىندا كەزدەستى. بۇل ارا توبەلى، ادىرلى بولعانىمەن، دەنى جازىق ەدى. اتتى اسكەرگە ىڭعايلى جەر. ءبىراق مۇنىڭ الدىنداعى ۇرىستاردا قايدۋدىڭ التىن وردادان العان وزىنە جاتاتىن اتتى اسكەرى اجەپتاۋىر سيرەكتەنىپ قالعان. ال بەركەگە جىبەرگەن قىزى - قۇتلۇن شاعا كەلە قويمادى. ۇگەدەيدىڭ سوعىسكەر نەمەرەسى امال جوق، بارىمەن جاۋعا شىقتى. ءبىراق، بۇحار مەن سامارقاندتى بيلەپ تۇرعانىنىڭ ارقاسىندا، كوك تەمىرلى قارۋ-جاراقتى العۇيدىڭ قالىڭ قولىنا توتەپ بەرە المادى. جەڭىلىپ قالدى. ايتەۋىر وسى ساتتە تىشقان، ياعني 1264 جىلىنىڭ ماۋسىم ايىنىڭ اياق شەنىندە، جازدىڭ اسا ءبىر ىستىق كۇنى، كەنەت جۇرەگى قابىنىپ العۇي دۇنيە سالدى. وردا بيلىگى قولىندا قالعان ەرگەنە-قاتىن قايدۋدى ءبىرجولاتا جەڭۋدەن گورى ەرىنىن تاعىنان ايرىلىپ قالماۋدى ءجون كوردى. وردا اسكەرىن ءوزىنىڭ ماڭايىنا جينادى. جاعاتاي ۇرپاقتارىن شاقىرىپ ءوزىنىڭ بالاسى مۇبارەكشاحتى انگەرەندە حان كوتەرتتى. وسى تۇستا اسكەرمەن قۇتلۇن-شاعا دا جەتتى. ەرگەنە-قاتىن ماۋارانناحردا بالاسىن حان كوتەرەمىن دەپ اۋرە بوپ جاتقاندا، التىن وردادان شىعىپ بولسا دا اتتى اسكەر الىپ، كۇشەيىپ قالعان قايدۋ، ىلە مەن سەيحۇنداريانىڭ ورتا شەنىن جاۋلاپ باسىپ قالۋعا كىرىستى.
ال ءومىر كەرۋەنى العا قاراي جىلجي ءتۇستى. ءوزىنىڭ جاڭا سۇرلەۋ جولدارىن، جاڭا بەتتەرىن ىزدەدى. دوڭىز جىلعى وقيعادا جازاعا تارتىلعان ۇگەدەي مەن جاعاتاي ۇرپاقتارىمەن بىرگە جاعاتايدىڭ مۇتەگەن دەگەن بالاسىنان تۋعان ەسەپ توبە دە ولتىرىلگەن. وسى ەسەن توبەنىڭ جەتىم قالعان باراق، مومىن، باسار دەگەن بالالارى سول وقيعادا قازا تاپقان جاعاتاي، ۇگەدەي ۇرپاقتارىنىڭ باسقا بالالارىمەن قىتايدا قۇبىلاي حاننىڭ قولىندا تاربيەلەنۋدە ەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە باراق وزگەلەرىنەن گورى دارىندى، العىر جارالعان. ءوزىنىڭ ۇلىقساتىنسىز مۇبارەك شاحتى العۇيدىڭ ورنىنا جاعاتاي ۇرپاعى حان كوتەرگەنىنە نارازى بولىپ قالعان ۇلى حان قۇبىلاي، ارناۋلى بۇيرىقپەن جاعاتاي ۇلىسىنا باراقتى جىبەردى بۇل جارلىق بويىنشا باراق مۇبارەكشاحپەن قاتار جاعاتاي ۇلىسىن باسقارۋعا ءتيىستى ەدى. قۇبىلاي باراقپەن بىرگە وزگە حان ۇلدارىن دا تۋعان ەلىنە قايتاردى.
باراق ماۋارانناحرعا مۇبارەكشاحتىڭ ورداسىنا كەلگەن. ەكەۋمىز بىردەي حاندىق قۇرايىق دەۋگە مۇبارەكشاحتىڭ تاقتا نىعىز وتىرعانىن كورىپ باتا الماعان. سودان قۇبىلايدىڭ جارلىعىن كورسەتپەگەن. تىنىشتىق ىزدەپ جۇرگەن كىسى سەكىلدى بوپ اكەمىزدىڭ ايماعى سەيحۇنداريا بويىنداعى چاگانيانعا بارىپ ورنالاسۋعا رۇقسات ەت دەگەن. مۇبارەكشاح باراقتىڭ ءوتىنىشىن قابىل العان. باراق ءوز ايماعىنا كەلگەننەن كەيىن، بۇل دا قايدۋ ءتارىزدى، اعايىن-تۋىسىن، جاعاتاي ۇرپاعىنان شىققان ءامىر، بەكزادالاردى جيناي باستاعان. مۇبارەكشاحتىڭ ماڭايىنداعى كەيبىر جاعاتاي ۇرپاعىنا جاتاتىن قولدارىندا جۇرتى بار امىرلەر دە بۇنىڭ جاعىنا اۋىسقان. ءسويتىپ، از ۋاقىتتا باراق ۇلكەن كۇشكە اينالعان. بۇنى كورگەن مۇبارەكشاح دەرەۋ باراققا قارسى اتتانىسقا شىققان. حان باسقارعان قوسىن مەن باراق باسقارعان قول سەيحۇنداريانىڭ باس شەنىندە، حودجەنت شاھارىنا تاياۋ جەردە كەزدەسكەن. ەكى جاقتان دا كوپ شىعىن بولعان. اقىرى، قۇبىلايدىڭ اسكەري مەكتەبىنەن وتكەن باراق جاعى جەڭگەن. مۇبارەكشاح قولعا تۇسكەن. تىشقان جىلى كوكەك ايىندا مۇبارەكشاح جاعاتاي ۇلىسىنان تاعىنا وتىرسا، سول جىلى قازاپ اياق شەنىندە سول تاققا ۇزگەنتتە حان بولىپ باراق كوتەرىلدى. العۇي مەن ەرگەنە قاتىننىڭ بار دۇنيە - مۇلكىنە ەندى باراق يە بولدى. بۇحاردان شىققان مۇبارەك شاحتىڭ بالاسى بايعۇستاي، سوعىسسىز حان قولىنا ءوزى بەرىلدى. باراق ونى بارىس اۋلايتىن جاساعىنا باستىق ەتتى. وسىلاي جاعاتاي ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى ەندى ماۋارانناحردى دا وزىنە قاراتتى.
بۇدان بۇرىن قۇبىلاي تۇركىستان ولكەسىنە (ياسسى قالاسىنا) نايىب ەتىپ موگۋلتاي ءامىردى جىبەرگەن. باراق بۇنى الىپ تاستاپ، ورنىنا ءوزىنىڭ جاقىنى بەكتەمىش ءامىردى قويدى. بۇنى كورگەن قۇبىلاي باراقتىڭ وزىنە قارسى ەكەنىن تۇسىنگەن. وعان قايتكەنمەن دە تۇركىستان ولكەسىن ءوز قاراماعىندا ۇستاۋ كەرەك ەدى. بۇل ولكە قولىندا تۇرسا جاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ باس كوتەرگەندەرىن ءبىرجولاتا جويىپ تاستاپ، سەيحۇندارياعا شەيىن جەتىپ، ءبىر كەزدە موڭكە حان ويلاعان جوسپاردى ىسكە اسىرۋعا بولاتىن-دى. وندا جۇڭگو مەن يران اراسىنداعى قاتىناسقا ەشبىر بوگەت قالمايدى. باسقاشا ايتقاندا، ەكى دۇنيەنى بيلەپ وتىرعان تولەنىڭ ەكى كوكجال بالاسى قۇبىلاي مەن قۇلاعۋ بىرىمەن-بىرى تىكەلەي قاتىسىپ تۇرادى. سوندا كورسىن، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ، تولە تۇقىمىنا قول كوتەرىپ! وسىلاي ويلاعان قۇبىلاي ەندى باراققا قارسى التى مىڭ قول شىعاردى. وتىز مىڭ اسكەرمەن بۇلارعا قارسى باراقتىڭ ءوزى اتتاندى. قۇبىلاي قولى، وزىنەن بەس ەسە كوپ اسكەرگە كۇشى جەتپەيتىنىن ءبىلىپ، سوعىسپاي كەيىن شەگىندى. قىتايدىڭ ءوز الەگىنەن قولى بوساي الماعان قۇبىلاي بۇدان ءارى تۇركىستان ماسەلەسىمەن ءدال سول تۇستا شۇعىلدانا المادى.
ال قۇبىلايدىڭ قولىن كەيىن قاشىرعان باراق، قۇبىلايعا جاتاتىن شەكاراداعى قىتايدىڭ حوتان دەگەن قالاسىن شاۋىپ ماۋارانناحرعا قايتتى. شىڭعىس حاننىڭ كەشەگى پاتشالىعىنىڭ بۇل كەزدەگى ەڭ كۇشتىسى، ەڭ ۇلكەنى التىن وردا بولسا، ول ماۋارانناحردان الىس، قۇلاعۋ بولسا ءوز قيىندىقتارىنان باس الا الماي جاتىر، ەندى باراققا ءوز حاندىعىنا ەش جاقتان كەلەر ءقاۋىپ جوق سەكىلدى كورىنگەن. ءبىراق كوپ كەشىكپەي بۇل ءقاۋىپتىڭ بار ەكەنىن جانە كۇشتى ەكەنىن تۇسىنگەن.
بۇل كەزدە، جاعاتاي ۇرپاقتارى بىرىمەن-بىرى قىرىلىسىپ جاتقاندا قايدۋ ءوزى بۇل تالاس وزەنىنە دەيىن بۇكىل ىلە بويىن باسىپ حوتان اسكەرىن كەيىن شەگىندىرىپ، قىتايدىڭ قالاسىن شاۋىپ، باراق شارۋاشىلىعى قايتادان كوتەرىلىپ قالعان. ماۋارانناحر كۇشىمەن ابدەن قارۋلانعان اسكەرىن سوڭىنان شۇبىرتا، باراق ەندى تالاس وزەنىنe قاراي بەتتەدى.
ەكى اسكەر جەلتوقساننىڭ ورتا شەنىندە تالاس وزەنىنىڭ بويىندا كەزدەستى. قايدۋ ءوزى بۇل كەزدە، بەلى شويىرىلىپ، قوزعالا الماي جاتقان. قوسىنىڭ ۇلكەن بالاسى شاپار باسقارىپ شىققان. ول باراقتىڭ قانداي ءتاسىل قولداناتىنىنان بەيحابار ەدى. شاپار شابۋىلدى ءوزى باستادى. بۇدان گورى العىر باراق، لاپىلداپ كەلە جاتقان اسكەردى وتكىزىپ جىبەرىپ، ەكى بۇيىرىنەن ءتيدى. قايدۋدىڭ بەت باقتىرمايتىن ايگىلى اتتى جاۋىنگەرلەرى شاۋىپ كەلە جاتقان اتتارىن بۇرىپ بۇلارعا قارسى شىققاندا، قويعا شاپقان قاسقىرداي، ەكى بۇيىرلەرىنەن تيگەن باراق قولى اپ-ساتتە شەبىن ويسىراتىپ تاستادى. وسىلاي قايدۋ اسكەرى جەڭىلىپ قالدى. باراق جەڭىسىن ءارى قاراي ۇلعايتا المادى. كۇتپەگەن جەردەن جەلتوقساننىڭ قارلى قارا سۋىعى سوعىپ، ماۋارانناحر، حوراسان ءتارىزدى جىلى جاققا ۇيرەنگەن قالىڭ قول Iلەنىڭ جوعارعى تۇسىنا بارا المادى، كەيىن قايتتى. ەندى قايدۋمەن نە بولسا دا جاز شىعا ايقاسپاق بولدى باراق. ءبىراق، ونىڭ ويى بولمادى. ءدال وسى تۇستا، بوراندى، ىزعارلى قىستى جازىنداي كورەتىن، سۋىققا ابدەن شىنىققان قايدۋعا جاردەمگە سوناۋ التىن وردادان، بەركەنىڭ ءىنىسى، سىرقاتىنان مۇلدەم ايىققان بەركەنجار باستاعان ەلۋ مىڭ جاۋىنگەرلى قول كەلدى.
اتتەگەن-اي، بەركە، ءالى دۇنيە سالماعان. دۇنيە سالماق تۇگىل، بۇل كەز، نوعاي قوسىندارى ازەربايجان جەرىنە دەندەپ كىرىپ، ورۇسۋت قالالارى دا تىنىشتالىپ، التىن وردانىڭ ءبىر قاۋىپ-قاتەرسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەزى ەدى. سوندىقتان دا حان شىعىسقا ەلۋ مىڭ اسكەر جىبەرگەن. ونىڭ ۇستىندە بەركەنىڭ ورتانشى بايبىشەسى قايتىس بولىپ، ونىڭ ورنىنا كوك ورداداعى ارعىن رۋىنىڭ سەگىز تۇمەن جىلقى ايداعان ءبىر بىقىعان بايىنىڭ اق ماڭدايلى، بوتا كوزدى اقجامال اتتى ءانشى قىزىن توقالدىققا العان. حان كوڭىلى وتە قوش ەدى.
ال بەركە كۇتپەگەن پالە باسقا جاقتان كەلگەن ەدى. التىن وردا حانى مۇنداي كۇيگە ۇشىرايمىن دەپ ەش ۋاقىتتا دا ويلاماعان.
بەسىنشى تاراۋ
...كولومون وندا ون جاستا ەدى. اكەسى كونون رۋمنىڭ اتاقتى شەبەرى، ارمەنيانىڭ بۇل كەزدەگى كىندىك قالاسى دۆيندا موناستىر سالىپ جاتقان. كولومون كۇنى - ءتۇنى وسى قۇرىلىس جانىنان كەتپەيتىن. سالىنىپ جاتقان موناستىردىڭ عاجايىپ بەينەسى ىشكى جاعىنداعى سان ءتۇرلى بوياۋلارى، سۋرەتتەرى، ءبارى-بارى جاس بالانىڭ وي سەزىمىن قوزعاپ، ءبىر تاماشا قيالدار تۋعىزاتىن. اكەسى كونون دا بالاسىنان بىلگەنىن ايامايتىن، وعان ءوزىنىڭ شەبەرلىك ءداستۇرىن، وي - سىرىن ءبارىن ايتىپ بەرەتىن.
كولومون شىعىستان كىلەڭ توقپاق جال تاپال ات ءمىنىپ، تەرى تون، قارساق تىماق كيگەن، قالا بۇزاتىن ماشينا سۇيرەتكەن، جالپاق بەت، قىسىق كوز سارى گوگو-موگو كەلە جاتىر، دەگەن جان تۇرشىگەر سۋىق حاباردى سول جىلى ەستىگەن. كوپ كەشىكپەي دۇنيەنى تالقان ەتىپ جەتىپ قالعان گوگو-موگولاردىڭ وزدەرىن دە كورگەن.
بۇل مونعولدىڭ بورت-بورت جەلگەن تاپال جىلقىسىن مىنگەن، سوڭىنان وتىز مىڭ جەر قايىسقان اسكەرىن ەرتىپ، جەبە مەن سۇبەتەي نويانداردىڭ حوراسان مەن حورەزمدى العاننان كەيىن، مەرۆ، ءتۇس، گۋرگان ارقىلى رەي، كۇم، كازۆيندى كۇيرەتىپ، كاۆكازدى شابۋعا شىققان ۇلۋ جىلى ەدى. وسى جولى شىڭعىس حاننىڭ حۇرشىسى، مونعولدىڭ ءسۇنيت رۋىنان شىققان، ارتىنان بۇكىل كاۆكازدى قانعا بوياعان، وتىز جاسار جۇرماعۇن-نويان دا سۇبەتەيگە ەرگەن. سوڭىنان، تاعى وتىز جىل وتكەننەن كەيىن، وسى جۇرماعۇن، گرۋزيندەرمەن سوعىسقان ءبىر ۇلكەن ايقاستا تاس كەرەڭ ساڭىراۋ بولىپ قالىپ، ونىڭ ورنىن باسقان جيىرما جاسار بايجۋ-نويان دا وسى ساپارعا بىرگە اتتانعان. ول يسيۋت رۋحىنان شىققان اتاقتى قولباسشى جەبەنىڭ قاسىندا بولعان.
سول جىلى-اق جولىنىڭ ءبارىن قاۋلاعان ورتتەي تىپ-تيپىل ەتىپ جالماعان مونعولدىڭ قولى حامادانعا جەتكەن. ءبىراق قىس قاتتى بولىپ اتقا ءشوبى، ادامعا ازىق-تۇلىگى مول مۇعان قالاسىندا قىستاپ شىققان. كەلەسى كوكتەمدە قايتادان كازۆين، حامادان ارقىلى كاۆكازعا كىرگەن. گرۋزيانىڭ پاتشاسى لاشاي مەن ارميانداردىڭ اتاقتى قولباسشىسى زاكارەنىڭ ءىنىسى اتابەك يۆانە جيىرما مىڭ گرۋزين مەن ارميانداردان قۇرىلعان قولمەن مونعول شاپقىنشىلارىنا قارسى شىققان.
اني شاھارىنىڭ تۇبىندە قىرعىن سوعىس بولعان. ەكى جاقتان دا مىڭداعان ادام ولگەن. شۋ دەگەندە جەبەنىڭ قولىن لاشاي جەڭگەندەي دە كورىنگەن. مونعولدار قاشا باستاعان. اتابەك يۆانە قوسىنى قۋىپ بەرگەن. ءبىراق مونعولدىڭ ءۇريانقاي رۋىنان شىققان جالعىز كوز باتىرى سۇبەتەيدىڭ قولى قاشقانمەن، جەبەنىڭ بەس مىڭ اسكەرى شاتقال اراسىندا تىعىلىپ تۇرعانىن بىلمەگەن. يۆانە اسكەرى مونعولداردى قۋىپ، كەڭ الاڭعا شىققانىندا، جەبە جاۋىنگەرلەرى ءبىر بۇيىردەن «شىڭعىس حانداپ!» لاپ قويعان. يۆانەنىڭ كوپ اسكەرى قىرىلعان. لاشاي، امال جوق، شەگىنۋگە ءماجبۇر بولعان. ءبىراق ول ءوزىن جەڭىلگەنگە ساناماعان. بۇرىنعىسىنان دا كوپ قول جيناپ سوعىسقا قايتا دايىندالعان. وتكەن ايقاستا، اجەپتاۋىر جاۋىنگەرلەرىنەن ايرىلعان، قاتىن-بالالارىن اقۇرىق ەتىپ سوڭىنان ەرتىپ جۇرگەن جەبە مەن سۇبەتەي باسقارعان مونعول قوسىندارى، وزدەرىنىڭ كۇشىنە سەنبەي لاشايمەن سوعىسۋعا بەتتەمەگەن. ەندى كاۆكازدان تەمىر قاقپا اتانعان دەربەنت بەكىنىسى ارقىلى ءوتىپ، ءوز جەرلەرىنە قايتپاق بولعان مونعول قوسىندارى قۇلۇزۇم تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى شەماحا قالاسىنا قاراي جۇرگەن. بۇل تۇستا ازەربايجان تۇرىك ديناستياسى پەحليەۆي اتا بەكتەرىنە جاتاتىن. استاناسى تەبريز قالاسى بولاتىن. بۇنى جەبە مەن سۇبەتەي اسكەرى تالاپ وتكەن. مونعول قوسىندارىنىڭ ءبىر بولەگى اقۇرىقتارىمەن اني قالاسىنان شەماحا شاھارىنا قاراي اۋىسقان. بۇل قالادا البانيانىڭ بۇرىنعى شىعىس جاعى، ازەربايجانعا كىرەتىن شيرۆان ولكەسىنىڭ بيلەۋشىسى شيرۆانشاح اتا بەكتەرى تۇراتىن. بۇلار شامالارى جەتكەنشە مونعولدارعا قارسى شىقتى. ءبىراق مونعولدار اسكەرىنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. قالانى توناپ، ەندى دەربەنتكە بەتتەدى. بۇل قالا — بەكىنىس ون ەكىنشى عاسىردىڭ باس كەزىندە مۇسىلمانداردىكى بولاتىن. سوڭىنان گرۋزيندەر مەن تۇرىكتەر بىرىككەن شيرۆانشاح اتابەگى احسيتان باسقارعان باكۋدىڭ جانىندا ورۇسۋتتاردىڭ جەتپىس كەمەسىن قۇرتاتىن سوعىستان كەيىن، دەربەنت شيرۆانشاح اتا بەكتەرىنە قايتادان ورالعان. سودان بەرى بۇل بەكىنىس - قالا بىرەسە شيرۆانشاحتاردىكى، بىرەسە گرۋزيندەردىكى بولىپ تۇراتىن. ءقازىر شيرۆانشاحتارعا جاتاتىن. بۇل قالا - بەكىنىستى كاۆكاز جەرىن تەرىسكەي جاقتىڭ جاۋىنگەر كوشپەندىلەرىنەن قورعاۋ ءۇشىن ساسانيد پاتشالىعىنىڭ ءامىرشىسى بەسىنشى عاسىردا دەربەنتتى سالا باستاعان.
سوندىقتان دەربەنتتى تەمىر قاقپا دەپ اتاعان. سوڭىنان قۋعان اسكەرمەن جۇرە سوعىسىپ، اقۇرىقتاعى قاتىن-بالالارىن شۇبىرتىپ، وتكەل، شاتقال، جىرا، تاۋ ارالارىن تاسپەن اعاشپەن بەكىتىپ، مونعول قوسىندارى وسى دەربەنتتىڭ تۇبىنە جەتكەن. ەندى جەبە مەن سۇبەتەي شيرۆانشاح بيلەۋشىسىنە كىسى سالعان. «ءبىزدى ءارى قاراي وتكىزىپ جىبەرسىن. ەشكىمگە تيمەيمىز. ەلىمىزگە قايتامىز» دەگەن. وعان دەربەنت يەلەرى كونبەگەن. ءبىر جاعىنان قورىققان. ەكىنشى جاعىنان الدايدى دەپ سەنبەگەن. سونان جەبە مەن سۇبەتەي قۋلىققا بارعان. «ءبىزدىڭ ەل شاۋىپ، قانشاما دۇنيە-مۇلىكپەن ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلە جاتقانىمىزدى بىلەسىڭدەر، ءقادىرلى ون ادامدارىڭدى جىبەرىڭدەر، كەلىسەلىك» دەگەن. شيرۆان اتابەگى قالاسىنىڭ ون بەلگىلى بەكزادالارىن جىبەرگەن. مونعولدار توعىزىنىڭ كوزىنشە ونىنشىسىن ءولتىرىپ، «كانە، بىزگە جول كورسەتىڭدەر، ايتپەسە الگى سەرىكتەرىندەي، قالعان توعىزىڭدى دا باۋىزدايمىز» دەگەن. امال جوق، قالعان توعىزى كونگەن. ولار شاپقىنشىلاردى كاۆكاز تاۋلارىنىڭ ادام تۇگىل، اڭ وتە الماس بيىكتەرىنىڭ اراسىمەن وزدەرى عانا بىلەتىن شيرۆان شاتقالى ارقىلى، تەرىسكەي كاۆكازعا وتكىزگەن. مونعولدار سولتۇستىك كاۆكازدا تۇرعان وسەتين، الان، سەركەسۋت ءتارىزدى ءبىراز ۋاق ەلدەردى شاۋىپ، قوتان حان باسقارعان قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعاسىن جايلاعان قىپشاق رۋلارىن ورۇسۋت جەرىنە قاراي ىعىستىرىپ، حودجي-دارحان مەن ماڭعىستاۋ دالاسى ارقىلى قاراقورىمعا قايتقان.
بۇل جولى كولومون اكەسىمەن بىرگە مونعولدار الا الماعان اني قالاسىندا بولىپ امان قالعان. ءبىراق تاعى دا ءبىر قىرعىندى كورگەن.
حورەزمشاح مۇحامەدتىڭ بالاسى جالەليددين ورگەنىشتى مونعولدارعا بەرگەننەن كەيىن، قالعان اسكەرىمەن ءۇندىستانعا بارىپ پانالاعان. دارىندى قولباسشى بۇل ارادا كوپ جاتپاعان. ءۇندىستانداعى جانە پاكيستانداعى تۇرىكمەن، سەلجۋك، پەنجاپ، پۋشتۋن سەكىلدى قاۋىمداردان كۇش جيناعان. جامنا وزەنىن جايلاعان جاۋىنگەر ارعىنداردىڭ وزىنەن ءبىر قوسىن اسكەر العان.
مونعولدارمەن سوعىسامىن دەپ كوپ اسكەر جيناپ الىپ، تاۋىق، ياعني 1225 جىلى تابريز شاھارىن باسىپ الدى. ازەربايجاننىڭ ءبىراز جەرىن وزىنە قاراتىپ، اتراپاكان ارقىلى دۆيندى شاپتى. قارسىلاسقان جۇرتىن قىرىپ، كوپ قازىناعا يە بولدى. بۇعان شىداي الماعان گرۋزين، ارميان اسكەرلەرى، اتابەك يۆانەنىڭ باسقارۋىمەن جالەليددينگە قارسى شىقتى. ۇرىس ەريەۆاننان جيىرما ەكى شاقىرىمداي جەردەگى گارين دەگەن قالانىڭ تۇسىندا بولدى. اتابەك يۆانە اسكەرى جەڭىلدى. حريستيان دىنىندەگى گرۋزين، ارمياندارعا قارسى مۇسىلمان قوسىندارى ەندى حالىقتى قان-جوسا ەتىپ قىردى. بۇلاردىڭ جاۋىزدىعى دا مونعول جاۋىزدىعىنان كەم بولمادى. قورعانسىز جۇرتتى اتتارىمەن تاپتاتتى. جۇمىسقا جارايتىن ەركەكتەرى مەن قىز-كەلىنشەگىن قۇلدىق پەن كۇڭدىككە الدى. شىعىپ تۇرعان ەگىنىن، ۇيلەرىن ورتەدى. ءوسىپ تۇرعان ءجۇزىم اعاشتارىن تۇبىمەن جۇلدى. وسىنىڭ ارقاسىندا بۇكىل ارمەنيا مەن گرۋزيا جەرلەرىندە اشتىق باستالدى.
سوعىستان امان قالعانى ەندى اشتان ءولدى. حالىق ابدەن كۇيزەلدى.
گاريندى شاپقاننان كەيىن جالەليددين مونعولدارمەن سوعىسۋعا اسكەرىنىڭ كۇشىن ازايتىپ المايىن دەپ، بجين دەگەن ارمياندار بەكىنىسىندە تۇرىپ، گرۋزيندەرگە بىتىمگە كەلەيىك دەپ اتابەك يۆانەنىڭ بالاسى اۆاگوم كنيازدى اراعا سالدى. كنيازدىڭ «حورەزمدىكتەر ءبىتىم سۇرايدى. گرۋزياعا تيمەيدى» دەگەنىنە قاراماي گرۋزيانىڭ وسى تۇستاعى قاتىن پاتشاسى رۋسۋدان مەن گرۋزين كنيازدەرى جالەليددين ۇسىنىسىن قابىلدامادى. بۇعان ىزالانعان جالەليددين گرۋزيا مەن ارمەنيانى تاعى شاپتى. يت، ياعني 1226 جىلى تبحيس قالاسىن الدى.
ءبىراق ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن جالەليددين اسكەرىن پروش باسقارعان گرۋزين - ارميان اسكەرى جەڭدى، تبحيس پەن دۆين قالالارىن قايتارىپ الدى. جالەليدديننىڭ جەڭىلەتىن دە ءجونى بار. ول ءوزىن اڭدىپ اتراپاقانعا جەتكەن مونعول اسكەرىمەن دە سوعىسۋدا ەدى. جانە ءتبحيستى جالەليددين العاننان كەيىن، بۇنىڭ قىلىعىنا ابدەن ىزالانعان رۋم سۇلتانى — الادين، مىسىر سۇلتانى — اشراف، كليكيلىق ارمياندار پاتشاسى — گەتۋم — ءبارى وداقتاسىپ، ەرزيكا قالاسىنىڭ تۇسىندا ونى ويسىراتا جەڭگەن.
كولومون بۇل قىرعىننان دا امان قالعان.
ۇگەدەي، جىلقى، ياعني 1235 جىلى بۇكىل شىڭعىس ۇرپاقتارى جينالعان ۇلى قۇرىلتاي شاقىرعان. وسى قۇرىلتايدىڭ شەشىمى بويىنشا مونعولدار ورۇسۋت جەرى مەن بۇكىل شىعىس جاعروپانى جاۋلاپ الۋعا كىرىسكەن. ورۇسۋت جەرىنە مونعولدىڭ باتۋ قوسىندارى اتتانعاندا، گرۋزيا مەن ارمەنيانى جاۋلاپ الۋعا شىڭعىس حاننىڭ كەشەگى حۇرشىسى جۇرماعۇن باستاعان بايجۋ، اسۋتۋ، چاگاتاي، حۋتتۋ، اسار، ءتۇتۋ، وگاتا، حودجا، حۋرۋمچي، تەنا، انعۇران نوياندار كاۆكازعا بەتتەدى. وسى جىلعى قۇرىلتاي شەشىمى بويىنشا ءار حان ءۇيى بەرەتىن ءبىر قولباسشى بالاسىنىڭ ەسەبىمەن نوياننىڭ اسكەرىندە، بىرنەشە حان تۇقىمدارىمەن بىرگە جوشى ۇلىسىنىڭ اتىنان، باتۋدىڭ ەكىنشى ۇلى توقتىحاننان تۋعان موڭكە تەمىر دە بار ەدى.
باتۋ ورۇسۋت جەرىنە اتتانعان قوسىنداردىڭ لاشكارقاش-ي بۇزۇرىعى بولىپ بەلگىلەنسە، جۇرماعۇن — لاشكاري تۇما بولىپ بەكىتىلگەن. بۇل ەكەۋىنىڭ ۇلكەن ايىرماسى بار ەدى. لاشكاري-تۇما قاراماعىنا بەرىلگەن نوياندارى، اسكەرلەرىمەن، سول وزدەرى جاۋلاپ العان جەردە مۇلدەم قالۋعا ءتيىستى. ولار مونعول جەرىنەن وزدەرىنىڭ ءۇي ىشتەرىن، دۇنيە-مۇلكىن بىرگە الا جۇرۋلەرى كەرەك. ءبارى دە سويتكەن جانە ءبارى دە كاۆكازدى جاۋلاپ العاننان كەيىن سول جاقتا قالعان.
جۇرماعۇن-نويانعا ءتورت تۇمەن، قىرىق مىڭ اسكەر بەرىلگەن. ونىمەن بىرگە شىڭعىستىڭ كىشى قاتىنى التىناي-بەگىم دە اتتانعان. ءجۇرىپ بارا جاتقان جۇرماعۇنعا «يۋان گاو بي شي» جازباسىندا ايتىلعانداي، ۇلى حان ۇگەدەيدىڭ ءوزى: «سەن بىزگە ۇنەمى سارى التىن مەن سوم التىن، التىن زەرلى جىبەك تورقا، مارجان-مەرۋەرت، قاز مويىن، ۇزىن سيراق باتىس ەلدەرىنىڭ قىزعىلت ءتۇستى الەۋت نارلارىن، قالىڭ شۋدالى كيچيدۋت تۇيەلەرىن، جۇك تيەيتىن حاچەدۋن قاشىرلارىن، جاي جۇمىسقا جارايتىن لۋسۋت ەسەكتەرىن جىبەرىپ تۇر» دەگەن.
كەلەسى، مەشىن جىلى جۇرماعۇن قىرىق مىڭ قولمەن وسىلاي ارتىنىپ-تارتىنىپ كاۆكازعا جەتكەن.
وتىز مىڭ قولمەن ەڭ الدىمەنەن جارماعۇن اتراپاقاندا باستالعان ۇرىستا ءاميدا شاھارىنا دەيىن قۋىپ جالەليدديننىڭ اسكەرىن اياماي جەڭگەن. ءوزىن ولتىرگەن.
مىنە، وسى قىرعىننىڭ بىرىندە، دۆين قالاسىندا شىركەۋ سالىپ جاتقان جيىرما ءۇش جاسار كولومون قولعا تۇسكەن. شىڭعىس جاسىسى بويىنشا حان ۇيلەرىنە ەسىرەيلەردى بولگەندە، بۇل موڭكە تەمىردىڭ ۇلەسىنە ءتيىپ، سودان التىن وردا جەرىنە كەلگەن.
كاۆكازدى العاننان كەيىن مونعول شاپقىنشىلارى ەندى كىشى ءازياعا اتتاندى. سول جىلدارداعى ءبىر ۇرىستا جۇرماعۇن ەڭ الدىمەنەن دىم ەستىمەيتىن ساڭىراۋ بوپ قاپ، سوڭىنان دۇنيە سالدى. قاراقورىم ورنىنا بۇل كەزدە مىڭدىقتان، تۇمەن دارەجەگە جەتكەن بايجۋدى لاشكاري-تۇما ەتتى. قانقويلىق جاعىنان بۇل ءجۇرماعۇننان دا اسىپ ءتۇستى. ول ەندى اتىنىڭ باسىن رۋم سۇلتاناتى سەلجۇكتەرىنە قاراي بۇردى. سەلجۇك سۇلتاناتىنىڭ ءامىرى كەي حوسروۆ II، كيليكيلىق ارميانداردىڭ پاتشاسىمەن بىرىگىپ، گرەك، اراب، فرانكى، لاتىن قۇردىلاردان جالداپ جاۋىنگەر جيناپ بايجۋعا قارسى شىقتى. كارين مەن ەرزناكا قالالارىنىڭ ورتاسىنداعى چمان-كاتۋك دەگەن جەردە ەكى اسكەر ءتۇيىستى. بايجۋ، بار بولعانى وتىز مىڭ قولمەن، وزىنەن التى ەسە كوپ كەي حوسروۆ II اسكەرىن وڭدىرماي جەڭدى. رۇمنىڭ سولتۇستىك سۇلتاناتى ءبىرجولاتا قۇرىدى. مونعولدار كەرۋەن جولىندا تۇرعان ۇلكەن كاسىپورنى، سۇلتاناتىنىڭ كىندىگى كسەريا قالاسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى. قالانىڭ تۇرعىندارىنىڭ كوبى ارمياندار بولاتىن. ولاردى شاھاردىڭ سىرتىنا ايداپ شىعىپ قىردى. بايجۋ اسكەرى ەندى كيليكالىق ارمەنياعا تايادى. كسەريانىڭ قانداي اپاتقا ۇشىراعانىن كورگەن كيليكيا ارمياندارىنىڭ پاتشاسى گەتۋم I كۇشى جەتپەيتىنىن ءبىلىپ، حالقىن قىرىپ الماس ءۇشىن، مونعولدارعا كۇنى بۇرىن باعىنىپ، باسىن ءيىپ، قول قۋسىردى. سونىڭ ارقاسىندا بۇل مونعولدارعا ۇلكەن سالىق تولەپ، كەرەگىندە اسكەر بەرەتىن بوپ، قىرعىننان امان قالدى. ال گرۋزيا مەن ارمەنيا تاعى باس كوتەردى.
مىنە، وسىنداي جاعدايدا، شىڭعىس پاتشالىعىنىڭ كولەم جاعىنان ءۇشىنشى ۇلىسى — كاۆكاز بەن يراننىڭ بيلەۋشىسى ەتىپ دوڭىز، ياعني 1265 جىلى تولەنىڭ ءۇشىنشى بالاسى قۇلاعۋ بەكىتىلدى.
قۇلاعۋ سول جىلدىڭ اياعىندا سىڭسىعان قولمەن يرانعا كەلدى. ءوزىنىڭ ورداسى ەتىپ قۋعان شاھارىن قالادى. بۇندا تۇرعان بايجۋ نوياندى اسكەرىمەن، ۇي-ىشىمەن رۋم جەرىنە ويىستىردى. ءوزى ونىڭ سارايىنا ورنالاستى. كەشەگى ءوزى شاپقان گرۋزيا مەن ارمەنيا كنيازدارىن قۇلاعۋ ەندى ءوز اسكەرىمەن بىرىكتىرىپ بوتەن ەلدەردى شابۋعا ءماجبۇر ەتتى. بۇلار باعداتتى الۋعا قاتىناستى. وسىنىڭ الدىندا عانا قاراقورىمعا بارىپ موڭكە حانعا باس ءيىپ قايتقان گۋتۋم I پاتشا شامعا اتتانعان جورىقتا ارمياندار اسكەرىن ءوزى باسقارىپ باردى. مونعول اسكەرى ەندى شامنىڭ سولتۇستىگىن تەگىس جاۋلاپ الدى. ەندى مىسىر قالدى.
وسى تۇستا موڭكە حان قايتىس بولىپ، قۇلاعۋ اعاسى ۇلى حاندى جەرلەۋىنە قاتىناسۋعا از اسكەرىمەن قاراقورىمعا ءجۇرىپ كەتتى. اسكەر باسى ەتىپ كيت بۇعى نوياندى قالدىردى. ءبىراق كەشەگى قىپشاق قۇلدارىنان شىققان مامليۋك كۋتۋز، مىسىردىڭ اسكەرىن باسقارىپ، قۇلاعۋ جوقتا مەشىن جىلى اين جۋليت تۇسىندا كيت بۇعىنىڭ اسكەرىن جەڭىپ كەيىن شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتتى. اتتەڭ، تەك، كۇتۋز ءوز جەڭىسىنىڭ قىزىعىن كورە المادى. مىسىرعا قايتقان جەرىندە ونى تاعى قىپشاقتان شىققان مامليۋك بەيبارىس باۋىزداپ ءولتىردى. ارتىنان ءوزى مىسىردىڭ سۇلتانى بولدى. مىنە، وسى بەيبارىس پەن سوناۋ ەدىل جاعاسىنداعى التىن وردا حانى بەركە، مۇحامەد پايعامباردىڭ تۋىن كوتەرىپ، ەكى جۇرتتىڭ مۇسىلماندارىن حريستيان دىنىندەگى ەلدەرگە قارسى شىعۋدى ويلادى.
بۇكىل كاۆكاز، يران، رۋم، باعدات، شامنىڭ تەڭ جارتىسىن بيلەي باستاعان قۇلاعۋ قاراماعىنداعى ەلگە جەڭىل تيگەن جوق. تولىپ جاتقان سالىق سالدى، بالالارىن اسكەرگە الدى. جان-جاعىمەن تىنباي سوعىسىپ، ونىڭ بار اۋىرتپالىعىن تاعى حالىقتىڭ موينىنا ارتتى. بۇعان شىداي الماعان گرۋزيننىڭ كىشى جانە ۇلكەن داۆيد پاتشالارى تاعى باس كوتەردى.
قۇلاعۋ ولاردى جەرمەن جەكسەن ەتىپ قۇرتۋعا اسكەرىن جىبەردى. مىنە، وسى تۇستا، قۇلاعۋ بەيبارىسپەن، قاراماعىنداعى ەلدەرمەن الىسىپ-جۇلىسىپ جاتقاندا، شىڭعىس حاننىڭ وسيەتى بويىنشا ازەربايجان (اسىرەسە شيرۆان ولكەسى) مەن گرۋزيا پاتشالىعىن التىن ورداعا كىرۋى كەرەك دەپ، بەركە جيىرما مىڭ قولمەن نوعايدى اتتاندىردى. بۇنى كورگەن قۇبىلاي كەلەسى دوڭىز، ياعني 1263 جىلى ىنىسىنە جاردەم رەتىندە وتىز مىڭ اسكەر جىبەردى. قۇلاعۋدى يلحان دەپ اتادى.
مىنە، وسى تۇستا سەرىكتەرىمەن سالىمگەرەي، كولومون، قۇندىز التىن وردادان قاشقان. كاۆكازعا قاراي قاشقانداعى ويلارى بەركە حاننىڭ قۇرىعى جەتپەيتىن جەرگە كەتەيىك دەگەنى ەدى. ءبىراق بۇل ويلارى ىسكە اسپادى...
قۇلاعۋ يلحان قارا تەڭىز بەن حاسار تەڭىزىنىڭ جاعالارىندا، ورتاسىنداعى كاۆكاز تاۋىنىڭ ارالارىندا، سونداي-اق يران، باعدات جازىق دالالارىندا قانداي سالتاناتتى شاھار بولماسىن، ەش ۋاقىتتا دا ولاردا تۇرماعان. قىس قىستاۋىن تاۋ اراسىنا كوشىرىپ، جاز شىعا، سول ءباز-باياعى اتا-باباسىنىڭ سالتىمەن، جاسىل شالعىن، كوگال ءشوپتى وزەن بويىن جايلاۋ ەتىپ، ورداسىن سوندا تىگەتىن.
بيىل، تىشقان، ياعني 1264 جىلى جازىندا قۇلاعۋ تەربيز شاھارىنا تاياۋ جەردەگى ءبىر كوپ بۇلاقتى، كىشىرەك وزەننىڭ جاعاسىنداعى ويپاتقا ورداسىن تىككەن. جىلداعىداي مۇعانعا كوشىپ بارماي، بۇل جاققا كەلۋىنىڭ دە ۇلكەن سەبەبى بار. ءقازىر قۇلاعۋ يلحاندىعىنىڭ ءبىر قيىن كەزى. بەيبارىس پەن بەركە ەكى بۇيىرىنەن قىسسا، ىشتەن پايدا بولعان كەسەل ءتارىزدى، دەم الدىرمايتىن قاراماعىنداعى بىرەسە ارميان، بىرەسە گرۋزين، كەيدە ءتىپتى ازەربايجاندىقتار، يران قالالارى دا باس كوتەرىپ ابدەن تىنىسىن تارىلتىپ بولدى.
راس، يلحاندىقتىڭ قۇلايتىنداي ەش ءقاۋپى جوق، قولىڭداعى شوقپارىڭ مىقتى بولسا، كىم ونى قارۋسىز قولىمەن ۇرىپ جىعا الادى؟ ارينە، ەشكىم دە. تەك شوقپارىڭدى مىقتاپ سىلتەي ءبىل. سونىڭ ارقاسىندا دا گرۋزيننىڭ پاتشالارى — قوس داۆيدتىڭ كۇل-تالقانىن شىعارعان جوق پا؟ ارينە عوي، نەلەر اياۋلى قىرشىن بەكزادالارىنىڭ باسىن الدى. كەشە بايجۋمەن بىرگە باعداتتى العان شاحينشاحتىڭ بالاسى زاكارەنى، بۇرىن باس ءيىپ كەلگەن اتابەك اۆانەنى، حاچەك كنيازى حاسەن جالەلدەردى دە مونعول تارتىبىمەن ات قۇيرىعىنا بايلاتىپ ءولتىرتتى. تەك گرۋزيننىڭ پاتشا ايەلى گونسا مەن اتابەك اۆانەنىڭ قىزى حوشاقتى عانا ءتىرى قالدىردى. بۇلاردى دا ولتىرەتىن ەدى، قازىرگى بايبىشەسى توعىز-قاتىن بولمادى عوي. «جاۋلاپ العان پاتشالارىنىڭ قىزدارى مەن بەكزادا بيكەشتەرى يلحان حانىنىڭ كۇڭى بولعانى، يلحان قىلىشىنان اجال تاپقانىنان اناعۇرلىم ۇلكەن قورلىق» دەپ اقىل سالدى. توعىز-قاتىن ۋان حاننىڭ نەمەرەسى عوي، حان تاعىنىڭ تۇرعىسىنان قارايدى، قالاي وعان كونبەسسىڭ!.. ءيا، توعىز-قاتىن دەسە ءوزى توعىز قاتىنعا تاتيدى. اكەم تولە بۇنى العاندا وسى مەنىڭ جاسىمدا، قىرىق جەتىدە ەكەن! وعان ءسىرا، كەرەي قىزدارى ۇناعان بولۋى كەرەك. مەنىڭ شەشەم سۇيرىكتانە-بەگىم ءوزى ال دەپتى عوي وسى ءسىڭلىسىن».
يلحان بۇگىندە سىرقات. كەشە دە سىرقات ەدى. وسى ءبىر دەنەسىن كەنەت كۇيدىرىپ-جاندىرىپ اكەتەتىن كەسەل ءبىر جىلدان بەرى بۇنى تاستاماي-اق قويدى. وسى سىرقاتتىعىنا قاراماي، قۇلاعۋ جاتىپ قالماعان. وسىدان ءبىر اي بۇرىن تەرىسكەي كاۆكاز جاعىنان كەلە جاتقان نوعاي قولىنا قارسى كۇرەسىپ جاتقان اسكەرىنە بارعان. بۇل جاقتاعى يلحان قوسىندارىنىڭ دەنى، بىلتىر اعاسى قۇبىلاي جىبەرگەن اسكەرلەردەن بولاتىن. ۇلى حان جىبەرگەن وتىز مىڭ اسكەردىڭ تەك قىپشاق، قىرعىز، الان، تاعى سونداي كوشپەندى ەلدەردىڭ جانە جالدانعان جاۋىنگەرلەردەن قۇرىلعان ءبىر تۇمەنىن عانا الىپ قالىپ، وزگەسىن بەيبارىسقا قارسى سوعىسىپ جۇرگەن بالاسى اباق پەن توعىز-قاتىننىڭ ءىنىسى ساريدجا نوياننىڭ اسكەرىنە قوسقان. ال الىپ قالعانىن بيىل جاز شىعا التىن وردا قولىمەن سوعىسىپ جاتقان بۇلىقتارىنا جىبەرگەن. التىن وردا لاشكارقاش-ي بۇزۇرىق نوعاي بۇل جولى قۇلاعۋ پاتشالىعىنا باياعى جەبە مەن سۇبەتەي كەلگەن حوراسان، نە حازار تەڭىزىن شىعىس جاعىنان جاعالاپ، استراباد، ارقىلى جەتپەگەن. نوعاي، سول جەبە مەن سۇبەتەي گرۋزيندەردىڭ لاشاي پاتشاسىمەن ەكىنشى رەت سوعىسۋعا بارماي، شەگىنگەن جولىمەن كەلگەن. قۇلاعۋ التىن وردا اسكەرى مۇنداي ەرلىككە بەل بۋادى دەپ ويلاماعان. ال ولار ناعىز تاۋ ەلدەرىنىڭ ادامدارىنداي دەربەنت وزەنى قاتقان كەزدە شيرۆان شاتقالىمەن ءجۇرىپ، تەمىر قاقپانىڭ تۇبىنەن ءبىر-اق شىققان. قۇلاعۋدىڭ بۇل جاقتاعى شاعىن اسكەرىنىڭ جەڭىلۋىنە سەبەپ وسى بولعان. ارينە، نوعاي قولىنا جول كورسەتكەن گرۋزين، نە ارميان ادامدارى. دەگەنمەن، مۇنداي ەرلىك نوعاي سەكىلدى سوعىس ءتاسىلىن بىلەتىن قولباسشىنىڭ قولىنان كەلەدى. قۇلاعۋ شيرۆان ولكەسىنە دەرەۋ قالىڭ قول جىبەرگەن. ءبىراق، دەربەنتتى جايلاپ العان نوعاي تەز مايدانعا شىعا قويماعان. ءسىرا، ارعى بەتتەن اسكەرىنىڭ تەگىس بەرى ءوتىپ، تىنىعىپ العانىن كۇتكەن بولۋى كەرەك. قۇلاعۋ وسى جەردە ەكىنشى قاتە تاعى جىبەرگەن. دەربەنتتەن بەرى اتتانۋعا، ءسىرا، نوعاي جۇرەكسىنگەن بولۋى كەرەك، نە ار جاعىنان اسكەر كۇتىپ جاتقان شىعار دەپ، تاۋلى جەردە سوعىسا-سوعىسا ماشىقتانىپ قالعان گرۋزين مەن ارميانداردىڭ قوسىندارىن بۇل ارادان الىپ مىسىر مايدانىنا جىبەرىپ قويعان. ال بۇنىڭ جاڭا اسكەر جىبەرۋىن نوعاي كۇتپەگەن. ءبىر كۇنى تاڭ اتا، ولار بەرى قاراي شابۋىلعا شىققان. بۇل جولى دا بۇرىنعى كوشپەندى ەلدىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ادەتتەرىنە سالىپ، لاپ قويماي، جاياۋ تاۋ -تاۋدىڭ اراسىمەن جايلاپ ءجۇرىپ، شيرۆان ۋاليەتى مەن گرۋزين قالالارىنا جاقىنداي تۇسكەن. وسى تۇستا ەڭ العاشقى التىن وردا اسكەرىمەن قۇلاعۋ قوسىندارىنىڭ ايقاسى بولعان. نوعايدىڭ ءۇش اي بويى دەربەنتتەن شىقپاي تاۋ قورشاعان كاۆكازدىڭ قالالارىن قالاي الۋ كەرەك ەكەنىن جانە مۇنداي تاۋلى دالادا سوعىسۋ ادىستەرىن اسكەرىنە ۇيرەتىپ جاتقانىن قۇلاعۋ بىلمەگەن. سوعىسقوي نوعاي اسكەرى از بولىپ، باتا الماي جاتىر دەپ ءوزىن-وزى الداپ، يلحان ءسال كەشىگىپ قالعان. قالىڭ قولمەن ءوزى بارعاندا، جيىرما مىڭ اتتى اسكەرلى نوعاي شيرۆاننىڭ تاۋ ەتەگىندەگى جازىق تۇسىنا شىعىپ قالعان. قۇلاعۋدىڭ اسكەرى ارينە، دەنى تۇرعىن، مادەنيەتتى ەلدەردىڭ جىگىتتەرىنەن قۇرىلعان، ال نوعايدىڭ اسكەرىنىڭ ءبارى ات قۇلاعىندا وينايتىن كوشپەندى ەلدىڭ بالالارى ەلدىڭ نايزا ۇستاعان، ساداق بەزەگەن ەرجۇرەك ءبىر جاۋىنگەرى، ارينە، تۇرعىن جۇرتتىڭ ەكى جاۋىنگەرىنە تاتيدى. ءتىپتى، ولگەن-تىرىلگەنىنە قارامايتىن بۇنىڭ بىرەۋى قىتايدىڭ، ارابتىڭ، يراننىڭ ون اسكەرىنە قارسى شابا الادى. قانشا سوعىسكەر، تاجىريبەلى قولباسشى بولعانىمەن، نوعاي قولىنان قۇلاعۋ جەڭىلىپ قالعان. ايتەۋىر، قوسىمشا تاعى كوپ اسكەر الدىرىپ، التىن وردا قوسىندارىنىڭ قارقىنىن توقتاتىپ، ءوزى كەيىن ورداسىنا قايتقان.
قۇلاعۋ وسى جولى قاراماعىندا باياعى، ءوزىنىڭ جاس كەزىندە باسقارعان، جالىنداي لاپىلداعان، مونعول مەن كوشپەندى قىپشاق، تۇركىمەن، باشقۇرت جاۋىنگەرلەرىنەن قۇرىلعان اسكەرىنىڭ جوق ەكەنىن بىلگەن. جانە سول كەزدەگىدەي، وزدەرى ۇيرەنگەن جەبە، سۇبەتەي ءتارىزدى سوعىس قۇمار، ءتاسىلشىل اسكەري قولباسشىلاردىڭ بىتكەنىنە دە كوزى جەتكەن. شىركىن-اي، دەگەن ول ىشىنەن، بەيبارىستىڭ دا بىزگە بوي بەرمەي جاتقانى سودان عوي، ءوزى دە، مامليۋك اسكەرى دە، ءبارى كوشپەندى جۇرتتىڭ بالالارى. ول جاققا قۇلدىققا ءوزىمىز اپارىپ ساتتىق قوي. ەندى مىنە، وزىمىزبەن تەڭ ءتۇسىپ جاتىر... ەگەر مەنىڭ قولىمدا ءقازىر ەڭ بولماسا جارماعۇن، بايجۋداي ون شاقتى نوياندارىم بولسا! ساريدجا، قۇبىلاي، بۇرالعى، ىشىك ءتۇعلى، گازان — ءبارى دە نويان، ءبىراق شىڭعىس حان مەن ۇگەدەي حاننىڭ تاس جارىپ، تاۋ بۇزار ءوزىنىڭ جاس كەزدەگى نوياندارىنا كىم جەتسىن!
سولاردىڭ سوڭعىسى بايجۋ؛ ونىڭ دا تۇبىنە ءتىلى جەتتى.
بايجۋ باعداتتى الاتىن قوسىنداردى ءوزى باسقارىپ بارعان باعدات اسكەرىن، تەگىندە، گرۋزين مەن ارميان اسكەرىنىڭ كۇشتەرىمەن جەڭگەن. سوعان قاراماي، باعدات جورىعىنىڭ تابىسى تەك مەنىڭ ارقامدا بولدى دەپ ۇنەمى ماقتانا بەرگەن. بۇنىسى قۇلاعۋدىڭ دا، جالپى يلحانداعى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ نامىسىنا تيگەن. قۇلاعۋ بىر-ەكى رەت «بۇنى قوي» دەگەن، ءبىراق بايجۋ كەشە ءوزى بيلەپ باۋىر توسەپ العان ەلى بولعاندىقتان، جۇرت اراسىندا كىلەڭ وسىلاي سويلەپ قويماعان. ونىڭ ۇستىنە بايجۋ: «ەگەر مەن تىلەسەم، بار اسكەر ماعان ەرەدى، يلحان ورداسىنان دىم قالمايدى»،— دەپتى دەگەن وسەكتى دە قۇلاعۋ ەستىگەن. مۇمكىن، بۇنى بايجۋدى يلحانمەن شاعىستىرۋ ءۇشىن، قاستارى شىعارىپ جۇرگەن - اق شىعار، ءبىراق قۇلاعۋ سەسكەنىپ قالعان، ويتكەنى بايجۋدىڭ ءالى دە اسكەرگە ىقپالى بار ەدى، كوپ مەزگىل لاشكار-ي تۇمان بوپ، يلحان قاراماعىنداعى قازىرگى نويانداردىڭ وزدەرىنە دە جەر بەرگەن، قونىستاندىرعان، كەيبىرەۋلەرىن وسى كۇنگى مىڭباسى، تۇمەن ءامىرشىسى دارەجەلەرىنە جەتكىزگەن.
وسىدان قاۋىپتەنگەن قۇلاعۋ، وتكەن جىلى بايجۋدىڭ «باعداتتى مەن الدىم» دەگەن ماقتانىشىن ايىپ ساناپ ءبىر كەزدە بۇكىل كاۆكاز، يران، باعداتتى تىتىرەتكەن ادامنىڭ وپ-وڭاي باسىن الدىرعان.
ءقازىر ەندى سونىسىنا وكىنىپ وتىر. ال نوعاي بولسا بۇگىن، ەرتەڭ شەماحاعا جەتەدى. وندا شيرۆان اۋليەتى مەن گرۋزيا جەرىنەن قوشتاسا بەر. ءتىپتى، ازەربايجاننان دا ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن.
قۇبىلاي ءوزىنىڭ كوپ جىلعى تاجىريبەسىنەن، ەگەردە باسقارىپ وتىرعان ەلىڭ سەنى جاقتار بولسا، سوندا عانا سوعىس كەزىندە اسكەردىڭ جەڭىلمەيتىنىن جاقسى بىلەتىن. جەڭىلگەن كۇندە دە، قايتادان كوتەرىلە الادى دەپ ويلامايتىن ول. سول سەبەپتەن دە قۇلاعۋ ءوزى حريستيان دىنىندە بولعاندىقتان، بۇل اراعا كەلگەن كۇننەن باستاپ، وزىنە تىرەۋ ەتپەك بوپ، كوبىنە ماڭىنا حريستيان دىنىندەگى جۇرتتى جيناي باستاعان. ال بۇعان باعىنىشتى ەلدىڭ كوبى يران، ازەربايجان، باعدات جانە رۋم سۇلتاناتىنىڭ دا تەڭ جارتىسىنان استامى مۇسىلمان ەلى ەدى. سوندىقتان دا يلحان حاندىعىندا قۇلاعۋدىڭ مۇسىلمان بەيبارىسپەن سوعىسۋى جۇرتتىڭ قانىن بالەندەي قىزدىرمايتىن. مۇحامەد پايعامباردىڭ ەلىن شابۋعا دەنى وسى ەلدەردەن قۇرىلعان قۇلاعۋدىڭ اسكەرى سوعىسقا قۇلشىنا شىقپايتىن. ال مۇندايدا ەشتەڭەگە قارامايتىن مونعول اسكەرى بۇنىڭ قاراماعىندا ءقازىر تاقا كوپ ەمەس ەدى. وزىنەن بۇرىن كەلگەن نويان، جاۋىنگەرلەر الدەقاشان ولگەن، ال ولمەگەندەرى ءبىرجولاتا وسى جەرگە ورنالاسىپ، يران بولعانى يران، گرۋزين بولعانى گرۋزين بولىپ كەتكەن. ال وزىمەن كەلگەن قىرىق مىڭ قولدىڭ دا ۇنەمى توقتاماعان، سوعىستان، الىس-جۇلىستان قاجىعانى قاجىپ، قاجىماعانى قاجۋعا اينالعان تۇسى ەدى. وسىنداي جاعدايدا بىلتىر اعاسى قۇبىلاي جىبەرگەن وتىز مىڭ اسكەرگە شىن قۋانىپ قالعان. دەگەنمەن، وسىنشاما ەلدى باسىپ وتىرعان ءۇش مايدانى بار قۇلاعۋعا بۇل دا، جەتكىلىكسىز بولدى. ونىڭ ۇستىنە ەگەر نوعاي اسكەرى شەمەحانى الىپ، بەرى قاراي كىرەتىن بولسا، يلحان حاندىعىنىڭ ءىسى قيىنعا اينالاتىنىن تاجىريبەلى قۇلاعۋ تۇسىنگەن. وسىدان بارىپ ول نوعايعا قارسى تۇرا الار قولباسشى ىزدەي باستاعان. «كىم بار؟» — دەگەن ول،— كىمنىڭ نوعايعا قارسى تۇرۋعا كۇشى جەتەدى؟ ءوزىم سىرقاتپىن. ەندى ات ءۇستىن بۇرىنعىداي كوتەرە المايمىن. ال نوعايعا قارسى شىعاتىن قولباسشى، نوعايداي ءتاسىلشى، ايلاكەر بولماعانمەن، كەم دەگەندە بايجۋداي تاۋەكەلشىل، شاپشاڭ بولۋى كەرەك قوي».
وسىنداي ويدان بارىپ ول، كەشەگى ءوزى ولتىرگەن بايجۋدىڭ بالاسى مىڭباسى اداققا توقتاعان.
«اكەسىن ولتىرگەنىمە كەكتەنىپ جۇرمەسە،— دەگەن ول ءبىر ءسات كوڭىلىندە بولماشى ءقاۋىپ تۋىپ.— جوق، جوق، دارەجە كىمدى بولسا دا رايىنان قايتارعان. ەگەر تۇمەن ءامىرى ەتسەم، اكەسىن قانشا جاقسى كورسە دە، بۇ دا ونىڭ ءولىمىن ۇمىتادى».
شىڭعىس ۇرپاعى ءارقاشان دا ادامنىڭ ەڭ ارمانى دارەجە دەپ تۇسىنگەن. سوندىقتان دا يلحان اداقتى مىڭ باسى ەتسەم، اكەسىن ولتىرگەنىمدى كەشەدى دەپ ويلادى.
وسى كەزدە ۇيگە قۇلاعۋدىڭ سۇيىكتى ايەلى توعىز-قاتىن كىردى. بۇل قارا تورىنىڭ سۇلۋى ەدى.
شىڭعىس حان اتاسى ۋان حاندى ولتىرگەندە، توعىز-قاتىننىڭ اكەسى ۇيقۋ ون جاستا ەكەن. تولە بۇنى توقالدىققا العانىندا توعىز-قاتىن تاي شىققان قۇلىنداي، ون ۇشكە تولىپ قالعان كەزى ەدى. سودان بەرى وتىز جىل ءوتىپتى. ءقازىر قىرىق ۇشتە. اقىلىمەن، كوركىمەن، قىلىعىمەن توعىز-قاتىن توقال بوپ اكەسى تولەگە، بايبىشە بوپ بالاسى قۇلاعۋعا ۇناي ءبىلدى. ۇناعانى ەمەس پە، ەكى ءىنىسىنىڭ ەكەۋى دە وسى قۇلاعۋ ورداسىندا مىڭباسى، ءسىڭلىسى تۇكتاني-قاتىن، جاقىندا عانا توعىز-قاتىن ورداسىنان كەتكەن ارداق نوياننىڭ ءۇشىنشى ايەلى بولعان. ال ءىنىسى ساريد- جانڭىڭ جەتى جاسار قىزى ورىك يلحاننىڭ نەمەرەسى، حان ۇلى اباقتىڭ ۇلكەن بالاسى ارعۇننىڭ قالىڭدىعى. ەرتەڭ ارعۇن يلحان بولعاندا بۇل حانىم بولادى. ەكى اتالارى ءبىرىن-بىرى ولتىرگەن قاس بوپ وتسە دە، ولاردىڭ نەمەرە، شوبەرەلەرى، بۇگىن مىنە، ەرلى-زايىپتى ەل بولىپ وتىر. ءبارى سول بۇرىنعى حاندىق قالىپتارىندا. تىكەنەك شىققان جەرگە تىكەنەك، گۇل شىققان جەرگە گۇل شىعادى دەگەن مىنە، وسى دا!
ءسال تولىعايىن دەگەنى بولماسا، ءالى دە تۇلا بويى شىمىر، تىپ-تىك. توعىز-قاتىن، ساندەنە باسىپ، مالداسىن قۇرىپ توردەگى كىلەم ۇستىندە ءۇن-تۇنسىز وتىرعان كۇيەۋىنىڭ اياق جاعىنا كەلىپ، ءتاجىم ەتكەندەي تىزەسىن بۇكتى.
— حان يەم، ءتۇرىڭىز سولعىن عوي، سىرقاتىڭىز تاعى ۇستاعان جوق پا؟ — دەدى.
— ول قۇرعىردان قۇتىلا الاتىن ەمەسپىن عوي،— دەدى قۇلاعۋ باياۋ،— تاڭ سارىدە ءبىراز قىسىپ الدى.
— ياپىرماي، ءبىر قيىن دۇنيە بولدى عوي،— دەدى توعىز-قاتىن كوڭىلى بوساپ.— ەگەر كۇيەۋىڭ جازىلادى، وسى كەسەلدى سەن ال دەسە ءسوز ايتپاي الار ەدىم.
قۇلاعۋدىڭ توعىز-قاتىندى جاقسى كورەتىن ايەلدىك قىلىقتارى عانا ەمەس، وسىنداي ادامگەرشىلىك قادىرلەستىك مىنەزى دە ەدى. كوڭىلدەنىپ قالدى.
— جارايدى، مەن ءۇشىن ءويتىپ اۋىرماي-اق قوي،— دەدى ءسال ەزۋ تارتىپ.— ال سىرتتا نە بولىپ جاتىر؟
— ءسىزدى اداق-نويان وردا الدىندا كۇتىپ وتىر. باعانا كەلگەن،— دەدى. سويدەدى دە كۇلدى.— تاۋ ىشىندەگى قاشقىنداردى ۇستاۋعا شىققان جاساقتار التىن وردادان قاشىپ كەلە جاتقان ءبىر توپ قىپشاق جىگىتتەرىن، ءبىر قىز بەن رۋمدىق كىسىنى ۇستاپ اكەپتى. رۋمدىق كىسى شىركەۋ، مەشىت سالاتىن كەرەمەت شەبەر كورىنەدى. باياعىدا ەسىرەي بوپ قولعا ءتۇسىپتى. ال قىز...— توعىز-قاتىن تاعى كۇلدى.— ال قىز سونىڭ جۇبايى دەيدى. اي مەن كۇندەي ءبىر سۇلۋ...
— رۋمدىقتىڭ شىركەۋ سالاتىن شەبەر ەكەنىن كىم ايتتى؟ — دەدى قۇلاعۋ.— ءوزى مە؟
— جوق، ءبىزدىڭ سارايىمىزداعى انا ەسىرەي رۋمدىقتار. ءبارى دە بىلەدى ەكەن... توپىرلاسىپ قاسىنان شىقپاي قويدى.
— التىن وردادان نەگە قاشىپتى؟
— ەسىرەي رۋمدىقتىكى تۇسىنىكتى. ەلىن ساعىنعان بولار. قىزدى دا ۇعۋعا بولادى. ماحاببات دەگەننىڭ وسىلاي كەلەتىن ادەتى بار عوي. ال قىپشاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ نەگە قاشقاندارىن بىلمەيمىن. ءوزىڭ تەكسەرگىن.
— جاقسى. مەن بارايىن. نوكەرلەرىمدى شاقىرىپ جىبەر...
— ءوزىڭ ءتىپتى شال بولۋعا اينالعانسىڭ با؟ — توعىز-قاتىن ەركەلەي كۇلدى.— انا قىز تۋرالى ەشتەڭە سۇرامادىڭ عوي؟
— سۇرايتىن ۋاقىت ءوتىپ كەتتى عوي،— دەدى قۇلاعۋ تومسارا.
يلحان سالماقتى، اۋىر مىنەزدى كىسى بولاتىن. جايشىلىقتا كوپ ۇندەي قويمايتىن. توعىز-قاتىن ونىڭ تومسارا سويلەگەنىنەن، ءوزىنىڭ ادەتتەگى مىنەزىنەن عوي دەپ ءبىر ويلادى دا، ەرىنىڭ بەتىنە تاعى ءبىر قاراپ، ونىڭ قاتتى سىرقاتتانىپ وتىرعانىن ءتۇسىندى. «دۇنيە شىركىننىڭ قىزىعى دەن ساۋلىعىڭ بار كەزىندە عوي،— دەدى وزىنە-وزى توعىز-قاتىن،— اۋىر كەسەلگە شالدىعىپ ەدى، قاراشى ەشتەڭەگە قىزىقپاي تۇرعانىن».
ول ەرىن قاتتى اياپ كەتتى.
قۇلاعۋ «قىزدىڭ قانداي ەكەنىن سۇرايتىن ۋاقىت ءوتىپ كەتتى عوي» دەگەنمەن دە، وردا الدىندا جاۋىنگەرلەر قورشاپ تۇرعان قىپشاقشا كيىنگەن توپ كىسىنىڭ ىشىنەن، توپ قوڭىر قازدىڭ اراسىنان ءبىر اققۋدى كورگەندەي، كوزىنە ەڭ الدىمەن قۇندىز ءتۇستى. سودان كەيىن بارىپ، قولدارى كەيىن بايلانعان كولومون مەن سالىمگەرەيگە قارادى. كولوموننىڭ رۋمدىق، ال سالىمگەرەيدىڭ كەرەي رۋىنان ەكەنىن ايتپاي تانىدى. كولوموندى تۇرىنەن، بويىنداعى دەنە بىتىسىنەن، ناعىز رۋمدىق دەسە، سالىمگەرەيدى باسىنا كيگەن كەرەي بوركى مەن اياعىنداعى جۇمساق وكشەسىز ەتىگىنەن كەرەي ەكەنىن ءبىلىپ قالدى. وزگە جىگىتتەرگە سوسىن بارىپ كوز اۋداردى. ءيا، ءبارى قىپشاق نە ەدىل، جايىق بويىنداعى باسقا تايپالاردان. حاندارعا، ەل بيلەپ وتىرعان ادامدارعا قارسى جۇرتتى قۇلاعۋ ولەردەي جەك كورەتىن. ولاردى وپاسىز جۇرت دەپ سانايتىن. «حاندارىنا قوجالارىنا قارسى بولماسا، ارينە، بۇلار ەش جاققا قاشپاس ەدى» دەپ ويلايتىن. ال شىقتى ەكەن، وعان مۇنداي تابانسىزدىق، ەڭ قاسيەتسىزدىك بوپ كورىنەتىن. ونداي ادامدار قۇلاعۋدىڭ ويىنشا، جەر باسىپ جۇرۋگە ءتيىستى ەمەس. ال قاشۋدىڭ سەبەبى — قۇلدىقتىڭ اۋىرلىعى، ەلىن - جۇرتىن ساعىنۋ تارىزدىلەردى ول ەسەپكە ءتىپتى المايتىن. بۇل جولى دا سولاي بولدى. قاس بولسا بۇعان بەركە قاس، ال ونىڭ حاندىق جۇيەسى، ەل بيلەۋ ءداستۇرى ۇنامايدى ەمەس. قاشقان ادام جالعىز حانعا قارسى ەمەس، ونىڭ جالپى حاندىق ۇستەمدىگىنە قارسى. مۇنداي ادام بۇگىن بەركەگە قارسى شىقسا، ەرتەڭ وعان قىلىشىن بولماسا، تاياعىن الا جۇگىرەدى. ءوز حانىنا وپاسىزدىق ىستەگەن ادام بوتەن ەلدىڭ حانىنا دا وپاسىزدىق ىستەيدى. مۇنداي وپاسىزدار جەر باسىپ جۇرۋگە ءتيىستى ەمەس قۇلاعۋدىڭ شەشىمى وسى. سوندىقتان ولار ولۋگە ءتيىستى. مىنا قىپشاق جىگىتتەرى جايىندا دا قۇلاعۋ بىردەن وسىلاي شەشىمگە كەلگەن.
سىرقاتى جانىنا باتقان سايىن قۇلاعۋدىڭ مىنەزى اۋىرلاي تۇسكەن. ۇكىمدەرىندە دە ءولىم جازاسى قولدانىلعان قاتال شەشىمدەر بۇرىنعىسىنان اناعۇرلىم كوبەيگەن. ءوز كۇنى تاۋسىلۋعا اينالعان سوڭ وزگەلەردىڭ دە كۇنىنىڭ تەزىرەك بىتكەنىن تىلەيتىندەي كورىنگەن. راسىندا دا سولاي ەدى.
يلحان قايتادان قىزعا قارادى. بۇل جولى دا ول قىزدىڭ اپپاق ءجۇزىن ەمەس، جەردە شۇباتىلىپ جاتقان قوس بۇرىمىن كوردى. مۇنداي شاشتى ول وزگەلەردى بىلاي قويعاندا، بۇكىل سۇلۋلىعى الەمگە تاراعان، تال شىبىقتاي بۇرالعان، سۇڭعاق مويىن فارسىنىڭ قىزدارىنان دا كەزدەستىرگەن ەمەس. «شىركىن-اي، مىنا قوس بۇرىمدى بىلەككە وراپ كورەر مە ەدى»،— دەدى ول كەنەت قىزدان گورى ونىڭ جەردە جاتقان شاشىنا قىزىعىپ كەتىپ. قىزدى، ونىڭ جانىندا تۇرعان ەرىنە دەگەن سىمباتتى دەنەلى رۋمدىقتان قىزعانعانداي بولدى.
ءۇش اق جىبەك شاتىردان تىككەن ورداسىنا كىرىپ، ەكىنشى شاتىرداعى ءتاجىن كيىپ، ءۇشىنشى شاتىرداعى التىن تاعىنا وتىرعاننان كەيىن، باسىن ءيىپ ەسىك الدىندا تۇرعان ءۋازىرى ەل-ەلتەبىرگە:
— اداق-نوياندى شاقىر،— دەدى.
ءبىرىنشى ەسىك ەكىنشى ەسىككە:
— اداق-نويان كىرسىن! — دەدى.
ەكىنشى ەسىك ءۇشىنشى ەسىككە:
— اداق-نويان كىرسىن! — دەدى.
وردانىڭ سىرتقى ەسىگىنىڭ الدىندا قولىن قۋسىرىپ بۇيرىق كۇتىپ تۇرعان ءمۇلازيم ار جاعىنداعى اداققا:
— ءجۇرىڭىز، قۇرۇمەتلي نويان اداق،— دەدى.
اداق ورتا بويلى، ءتورتپاق كەلگەن، يەگىندە بەس-التى تال جاڭا شىققان ساقالى بار مونعول جىگىتى ەدى. ءقازىر مىڭباسى بولاتىن. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن اكەسىن ولتىرگەن يلحان قۇلاعۋ شاقىرىپ جاتىر دەگەندە قۇتى قاشىپ كەتكەن. قىمىز ءىشىپ وتىرعان ساپتىاياعى قولىنان ءتۇسىپ كەتە جازداعان. ارابتارمەن كەزدەسكەن سوڭعى ءبىر ۇرىستا، مىڭدىق قولىن دۇرىس باسقارىپ قۇلاعۋدىڭ كوزىنە تۇسكەن. ءتىپتى، اسكەرلەر بوگەلىپ قالعان ءبىر ايقاستا، العا جەكە ءتۇسىپ، ەرلىك كورسەتىپ، يلحاننىڭ وزىنەن التىن قانجار العان. سويتسە دە... اكەسىن يلحان ولتىرتكەننەن كەيىن، حان ءىشى، تۇلكىنىڭ ىنىندەي قاتپار-قاتپار ەكەن عوي دەپ ءتۇسىنىپ قالعان نويان قۇلاعۋ شاقىرىپ جاتىر دەگەندە شىن شوشىپ كەتكەن.
— الديار تاقسىر،— دەپ حان وتىرعان شاتىرعا كىرگەننەن كەيىن اداق باسىن ءيىپ موليە قالدى.
باسىن كوتەرسە بىرەۋ قىلىشپەن شاۋىپ جىبەرەتىندەي، بوساعاداعى كۇزەتشىلەردەن ءسال جوعارىراق بارىپ تۇردى، ەسىكتىڭ ەكى جاعىندا، ءۋازىر ەل-ەلتەبىر مەن قولىندا جۋان داپتەرى بار ءمۇزالىم يىلە قالعان.
— اداق-نويان، سەن بىزگە وكپەلى ەمەسسىڭ بە؟ — دەدى قۇلاعۋ.
— جوق، الديار تاقسىر.
— سولاي بولعانى ءجون. بۇل ءفاني دۇنيەدە باسىن الىپ جۇرە المايتىندار كوپ بولادى. ونداي باستاردىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ ءيا، سولاردىڭ ءبىرى اكەڭ مارقۇم بايجۋ ەدى...
يلحاننىڭ ءسوزىنىڭ توركىنى نەدە ەكەنىن تۇسىنبەي، اداق-نويان ۇندەي المادى.
قۇلاعۋ ءسوزىن جالعاي ءتۇستى:
— ال سەن اكەندەي ەمەس سەكىلدىسىڭ. سوڭعى ۇرىستا بىزگە شىن جان-تانىڭمەن بەرىلگەن ەر جىگىت ەكەنىڭدى كورسەتتىڭ.
يلحاننىڭ نە ايتايىن دەگەنىن اداق ءالى تۇسىنگەن جوق. تەك «ەگەر سىزدەرگە جان-تانىمەن بەرىلگەن ادامدى ىزدەسەڭدەر، ول مەنىڭ اكەم ەدى عوي. ال وعان نە ىستەدىڭدەر؟» دەپ ويلادى دا قويدى.
يلحان ءسوزىن بۇدان ءارى سوزا بەردى.
— سول كورسەتكەن قۇرمەتىڭ ءۇشىن،— دەدى قۇلاعۋ، سويدەدى دە ءسال توقتاي قالدى. تابانى قىزا تۇسكەندەي كورىندى. بۇل ۇستاعالى كەلە جاتقان اۋرۋىنىڭ بەلگىسى. ول ۇنەمى وسىلاي باستالاتىن. قىزۋ وسىلاي تابانىنان بەلگى بەرىپ، بىرتە-بىرتە جوعارىلاپ، بيە ساۋىمىنداي مەزگىل وتكەندە ونە بويىن ورتەپ، بار اقىل-ويىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاراتىن. قۇلاعۋ الىستاعى ءبىر ءقاۋىپتى ءۇندى تىڭداعانداي، قاباعى قاتۋلانىپ ءۇن-تۇنسىز وتىردى دا، سوزىنە قايتادان كىرىستى.— ءيا،— دەدى ول،— سول ۇرىستاعى قىزمەتىڭ ءۇشىن، ءبىز سەنى تۇمەن باسى ەتۋدى ۇيعاردىق.— ەندى ول ەل-ەلتەبىر مەن مۇلازيمگە كەزەك قارادى،— جارلىققا وسىلاي دەپ جازىڭدار.
— قۇپ،— دەدى انا ەكەۋى بۇرىنعىسىنان دا يىلە ءتۇسىپ. ءمۇلازيم، سول ساتتە-اق اق جۋان داپتەرىنە بىردەمەلەردى ءتۇرتىپ الدى.
— جاقسىلىعىڭىزعا راقمەت، الديار يلحان قۇلاعۋ! — دەدى اداق تىزەرلەي وتىرا قالىپ، قىلىشىن سۋىرىپ الىپ، جالاڭاش جۇزىنەن ءسۇيدى.— ولە-ولگەنشە سىزگە ادال قىزمەت ەتۋگە انت ەتەمىن.
تۇمەن ءامىرشىسى بوپ بەلگىلەنىپ تۇرعاندا، سوعىس قۇمار مونعولعا اكە ءولىمى دەگەن نە؟ كۇتپەگەن قۋانىش اداقتى زاماتتا وزگەرتىپ جىبەردى. كوزىنە شاتتىق ۇيالاپ، بەتىنە قان جۇگىردى.
— جاقسى،— دەدى قۇلاعۋ ادەتتەگىسىندەي اسىقپاي سويلەپ.— ال ەندى تۇمەن ءامىرى اداق-نويان جارلىقتىڭ ەكىنشى تارماعىن ەستى. سەن قاراماعىمىزداعى قىپشاق پەن مونعول جىگىتتەرىنەن قۇرىلعان جاڭا قوسىندى الاسىڭ. ءبىر اپتادان كەيىن، شەماحاعا تاياپ قالعان نوعاي اسكەرىنە قارسى شىعاسىڭ. ولار ازىرگە ءبىزدىڭ قوسىندى العا جۇرگىزبەي توقتاتىپ تۇر. ءبىراق بۇل داعدارىس ءبىر اپتادان اسپاس. نوعاي بەرگى جازىققا شىققان تۇستا، سەن قىپشاق-مونعول اتتى اسكەر تۇمەنىمەن ولاردى شاۋىپ بەرەسىڭ!
اداق ءسال ويلانىپ قالدى.
— وندا ماعان الديار تاقسىر، وسى ەلدىڭ جىگىتتەرىنەن قۇرىلعان قوسىندى بەرىڭىز.
— نەگە؟
— قىپشاق، الاندار مۇسىلمان عوي، باعداتتى شاپقاندا دا ولار بۇرىنعىسىنداي ەرلىك كورسەتپەگەن. بەيبارىسقا سالعاندا دا بالەندەي بەتتەمەدى. ال نوعايدىڭ اسكەرى...
— جارايدى،— دەدى قۇلاعۋ.— باسقا قوسىن ال.— ەندى ول ەل-ەلتەبىرگە قارادى.— الگى قولعا تۇسكەن قاشقىنداردى الىپ كەلىڭدەر. سىرتتا تۇرعان وزگە نويان امىرلەر دە كىرسىن.
يلحان شاتىر-سارايى وتە كەڭ بولاتىن. تۇتقىنداردى بوساعانىڭ ءبىر جاعىنا ءتىزىپ تۇرعىزدى. بەر جاقتارىندا قارۋلى كۇزەتشىلەر. ءبارىنىڭ قولدارى قىل ارقانمەن بايلانعان. تەك قۇندىزدىڭ عانا قولى بوس. ول ۇيگە قوس بۇرىمىن ەكى قولىمەن كوتەرىپ كىرىپ ەدى، ەندى قويا بەردى. قالىڭ، قاپ-قارا شاش، جان-جاعىنا توگىلىپ ۇيىرىلگەن جىلانداي قىزدىڭ اياعىنىڭ استىن الىپ كەتتى. مۇنداي دا شاش بولادى ەكەن-اۋ! ۇيگە كىرگەن نويان امىرلەر دە، يلحاننىڭ ءوزى دە ودان كوزدەرىن الار ەمەس.
جانە تاۋ-تاستىڭ اراسىمەن قاشىپ، ابدەن جۇدەپ قالعان قۇندىزدىڭ ءتۇرى دە، ءبىر جاعىنان ادام ايارلىق سولعىن بولسا دا، تابيعي سۇلۋلىعىمەن كوز تارتپاي قويار ەمەس. بۇل كەرەمەتتى تاعى كورۋگە يلحان سارايىنا توعىز-قاتىن دا كىرگەن. ول دا قىز شاشىنا تاڭ قالعانىن جاسىرا الماي، سۇيسىنە قاراپ تۇر. ءبىر ءسات توعىز-قاتىن قىزدان يلحاننىڭ ءوزىنىڭ دە كوز الماي وتىرعانىن كوردى. كوزىندە ءبىر قىزعانا قالعانداي، بولماشى سۋىق ۇشقىن پايدا بولدى دا اپ-ساتتە سونە قالدى. ول ءوزىن-وزى زورلاپ ەزۋ تارتتى. مىنا قىز تۇرعاندا، يلحان تۇتقىندارمەن جوندەپ سويلەسە المايتىنىن سەزدى.
— حان يەم،— دەدى توعىز-قاتىن كۇلىمسىرەي.— مىنا قاشقىن قىز تىم جۇدەۋ ەكەن. جانە ءوزى اش پا قالاي... ەركەكتەردەي ەمەس، ۇزاق كوتەرە المايدى عوي... ەگەر قارسى بولماساڭىز مەن بۇنى الىپ كەتسەم، اس-سۋ بەرىپ قايتا اكەلەم. جاۋاپتى سودان كەيىن دە الارسىز...
ايەلىنىڭ ويىنا تۇسىنگەن قۇلاعۋ وعان تاعى ريزا بوپ قالدى.
— بولسىن،— دەدى.
— ءجۇر، شىراعىم،— دەدى توعىز-قاتىن قۇندىزعا قاراپ. قىز جولداستارىنان ايىرىلعىسى كەلمەي قوزعالمادى.— ءجۇر،— دەدى قايتادان توعىز-قاتىن. بۇل جولى ونىڭ داۋسىنان ءسال قاتتىراق ءۇن ەستىلدى،— اس-سۋ ءىشىپ قايتىپ كەلەسىڭ.
— بار،— دەدى سالىمگەرەي.— قارنىڭ دا اشقان شىعار.
قاشقىن توپ شۋ دەگەننەن سالىمگەرەيدىڭ ءسوزىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن بوپ ۋادەلەسكەن. قىز ءۇن-تۇنسىز، قوس بۇرىمىن تاعى جيناپ الىپ، بىلەگىنە ساپ، توعىز-قاتىنعا ەرىپ شىعىپ كەتتى.
ۇيگە ءتۇسىپ تۇرعان كۇن ساۋلەسىن كەنەت بۇلت باسا قالعانداي، ساراي ءىشى قارا كولەڭكەلەنە ءتۇستى.
يلحان ءبىر تاماشا ءتۇس كورىپ جاتىپ، شوشىپ ويانىپ كەتكەندەي، جان-جاعىنا ەلەگىزىپ قارادى.
— ال، سويلەڭدەر،— دەدى ول سالىمگەرەيگە قاراپ باستىعى سەنسىڭ عوي دەگەندەي،— كىمسىڭدەر؟ قايدان جۇرسىڭدەر؟
سالىمگەرەي ءسال باسىن ءيدى.
— مەن التىن وردانىڭ ءجۇزباسى ەدىم،— دەدى سالىمگەرەي، ايلا تاۋىپ سويلەپ،— رۋىم كەرەي. كەرەي تورەسى سايدجا ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزدا دەگەننەن كەيىن، سونىڭ اسكەرىنە كىرگەلى بەرى قاراي قاشتىم.— يلحان دۇرىس ىستەگەنسىڭ دەگەندەي باسىن يزەدى. ونىڭ كوز الدىنان جاڭاعى شاشى شۇبالعان قىز كەتە قويعان جوق ەدى.— ال مىنا كىسى،— دەدى كولوموندى كورسەتىپ،— رۋم ەلىنىڭ شىركەۋىن سالاتىن اتاقتى شەبەرى. جۇرمانعۇن نويان گاندجاندى شاپقاندا، قاشا الماي قولعا تۇسكەن. موڭكە تەمىر سۇلتاننىڭ ۇلەسىنە ءتيىپ، التىن ورداعا قۇل بولىپ بارعان. اتا مەكەن جەرىمدى ءبىر كورەيىن دەپ قاشىپ شىقتى. بۇل كىسى عالامات شەبەر. بىتىرە الماي كەتكەن شىركەۋ گاندجاندا ءالى دە تۇرعان كورىنەدى.
گاندجا كاۆكازدىڭ بۇل تۇستاعى ەڭ سۇلۋ قالالارىنىڭ ءبىرى ەدى. وسى وڭىردەگى قالالاردى اياماي قيراتىپ، تۇرعىندارىن قان جوسا ەتىپ قىرعان ءجاليددين بۇل قالانىن سۇلۋلىعىنا تاڭ قالىپ، كۇيرەتپەگەن. تەك وسى قالاداعى وزىنە قارسى ەلدەردىڭ باسشىلارى وتىز ادامدى دارعا اسقان.
بىتپەي قالعان شىركەۋدى قۇلاعۋ دا كورگەن. ونىڭ بىتپەي قالعان جارتىلاي بەينەسى بۇنى دا تاڭ قالدىرعان. ەندى سول شىركەۋدى جاساۋشى وسى كىسى ەكەنىن ءبىلىپ، تاباندا شىركەۋدى ءبىتىرتۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدى.
— ءيا، ول شىركەۋ ءالى تۇر،— دەدى قۇلاعۋ.— ءوزىڭ اياقتاۋىڭ كەرەك.
كولومون بىردەن كوندى.
— ءوزىم دە سولاي ويلايمىن.
يلحان كولوموننىڭ باستاعان ءىسىن اياقتاعىسى كەلىپ تۇرعانىن ءتۇسىندى. «ءيا، ءيا، ءبارىمىز دە وسىندايمىز. ءبىز اتامىز شىڭعىس حاننىڭ وسيەتىن ورىنداپ، بار الەمدى الامىز دەپ اۋرەلەنەمىز. ال بۇل...»
— ال قالعاندارىڭ نەگە قاشتىڭدار؟
— مىنالار وسى جەردىڭ جاۋىنگەرلەرى. ەسىرەي بوپ قولعا تۇسكەن.
قۇلاعۋ جاڭا عانا ولارعا جوندەپ قارادى. سىرتقى كيگەندەرى قىپشاقي كيىم بولعانىمەن، شەتكى بەسەۋىنىڭ وسى جاقتىڭ ادامدارى ەكەنىن ۇقتى.
— ال مىنا بەسەۋى شە؟
— بۇلار التىن وردا جاۋىنگەرلەرى، ەل بيلەپ وتىرعان ادامداردىڭ حالىققا ىستەگەن قورلىق-زورلىعىنا شىداي الماي قاشىپ شىقتى...
قۇلاعۋ كەكەتە ەزۋ تارتتى.
— سوندا يلحان قۇلاعۋ حالىقتىڭ قامىن جەيدى دەپ قاشىپ كەلدى مە؟
مۇنداي سۇراقتى سالىمگەرەي كۇتپەگەن ەدى. ۇندەي الماي قالدى. .
— جارايدى، مەنىڭ شەشىمىمدى ەستىڭدەر،— دەدى قۇلاعۋ، قىزۋدىڭ كەلىپ قالعان جەرىن مىقىنىن سيپاپ.— سەن، جىگىتىم،— ول سالىمگەرەيگە قارادى،— سايدجا ءومىردى ىزدەپ كەلگەن ەكەنسىڭ، سونىڭ جاساعىنا قوسىل،— ول كولومونعا بۇرىلدى.— سەن اتاقتى شەبەر، بىتىرە الماي كەتكەن شىركەۋىڭدى ءبىتىر. گاندجادا حريستياندار كوپ. ولارعا ءبىزدىڭ بەرگەن سىيلىعىمىز بولسىن. ال مىنا بەسەۋىن وزىڭە جاردەمدەسۋگە ال. وسى جاقتىڭ كىسىلەرى عوي، تاس قالاپ، بالشىق ايداۋدى بىلەتىن شىعار. ال مىنا بەسەۋىن ەرتەڭ دارعا اسىڭدار. جۇرتتىڭ قاشپاۋىنا ۇلگى بولسىن. ءوز حانىنا وپاسىزدىق ىستەگەن جاندار، بوتەن حاندارعا دا وپاسىزدىق ىستەيدى.
— تاقسىر يلحان، بۇلار اسقان مەرگەندەر. تەككە ولتىرگەنشە مەنىمەن قوسىپ مايدانعا جىبەرىڭىز. جاۋىڭىزبەن كۇرەسۋگە جارايدى.
— نە مەنىمەن شىركەۋ سالۋعا جىبەرىڭىز. تاپتىرمايتىن بەينەتقور بولادى.
— ءوزىمىز ۇيرەتەمىز،— دەدى قاتار تۇرعان انا بەسەۋى. ولتىرە كورمەڭىز، تاقسىر حان.
— جاندارىڭ اشيدى، ءا! — دەدى قۇلاعۋ.
حان ەكى ايتپايدى دەگەندەي يشاراتپەن، ودان ارتىق قۇلاعۋ جاۋاپ بەرمەدى. قۇلداردىڭ جولداستارىنا جاندارى اشىپ تۇرعانى بۇنى ءتىپتى اشۋلاندىرىپ تاستاعان. ال، قىزۋى ەندى كىندىك تۇسىنا تايادى. «الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن بيلەپ تۇرسام دا، ءقازىر ولەردەي بوپ قينالامىن... مۇمكىن ءولىپ تە كەتەرمىن. ال ءبىزدىڭ دەگەنىمىزگە جۇرمەگەن مىنا بەسەۋى نەگە ءتىرى قالۋعا ءتيىستى؟ مەنىڭ ورنىما وسىلار جان بەرۋى كەرەك قوي. اتتەڭ دۇنيە-اي، سونداي ادىلەتسىز بولىپ نەگە جاراتىلدىڭ، ەگەر ءوز جانىم قالاتىن بولسا، بۇل بەسەۋى تۇگىل، بار الەمدى جولىما قۇربان ەتەر ەم...»
حاننىڭ جاعدايىن تۇسىنگەن سالىمگەرەي ۇندەي المادى. ول بەس جولداسىن قالاي قۇتقارام دەپ ىشتەي جانتالاسۋدا ەدى.
— الگى قىز كىم؟ شاشى نەگە ۇزىن؟ — دەدى حان.
ەندى كولومون سويلەدى. وتىرىك ايتۋعا جانى قاس شەبەر بىردەن شىنىن ايتتى.
— شاشى سولاي وسكەن،— دەدى كولومون.— ول قىپشاقتىڭ قىزى. مەنىڭ سۇيگەنىم.
— وندا، سەن ول قىزدى شىركەۋدى سالىپ بىتىرگەنشە كورمەيسىڭ! — دەدى قۇلاعۋ.
— نەگە؟
— قاشىپ كەتەسىڭ. قىز تۇتقىندا بولادى. ەگەر شىركەۋدى ويداعىداي ەتىپ بىتىرسەڭ، سوندا عانا سۇيگەنىڭدى الاسىڭ!
توعىز-قاتىن قۇندىزدىڭ جانىندا وتىرعان. ورداسىنداعى توپ نوكەر ايەلدەرى، كۇڭدەرى تۇتقىن قىزدى قورشاپ العان.
الدىنا قويعان تاعامنان ءدام تاتپاي قۇندىز مەلشيە قالعان.
— ءسويتىپ سەن، ەلىڭدى تاستاپ انا تۇتقىن شەبەرمەن بىرگە قاشىپ شىققان ەكەنسىڭ عوي،— دەدى توعىز-قاتىن كۇلىمسىرەي.
— ءيا. ول مەنى جاقسى كورەدى. مەن دە ونى ولەردەي جاقسى كورەمىن.
— ارينە، سەنى جاقسى كورەدى،— دەدى تاعى كۇلىپ توعىز-قاتىن،— قالاي جاقسى كورمەسىن...— ول قۇندىزدىڭ جەرگە شۇبالىپ جاتقان قوس بۇرىمىن جيناپ الدى.— شەبەر ەمەس، بار ەركەك جاقسى كورۋگە ءتيىستى... وزگە ايەلدەردە جوق قاسيەتكە ولاردىڭ قۇمار كەلەتىن ادەتى عوي... ولاي بولسا...— توعىز-قاتىن كەنەت تىزەسىنىڭ استىندا جاتقان قايشىنى الدى دا، ەكىنشى قولىمەن ۇستاپ وتىرعان قۇندىزدىڭ قوس بۇرىمىن، جاۋىرىن تۇسىنا دەيىن، قيىپ جىبەردى. ءسويتتى دە قوس بۇرىمدى بۇلاڭداتا ەسىككە قاراي لاقتىردى.— دالاعا شىعارىپ تاستا،— دەدى بوساعاعا سۇيەنىپ تۇرعان كۇڭىنە.
قارتاڭ كەلگەن كۇڭ جەردە شۇباتىلىپ جاتقان شاشتى، ءدال ءبىر جانى بارداي، قولىمەن سيپاي جيناپ، باۋىرىنا قىسا سىرتقا شىعىپ كەتتى.
ءۇي ءىشى تولعان ايەلدەردە دە، قۇندىزدا دا ءۇن جوق.
— نەگە ءبۇيتتىڭىز؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا قۇندىز كوزىنەن جاسى مولتىلدەپ.— الدە ول شاشتار قايتا شىقپايدى دەپ ويلادىڭىز با؟
شىڭعىس حان ءوز كەزىندە مونعولدىڭ بار اسكەرىن، وردا ولكەسىن ۇشكە بولگەن. ءوزى كۇنگەيگە، كۇنگە قاراپ تۇرىپ، وڭ جاعىن، سوناۋ التاي تاۋىنا دەيىن جەتىپ جاتقان «بارۋىعار» دەپ اتالاتىن جاعىن وڭ قانات دەپ اتاعان. وعان بوورچۋ نوياندى باستىق ەتكەن. سول جاعىن، كۇن شىعىس جاعىن سزين شەكاراسىنا دەيىن جەتەتىن «جوڭعار» دەپ اتالاتىن تۇسىن «گو ونگ»، ياعني «مەملەكەت كنياز» اتاعى بار مۇحلي نويانعا باسقارتقان. ال ولكە ورتالىعىنىڭ اسكەرىنىڭ بيلەۋشىسى ەتىپ نويان بەلگىلەنگەن. شىڭعىس حان ولگەننەن كەيىن وڭ قانات، باتىسقا دەيىن جەردىڭ باسشىلارى جاعاتاي مەن باتۋ سانالعان. سول قاناتىن حان ورداسىنىڭ وشاق يەسى — تەلە، ءىنىسى وچيعان جانە ەسۇنگى نويان باسقارعان. وسى ءتارتىپ بويىنشا التىن وردانىڭ دا اسكەرى ەكى قاناتقا بولىنەتىن. وڭ قانات تان وزەنىنىڭ باتىس جاعى. بۇعان حان ۇرپاقتارىنان ۇلىسى تان وزەنىنىڭ تومەنگى شەنىندە بولعاندىقتان نوعاي، بەركە التىن ورداداعى سيبان ۇرپاقتارى، باتۋدىڭ ورتانشى ۇلى توقتىحاننىڭ ءۇشىنشى بالاسى التىن وردانىڭ بولاشاق حانى تۋداي موڭكە، توقتىحاننىڭ ءبىرىنشى بالاسى توربۋدىڭ ۇلكەن ۇلى، التىن وردانىڭ تاعى ءبىر بولاشاق حانى ءتولى بۇقا جاتاتىن. قانات اعاسى نوعاي بوپ سانالاتىن. سول قاناتقا ۇلىستارى تان وزەنىنىڭ كۇنشىعىس جاعىندا، ەدىل بويىنان سوناۋ ماۋارانناحرعا دەيىن سوزىلعان حان ۇرپاقتارى كىرەتىن. سول قاناتتىڭ ۇلكەندەرى بەركەنىڭ ءىنىسى بەركەنجار مەن توقتىحاننىڭ ەكىنشى بالاسى موڭكە تەمىر ەدى. بۇل قاناتتا موڭكە تەمىردىڭ ون بالاسىنىڭ ورتانشىسى، التىن وردانىڭ تاعى ءبىر بولاشاق حانى توقتاي دا بولاتىن.
ەل شاۋىپ، جەر جاۋلاپ الار سوعىستاردا، الار جەر وسى ەكى قاناتتىڭ قايسىسىنىڭ تۇسىندا، وڭىرىندە جاتسا، وعان سول قاناتتىڭ اسكەرى شىعاتىن. تەك بۇكىل التىن وردا تارابىنان قيمىلدايتىن شىعىس جاعروپانى الۋ ءتارىزدى مەملەكەتتىك ۇلكەن سوعىستارعا عانا ەكى قانات بىردەي قاتىساتىن. بۇل ەجەلگى ءتارتىپ. باتۋ ولگەلى مۇنداي التىن وردانىڭ بار قوسىندارى جاۋعا اتتاناتىن سوعىس بولماعان. سوندىقتان دا شيرۆان مەن گرۋزيانى قۇلاعۋدان قايتارىپ الۋعا نوعاي باستاعان وڭ كاناتتىڭ اسكەرى اتتانعان. ال قايدۋعا قوسىلىپ ماۋارانناحر مەن حوراساندى شابۋعا بەركەنجار مەن سوڭىنان موڭكە تەمىر باستاعان سول قانات جاۋىنگەرلەرى جىبەرىلگەن. ۇلىس تارتىبىمەن قۇرىلعان التىن وردا كولەمىندە ءدال وسى تۇستا نوعايدان العىر دا، بىلگىر دە اسكەري قولباسشى جوق ەدى. تەك حان بولۋعا تالاسار شىڭعىس جاسىسى بويىنشا قاقى جوق. التىن ورداعا يە بولار باتۋدىڭ تىكەلەي بالا، نەمەرەلەرى بار. جانە جاس جاعىنان قاراعاندا بۇدان ۇلكەن باتۋدىڭ ىنىلەرى دە جوق ەمەس. ال نوعاي، قۇلاعۋ ءتارىزدى، شىڭعىس جاسىسىن مىقتى ۇستايتىن ۇرپاق. سوندىقتان دا بەركەگە قارسى شىقپاعان. ال بەركە حان بولعاننان كەيىن، بوتەن جۇرتتى بيلەۋ جونىندە ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇلكەن جانجال دا تۋىپ قالعان.
بەركەنىڭ حان سايلانۋىنا نوعاي قاتتى كومەكتەسكەن. سارتاق پەن ۇلاقشى ولگەننەن كەيىن التىن وردانىڭ وڭ قاناتىنىڭ اعاسى نوعايدىڭ باتۋدان قالعان ەكى ورتانشى بالاسى توقتىحان مەن ايۋبحانعا كوڭىلى تولماعان. التىن وردا ءتارىزدى الىپتى باسقارۋعا بۇلاردىڭ قابىلەتى جەتپەيدى دەگەن. ونىڭ ۇستىنە مۇسىلمان بەركەنى وسى دىندەگى قىپشاقتار مەن وعۋزدەردىڭ جاقتايتىنىن نوعاي بىلەتىن. سوندىقتان ونى قولداعان. وسىنداي اسكەر مەن ۇلىستىڭ وڭ قاناتىنىڭ اعاسى نوعايدىڭ قاتتى كومەكتەسۋى ارقىلى، قاراقورىمنىڭ دەگەنى بولماي، التىن وردا تالاسىندا نوعاي جاعى جەڭىپ، بەركە حان بولعان.
روستوۆتاعى كوتەرىلىستى باسقان جىلى بەركە حان نوعاي وڭاشا كەزدەسكەن. التىن وردانىڭ بولاشاعى ەكەۋىنە دە قىمبات. سول سەبەپتەن اشىق سويلەسكەن.
— نە ويىڭ بار مىنا ورۇسۋت جۇرتى جايىندا؟ — دەگەن نوعاي،— وسىلاي ءبىر ونعىنى ءبىر ونعىعا ايداپ سالىپ، تۇلكى، قارساق جيناپ جۇرە بەرەمىز بە؟ بايقا، بەركە، بۇل وزىڭە ۇقساس كوشپەندى، مال باققان، سويىل ۇستاعان وگۇز، قىپشاق، الان، باشقۇرت ءتارىزدى ەل ەمەس. شارۋاشىلىعى دا، ادەت-عۇرپى دا بوتەن جۇرت. وتىرىقشى جانە ۇلكەن جۇرت. ەرتەڭ باتۋ حانداي الىسىن بولجاپ الاتىن ءبىر مىقتىسى شىعىپ، باستارىن بىرىكتىرگەن كۇنى وزىڭە تاپ بەرەدى. ءوزىڭدى جەم قىلادى.
— ءوزىڭ نە ويلايسىڭ؟ — دەگەن بەركە.
— ەل بيلەپ وتىرعان حانسىڭ عوي، ويلاپ جۇرگەنىڭ بار شىعار، الدىمەن سەن ايت.
— مەنىڭ ويلاپ جۇرگەن ەشتەڭەم جوق. ايتا بەر اقىلىڭدى.
— ايتسام...— نوعاي ەندى ءوز ويىن ەش بۇكپەنتايسىز جايىپ سالعان.— انا جۇڭگو جەرىنە كىرگەن قۇبىلاي ءتارىزدى التىن وردا ءورۇسۋت جەرىنە كىرۋى كەرەك. قۇبىلاي قىتايدىڭ قانداي پاتشاسى بولسا، سەن دە ورۇسۋتتىڭ سونداي پاتشاسى بولۋىڭ كەرەك. ىشىندە وتىرىپ بيلەۋ، سىرتىندا تۇرىپ تۇلكى، قارساق جيناۋ ەمەس.
— قىتايعا كىرىپ، شىڭعىس حاننىڭ ۇلى حاندىعىن جوعالتقان قۇبىلايداي ورۇسۋت جەرىنە كىرىپ التىن وردادان ايرىل دەيسىڭ بە؟ جوق، بۇنىڭ بولمايدى. جانە ورۇسۋت سەنى وڭاي كىرگىزىپ جاتىر ما، بۇنىڭ بارىپ تۇرعان ۇلكەن سوعىس قوي.
— سوعىس بولسا، شە؟ وندا مىنانى ىستە. بىرتىندەپ انا ورۇسۋت ونعىلارىنىڭ ورنىنا التىن وردا ادامدارىن قوي. ءار وماعىن مونعول، التىن وردا بەكزادالارى باسقارسا، جاي جۇرتى نە ىستەي الادى؟ جىلى-جىلى سويلەسەڭ جىلان ىنىنەن شىعادى، قاتتى-قاتتى سويلەسەڭ مۇسىلمان دىنىنەن شىعادى دەپ، تىزەڭدى قاتتىراق باتىرىپ، اۋىزدىقتاپ ۇستاپ، بىرتە-بىرتە ول جەرگە التىن وردا ەلىن كوبەيتسە، ورۇسۋت قايدا بارادى؟ قۇبىلايعا شوقىنعان انا قىتايلارداي، ولار دا بىزگە شوقىنادى، باعىنادى.
— ورۇسۋت، جۇڭگو ەمەس، ءالى بىلمەي ءجۇرسىڭ بە؟ جىبەرگەن ادامدارىڭدى، ۇي-ىشىمەن، سول كەلگەن كۇنى-اق تۇندە ورتەپ جىبەرەر.
— سەن تاعى جىبەر. اسكەرمەن جىبەر. كونبەيدى ەكەن قىرىپ-جويسىن. بىرەۋىن ولتىرەدى ەكەن، ەكەۋىن ولتىرەدى ەكەن، سەن ۇشەۋىن جىبەر. تارتىنباي ءبىرجولاتا جاۋلاپ ال.
— وعان التىن وردا مونعولى تۇگىل، بۇكىل جەر ءجۇزىنىڭ مونعولى جەتپەس.
— بايقا، بەركە! — دەگەن اشۋلانىپ قالعان نوعاي.— بۇگىن وعان وسىنى سەن ىستەمەسەڭ، ەرتەڭ الدەنگەنىندە وسىنى ساعان ورۇسۋت ىستەيدى. بۇگىن ونى سەن ولتىرمەسەڭ، ەرتەڭ سەنى ول ولتىرەدى. بۇگىن ولاردىڭ قالالارىن، جەرىن باسقارۋعا ادامدارىڭدى سەن جىبەرمەسەڭ، ەرتەڭ سەنىڭ جەرىڭە، قالاڭا، سەنى باسقارۋعا ادامدارىن ول جىبەرەدى. بۇگىن سەن ونى - مونعول ەتپەسەڭ، ەرتەڭ ول سەنى ورۇسۋتقا اينالدىرادى. بايقا، بەركە، ول كوپ ەل، قاپى قالىپ وكىنىپ جۇرمە. بايقا!
— مەن مۇنى الدەقاشان بايقاعانمىن،— دەدى بەركە الدەنەدەن شارشاعانداي ءجۇزى تەز وزگەرىپ،— اتتەڭ، كەش بايقادىم.
نوعاي سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن.
— سەن نە دەپ مالتاڭدى ەزىپ تۇرسىڭ!
بۇل حانعا ايتىلاتىن ءسوز ەمەس ەدى. حان ءبىراق اشۋلانبادى. بۇنى ايتىپ تۇرعان ايگىلى نوعاي بولعاندىقتان با، الدە ءوزىنىڭ ءسوزىنىڭ تىم قۇبىجىق كورىنگەنىن سەزگەندىكتەن بە، ايتەۋىر، ول تۇنجىراي ءتۇستى. نوعاي دا قاتتى ءسوزدى ايتۋىن ايتىپ قالسا دا، تىم ارتىق كەتكەنىن ءتۇسىندى. ءبىراق، كەشىرىم سۇرامادى. ءدال ءقازىر وعان ءوز باسىنان گورى التىن وردانىڭ كەلەشەگى قىمبات ەدى.
— ءيا، سولاي،— دەدى بەركە قايتادان،— وردا ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشپايتىن سەكىلدى. كۇدىگىم كوپ.
نوعاي وعان تەسىلە قارادى. ءوزى بىلەتىن بەركە مۇنداي ەمەس ەدى، قاراسپاندى سۋالتىپ، دۇنيەگە ءۇمىتسىز قاراپ تۇرعان دارمەنسىز حاندى ول ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇر.
— ايت! — دەدى نوعاي بەركەگە بۇيىرعانداي ەتىپ.— سەن نەگە ويدەيسىڭ؟
— جان-جاعىڭا نەگە قارامايسىڭ؟ — دەدى بەركە كەنەت باسىن كوتەرىپ اپ اشۋلانا.— باتۋدىڭ قاندى قىلىشى سوناۋ تەڭىز شەتىندەگى ەلدەرگە دەيىن جارقىلداعان. سول كۇندى ويلاپ تۇرىپ ءوزىم، قايران قالامىن. وسى ءوڭىردى يەمدەنگەلى ەلۋ جىل - اق ءوتىپتى. ءوز ءحالىمىز وزىمىزگە ايان عوي. اناۋ ورۇسۋت ەلى، كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ كەلەدى. راستاۋ، ياراسۋل، سوزدەل، تبەر، ۇستىكتەگى ەرەۋىلدەردىڭ كۇشىن ايتساڭ عوي بارىنەن دە. لاپىلداپ جالىن شاشىپ تۇر. سەن ەگەر قولدارىنا وت الىپ قاراڭعى تۇندە بىزگە قارسى كوتەرىلگەن حالىقتى كورسەڭ! دولى تولقىنىمەن جۇتىپ جىبەرەتىن ءبىر الىپ تەڭىز دەرسىڭ! ال ءوز ورداندا تىنىشتىق بار ما؟
— باستارىن كوتەرسە، باسىن ال. اياما! ءقاۋىپ تۋدىراتىن ءتىرى قۇلدان، ءقاۋىپ تۋدىرمايتىن ءولى قۇل ارتىق، مەيلى ءبىرى دە قالماسىن!
— ءبىراق ودان قاتەر ازايايىن دەپ تۇر ما؟ شىبان دەگەن شەگىرتكە بار، انا ءبىر جىلدارى ەگىندى بىتىك وندىرەتىن بولعارلاردىڭ جەرىنەن كورگەم، نەعۇرلىم كوپ ولتىرسەڭ، سولعۇرلىم وسە بەرەدى. ءتىرىسى ولگەندەرىنىڭ ەتىن جەپ كوبەيەدى... مىسالعا الگى سالىمگەرەي دەگەندى الايىق، الاڭدا باس كوتەرگەن قۇلداردى ول ءوز كوزىمەن كورگەن جوق پا؟ كوردى. ال سوعان قاراماي، ول بىزگە قارسى كۇش جيناپ جاتقان كورىنەدى.'
— سەن وعان كۇش جيناتپا! ۇستاپ ال دا، سوڭىنان ەرەتىن توبىرلارىنىڭ الدىندا باسىن كەس!
— ايتۋعا وڭاي!
— ءجا، تاعى نەڭ بار؟
— ءيا، ءالى ايتارىم كوپ...— بەركە ءسول ويلانىپ قالدى دا، قايتادان سويلەپ كەتتى.— ءيا، ۇلى باتۋ قولىنا شوقپار، نايزا ۇستاعان كوشپەندىلەردىڭ بالالارىنان تاس-تۇينەكتەي بوپ قۇرىلعان، قۇمىرسقاداي قاپتاعان اسكەرىمەن الىستاعى تەڭىز جاعاسىنا دەيىن باردى، ورۇسۋتتار ءتارىزدى ۇلى جۇرتتى تىزە بۇكتىردى، ءوز ورداسىن نىعايتتى. ال ۋاقىت اساۋ تەڭىز ءتارىزدى، قانداي جارتاستى بولسا دا، كەمىرىپ جەپ ۇلگىرەدى. ال ءبىز قولىنا نايزا، شوقپار ۇستاعان، جۇرتتى قامشىمەن باعىندىرعان، سوناۋ بابامىز شىڭعىس حاننان كەلە جاتقان كوشپەندىلەردىڭ ورداسىن قۇرعاندا، سول وردامىز، ءالى ۋاقىت دەگەن تاجالدىڭ تەگەۋرىنىنە شىدايدى دەپ سەنىپ قۇردىق پا؟ ارينە، سەندىك. شىڭعىس بابامىزدىڭ توعىز قۇيرىقتى اق سۇلدەسى ماڭگى-باقي الەم ۇستىندە جەلبىرەپ تۇرادى دەدىك. جانە ونى قۇلاتپايمىز دەپ تە ويلاپپىز - اۋ! مىنە، ءبىزدىڭ تاعى ءبىر قاتەمىز. سوندىقتان ءبىز سول شوقپار، نايزامىزدى ۇستاعان قالپىمىزدا ات ۇستىندە قالدىق. وزگە جۇرت ەگىن ەكسە، ءبىز سولاردىڭ ەگىنىن ورتەدىك، قارۋ-جاراعىن تارتىپ الدىق. جاڭا ايتتىم عوي، وزگە ەلدەر كۇشەيىپ كەلەدى دەپ. ولار كۇشەيگەن سايىن ءوزىنىڭ وت باسىنىڭ اماندىعىن تىلەپ بىزگە كەرەك قارۋىن ولار وزىمىزگە قارسى كەزەنبەيدى دەيسىڭ بە؟
— سەن التىن وردانى ونداي كۇيگە جەتكىزبە! — دەدى نوعاي قاباتىن كوكجالداي گۇر-گۇر ەتىپ.— ادام ادام بوپ جاراتىلعالى قيانات، زورلىق ونىمەن بىرگە جاراتىلعان. و دا ماڭگى كۇشتىڭ ءبىرى. التىن وردا — سول كۇشتىڭ تەگەۋرىندى الداسپانى. اياماي سىلتە!
بەركە باسىن شايقادى.
— الماس قىلىش قانشا مىقتى بولعانمەن دە قارا تاسقا سالا بەرسەڭ، ونىڭ دا ءجۇزى مۇقالادى.
— مونعولدىڭ قيسىق قىلىشى الماستان دا بەرىك. ول مۇقالمايدى،— دەدى نوعاي، وزبىرلانا.— سول ءۇشىن دە ۇلى شىڭعىس حاننىڭ توعىز قۇيرىقتى اق تۋىنىڭ استىنا ءيىسى مونعولدىڭ ءبارى جينالعان.
— مونعول اتاۋلىنىڭ ءبارى ءبىر ەمەس.
— جوق، ءبارى ءبىر! ءبارى ءبىر بولسىن دەپ اتامىز شىڭعىس حان، ارات رەكش اراتتىڭ دا اۋزىنا ماي جەگىزگەن، استىنا ات مىنگىزگەنى!
— ۇلى اتامىز بۇكىل مونعولدى ونداي كۇيگە جەتكىزدى دەپ كىم ايتتى ساعان؟ — بەركەنىڭ اشۋدان سارى ءتۇسى قىزىل - كۇرەڭدەنىپ كەتتى.— ەگەر ۇلى اتامىز ءوز ۇرپاعىن، نوياندارىن اراتتارمەن قاتار قوياتىن بولسا، وندا ول الەم يەسى شىڭعىس حان اتالماس ەدى. جوق، ۇلى اتامىز كىمنىڭ كىم ەكەنىن ايىرا بىلگەن. ەگەر سەن ايتقانداي، بار مونعول ءبىر مونعول بولسا، ەگەر ۇلى اتامىزدىڭ ورداسى بار مونعولدى بىردەي جارىلقاعان بولسا، وندا ءارعۇسۇن حۋۋرشىنى نەگە انانداي ءسوزدى ايتتى؟ ەسىڭدە بار ما، الەم يەسى شىڭعىس حان سولونگونى جەڭىپ پاتشاسىنىڭ سۇلۋ قىزىنا ۇيلەنىپ، ەلىنە قايتپاي كەشىگىپ جاتقاندا، سوڭىنان ىزدەپ كەلگەن ءارعۇسۇن حۋۋرشىعا «بالا-شاعام امان با؟ جۇبايىم امان با؟» دەگەن سۇراعىنا جاۋشىنىڭ ايتقانى؟ ۇمىتىپ قالساڭ ەسىڭە تۇسىرەيىن. جاقسىلىقتى باعالاي ءبىلۋ ءۇشىن، جاماندىقتى دا ۇمىتۋ كەرەك.— بەركە نوعايدىڭ ءسوزىن كۇتپەي اشۋلى داۋىسپەن ارعۇسۇن حۋۋرشىنىڭ ءسوزىن تاقپاقتاي جونەلدى.
«جۇباي، بالالارىڭ — ءبارى امان!
ءبىراق حالقىڭنىڭ ءحالىن سەن بىلمەيسىڭ —
جۇبايىڭ، بالالارىڭ — ءبارى امان!
ءبىراق جۇرتىڭنىڭ جايىن سەن بىلمەيسىڭ —
بىت-شىت بولعان اۋزىمەن،
جەگەنى تەرى، اعاشتىڭ قابىعى،—
ەلىڭنىڭ كۇي-ارەكەتىن سەن بىلمەيسىڭ!
ءتىلىم-تىلىم ەرنىمەن،
ىشكەنى قارا سۋ، قاردىڭ قالدىعى،—
حالقىڭنىڭ ءداستۇر - ءحالىن سەن بىلمەيسىڭ!»
ەكەۋى دە ءۇن-تۇنسىز تۇنجىراي قالدى...
نوعاي ەندى بەركەگە تاڭدانا قارادى.
راسىندا دا بۇل بۇرىنعى بەركە ەمەس ەدى. قاتالدىعى، التىن تاققا قۇمارلىعى قالماسا دا، بۇل ءباتۋاسىز دۇنيەدەن تۇڭىلە باستاعان، التىن تاقتىڭ ۇستىندە وتىرۋدىڭ ءوزى قانداي قيىنىن تۇسىنگەن، بويىن شاراسىزدىق بيلەگەن بەركە ەدى.
نوعاي تاعى گۇر ەتە قالدى.
— سەن مۇنداي كۇمانمەن ورداندى باسقارا المايسىڭ! — دەدى كەنەت كوزىنەن وت شاشىپ.— وندا تاعىندى ماعان بەر! سوندا كور وردانىڭ ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە نە كەرەك ەكەنىن!
بەركە مىرس ەتىپ كۇلدى. نوعايدىڭ سوڭعى جىلدارداعى قىلىعىنان بەركە كۇپتەنە دە، قورقا دا باستاعان. اشۋىنىڭ ۇستىندە ءسوزدىڭ ىڭعايىنا قاراي ايتىپ قالعاندا بولسىن، نوعاي ەندى سىرىن ايداي اشىق ايتتى. بۇل، ارينە، نوعاي مەن بەركەنىڭ اراسىندا قانداي ور جاتقانىن اڭعارتا ءتۇستى. سوڭىنان بارىپ، بۇل شىڭعىس حاننىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى توقتاي وردا تاعىنا وتىرعاندا، نە نوعاي، نە توقتاي ولمەي وتكەل بەرمەس، قانداي تەرەڭ تۇڭعيىققا اينالعانىن كورسەتتى.
شىنىندا دا بۇل وردا بيلەۋشىلەرىنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىقتىڭ باستالۋى ەدى. ال الاۋىزدىق جۇرگەن جەردە قانداي ءىس بولسا دا ءتۇيىنىن بوساتپاي قويمايدى. الاۋىزدىق اسىرەسە، بۇلارعا ءقاۋىپتى ەدى. ويتكەنى، وردا بيلەۋشىسى بەركە قانداي مىقتى بولسا، ۇلىس اعاسى سانالعان نوعاي دا سوڭىنان ەرگەن ەلى بار، قارۋلى اسكەرى دە مول، ايتا قالارلىقتاي كۇش يەسى ەدى.
بەركە نوعايدىڭ ويىنىڭ قاي جارعا اپارىپ ۇرعالى تۇرعانىن ءتۇسىندى. تۇسىنە تۇرىپ، بىردەن ونى شاۋجايدان الا تۇسۋگە قاۋىپتەندى. سوندىقتان ول جالتارما جاۋاپ بەردى.
— تاعىڭدى ماعان بەر دەيسىڭ بە؟ — دەدى ول سالقىن ەزۋ تارتىپ. مەن ونى قۇلامايتىن ەتەمىن دەيسىڭ عوي. جوق، نوعاي، وردا ىرگەسى مەنىڭ كەزىمدە دە شايقالمايدى. ءبىراق، ايتەۋىر ىرگەسى بەرىك بولسىن دەگەن وي عوي مەنىڭ ايتپاعىم.
بەركەدەن ەشتەڭە شىقپايتىنىن ءبىلىپ، نوعاي اشۋلانىپ ءجۇرىپ كەتكەن. مىنە، سودان بەرى ەكەۋى اراز. بەركە ونى ۇرىنشاق، كىلەڭ سوعىس ىزدەپ تىنىش جۇرگىسى كەلمەيدى دەسە، نوعاي بەركەنى، وردا بولاشاعىن ويلاي المايتىن بوز وكپە، تەك حان تاعىنا وتىرعانىنا ءماز دەپ، وردا تاعىنا ىلايىقتى ادامدى ىزدەي باستاعان. مۇنى سەزىپ قالعان بەركە نوعايدان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەپ، ونى وسى اتتانىسقا جىبەرگەن.
«قۇلاعۋمەن سوعىساسىڭ» دەگەندى ەستىگەندە نوعاي شىن قۋانىپ قالعان. قۇلاعۋدىڭ كۇشەيىپ بارا جاتقانىن بۇل دا بىلەتىن. كەشەگى شىڭعىس جاسىسى بويىنشا التىن ورداعا جاتاتىن ازەربايجان مەن گرۋزيانىڭ تەرىسكەي جاعىن باسىپ العانىنا دا نارازى ەدى. ەندى سول جەرلەردى قايتارۋ وزىنە تاپسىرىلىپ تۇر. نوعاي بۇل ىسكە قۇلشىنا كىرىسكەن. جانە وزىنە شىن سەرىك، دوس تابامىن دەسەڭ سوعىستان ىڭعايلى ەشتەڭە جوق. مۇندا ادام ءبىرى كەۋدەسىن وققا توسەپ، ادال دوس بولا الادى. ونىڭ ۇستىنە نوعاي بەركەنىڭ ءوز ويىنان شىقپاعانىنا قاتتى رەنجىپ قالعان. ەندى وعان قارسى وداق ۇيىمداستىرۋ دا ويىندا بار ەدى. مىنە، ءتۇبى سول وداققا كەرەك بولار دەپ، ءوز قولىنا كىرىپ قوسىلعان حان ۇرپاقتارىنا كوڭىلىن ەرەكشە ءبولدى. اسىرەسە، باتۋدىڭ بالاسى توقتى حاننان تۋعان تۋداي موڭكە مەن سول توقتىحاننىڭ نەمەرەسى، ۇلكەن ۇلى تاربۋدان تۋعان تولە بۇقانى وزىنە تارتا باستادى. ءسال ەسەرسوقتاۋ، اڭعال تۋداي موڭكە شۋ دەگەننەن-اق، نوعايدىڭ اسىراندى كۇشىگى ءتارىزدى بىردەن سوڭىنان ەردى. التىن ورداعا حان ءوزىم بولماسام دا، ايتقانىمنان شىقپايتىن وسىنداي ءبىر وعلاندى قويعان ءجون دەدى نوعاي. ال تولە بۇقا تۋداي موڭكەدەن ۇستامدى دا، اقىلدى دا ەدى. ءبىراق، بۇل دا نوعايدىڭ وسى اتتانىستاعى ەرلىگىن، ايلاكەرلىگىن كوڭىلىنە قوشامەت ەتتى. وسىلاي لاشكارقاش-ي بۇزۇرىق، وزگە ءامىر، نوياندارعا دا ىقپالدى قاتتى جۇرگىزىپ، توڭىرەگىندەگى جۇرتتى مىقتاپ تۇيىلدىرە بەردى.
ال بۇنىڭ قوسىندارى بۇل كەزدە باتۋدى الىپ شەماحا مەن گۇنجانعا تاياپ قالعان.
سالىمگەرەيدى ءجۇزباسى ەتىپ، بۇيرىق بەرىلسىن دەگەن كۇنى، بۇنىمەن بىرگە التىن وردادان قاشقان قىپشاق جىگىتتەرىن ءولتىرىلسىن دەپ جازعىرسا دا ولاردىڭ قانداي تاسىلمەن ولۋگە ءتيىستى ەكەنىن ايتۋعا ۇلگىرمەي، قۇلاعۋ كەسەلى ۇستاپ، قاتتى اۋىرىپ قالعان. كولومون مەن ەسىرەي سەرىكتەرىن قۇندىزعا جولىقتىرماي ەل-ەلتەمىر سول كۇنى-اق گۇنجانعا قارۋلى كۇزەتشىلەرمەن جۇرگىزىپ جىبەرگەن. ال تۇتقىن ادامداردى قانداي جازامەن ءولتىرۋ مونعول ادەتىندە ۇلكەن ورىن الاتىن بولعاندىقتان، بۇل جونىندە يلحاننىڭ رەسمي نۇسقاۋىن ەستىمەگەن سوڭ، ءوز ەركىمەن ولاردىڭ ۇكىمىن ايتۋعا باتا الماي، قىپشاقتىڭ قاشقىن بەس جىگىتىن ەرتەڭگە دەيىن ءبىر شاتىرعا قاماتىپ قويعان.
سول كۇنى ەل-ەلتەمىر سالىمگەرەيدىڭ قاراماعىنا ءتيىستى ءجۇز جىگىتىن بەرگەن. جاڭادان بولعان ءجۇزباسى سايدجا قولىنا ەرتەڭ جۇرۋگە رۇقسات العان. جاڭا جۇزدىكتى وردا سىرتىنا شىعارىپ، سايدىڭ قويناۋىنا تۇنەۋگە اپارىپ تاستاعان. «بۇگىن وسىندا ۇيىقتاڭدار، ەرتەڭ كۇن شىعا جۇرەمىز» دەگەن ولارعا. سول كۇنى ەبىن تاۋىپ توعىز-قاتىننىڭ كەكسە كۇڭى ارقىلى كۇزەتكە الىنعان قۇندىزبەن جولىققان. بولعان وقيعانىڭ ءبارىن ايتىپ بەرگەن. «سەن كولوموننىڭ شىركەۋدى سالىپ بىتىرگەنىن كۇت. ول تەزىرەك سالۋعا تىرىسامىن دەدى. ال مەن ەندى، تۇتقىنداعى جىگىتتەردى بوساتىپ الىپ، تاۋ ىشىنە قاشامىن. ءوزىمىز سەكىلدى قاشقىنداردى جيناپ الىپ، جاساق قۇرىپ، مىقتىلارمەن الىسۋعا كىرىسەمىن. ءوزىڭ كورىپ وتىرسىڭ. التىن ورداسى دا، يلحانى دا ءبارىبىر ەكەن، قايدا بارساڭ سورلايتىن ءبىز ەكەنبىز عوي. بىزگە ءبارىبىر تەندىك جوق ەكەن، سول تەڭدىكتى كۇشپەن الۋعا كىرىسپەكپىز. تارابي مەن بوشمان سەكىلدى قول جيناپ، كۇرەسىپ باعامىز» دەگەن.
— سوندا مەن قايدا قالام؟ — دەگەن كوزىنەن جاسى مولتىلدەپ قۇندىز. نە ىستەيمىن؟ ودان دا وزدەرىڭمەن بىرگە الا كەت.
— كولومون بوسانباي ساعان بۇل وردادان كەتۋگە بولمايدى،— دەگەن سالىمگەرەي.— جانە بىزبەن بىرگە ءقازىر سەن جۇرە المايسىڭ. قانداي كۇيگە ۇشىرايتىنىمىزدى قايدان بىلەسىڭ... سەن ازىرگە وسىندا قال. ءبىز سەنى تاستاپ كەتپەيمىز. انا كەكسە كۇڭ حابار جەتكىزىپ تۇرادى.— ول سەنىڭ تۇقىمىڭ، قىپشاقتىڭ قىزى ەكەن.
باعانا حان سارايىنان ءبىر نوياندى كوردىم... ءالى انىعىن بىلمەيمىن. ەگەر جيىرما جىلدان بەرى مەنىڭ ىزدەپ جۇرگەن جاۋىزىم تايبۋلى وسى نويان بوپ شىقسا، ودان ءوشىمدى الماي كەيىن قايتپايمىن... ءتۇرى تىم ۇقساس، ءاتى-جونىن ءالى بىلە العام جوق. اتتەڭ دۇنيە-اي.
سالىمگەرەيدىڭ «اتتەڭ دۇنيە-اي» دەيتىندەي بار. ول كەزدە سالىمگەرەي ون ۇشتە ەدى. شىڭعىس حاننان جەڭىلگەن كەرەي رۋىنىڭ ءبىراز جۇرتى اتا مەكەن جەرىن تاستاپ شىعىس تۇركىستانعا اۋىسقان. سونىڭ ىشىندە ۋان حاننىڭ جاۋىنگەرى وسى سالىمگەرەيدىڭ اكەسى قولدان دا بولعان. ون جىل وتپەي مونعول نوياندارى شىعىس تۇركىستانعا دا كەلگەن. بۇل اراداعى حالىق قولىنا سويىلىن الىپ مونعولدارعا قارسى شىققان. ءبىراق ءنوپىر جاۋ ولاردى تابانىنىڭ استىنا سالىپ، تاپتاپ تاستاعان. وسى كەزدە ەڭگەزەردەي قارا نويان تايبۋلىنىڭ جاساعى قۇز تاستاردى تاسالاي كەلىپ، تەرىسكەي الاتاۋعا قاراي قاشىپ بارا جاتقان قولداننىڭ توبىنىڭ ءدال ۇستىنەن شىققان. ولاردىڭ بار مالىن، دۇنيە-مۇلكىن تالاپ العان. ون ءۇش جاسار سالىمگەرەيدىڭ كوزىنشە، الگى قارا نوياننىڭ ءوزى بۇرىن دا ۇرىس ۇستىندە تالاي كەزىگىپ جۇرگەن قولداندى تانىپ، قىلىشپەن شاۋىپ ولتىرگەن. سوسىن ءدال وسىلاي شەشەسىن دە شاپقىلاعان، بۇنى كورگەن بالا قۇلىنداعان داۋسى قۇراققا شىعىپ، قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىنا قاراي قاشا جونەلگەن. قارا نويان بۇنى دا ولتىرەتىن ەدى، نە ق ۇلى ەتىپ ەلىنە الىپ كەتەتىن ەدى، تەك اقىلىنان اداسا جازداعان سالىمگەرەي ويبايىن سالىپ، قالىڭ اعاش ىشىنە قاراي جۇگىرە بەرگەن. اتتىلى نويان ءسال قۋا تۇسكەن دە، توعايعا كىرە الماي قالىپ قويعان. سونداعى قارا نويان ءجاسوسپىرىم سالىمگەرەيدىڭ ماڭگى ەسىندە قالعان. ارتىنان ونىڭ تايبۋلى دەگەن اتىن دا بىلگەن. جانە ءتىرى قالعان كەمپىر-شال، قاتىن-قالاش ولگەندەرىن جەرلەگەندە، اكە-شەشەسىنىڭ تومپيعان جاس ءقابىرىنىڭ باسىندا تۇرىپ ءوسىپ جىگىت بولعاندا تايبۋلى نوياندى كوز الدىندا اكە-شەشەسىن قىلىشپەن شاپقىلاپ ولتىرگەنى ءۇشىن ءوز قولىمەن باۋىزدايمىن دەپ انتىن بەرگەن. سول كۇننەن باستاپ تايبۋلى ەسىنەن شىقپاعان. ون جەتىگە شىعىپ، العاشقى رەت تارابيدىڭ جاساعىمەن ۇرىسقا قاتىسقانىندا، وسى تايبۋلى كەزدەسەر مە ەكەن دەپ ءبىر جەبەسىن جەكە ۇستاعان. ءبىراق تايبۋلى كەزدەسپەگەن. سودان بەرى سالىمگەرەي ونى ىزدەۋمەن بولعان. بىرەۋلەردىڭ قىپشاق جەرىنە كەتتى دەگەنىن دە قۇلاعى شالىپ قالىپ، تارابي كوتەرىلىسى باسىلعان كۇندەرى ءالى مونعولدار الماعان بوتەن جەرگە ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ تۋى جەلبىرەگەن التىن ورداعا قاشقان. شەلكەنەنى ولتىرگەننەن كەيىن، تاعى وزىنە تانىس جاققا ەمەس، تاۋ-تاسى جات قۇلاعۋ حاندىعىنا قاراي بەتتەگەن. بۇلاي ەتۋىنىڭ دە كولومونمەن ۋادەلەسۋىنەن باسقا تاعى ءبىر سەبەبى بار ەدى. سالىمگەرەي وسىدان ەكى جىل بۇرىن تايبۋلىنى قۇلاعۋ حاندىعىندا دەپ ەستىگەن. يلحان شاتىرىنا كوپ نوياندار كىرگەندە سونىڭ ىشىندە جەلكە ءجۇنى ۇدىرەيگەن قارا دوڭىزداي تايبۋلىنى شىرامىتقان. ءبىراق ءدال سول ما، الدە تىم ۇقساس بىرەۋ مە، انىق-قانىعىنا كوزىن جەتكىزگىسى كەلگەن.
سالىمگەرەي قۇندىزدىڭ شاشىنىڭ كەسىلىپ قالعانىن جاڭا كوردى. ءىشى ۋداي اشىپ كەتتى.
— شاشىڭدى نەگە كەستىڭ؟ — دەدى ول.
— ءوزىم ەمەس. انا...— قۇندىز سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
— كىم؟
— توعىز-قاتىن...
— نەگە كەستى؟
— ەركەكتەر سەنىڭ شاشىڭا قىزىعادى دەيدى.
سالىمگەرەي بۋلىعا قالدى.
— قاپ! — دەدى ول،— توعىز-قاتىن تۇگىل قىرىق قاتىن بولساڭ دا ات ارتىنا ءبىر مىنگىزدىرەرمىن! — سودان كەيىن قۇندىزعا قارادى.— جارايدى، باسىڭ امان بولسىن، شاشىڭ ءالى-اق وسەدى عوي،— دەدى.
— راس پا، اعاتاي؟...
— راس بولعاندا قانداي! كولومونمەن ەكەۋىڭنىڭ تويىندا شاشىڭ بۇرىنعىسىنداي جەر توسەپ جاتادى...
— ول تويدى سونشاما ۇزاق كۇتەمىز بە، اعاتاي؟..
— جوق، ۇزاق كۇتپەيسىڭ،— دەدى سالىمگەرەي قىزدى جۇباتىپ.— شاشىڭ تەز وسەدى. كولومون دا شىركەۋىن تەز سالىپ بىتىرەدى.
— ايتقانىڭ كەلسىن، اعاتاي!..
بۇل كەزدە قاس قارايىپ قالعان. سالىمگەرەي «قۇندىزدى كولومونعا امان تاپسىرماي ەلگە قايتپايتىن بوپ» ۇيدەن شىقتى. قۇندىز جىلاي-جىلاي قالا بەردى.
وڭتۇستىكتىڭ ىمىرتى تەز قويۋلاناتىن ادەتى عوي، دالا قاپ-قاراڭعى بولا قالىپتى، سالىمگەرەي وردا سىرتىنداعى تۇتقىندار قامالعان شاتىردىڭ ءبۇيىر تۇسىنا كەپ ۇزاق جاتتى. ەكى قادامداي ەڭبەكتەيدى دە، تاعى جاتادى... وسىلاي اقىرىنداپ ول شاتىرعا تاياي ءتۇستى. شاتىردىڭ ءتۇپ جاعىنان ءبىر توپ شي كورىندى. سالىمگەرەي اسىقپاي سولاي قاراي ەڭبەكتەپ كەلەدى... شاتىردى قورعاپ جالعىز جىگىت ءجۇر. «بۇل كىم ەكەن،— دەيدى ىشىنەن سالىمگەرەي،— بىرەۋدىڭ جالعىزى ما؟.. جولداستارىن قۇتقارعالى كەلە جاتقان اجالدىڭ وزىنە تاياپ قالعانىن بۇل بەيباق قايدان ءبىلسىن!.. قايتەسىڭ، سوعىس ءيتتىڭ وسىسى - اق جامان، بۇنى ولتىرمەسە — جولداستارىم ولەدى... وبالى يلحانعا!» '
سالىمگەرەي سەرىكتەرىن قايتكەنمەن دە قۇتقارۋعا بەل بۋعان. قولعا ءتۇسىپ، ءوزىم ولەرمىن دەگەندى ءتىپتى ويلاماعان. بۇل قاشىپ شىققاندارىن ەسىنەن شىعارا الماعان. سالىمگەرەي ونسىز دا قاتتى وكىنىشتە ەدى. «كولوموندى بەركە ات ەتىپ تارتتىرماق بولىپ جاتقاندا، جۇرت تانىمايتىنداي بوپ قارا كيىنىپ بارىپ، قۇلداردى كوتەرىلىسكە شاقىرعانىم دۇرىس بولدى ما، الدە قاتەلەستىم بە؟» — دەپ سان تولقىعان. وزەگى ورتەنىپ، ولەردەي بوپ سان قينالعان. سول كۇنى توگىلگەن قان، سول كۇنگى ولگەن قۇلدار «سەن بولماعاندا ءبىز بۇيتپەيتىن ەدىك قوي» — دەگەندەي قويارعا جانىن جەر تاپتىرماعان. ءبىراق ول كۇنى قۇلدار كوتەرىلىسىنەن باسقا جول جوق ەدى عوي. مىڭ سان قۇل ولگەنمەنەن، ءجۇز مىڭ سان قۇلدىڭ كوڭىلى ويانعان جوق پا؟ كۇرەسە بەرسە، الىسا بەرسە، الىسا بەرسە، قۇلدىقتان قۇتىلاتىن جولدىڭ بار ەكەنىن تۇسىنگەن جوق پا! جانە ول جول تەك قان توككەن، جان بەرگەن كۇرەس ارقىلى كەلەتىنىن سول تۇندە قۇلداردىڭ وزدەرى ۇقتى ەمەس پە؟ ءيا، ۇقتى. سول تۇندە قولىنداعى شىنجىرىن جولداستارى بالعامەن ۇرىپ سىندىرعاندا، ەكى قولى بوساعان ءبىر موسقال قۇلدىڭ دۋال ۇستىنە شىعىپ الىپ: «كوردىڭدەر مە، مەن شىنجىردان بوساندىم، ەكى قولىم بوس! مىڭ جىل شىنجىرلى ءومىر سۇرگەنىمشە، وسىلاي شىنجىرسىز، ءبىر ءتۇن تاۋەلسىز جۇرگەنىم قانداي قۋانىشتى! ءقازىر شىن باقىتتىمىن قولىم كىسەنسىز، جاۋىمنىڭ جاعاسىنان الا الامىن!» دەپ، جۇرتقا شىنجىردان بوساعان قولدارىن جوعارى كوتەرىپ، شاتتانا ايقاي سالعانى سالىمگەرەيدىڭ ەسىندە، ءوزى دە سول ءتۇنى بوستاندىقتىڭ، تەڭدىكتىڭ وسىلاي كەلەتىنىن تۇسىنگەن. سويتسە دە... سوناۋ مىڭ سان ادام ءبىر-اق كومىلگەن مولا ويىنان ءتىپتى كەتپەگەن. وعان سول مولاداعىلار: «ءبىزدى ۇمىتپا، ءبىز ءۇشىن سەن كۇرەس، حاندارداعى كەگىمىزدى سەن ال!» دەپ جاتقانداي بولاتىن دا تۇراتىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇي بولىپ ءتۇتىن تۇتەتىپ، ەركەك بولىپ جار قۇشاقتاپ، بالا ءسۇيىپ كورمەگەن سالىمگەرەي، وسىدان بارىپ جالعىز جاڭقاسى قالعانشا، ەندىگى ومىرىندە كۇشتىلەرمەن الىسىپ وتۋگە وزىنە-وزى سەرت بەرگەن. قازىرگى قيمىلى دا وسى شەشىمنەن تۋعان.
سالىمگەرەي شي تۇبىنە جەتتى. ءدال وسى كەزدە شاتىرعا قاراي شاپقان اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. سويتكەنشە بولعان جوق، شاپقان ات شاتىردىڭ سىرتىنا كەپ توقتادى. «ءاي، بارمىسىڭ؟» — دەدى ءبىر جۋان داۋىس. «بارمىن عوي...» — دەدى وعان كۇزەتشى. داۋسىنا قاراعاندا بالا جىگىت ەكەنى ءسوزسىز. «تۇتقىندارىڭ قالاي، تىنىش پا؟ — دەدى جۋان داۋىس. «تىنىش بولماي، قول-اياقتارىن قىل ارقانمەن ماتاپ تاستاعان سوڭ...» — دەدى بالا داۋىس. «جارايدى، ايرىلىپ قالما. ايرىلىپ قالساڭ، يلحان جون تەرىڭدى تىرىدەي سىپىرادى» — دەدى جۋان داۋىس. «بالا دەيسىز بە ونى بىلمەي...» — دەدى بالا داۋىس. «وندا كۇزەتە بەر. اي شىعا، بوتەن جىگىت كەلەدى» دەدى جۋان داۋىس، ءسىرا كەتپەكشى بولۋى كەرەك، ەندى كۇزەتشى بالا جىگىت اسىعا سويلەدى. «اعا، دەدى ول، بۇلاردىڭ ءبارىن ەرتەڭ ولتىرەدى دەيدى. وزدەرى كىلەڭ قىپشاق جىگىتتەرى ەكەن. نە جازىقتارى بار؟». «ءوي، اكەڭنىڭ اۋزىن!.. سۇراعىنىڭ ءتۇرىن! — دەدى جۋان داۋىس كۇج ەتە قالىپ.— ونى مەن قايدان بىلەيىن، سۇرا انا يلحان قۇلاعۋدان، سۇراعىش بولساڭ! جانە حان وسى كۇنى جازىقتىنى ولتىرەدى دەپ كىم ايتتى ساعان! الدىمەنەن جازىقسىزدى ولتىرەدى! ءبىلىپ قوي! سوندىقتان اۋزىڭا يە بول! جانە انا تۇتقىنداردى دۇرىس باقىلا! ءبىلدىڭ بە؟» شاپقان اتتىڭ ءدۇبىرى بىرتە-بىرتە ورداعا تاياپ بارىپ ەستىلمەي كەتتى. سالىمگەرەيگە شەشىم وزىنەن-وزى كەلدى. بالا جىگىت شاتىردى اينالا بەرگەندە، سوپاڭ ەتىپ الدىنان شىعا كەلدى.
— تاستا قىلىشىڭدى،— دەدى اقىرىن.
بالا جىگىت ءتىپتى ايىلىن دا جيعان جوق.
— انە، انا جەردە جاتىر...
راسىندا، قىلىشى قولىندا جوق ەكەن. شاتىردىڭ ەتەگىندە جاتىر. سالىمگەرەي تاڭ قالدى.
— قىلىشسىز نەمەنەڭدى كۇزەتىپ ءجۇرسىڭ؟
بالا جىگىت ىرجيا كۇلدى.
— سەنىڭ توڭقاڭداپ كەلە جاتقانىڭدى باعانا كورگەم... شاقىرايىن، نە ءوزىم بارايىن دەسەم، سىرتىمنان اندىپ تۇرعان بىرەۋ بار ما دەپ قورىقتىم.
— وي، اينالايىن-اي...
بالا جىگىت پەن سالىمگەرەي تۇتقىنداردىڭ قول-اياقتارىنداعى قىل ارقانداردى قىلىشتارىمەن كەسىپ تەز بوساتىپ الدى.
— مەن سەندەرمەن كەتەمىن،— دەدى بالا جىگىت،— قالسام يلحان ولتىرەدى. بىلتىر ول سوعىسقا بارعىلارىڭ كەلمەيدى، ولىمنەن قورقادى ەكەنسىڭدەر،— دەپ بەس اعامدى بىردەي جۇرت كوزىنشە دارعا استى.
بۇلار ۇيىقتاپ جاتقان جۇزدىكتىڭ قاسىنا كەلگەننەن كەيىن، ات باعىپ جۇرگەن ەكى جىگىتكە:
— ءبىز مىنا تومەنگى اۋىلدان تاعى كىسىلەر الىپ كەلەمىز. وزدەرىڭ اتتارىڭا يە بولىندار،— دەپ تۇساۋلى جۇرگەن التى اتتى ەرتتەپ ءمىنىپ، قارا تۇنگە ەنىپ جوق بولعان.
تەك ءبىر اي وتكەننەن كەيىن عانا، «تاۋ اراسىندا ءبىر ەر جۇرەك جىگىتتەر پايدا بولىپتى. وتكەن-كەتكەندى تونامايدى ەكەن، تەك حان تۇقىمدارىنا، نويان، امىرلەرگە ءوش كورىنەدى» دەگەن حابار دۇڭك ەتە قالدى.
بۇنى كەكسە كۇڭنەن ەستىگەن، كۇندىز-تۇنى اڭدۋدا جۇرگەن قۇندىز: «سالىمگەرەي اعايلارىم بار ەكەن عوي!» دەپ قۋانىپ قالدى.
بۇل حاباردى يلحان ورداسى دا ەستىگەن. ءبىراق قۇلاعۋ ايىلىن دا جيمادى. تەك تاۋعا قاراقشىلاردى ۇستاۋعا جاساق جىبەرىپ، ايەلدەرى اۋىلىنىڭ كۇزەتشىلەرىن ءسال كۇشەيتتى دە قويدى. كوشپەندى ەلدەر حاندارىنىڭ ورداسى، اۋىلى اربا ۇستىندە كوشىپ جۇرگەن شاعىن قالا دەرلىكتەي ەدى. بۇل ەل مۇسىلمان بولسا، شاتىر-مەشىتى، ونىڭ مۋفتي يشاندارى، مەدرەسەسى، ال حريستياندىكى بولسا، شاتىر-شىركەۋى، پوپ، دياكوندارى، بالا وقىتاتىن مەكتەبى، ءبارى-بارى كوشە بوپ قاز-قاتار تۇرا قالاتىن. قۇلاعۋ تۇرعىن ەلدەردىڭ يلحانى دەلىنگەنمەن، وسى اربامەن كوشىپ جۇرگەن بابالارىنىڭ ادەتىن ساقتاعاندىقتان بۇنىڭ ورداسى دا اربا ۇستىندەگى اجەپتاۋىر ۇلكەن قالاداي ەدى.
بيىل يلحان قاتىندارىنىڭ اۋلى تاۋلى جەرگە تاياۋ تۇسقا، ءمولدىر سۋلى شاعىن كولدىڭ جاعاسىنا قونعان. كوگال ءشوپتى كەڭ الاڭنىڭ كۇن باتىس جاعىندا توعىز-قاتىننىڭ قىزىل بارقىتتان ويىلىپ، فارسى ورنەكتەرىمەن اشەكەيلەنگەن اق شاتىرى. ودان لاقتىرعان تاس تۇسەتىندەي جەردە كوك بارقىت ورنەكتى ەكىنشى قاتىننىڭ شاتىرى سونداي جەردە، جاسىل بارقىتپەن اشەكەيلەنگەن ءۇشىنشى قاتىنىنىكى... وسىلاي سان ءتۇستى ورنەكتى، ارالارى قىرىق قۇلاشتاي، قاز-قاتار تىگىلگەن حان ايەلدەرىنىڭ ورداسى. ەڭ سوڭعى كۇنشىعىس جاقتاعى شاتىر يلحاننىڭ ەن كىشى ايەلىنىكى. كيىز ۇيلەرىن القا-قوتان تىگەتىن قىپشاق اۋىلدارىنىڭ تارتىبىندەي ەمەس، بۇلاردىڭ شاتىرلارى باتىسىنان شىعىسىنا قاراي ءبىر سىزىقتى بويلاي قاتارلاسا تىگىلگەن. قاتىندار اۋىلىندا ەركەك نەكەن-ساياق. ونىڭ وزىندە دە تەك يناق، ات ءتارىزدى كەستىرىلگەندەر. ادەتتە بۇل يلحان قاتىندارىنىڭ ورداسىنا نوكەرلەرىمەن يلحان عانا كەلەدى. وندا دا قۇلاعۋ ءبىر قاتىنىنىڭ شاتىرىندا جاتقاندا، نوكەرلەرىنىڭ بىرەۋى، بولماسا بىرەۋى، بوتەن شاتىردىڭ بىرەۋىنە كىرىپ كەتپەسىن دەپ، ولاردىڭ وزدەرى يناق كۇزەتشىلەردىڭ قاراماعىندا قالادى.
يلحان قاتىندارى ورداسىنىڭ وسىلاي سىرتقى جۇرتپەن ەش بايلانىسى جوق بولاتىن. تەك كۇن باتار الدىندا عانا يلحاننىڭ كوپ جىلقىسى وردا الدىنداعى كولگە تەرىسكەي، تاۋ جاعىنان كەلىپ سۋ ءىشىپ، كەيىن قايتاتىن. كۇنگەي تۇستاعى وردا جاعىنا ءتىپتى بارمايتىن. بىرەن-ساران جايىلعانى بولسا، بەر جاعىندا تۇرعان يناق كۇزەتشىلەر وردا جاعىنا جىبەرمەيتىن. وزگە ۋاقىتتا جىلقى بوتەن كولدەرگە اپارىلاتىن.
جازدىڭ اياق شەنى ەدى. بۇگىن توعىز-قاتىن ءوز ورداسىندا بولاتىن. ىمىرت ءۇيىرىلىپ كەلە جاتقان. تامىز ايى تۋىپ قالعانمەن كۇنگەي جاقتىڭ ىستىعى كۇندىز باسىلماي، تەك كەشكە تامان عانا سامال جەلدى سالقىن تۇسكەن. بۇگىن جىلقى كۇندەگىدەن سۋعا كەشىرەك كەلدى. جىلقىشىلار بۇلاردى سۋارىپ، تۇنگە تاۋ قويناۋىنا ايداعانشا قاس قارايىپ، ىمىرت جابىلىپ كەتتى. زاماتتا الەم بىتكەن قاراڭعىلانا ءتۇستى. توعىز-قاتىن وردا ىشىنە، بەس-التى جەردەن شىراق جاقتىرىپ، يلحاننىڭ قالعان قاتىندارىن قاسىنا الىپ، ءبىر يناققا «سال-سال» قيسساسىن وقىتىپ وتىرعان. قيسسانى يناق اندەتە جىرلايدى.
ءبىر ءداۋ شىقتى سوندا ءپىل مىنگەن،
ەكى اياعى سالبىراپ جەر تىرەگەن،—
دەگەن كەزدە ۇيگە جالاڭاش قىلىشتارىن جالاڭداتىپ بەس-التى جىگىت كىرىپ كەلدى. قيسسانى قىزىعا تىڭداپ وتىرعان حان قاتىندارى ارتتارىنا بۇرىلىپ تا قاراعان جوق.
— تىرپ ەتپەڭدەر، ۇندەرىڭدى شىعارماڭدار! — دەدى كەلگەندەردىڭ بىرەۋى، قارا مۇرتتى بالۋان دەنەلى جاستاۋى.
قاتىندار ەسىككە ەندى قارادى. ءتۇسى سۋىق قىلىشتارىن جالاقتاتىپ بەيتانىس كىسىلەردى كورىپ شوشىپ كەتتى.
— كوتەك، مىنالارىڭ كىم؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى يلحاننىڭ ساسىپ قالعان ءبىر قاتىنى.
— داۋىستارىڭدى شىعارما دەدىم عوي مەن سەندەرگە! — دەيدى الگى بالۋان دەنەلى قارا مۇرت.— شاتىرلارىڭنىڭ ءىشى قاتىن ساسىپ كەتىپتى، اتتەڭ، ۋاقىتىمىز تار، ءقازىر سەندەردىڭ بىزگە كەرەكتەرىڭ جوق. بىزگە اناۋ توردەگى قاراكەر سۇلۋ كەرەك! — دەدى جىگىت قىلىشىمەن توردە جەلەڭ كويلەكپەن كىلەم ۇستىندە، اق مامىق جاستىقتى باۋىرىنا قىسىپ، ەتپەتىنەن جاتقان توعىز-قاتىندى نۇسقاپ، سويدەدى دە وعان داۋسىن كوتەرە بۇيىردى. كانە كيىن. بىزبەن بىرگە جۇرەسىڭ!
توعىز-قاتىن ءوزىنىڭ يلحانعا ۇنايتىن سيقىرلى كۇلكىسىنە سالىپ، جىگىتكە قاراپ كۇلدى.
— ماعان شەشىن، دەيدى ەكەن دەسەم، بۇل...
— ونى دا ەستيتىن كەزىڭ بولار. جۇمساق جەرىنە كوك شىبىقپەن... ال ءقازىر كيىن. كۇتەتىن ۋاقىتىمىز جوق. ايتپەسە بايلاپ اكەتەمىز. كوردىڭ عوي مىنا جىگىتتەردى.
توعىز-قاتىن، جىگىتتەردىڭ ەندى بىردەمە دەسە، باس سالاتىنىنا كوزى جەتتى. سويتسە دە، قورقىپ تۇرسا دا، سىر بەرمەي، ازىلدەسە:
— جارايدى، كيىنەيىن،— دەدى تۇرىپ جاتىپ،— جىگىتتەرىڭنىڭ تۇرىنە قاراعاندا، ءتۇبى مەنى وزدەرى شەشىندىرەتىن سەكىلدى عوي...
ول تەز كيىندى. ەندى قارا مۇرت، جالاڭاش قىلىشتاردى كورىپ، زارە-قۇتتارى قالماي ءۇرپيىپ وتىرعان يلحاننىڭ بوتەن قاتىندارىنا قارادى.
— بىزگە قاراماي كەتتى، دەپ وكپەلەمەڭدەر. تاعى بىردە ءجونى كەلەر. ءقازىر اسىعىسپىز،— دەدى كۇلە.— ال سەندەرگە تىلەك: ءبىز كولدەن اسىپ كەتكەنشە، بايبالامعا سالماڭدار. دىبىستارىڭدى شىعارماڭدار. ەگەر بىرەۋىڭنىڭ داۋسىڭ شىقسا، بىزگە وكپەلەمەڭدەر. ات ساۋىرىنا الامىز.— سويدەدى دە توعىز-قاتىنعا بۇرىلدى.— كانە ءجۇر!
توعىز-قاتىن حان جىگىتتەرى قورشاپ تويعا بارا جاتقانداي، دەنەسىن، ىرعالتا قوزعاپ، اياعىن بىلق-سىلق باسىپ شىعىپ كەتتى.
ال بۇل جىگىتتەر سالىمگەرەيدىڭ ساربازدارى ەدى. تاۋ قويناۋىندا جىلقى باعىپ جاتقان يلحان جىلقىشىلارىن ۇستاپ الىپ، ءبارىن قول-اياعىن بايلاپ، تاۋ اراسىنا تاستاپ، وزدەرى ولاردىڭ كيىمىن كيىپ، جىلقىلارىن ايداپ كولگە كەلگەن. ادەيى ءسال كەشىرەك كەلگەن. كولدەن شىققان مال، باقىلاۋشىلارى جوق بولعان سوڭ، اۋا جايىلىپ بەرگى بەتكە جەتكەنىن كورىپ قاتىندار ورداسىنىڭ كۇزەتشىلەرى كەيىن قايتارىپ اۋرە بولىپ جۇرگەندەرىندە، بۇلار قاراڭعىلىقتى جامىلىپ توعىز-قاتىننىڭ شاتىرىنا كىرگەن.
توعىز-قاتىندى الىپ كەتكەن جىگىتتەر كولدەن استى-اۋ دەگەن كەزدە، شاتىرداعى امان قالعان وزگە ايەلدەر بۇكىل وردانى باستارىنا كوتەرىپ، «ويباي، شاۋىپ كەتتى! توعىز-قاتىندى الىپ كەتتى!» دەپ ۋ-شۋ بولا قالدى. ءبىرىن-بىرى تىڭداماي سالعان بايبالامدارىنان، ورداعا جەتكەن كۇزەت-جاساقتارىنىڭ جىگىتتەرى العاشقى كەزدە ەشتەڭە تۇسىنبەدى. ءتۇسىنىپ اتقا قونعان كەزدەرىندە، توعىز-قاتىندى اكەتكەن جىگىتتەر تاۋعا كىرىپ جوق بولدى.
سالىمگەرەي ءبىر جەتىدەن كەيىن يلحانعا كىسى جىبەردى. «تۇتقىندا وتىرعان قۇندىز قىزدى بوساتسا، جاقسى كورەتىن بايبىشەسى توعىز-قاتىندى قايتارامىز» دەدى.
العاشقى كۇندەرى ەرىن باۋىرىنا الىپ اساۋ جىلقىداي، استان-كەستەن بولعان قۇلاعۋ، اقىلعا ساپ، امالسىز كوندى. ءبىر جەتىدەن كەيىن، سالىمگەرەيدىڭ جەتكىز دەگەن جەرىنە يلحاننىڭ ءتورت جىگىتى شولمەكتەي جۇدەپ كەتكەن قۇندىزدى الىپ كەلدى.
ۋادە بويىنشا يلحانعا قايتاراتىن توعىز-قاتىندى سالىمگەرەي شاقىرتىپ الدىردى.
— قۇندىز قارىنداسىمنىڭ شاشىن كەسكەنىڭ ءۇشىن، سەن سايقالدى، ءبىراز دۇرەلەپ الۋ كەرەك ەدى،— دەدى سالىمگەرەي،— جىگىتتەر ۇيات كوردى. ال ەندى انا قانىشەر بايىڭا ايت. قولىمىزعا تۇسپەسىن. تۇسسە، بىزدەن جاقسىلىق كۇتپەسىن.
— جارايدى،— دەدى توعىز-قاتىن كۇلىمدەي.— ءقازىر كەتەيىن بە؟
— ءقازىر.— سالىمگەرەي وعان تۇكسيە قارادى.— جوعال كوزىمىزگە كورىنبەي!
— بەكەر اسىعاسىڭ،— دەدى توعىز-قاتىن كۇلكىسىن تىيماي.— تىم ەرتە قايتاردى دەپ، مىنا باقتىرىپ قويعان جىگىتتەرىڭ وكپەلەپ جۇرسە قايتەسىڭ؟
كۇزەتكە قويعان ەكى جىگىتتىڭ ارىق سارىسى قىپ-قىزىل بولىپ، كوزىن جىپىلىقتاتا تومەن قارادى. ال ۇزىن مۇرتتى، الپامساداي قاراسى، ماقتانعانداي مۇرتتارىنىڭ ۇشىن شيىرىپ، ىرجيا كۇلدى دە قويدى.
اشۋ قىسىپ كەتكەن سالىمگەرەي:
— ال ەندى ءدال ءقازىر كەتپەسەڭ...
توعىز-قاتىن قاسىنا تارتا بەرگەن كۇرەڭ اتقا، اياعى ۇزەڭگىگە تيەر-تيمەستەن جىگىتتەي ءبىراق ىرعىپ ءمىنىپ، كۇزەتشى جىگىتتەرىنە «قوش بولىڭدار!» دەپ ساڭق ەتتى دە، ورداسىنا قاراي شابا جونەلدى.
سالىمگەرەي، الدەنەنى ويلاپ ءسال وتىردى دا، جانىنداعى قۇندىزعا قارادى.
— قالقام، دايىندال. ەندى ەلگە قايتامىز.
قۇندىزدىڭ ەرنى ءدىر ەتە قالدى.
— اعاتاي، كولوموندى تاستاپ كەتكەنىمىز بە؟
— قالقام...
ماحاببات پەن جانى سۇيگەن ونەرى ادامدى ەڭ بيىك شىڭعا شىعارا الاتىن قوس قاناتى. جيىرماداي جىلىن قۇلدىقتا وتكىزسە دە، وسى ەكەۋىنە بىردەي يە بولعان كولومون ءوزىن دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى ادام ساناعان. قۇلاعۋدىڭ «سۇيگەنىڭدى تەك شىركەۋدى بىتىرگەننەن كەيىن كورەسىڭ» دەگەن ءسوزى جانىنا قانداي باتسا دا، حان سوزىنەن قايتپايتىنىن بىلگەننەن سوڭ، شىركەۋدى تەز بىتىرۋگە كىرىسكەن. بۇرىن قۇندىزدى كوزىنەن تاسا ەتسە، كولومون قايعىدان ءوزىن-وزى ءولىپ قالاتىنداي سەزىنەتىن. ەندى سول اۋىرتپالىق باسىنا ءتۇسىپ ەدى، امالسىز كوندى. كونبەسكە بولمادى. ءوزىن وسى اۋرۋعا دۋشار ەتكەن سول ماحابباتى ءۇشىن كوندى. قۇندىزدى تەزىرەك كورسەم ەكەن دەگەن ارمان كوندىردى.
الدىندا جۇمىسقا وسىلاي كىرىسكەن كولومون شىركەۋدىڭ سىرتىن ءبىتىرىپ، ءىشىن سىرلاۋعا، بوياۋعا تۇسكەنىندە قايعىسىن دا، قۋانىشىن دا، ماحابباتىن دا ۇمىتتى. وزگە سەزىمدەردىڭ ءبارىن بىلاي سىپىرىپ تاستاپ، سەرپۋ، ىزدەنۋ ونىڭ اقىل، ويىن، ميىن، بار تىرشىلىگىن بيلەدى. وزگە دۇنيەگە، سەزىمگە جۇرەگىنەن دە، بوتەن جان جۇيەلەرىنەن دە ورىن قالمادى. تۇگەلدەي سەرپىنۋ، ىزدەنۋگە بەرىلدى. ونىڭ كەنەت مۇنداي قىزىق دۇنيەگە كىرىپ كەتۋىنە ەرەكشە سەبەپ بار ەدى. مۇسىلمان مەشىتتەرىندەي ەمەس، حريستيان شىركەۋلەرى ىشتەرىنە سۋرەت سالۋعا رۇقسات ەتەدى. ارينە، كىم كورىنگەندى ەمەس، تەك يسا، قىزىر، ءىلياس، مۇسا، ءداۋىت، سۇلەيمەن ءتارىزدى حريستيان پايعامبارلارى مەن جابىرەيىل، گابريەل سەكىلدى پەرىشتەلەردى، قۇداي اناسى سەكىلدىلەردى سالدىرادى. ءبىراق، كولوموننىڭ جۇرەگىن بۇل بەينەلەر ەمەس، تەك قۇندىزدىڭ عانا سۋرەتى، سونىڭ نارەستەدەي پاك كەلبەتى، ەرەكشە بىتكەن ءپىشىنى عانا بيلەگەن. شىركەۋ قابىرعاسىنا قۇداي اناسىنىڭ سۋرەتىن ەمەس، تەك قۇندىزدىڭ عانا سۋرەتىن سالعىسى كەلگەن. ءبىراق مۇسىلمان قىزىنىڭ سۋرەتىن شىركەۋگە سالۋعا ارينە، ەشكىم رۇقسات ەتپەيدى. قۇداي دا، ادام دا. ەگەر سالا قالساڭ، حريستيان پوپتارى سەنى جازالايدى. اناۋ يسۋس حريستوستاي، تاقتايعا قول-اياعىڭدى كەرىپ شەگەلەپ قويۋدان دا تايىنبايدى. ونىڭ ۇستىنە قۇندىزدىڭ كىم ەكەنى يلحان ورداسىنا ايان. مۇنداي جاعدايدا حريستيان دىنىنە جانى اشىعانىن كورسەتكىسى كەلگەن يلحان مۇنى ايار ما؟
كولومون ويلاپ-ويلاپ اقىرى شەشىمىن تاپقان. وسى كۇنگى بالالاردىڭ ءبىر تۇسىنان قاراساڭ قوياندى، ەكىنشى تۇسىنان قاراساڭ قاسقىردى كورسەتەتىن ويىنشىعىنداي، بەتىندە قۇداي اناسىنىڭ سۋرەتىن، ال جوعارعى جاقتان (وندا دا تەك ءبىر نۇكتەدەن سول سۋرەتكە قاراساڭ، قۇندىزدىڭ عاجايىپ سۇلۋ بەينەسىن كورەتىن ءادىسىن اشقان. مىنە، سودان كەيىن وسى ويىن ىسكە اسىرام دەپ دۇنيەنىڭ ءبارىن دە، ءوزىن دە، قۇندىزدى دا ۇمىتقان، تەك كوز الدىندا ونىڭ قابىرعاعا سالىپ جاتقان ءپىشىنى عانا قالعان. شىركەۋدىڭ ىشكى بەينەسى بىتكەن كۇنى گاندجانعا قۇلاعۋ كەلگەن. ول حريستيان عيباداتحاناسىنىڭ سىرتقى كەلبەتىنە دە، ىشكى بەينەسىنە دە ريزا بولعان. اسىرەسە، كىرگەن بەتتە وزىنە ءدال قاراپ تۇرعان سۋرەتكە، تۇرىنە تاڭ قالعان. «نەتكەن مەيىرىمدى، ۇستامدى، دەگەن، قۇداي وسىنداي انادان تۋۋعا ءتيىستى عوي».
قۇندىز قانداي سۇلۋ بولعانمەن، جەرگە شۇباتىلعان قوس بۇرىمىنان ايرىلعاننان كەيىن فارسى، اراب سۇلۋلارىنىڭ تالايىن كورگەن قۇلاعۋعا ول جاي ادەمىلەردىڭ ءبىرى بوپ قانا قالعان. توعىز-قاتىن ونىڭ شاشىن بىلمەي كەسپەگەن ەكەن. دەگەنمەن، قۇندىز سۇلۋدىڭ سۇلۋى ەدى عوي، ءتان قۇمارلىعى دەگەنگە ەركە وسكەن قۇلاعۋعا، ءالى دە بولسا قۇندىزعا قىزىعار ما ەدى، قايتەر ەدى، تەك بايتال تۇگىل، باس قايعى بوپ يلحاننىڭ كەسەلى دامي ءتۇسىپ، قىز قۇشىپ ناساتتانۋدىڭ ورنىنا، جانىن قويارعا جەر تاپپاي اۋرە بولىپ جۇرگەن.
شىركەۋدىڭ بىتىسىنە ريزا بولعان يلحان، كولومونعا ءبىر ۋىس التىن اقشا بەرگىزدىرگەن. وزىمەن بىرگە كەلگەن انا بەس جىگىتكە ۇيلەرىنە قايتۋعا رۇقسات ەتكەن.
قۇلاعۋ مايداننان ورداسىنا ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن، نوعاي شەماحانى الىپ، ەندى گاندجاندى قورشاعان. كوپ كەشىكپەي قالا ىشىنە كىرگەن. قالانى ورتەپ التىن وردا اسكەرى شىركەۋ، سۇلۋ ساراي دەگەننىڭ ءبارىن قيراتا باستاعان. گرۋزين، ارميان، ازەربايجان بوپ شاپقىنشىلارعا قارسى تۇرعان. ءار كوشە، ءار ءۇي ايانباي كۇرەسكەن. جانىنداعى جولداستارىمەن كولومون دا جاڭا سالىپ بىتىرگەن شىركەۋىن قورعاعان. بار ونەرىن ساپ، كۇنى-تۇنى تەر توككەن ەڭبەگىنىڭ زايا كەتپەۋى ءۇشىن جانىن اياماي قورعادى. ءون بويى جارالانىپ، اقىرعى دەمى بىتكەنشە الىسىپ باققان. اقىرى، التىن وردا اسكەرى جەڭگەن. قالانى تىپ-تيپىل ەتىپ كۇيرەتۋگە كىرىسكەن. وسى ايقاستا كولومون قازا بولعان. نوعاي شىركەۋدىڭ كەرەمەت كوركىنە تاڭ قالىپ تۇرىپ، ءوز كوزىنشە ءبارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارتقان.
وسىنشاما قان توگىلىپ، جۇرت قىرىلعان سوعىستىڭ ارقاسىندا باكۋ مەن شيرۆان قايتادان التىن وردا قاراماعىنا ورالعان.
بۇل كەزدە التىن وردانىڭ ەلۋ مىڭ قوسىندارىن باسقارىپ، قايدۋعا جاردەمگە كەلگەن بەركەنجار كەنەت قاتتى سىرقاتتانىپ قالعان. مۇندايدا شىڭعىس جاسىسى بويىنشا، ۇلى حان لاشكارقاش-ي بۇزۇرىقتى ءبىرجولاتا بەكىتكەنىنشە، مايدانعا قاتىناسىپ جۇرگەن تۇما باسشىلارى ءبارى جينالىپ جەرەبە ۇستاساتىن، جەڭگەنى بار اسكەردى باسقاراتىن. بۇل جولى ونداي جەرەبە كەرەك بولمادى. بيىل التىن وردانىڭ سول قاناتىن بيلەيتىن موڭكە تەمىر ورداسىمەن جايلاۋعا، سىردىڭ تومەنگى شەنىنە كەلگەن.
حان ۇرپاقتارى ۇلىس ىشىندەگى جەرلەردى ايماق - ايماق ەتىپ ءبولىپ العانمەن، ابدەن باۋىر توسەپ، بەلگىلى كەزەڭ وتكەن كەزدە ايماقتارىن اۋىستىرىپ وتىراتىن. بۇل دا شىڭعىس حاننىڭ جاسىسىنان شىققان. بۇل زاڭ تەك وردا يەلەرى باتۋ، قۇبىلاي، قۇلاعۋ سەكىلدى حانداردان بوتەن بارلىق شىڭعىس ۇرپاعىنا، ءتىپتى نوعاي، موڭكە، تەمىر ءتارىزدى بىرنەشە ايماعى بار، ۇلكەن ۇلىستاردىڭ يەلەرىنە دە جاتاتىن. وسىنداي سەبەپپەن بۇلور مەن مولداۆيانى باسقارعان نوعاي ولاردان ايىرىلىپ قالعان كەزىندە، باتۋ بۇعان ۇلىس رەتىندە ءوزى جاۋلاپ العان قىرىمدى بەرگەن. ال، نوعايدىڭ تىم كۇشەيىپ كەتۋىنەن سەسكەنگەن بەركە نوعايدىڭ ۇلىسىن ەدىلدىڭ تومەنگى ساعاسىنا اۋىستىرىپ، قىرىمنىڭ دالا جاعىن، سول اراداعى قىستاقتارىن التىن وردانىڭ بولاشاق ۇلكەن حانىنىڭ ءبىرى توقتايدىڭ دا بەسىنشى ۇلى توق بۇقاعا ۇلىس ەتكەن. سوڭىنان توق بۇقا كەمەلىنە كەلىپ، مەشىن، تاۋىق، ياعني 1260—61 جىلدارى قىرىمنىڭ بۇكىل دالا جاعىن باسقارا باستاعان كەزىندە، ءوز ۇلىسىنان ون مىڭ ادامدىق قوسىن - تۇما قۇرعان. بۇدان سەسكەنىپ قالعان بەركە توق بۇقانىڭ ۇلىسىن وزگەرتۋدى ويلاي باستاعان. ال ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى جاعىنىڭ بۇل تۇستا ءمانى زور ەدى. بۇل، قىپشاق دالاسى مەن شىعىس جوڭعار جانە باتىس پەن شىعىس حالقى تۇيىسكەن جەرى. وسىنداي بىرنەشە تىلەكتەر تابىسقان دالاعا التىن وردا حانى ءوزىنىڭ ۇلىسىن اۋىستىرعانىنا نوعاي قۋانباسا رەنجىگەن جوق. بەركە بۇل كەزدە نوعايمەن وتە تاتۋ بولعاندىقتان، ەدىلدىڭ تومەنگى شەنىنىڭ ەرەكشە ماڭىزىن ويلاپ، وعان ادەيى دە بەرگەن ءتارىزدى. بۇل ارانىڭ تاعى ءبىر ماڭىزى بار ەدى. بۇرىن التىن وردا كۇشەيمەي تۇرعان شاقتا، باتىس قىپشاق جەرىندە ۇلكەن ءتورت ۇلىس بولاتىن. ءۇزى وزەنىنىڭ بويىندا سان جەتپەس جىلقىسى بار ءداشتى قىپشاقتىڭ بايى قۇرىمشى كوشىپ جۇرەتىن. تان وزەنىنىڭ دالاسىندا قىپشاقتىڭ ەكىنشى بايى جانە جاۋىنگەرى ورۇسۋتتار «موگۋچەي» دەپ اتاعان ماۋشىنىڭ ۇلىسى بولاتىن. ەدىل بويى باتۋعا جاتاتىن. ال ءتورتىنشى ۇلىس — جايىق وزەنىنىڭ بويىن قوتان حاننىڭ ۇرپاقتارى، ءداشتى قىپشاق باتىرلارى بيلەيتىن. بەركە حان بولعاننان كەيىن ءتۇبى سولتۇستىك كاۆكاز دالاسىن مۇلدەم جاۋلاپ الىپ، بۇكىل ەدىل وزەنىنىڭ بويىن ەشكىمگە ۇلىس ەتپەي، تىكەلەي ءوز قاراماعىنا الماق بولعان. بۇنىسى ونىڭ ورتالىق ۇلىستى — ورداسىن كۇشەيتۋ ەدى. بۇنى نوعاي بىلمەيتىن. التىن وردا حانىنىڭ قاراماعىنداعى حان ۇرپاقتارىنىڭ ءار جىلدا جايلاۋىن، قىستاۋىن اۋىستىرىپ تۇرعانىن، تەك شىڭعىس حان جاسىسىنىڭ ءالى دە بەرىك ۇستالۋىندا دەپ ويلاعان.
وسىنداي تارتىپپەن جىلدا جاز شىعا ىرعىز، تورعاي وزەندەرىنىڭ بويىنا كوشەتىن موڭكە تەمىر بيىل سىردىڭ تومەنگى شەنىن جايلاۋ ەتكەن. بەركەنجاردىڭ قاتتى اۋىرىپ قالعانىن ەستىپ سول قاناتتىڭ اعاسى موڭكە تەمىر ءوزىنىڭ جەكە باسىنداعى مىڭ اسكەرىمەن جەدەل ءجۇرىپ قايدۋدىڭ ورداسى تۇرعان تالاس وزەنىنە كەلگەن. قالىڭ قولمەن قايدۋ ەكەۋى ەندى ماۋارانناحرعا اتتانعان. ۇلىس سۇمكولدىڭ («سايرامنىڭ») دالاسىندا بولعان. بۇل جولى ءداشتى قىپشاقتىڭ ەلۋ مىڭ اتتى اسكەرى كەلىپ قوسىلعان قايدۋ قولىنان، ارينە، باراق جەڭىلىپ قالعان. قالعان اسكەرىمەن ماۋارانناحرداعى ورداسىنا قاشقان. قايدۋ وتىراردان ءارى بارماعان. اسكەرىن تىنىقتىرىپ، العان جەرلەرىن تارتىپكە كىرگىزۋگە كىرىسكەن.
ال حودجەنتكە جەتكەننەن كەيىن باراق ماۋارانناحر قىپشاقتارى مەن قوقاننان اسكەر جيناي باستاعان. بۇل اسكەرگە كەرەك قاراجاتتى بۇحار مەن سامارقاندتىڭ حالقىن شاھاردىڭ سىرتىنا شىعارىپ، قىرىپ تاستاپ، سولاردىڭ مال-مۇلكىن، دۇنيەسىن توناپ، سودان تاپپاق بولعان. ماۋارانناحر حاندارى وزگەرگەنىمەن، ۇنەمى وزگەرمەي كەلە جاتقان سامارقاند پەن بۇحاردىڭ دارۋعاشىلارى تايعۋ مەن نۇشي جانە بۇكىل مۇسىلمان مۋفتي، يشاندارى بوپ، باراقتى بۇل ويدان ازەر قايىرعان. بۇل تۇستا شارۋاشىلىعى اجەپتاۋىر كوتەرىلە قالعان بۇحار مەن سامارقاند تۇرعىندارى باراققا وراسان كوپ سالىق تولەمەك بولعان. ەندى بۇحار مەن سامارقاند ۇستالارى، شەبەرلەرى كۇندىز-تۇنى باراق اسكەرىنە قارۋ-جاراق سوعۋعا كىرىسكەن. ءبىراق امىرشىلەرى، نوكەرلەرى بۇل ءىستى وزدەرى باسقارىپ، حالىقتىڭ ۇستىنەن اڭگىر تاياق ويناتقان. مىنە، وسى كەزدە حالىق اراسىندا تامدام قايتادان پايدا بولعان. ءبىراق كوشپەندىلەردىڭ قاتىگەزدىگىمەن تانىس، قىپشاق، مونعول قولدارى كىرسە قايتادان قىرىلادى ەكەنبىز دەپ قورقىپ قالعان قالا تۇرعىندارىنىڭ بۇل جولعى سوعىسقا دايىندالۋىندا ازاماتتىق ەرەكشە قۇشتارلىق بار ەكەنىن كورگەن تامدام، امىرشىلەرگە قارسى كۇرەسىن ەندى باسقاشا قۇرا باستادى.
تەرىسكەي كاۆكازدى، شيرۆان مەن گرۋزيانىڭ ءبىراز جەرىن وزىنە قاراتقان. شىعىسىنداعى دالاسىن وتىرارعا دەيىن قايتىپ العان بەركە كوڭىلدى ەدى. باتۋ حانداي بولماسا دا، باتۋ حاننىڭ ورنىن جوقتاتپاي وتىرسا بۇنىڭ ءوزى قانداي دارەجە. ءيا، بۇل ءوز بيلىگىنە ءبىراز جەردى قايتارىپ الدى. بۇحار، سامارقاند، حوراسان ءتارىزدى شاھارلارعا دا كەزەك كەلەر. ال ازىرگە وسى قولىنداعىنىڭ قىزىعىن كورگەن ءجون.
ازىرگە ورۇسۋت قالالارى دا تىنىش. باسىنا تيگەن مونعول تاياعىنان ءالى دە ەسىن جيناي الماي جاتىر. ال ەسىن جيا باستاسا - اق بولعانى، اڭدىپ تۇرعان الگى تاياق تاعى دا سارت ەتىپ ۇرادى، امال جوق، تاعى بۇعا قالادى. راسىندا دا بۇل ۇلكەن حالىق، باتىر حالىق، بۇنى باسىپ وتىرۋ قيىن. شىنىن ايتساق التىن وردادان ورۇسۋت ەمەس، ورۇسۋتتان التىن وردا قورقادى. باتۋ زامانىندا دا سولاي بولعان. قورىقپاسا قىپشاق جەرىن باسىپ العانداي، نەگە حەرمەن كيبە قالاسىنىڭ ۇستىنە شىڭعىستىڭ توعىز قۇيرىقتى اق تۋىن جەلبىرەتىپ ءبىرجولاتا ورنالاسىپ قالمادى؟ جەر دەسەڭ جەرى، سۋ دەسەڭ سۋى قانداي! ءبىراق ءوز جەرىنە اينالعان قىپشاق دالاسىنا اق ەدىلىنە باتۋ شەگىندى. نەگە؟ قورىقتى! بولاشاعىنان قورىقتى. ورۇسۋتتى باتۋ قامشىمەنەن جۋاسىتقان اساۋ وگىز ساناسا، ءوزىن سونىڭ ۇستىندە وتىرعان بالاداي كوردى. سول وگىز «وك» دەگەنىنە كونىپ، ءومىر-باقي سەنى كوتەرىپ جۇرە مە، ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى، بوگەلەك ءتيىپ تۋلار بولسا، سەنى ءبىر موڭكىگەندە جەرگە ۇرىپ كەتپەي مە؟ ارينە، سويتەدى. باتۋ مۇنى بىلگەن. نوعاي ورۇسۋتتى باسىپ، جانشىپ، موينىنا ءمىنىپ ال دەيدى. ءوز جەرىنە كىرىپ، سول ارادان باسقار دەيدى. ونىڭ جەرىن ءوز جەرىڭ ەت، ءوزىن مونعول ەت دەيدى. ايتۋعا وڭاي. سوندا نوعاي باتۋدان اقىلدى بولعانى ما؟ جوق، ارينە. ودان مەن ارتىقپىن. ويتكەنى، مەن باتۋدىڭ جولىمەن جۇرەمىن. باتۋ ماعان بۇل جۇرتتى سىرتتان باسقار، جانە جانىن جەرگە جانشا اياماي باسقار دەگەن. مەن سولاي ىستەيمىن. ءبىراق ونى تىنىش باسقارتقىسى كەلىپ وتىر ما جۇرت؟ كەشە شىعىس جاعروپادان كەلگەن ساۋداگەرلەر نەمىس رىسارلارى مەن ليۆون وردەنى پسكوۆ پەن نوۆگورودتى قايتا شاپقالى دايىندالىپ جاتىر دەدى عوي. ولار قايتكەنمەن ورۇسۋتتىڭ باتىس جاعىن وزدەرىنە باعىندىرعىسى كەلىپ-اق وتىرعان كورىنەدى. بۇنى الەكساندر نيەۆسكيي جانە بوتەن ورۇسۋتتىڭ كنيازدەرى بىلمەي وتىر ما؟ بىزگە نەگە حابارلاسپايدى؟ الدە نەمىس رىسارلارىن ءوز بەتىمىزبەن جەڭەمىز دەپ ءوز كۇشتەرىنە سەنە مە؟ ال ەگەر ولار بىزبەن حابارلاسا قالسا، سوندا نە ىستەۋگە ءتيىستىمىز؟ اراشا ءتۇسۋىمىز كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە؟ ارينە، كەرەك ءتارىزدى. قاي اڭشى ءوزى قۋىپ كەلە جاتقان قىزىل تۇلكىسىن، بىرەۋ بۇيىرىنەن شىعا كەلىپ، ءىلىپ كەتكەنىن جاقسى كورەدى؟ ورۇسۋتتاردى نەمىس رىسارلارى تالاعانشا ءوزىم تالاعانىم ءجون ەمەس پە؟ ارينە ءجون.
مۇنداي وي بەركەگە سوڭعى كەزدە كوبىرەك كەلەتىن بولعان. سويتسە دە التىن وردا حانى بۇگىندە كوڭىلدى ەدى. شيرۆان مەن گرۋزيانىڭ ءبىراز جەرىن جاۋلاپ قايتقان نوعاي، تەرىسكەي كاۆكازعا شىققان بەتىندە، تاۋ اراسىندا الىستان كەلە جاتقان ءبىر قاشقىن توپ بار ەكەن دەگەندى ەستىگەن. ال سالىمگەرەي ەلگە قايتار الدىندا قۇلاعۋ ورداسىندا كەزدەستىرگەن ادامى تايبۋلى ەكەنىنە كوزى جەتكەن. ءبىر جانى اشيتىن كىسى ارقىلى ونىڭ تاۋ ەتەگىندە اسكەر ويىنىنداعى تۇمەننىڭ قاي شاتىرىندا جاتاتىنىن ءبىلىپ العان. سول كۇنى تۇندە وزىنە ەرگەن قىرىق جىگىتپەن قوسىننىڭ سىرتقى كۇزەتشىلەرىنەن ۇرلانىپ ءوتىپ، ۇيىقتاپ جاتقان شاتىرداعى جاۋىنگەرگە دابىلدارىن قاعا، ايقايلارىن سالالاپ قويعان. ويلاماعان جەردەن شاتىر ۇستىنە جەر سىلكىندىرە شاۋىپ كەلگەن قىرىق جىگىتتى ءبىر قالىڭ قول كەلىپ قالعان ەكەن دەپ، باستىعى تايبۋلى بوپ جاتقان جەرلەرىنەن اتىپ-اتىپ شىققان. كيىنۋگە دە ۇلگىرمەگەن. تەك ءىش كيىمشەڭ، جالاڭ قىلىشىن ۇستاپ «اتىم قايدالاپ» الا - كولەڭكە تۇندە وبا تاستاي اعاراڭداپ، ەسىگىنىڭ الدىندا ايقايلاپ تۇرعان تايبۋلىنى سالىمگەرەي بىردەن تانىعان. اتىن ويناقتاتقان قالپىندا بۇزاۋ باس شوقپارىمەنەن قاق توبەسىنەن پەرىپ وتكەن. تايبۋلىنىڭ وكىرۋگە دە شاماسى كەلمەي، وشاقتاي باسى مىلجا-مىلجا بوپ جارداي دەنەسى جەرگە دۇڭك ەتكەن. قارۋلى سالىمگەرەي شوقپارىنىڭ ءدال تيگەنىنە قۋانىپ «ءبىر ءوشىم قايتتى، ەندى ءولىپ كەتسەم دە ارمانىم جوق» دەپ اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ «ال، جىگىتتەر قالماڭدار!» دەپ كەيىن قاراي شاپقان. تايبۋلى اسكەرى جينالىپ اتتارىنا قونعانشا، بۇلار تاۋ اراسىنا كىرىپ جوق بولعان. جولاي ۋادەلەسكەن قۇزدىڭ تۇبىندە وزدەرىن كۇتىپ تۇرعان قۇندىز بەن بوتەن سەرىكتەرىن الىپ، بىردەن ءداشتى قىپشاققا تارتقان. كاۆكازدىڭ تەرىسكەي جاعىنا شىققاننان كەيىن التىن وردا قياناتىنان تاۋ اراسىندا بوسىپ جۇرگەن وسەتين مەن سەركەس جىگىتتەرىن جاساقتارىنا قوسىپ العان. جۇزدەن استام جاۋىنگەر بوپ، وسى ماڭدا حالىقتى جابىرلەگەن امىرلەردەن جۇرتتىڭ ءوشىن الا باستاعان.
كولومون ولگەننەن كەيىن جالعىز قالعان قۇندىز بۇلاردان بولىنبەي، وسى توپتىڭ ءبىر جاۋىنگەرى بولىپ كەتكەن. اتقا دا جىگىتتەردەن كەم شاپپايتىن، ساداقتى دا ەشكىمنەن كەم تارتپايتىن. جالعىز شەشەسى يلحان جەرىنە بارا جاتقاندا، ءبىر جاڭبىرلى كۇنى سۇرلەۋ جولدان تايىپ كەتىپ شىڭنان قۇلاپ ولگەن. ارتىندا قارايلايتىن ءتىرى جانى جوق. قۇندىز، ەندى ءوزىنىڭ بار كەلەشەگى وسى حالىقتىڭ كەگىن جوقتاپ شىققان جاساقپەن ءبىر ساناعان. تەك بۇنىڭ دا كوڭىلىندە ءبىر ارمان بار ەدى. ول كەك ارمانى — جار ءسۇيىپ، بوپە تەربەتىپ، ءومىرىن قۋانىشتا وتكىزۋدىڭ ورنىنا، ءوزىنىڭ وسىنداي اش بورىدەي تاۋ كەزىپ، كىسى ءولتىرىپ جۇرگەنىن، اناسىنىڭ جاردان قۇلاپ دۇنيە سالعانىن، كولوموننىڭ قازا بولعانىن، حان اۋلەتىنىڭ قياناتىنان عانا كوردى. جاۋىمنان ءوشىمدى الامىن دەپ جۇرەگى تاس بوپ قاتقان قۇندىز: «بەركە حاندى ءوز قولىمنان ولتىرسەم ارمانىم بولماس ەدى»، دەپ كەكتەنگەن. ءوز ويىن قۇندىز اعاسىنداي بولىپ كەتكەن سالىمگەرەيگە ايتقان. ول: «بەركە حاننان كەگىڭدى الار دا كۇن كەلەر، ال ازىرگە ءبىز تاۋ اراسىنداعى جۇرتتى وزىمىزگە قوسىپ، ەلەۋلى كۇش بولىپ الايىق» دەگەن.
قۇندىز دا سودان وسى جاساقتا قالعان. وسىنداي تاۋ ىشىندە، مىقتىلارعا قاسقىرداي ءتيىپ جۇرگەندەرىندە، ءبىر كۇنى بۇلاردى نوعايدىڭ جىبەرگەن بۇلۇعى قورشاعان. عالامات ايقاس بولعان. قان كەشىپ، جاۋ قىرىپ ۇيرەنگەن كوشپەندى ەلدىڭ ۇلدارىنان قۇرىلعان التىن وردا جاۋىنگەرلەرى قانداي باتىر بولسا، دەنى تاۋ ەلدەرىنىڭ جىگىتتەرىنەن جينالعان سالىمگەرەيدىڭ دە جاساعىنىڭ ساربازدارى ولاردان كەم ەر ەمەس-تى. بۇلاردىڭ كوشپەندىلەردەن كورى ءبىر ارتىقشىلىعى بار. ول تاۋ ىشىندە سوعىسىپ ۇيرەنگەن. بۇلار ءجۇز ادام بولسا، نوعاي جىبەرگەن بۇلۇق بەس ءجۇز ادام. ءبىر ساربازعا بەس جاۋىنگەر كەلەدى. كوپتىڭ اتى كوپ، ولار سالىمگەرەي جاساعىن ءالسىن-السىن قورشادى. ول قورشاۋدان ساربازدار ءالسىن-السىن قۇتىلىپ كەتە بەردى. تەك ارتقى قورشاۋدا اتىنا وق ءتيىپ، قۇندىز قولعا ءتۇسىپ قالدى. بۇنى كورگەن سالىمگەرەي جىگىتتەرى قۇندىزدى قۇتقارىپ الامىز دەپ بۇلۇققا ءالسىن-السىن ءتۇيىلدى. ءبىراق بوساتىپ الا المادى. سويتكەنشە ىمىرت ءتۇسىپ، تاۋ اراسى تاستاي قاراڭعى بولىپ كەتتى. جاساققا كۇشتەرى جەتپەيتىنىن تۇسىنگەن بۇلۇق، قاراڭعى ءتۇندى پايدالانىپ، قولدارىنا تۇسكەن جالعىز ساربازدى مىسە تۇتىپ، قوسىندارىنا قايتتى.
ەرتەڭىنە جىگىتتەر قولدارىنا تۇسكەن ەسىرەيى كەرەمەت سۇلۋ قىز ەكەنىن ءبىلدى. تۋداي موڭكە بۇكىل ساربازداردى قىرىپ كەلگەندەي قۋاندى. «جاساقتى مۇلدەم جۋساتىپ سالماعانىم قانداي دۇرىس بولدى. وندا مىنا كيىكتىڭ ەلىگىندەي جاۋدىر كوز قىز دا ولەتىن ەدى عوي. پاي! پاي! قىز بولساڭ وسىنداي قىز بول! ءارى باتىر، ءارى سۇلۋ! بۇنى ەندى وزىمە ءتورتىنشى قاتىن ەتىپ الامىن!» — دەدى. قۇندىزدىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنگەن نوعاي: «جوق، بۇل قىز سەنىكى ەمەس، حاندىكى. بۇنىڭ باسىنا مىڭ ءدىلدا بايگە تىككەن. بۇنى بەركە حاننىڭ وزىنە اپارىپ بەرەمىز»،— دەدى.
سول قۇندىزدى نوعاي اكەپ بەرگەننەن كەيىن بەركە جاس توقالى، ارعىننىڭ قىزى اقجامالعا: «ءسىڭلىڭ عوي، باۋىرىڭا باس، ءوزى ىلعي اتقا شاۋىپ ەركەك بوپ كەتكەن بە قالاي، قىز قالپىنا ءتۇسىر» — دەپ قولىنا تاپسىرعان. ودان بەرى ءبىراز مەزگىل وتكەن. ەندى سول قۇندىزدى تاعى توقالدىققا الماق. ەرتەڭ نەكەسىن قياتىن كۇنى بەركە حان قۇندىزدىڭ دا، جاس توقالى اقجامالى ءتارىزدى وزىنە جاۋ ەكەنىن ءبىلدى. ءبىراق شىڭعىس حاننىڭ «جاۋىڭنىڭ قولىنان دىم كەلمەيتىن بولسا، ونى ولتىرگەننەن كورى قورلاعان ءجون» — دەگەن وسيەتىن قاتتى ۇعىنعان بەركە، قۇندىزدى ايەل ەتىپ الۋدان تايىنباعان. «قانشا جەك كورسە دە، توسەگىمە ءبىر جاتقاننان كەيىن قايدا بارار دەيسىڭ، بۇكىل التىن ورداعا كۇشىم جەتكەندە، ءبىر قاتىندى باعىندىرا المايمىن با؟ كوپ بولسا اقجامالداي تۋلار، تۋلار دا قويار. و دا مەنى ولەردەي جەك كورگەن، ءبىراق ءالى قاتىنىم بولىپ ءجۇر عوي» دەگەن.
دوڭىز، ياعني 1227 جىلى باتۋ اق ورداعا حان كوتەرىلسە، ودان ءبىر جىل بۇرىن يت جىلى، كوك وردانىڭ العاشقى حانى بوپ جوشىنىڭ ەڭ ۇلكەن بالاسى وردا سايلانعان. وسى وردانىڭ تاۋىق، ياعني 1261 جىلى بولعان ءبىر ۇلان-اسىر تويىنا بارعان التىن وردا حانى بەركە ەسىل وزەنىنىڭ بويىنا اڭعا شىعىپ، قىمىز ىشۋگە توقتاعان ارعىننىڭ ءبىر باي اۋىلىنان ون بەس جاسار وسى اقجامالدى كورگەن. ەلۋدەن اسىپ كەتكەن جاسىنا قاراماي، حاننىڭ ءبىر كورگەننەن سۇلۋ قىزعا قۇمارتا قالاتىن ادەتى ۇستاپ، ورداعا وسى قىزدى ماعان الىپ بەر دەگەن. وردا بايعا: «ءبىزدىڭ سىيلى باۋىرىمىز بەركەگە قىزىڭدى بەر! — دەگەن.— ال بەرمەسەڭ...»
اقجامال اۋزىنا تۇسسە، بەركە بىرەسە قۋانادى، بىرەسە ىزالانادى.
اقجامال كوك ورداداعى بىقىعان جىلقىلى بايدىڭ كوپ قاتىنىنىڭ ورتاسىنداعى توقالىنان تۋعان جالعىز قىزى ەدى. ءارى ءانشى، ءارى ءسانقوي اقجامال سول كوپ قاتىننىڭ ورتاسىنداعى جالعىز قىزى بولعاندىقتان، ەركەكشورا بوپ ەسكەن. ءبىراق قىز ەركەلىگى قۇلىننىڭ ەركەلىگى ءتارىزدى. قۇلىن، تاي بولا باسىنا نوقتا كيەدى. قىز بوي جەتسە-اق كەلىنشەك بولادى، باسىنا كيمەشەك سالادى. سول كۇننەن باستاپ قىزدىڭ ەركەلىگى جەل ۇرلەگەندەي جوعالادى. اقجامال دا اكەسى جىلقىسى بىقىعان باي دەسەك تە، ون التىسىنا جەتپەي ەركەك شورالىلىعىنان ايرىلدى. نوقتا كيمەيمىن دەپ تۋلاعان تايداي، بۇل دا كيمەشەك سالمايمىن، حاننىڭ قاتىنى بولمايمىن دەپ قانشا تۋلاعانمەن دە اكەسى جالعىز قىزىن، تابانىن وتقا كۇيدىرىپ العان بالاداي، شىرىلداعانىنا قاراماي، بەركە حانعا بەرىپ جىبەرگەن. سويتسە، بۇنىڭ دا ءوزى ءتارىزدى، جاقسى كورەتىن ۋىلجىعان جاس جىگىتى بار ەكەن.
ول جىگىت تە بۇنى ىزدەپ كەلگەن.
بەركە ءبىلىپ قالىپ، ۇستاپ الىپ، يناق ەتىپ جىبەرگەن. قورلىققا شىداي الماي، ول جىگىت جاردان قۇلاپ ولگەن.
بەركە حان اقجامالدى كورگەن سايىن شاتتانا قالاتىن. ويتپەسىنە بولمايتىن. ويتكەنى، التىن ورداعا كەلگەلى اقجامال قاباعىن ءبىر اشىپ كورگەن جوق. ءبىراق ول سول قايعىسىندا دا، قاسىرەتىندە دە كەرەمەت سۇلۋ ەدى. ال سۇلۋ زاتتى، سۇلۋ كىسىنى، اسىرەسە سۇلۋ ايەلدى كورگەندە كىم ءلاززfت المايدى.
قۇندىزدى اقجامالدىڭ قاسىنا قوسقاندا «وزىندەي سۇلۋ ادامدى سەرىك ەتىپ كوڭىلىن اشسىن»، دەپ بەركە ويلاماعان. بۇرىن بارىنە بىردەي قارايتىن بەركەنى قالعان قاتىندارى بىرىنەن-بىرى قىزعانبايتىن. اقجامال كەلىپ ەدى، باسقا جاقتان جۇرگەن ءبورىباساردى كورگەن اۋىل يتتەرىندەي، حاندى قىزعانىپ، قاتىندارى بىردەي ىرىلداسا قالدى. سوندا دا اقجامال ولارعا كوڭىل بولگەن جوق. ويتكەنى، بۇل ولاردان جاس تا، سۇلۋ دا عوي. «ال قاسىنا، ەرتەڭ ءوزىم الاتىن سۇلۋدى قويايىن، نە ىستەر ەكەن؟ زاتى ايەل ەمەس پە، مۇمكىن بۇندا دا قىزعانشاقتىق تۋار» دەگەن بەركە.
ادامدى وسىلاي سىناۋ، بەركەنىڭ ەرەكشە ادەتى ەدى.
ءبىراق بۇنىسىنان ەشتەڭە شىقپادى. ەكى سۇلۋ ءبىرىنشى كۇننەن-اق اپالى-سىڭلىدەي ءتاتۋ-تاتتى بولىپ كەتتى. اقجامال ءتىپتى بەركەنىڭ قۇندىزدى تەزىرەك الۋىن ۇناتاتىنداي سىڭاي كورسەتتى. حان بۇعان ەندى شىن ىزالانعان. اقجامالدىڭ ءوزىن قىزعانباق تۇگىل، تەزىرەك باسقا سۇلۋدى العانىن ۇناتاتىنىنا تاڭ قالعان. بۇل نە، حاندى ادامعا ساناماعانى ما؟ الدە تاكاپپار ارعىننىڭ قىزى، سىر بىلدىرگىسى كەلمەگەنى مە؟
وسىنداي جاعدايدا ول نوكەرلەرىن ەرتىپ تاعى كولگە كەلگەن. بيىل جاز جاڭبىرلى بولىپ كۇز كەش تۇسكەن. قالىڭ شىققان شالعىن ساي - جىراعا بىتكەن تال مەن اق قايىڭنىڭ جاپىراقتارى سارعايىپ، بار الەمدى سارى التىنمەن جاپقانداي سارعىلت تارتا قالعان.
كولدە كارى اققۋ عانا ءجۇر ەكەن. سەرىكتەرىن ىزدەگەندەي يىلگەن ۇزىن موينىن سوزىپ، ءالسىن-السىن سۇڭقىلدايدى.
قالاي جالعىز قالعان؟
اققۋدىڭ قاسىرەتتى ۇنىنەن جانى جاي تاۋىپ، بەركە راقاتتانا تىڭداپ تۇر.
«بۇنىڭ سەرىكتەرى قايدا؟» — دەپ حان ەندى عانا كول جاعالاي كوز جىبەردى. ۇكىلى قامىستار «ءبىز بىلمەيمىز» دەگەندەي باستارىن شايقاپ، جەلمەن ويناپ اقىرىن تەڭسەلەدى.
وسى كەزدە ءبىر ادەمى قىز داۋسى ەستىلدى. حان ەلەڭ ەتە قالدى. قىز داۋسى دا قايعىلى، ءان اۋەنى دە قايعىلى. وزەكتى ورتەگەندەي شەرمەنەن ەكەۋى قوسىلىپ، ادامدى قاراڭعى تۇنگە بولەگەندەي... بەركە قۇلاعىن توستى. ەندى ول سوناۋ مۇڭلى ۇندەر نە ايتىپ كەلە جاتقانىن ەستىگىسى كەلدى.
«تاۋدان ءۇنسىز قۇلايدى كۇمىس بۇلاق،
شۋلايدى كەي جەل ۇرىپ جاسىل قۇراق.
قىز بيشارا دۇنيەگە نەگە كەلگەن،
وتەر بولسا وسىلاي تىنباي جىلاپ».
ولەڭ ايتىپ كەلە جاتقان اقجامال ەكەنىن بەركە بىردەن ءبىلدى. تەك سول عانا مۇنداي، قارا تاستى دا جىلاتا الارلىقتاي قاسىرەتتى ءان شىرقاي بىلەدى. حان بۇرىن دا سان ەستىگەن. ونىڭ ءونىن ەستىگەن سايىن بەركە ءبىر جاساپ قالاتىن. جوق، جوق، اقجامالدىڭ انىنەن جانىن تەربەتكەن، كوڭىلىن تولقىتقان ءلاززات الىپ تۇرعان جوق. تاكاپپار قاتىنىنىڭ التىن وردا حانىن ادامعا سانامايتىن ءور مىنەزدى قاتىنىنىڭ، ادامنىڭ جان سەزىمىن تىرناعان وسىناۋ ءبىر قاسىرەتتى انىنەن ونىڭ شىن باقىتسىز ەكەنىن ەستىپ قۋانىپ تۇر. شەرىن سوزا تۇسسە ەكەن، جىلاي تۇسسە ەكەن دەگەندەي بەركە حان قۇمارلانا تاعى قۇلاعىن توستى.
ءبىراق بۇل جولعى ءان باسقاشا شىقتى. اسقاقتاعان ادەمى داۋىس، جالت-جۇلت ەتكەن الداسپانداي، تىنىق كەشتى تىلگىلەي ءتۇستى.
«قۇربى جان جاسىڭدى تىي، جىلاماشى،
قايعىدان دارمەنسىز بوپ قۇلاماشى.
ودان دا قايرا قامسىز قانجارىڭدى،
كوزدەن جاس، بوستان-بوسقا بۇلاماشى!»
ءانى ءبىر ءتۇرلى جىگەرلى، داۋسى اق بەرەندەي وتكىر. اقجامال ءتارىزدى بۇل ءاننىڭ يەسى، قايعىعا شومىلىپ جاتقان جوق، ءوزىن-وزى، جانىنداعى سەرىگىن، وسى ءبىر اسقاقتاعان انىمەن ءالى كەزى كەلمەگەن، ءبىراق كوپ كەشىكپەي كەلۋى مۇمكىن، الىستاعى ءبىر ايقاستارعا شاقىرىپ جاتقانداي.
«وسىنشاما ۋىتتى بۇل كىم ەكەن؟»
حان ءان شىرقاعان جاققا تەسىلە قارادى. سويتكەنشە بولعان جوق، قامىستى جاعالى كولدى جاعالاي كەلە جاتقان اقجامال مەن قۇندىزدى كوردى. سوڭدارىندا باستارى تومەن ءتۇسىپ كەتكەن، اقىرىن جىلجىعان توپ نوكەر قىزدارى. ولاردىڭ دا ءتۇرى شەرمەندى. ادەتتەگىدەي كۇلمەيدى، قۇر سىبىرلايدى. ءان شىرقاپ سۇرقاي دالاعا ءسان بەرمەيدى، سىڭسي جىلاپ، دۇنيەنى مۇڭعا بولەيدى. اقجامالدىڭ باسى تومەن ءتۇسىپ كەتكەن، ال قاسىنداعى قۇندىز، انەۋگىدەي تۇنجىر ەمەس، كوكتەمدە التىن ساندىقتان الىپ شىققان جانناتتاي جالت-جۇلت قۇلپىرادى.
«بۇل نەگە قۋانىشتى؟ الدە ەرتەڭ التىن وردا حانىنىڭ قاتىنى بولاتىنىنا شاتتانا ما؟»
بەركە جاڭا كوردى، كول جاعالاي، قىزدارمەن قاتارلاسا ەكى اققۋ ءجۇزىپ كەلە جاتىر ەكەن. ولار دا اناۋ توپ قىزدار ءتارىزدى، داۋىستارىن كوتەرمەي، اقىرىن سىڭسي ءان سالىپ كەلەدى.
قىزدار حان تۇسىنا كەلىپ ءسال توقتادى. اقجامال ىستىق جاستان تۇماندانىپ كەتكەن كوزىمەن بەركەگە ءبىر قارادى دا، ەشكىمدى كورمەگەندەي ءارى قاراي جۇرە بەردى.
تەك قۇندىز بەن توپ قىزدار عانا حانعا ءيىلىپ سالەم بەردى. قۇندىزدىڭ توستاعانداي جاۋدىر كوزدەرى ىشىنە وت تاستاپ جىبەرگەندەي جارق ەتە قالدى. كوزىندە ءبىر قۋانىش، الدە ماقتانىش بار سەكىلدى. «جوق، بۇل التىن وردا حانىنا قوسىلاتىنىنا باقىتتى ەكەن!» «بارا بەرىڭدەر!» — دەدى بەركە كەنەت ون بويىن ءبىر سەزىم بيلەپ كەتىپ.
كول جاعالاي ۇزاپ بارا جاتقان قاسىرەتتى قىزدارعا قوسىلىپ قوس اققۋ دا سىڭسي ءان سالادى.
كول ورتاسىندا جۇرگەن كارى اققۋدىڭ دا قايعىلى ءانى ەستىلەدى.
باتىپ بارا جاتقان قىزعىلت كۇن شاپاعىمەن بويانعان دالا سارعايا تۇسكەن.
بۇل نەتكەن قايعى! قايعى!...
حان سارايىنىڭ تورىندە وتىرعان شارافۋتدين مۋفتي:
— ەندى قالىڭدىقتى سۇراڭدار؟ — دەدى.
قىپشاقي كيىمدى ەكى جاس جىگىت، سارايدىڭ وڭ جاعىندا، توپ قىز-كەلىنشەك ورتاسىندا، باسىنا مەرۋەرت، مارجانمەن بەزەلگەن اق جىبەك ءشالى جامىلىپ وتىرعان قۇندىزدىڭ قاسىنا جورعالاي جۇگىرە تايادى.
«كۇادۇرمىز، كۋادۇرمىز،
كۋالىككە ءجۇرادۇرمىز.
بۇگىن تاڭنىڭ حاق قاسىندا
حاق ۋادەنى ءبىلادۇرمىز»،—
دەپ اندەتە، قولدارىنداعى كەسەنى قۇندىزعا بەرىپ ەكى جىگىت قوسارلاسا: — ايداي سۇلۋ قۇندىز قىز، بەركە حانعا ەرگە شىعۋعا ىقتيارسىز با؟ — دەدى.
كۇمىس كەسەدەگى سۋعا ەرنىن تيگىزگەن كۇيى قۇندىز باسىن ءيدى.
بەركە حان توبەسى كوككە تيگەندەي قۋانا قالدى.
«باعانا بەكەر ماعان كۇلىمدەپ قاراماعان ەكەن عوي! دۇرىس جورىعان ەكەم. ءبىراق، بۇل اقجامالعا انانداي ولەڭدى نەگە ايتتى؟»
شارافۋتدين مۋفتي نەكە قياردا ايتىلاتىن قۇراننىڭ ون سەگىزىنشى سۇرەسىن اندەتە ايتىپ، بەتىن سيپادى.
ءۇي تولى حان ۇرپاقتارى، بەكزادا، قىز-كەلىنشەكتەر جاپىرلاسىپ «قۇتتى بولسىن» دەپ بەتتەرىن سيپاپ جاتىر.
توي-دۋمان ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سوزىلدى.
حان ورداسىنداعى جۇرت توي قىزىعىنا باتتى. تەك اقجامال عانا كورىنگەن جوق.
بەركە حان قۋانىپ وتىر.
«باسە، ءوزىم دە ويلاپ ەدىم، بۇكىل وردا حانىن قالاي قىزعانبايدى دەپ، ويلاعانىم كەلدى».
ءتۇن ورتاسى اۋعاندا حاننىڭ وزگە ايەلدەرى مەن نوكەرلەرى قۇندىزعا ادەيىلەپ سالىنعان، اسىل دۇنيەمەن جينالعان جەكە ۇيگە الىپ كەلدى.
حاندى كۇتىپ وتىرعان قۇندىز ءتاجىم ەتىپ ورنىنان تۇرا كەلدى. ۇيگە بەركەنى كىرگىزگەن جۇرت كەتىپ قالدى. سىرتقى ەسىكتىڭ الدىندا جالاڭ قىلىشتى ەكى كۇزەتشى تۇردى.
قۇندىز حان يىعىنان تورقا شاپانىن، باسىنان قۇندىز بوركىن ءوزى الدى. بوساعاداعى شەگەگە ءوزى ءىلدى. ەسىكتى ىشىنەن تەتىگىن قوزعاپ جاپقان بولدى، جاپپادى. سىزىلىپ كەلىپ، حاننىڭ ەتىگىن شەشتى. ەندى اپپاق مامىق توسەكتى تور الدىنا ءوزى سالدى. حاننىڭ بەلىندەگى قانجارى مەن كىسەسىن، شاقشاسىن اناداي جەرگە ءوزى اپارىپ قويدى. كويلەكشەڭ، حاننىڭ كوزىن قىزىقتىرا، سۇلۋ دەنەسىن بىلقىلداتا ءجۇرىپ، ءۇي ىشىندەگى شىراقتىڭ ءبارىن ءسوندىردى. سوسىن بارىپ:
— ال ەندى ءبارى بولدى، جاتىڭىز! — دەدى. ءبىراق داۋسى قاتتىراق شىقتى.
سول ساتتە ۇيگە التى كىسى كىرىپ كەلدى. تۇستەرى سۋىق، جالاڭاش قانجارلى. بىرەۋى ايەل كيىمدى. حان قانجارىنا ۇمتىلدى. ءبىراق ۇلگىرمەدى. سۇلۋ دەنەلى جاس جىگىت بارىستاي اتىلىپ بارىپ، بەركەنى الىپ ۇرىپ توسەككە جىقتى. بىرەۋى حاننىڭ اۋزىنا ورامال تىقتى. سودان كەيىن ءتورت جىگىت، ءتورت جاعىنان حاننىڭ اياق-قولىن تىزەلەرىنىڭ استىنا سالىپ تىرپ ەتكىزبەي باسىپ وتىرا قالدى. توسەك اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان تورگە سالىنعان ەكەن. ءتورت جىگىت ءتورت جاعىنان قول-اياعىن مىقتاپ باسقان بەركە تىرپ ەتە الماي، قاتتى دا قالدى.
— ال ەندى باستاڭىز! — دەدى ايەل. بۇل اقجامال ەدى.— تاڭ دا جاقىن...
— بۇنداي ىستە اسىعۋعا بولمايدى،— دەدى التىنشىسى، قولىنداعى وتكىر كەزدىگىن جالاڭداتىپ، حاننىڭ اياق جاعىنا بارا جاتتى.
ول حاننىڭ اياق جاعىندا ءبىراز وتىردى. تەك جۇزىندە اي ساۋلەسى ويناپ، اندا-ساندا كەزدىگى جارق ەتە قالادى. بەركە جانىنا باتقان كەزدە بىر-ەكى رەت قاتتى جۇلقىندى. ءبىراق قارۋلى ءتورت جىگىت ونى تىرپ ەتكىزبەدى.
كەزدىكتى كىسى ءبىر-اق رەت ءتىل قاتتى.
— الگى قۇرىم كيىزدى بەرىڭدەر،— دەدى.
— ال ەندى قول-اياعىن مىقتاپ بايلاڭدار! — دەدى اقجامال.
ءتورت جىگىت بەركەنى تۇرا الماستاي ەتىپ بايلادى.
— اۋزىنداعى شۇبەرەگىن الىڭدار،— دەدى قۇندىز سويدەدى دە بەركەگە جاقىندادى.— ءۇنىڭدى شىعارساڭ باۋىزداپ كەتەمىز،— دەدى ول،— جۇرتقا ەتكەن قورلىعىڭ ءۇشىن بۇل ساعان از جازا. ءولتىرىپ تاستاۋ كەرەك ەدى. ءبىراق سەنى ولتىرگەنمەنەن ورنىڭا باسقا ءبىر سۇمىراي وتىرادى عوي. ودان دا وسىلاي قور بولىپ ءجۇر. ال ەندى مەنى بار ىقىلاسىڭمەن تىڭدا. ساعان بۇگىنگى ىستەگەنىمىزدى ءبىز ەشكىمگە ايتپايمىز. بۇل ءسۇيىنشى سۇرايتىن ءىس ەمەس. جانە بۇلاي ەتكەنىمىزدى جۇرت ەستىسە، بىزگە دە قاستاندىق جاسايتىندار تابىلىپ قالار. باسى ءوزىڭ بولىپ... حان ۇرپاعى، سەندەر ءقازىر ارام ءشوپ ءتارىزدى، بار دۇنيەنى الىپ كەتتىڭدەر عوي. ءوزىڭ دە ەشكىمگە ايتپا. تاقتا ايعىر ەمەس، ات وتىرعانىن حالىق بىلسە، نامىستانىپ ورنىڭنان الىپ تاستاپ جۇرەر. جانە جۇرتقا كۇلكى بولۋدىڭ قانداي قىزىعى بار؟ ءبىزدى ىزدەپ اۋرە بولما، ءبارىبىر تابا المايسىڭ!
ءبىر جىگىت حاننىڭ اۋزىنداعى ورامالدى الدى. ءبارى اپ-ساتتە عايىپ بولدى.
بەركە جانتالاسىپ ءسال قىسىلىپ جاتتى دا بار داۋسىمەنەن ايقاي سالدى.
بۇنىڭ ايقايىن ەشكىم ەستىگەن دە، بىلگەن دە جوق.
كەلگەندەر سالىمگەرەيدىڭ جىگىتتەرى ەدى. قۇندىزدى بەركە مەكەن ەتكەن جەرگە اكەلگەننەن كەيىن، ولار ەبىن تاۋىپ قىزبەنەن بايلانىس جاساي العان. قۇندىزدىڭ بۇل وردادان وپ-وڭاي قاشىپ كەتۋىنە بولاتىن ەدى، ءبىراق ول وزىنە جانە جان اياماس جاقىندارىنا وسىنشاما زورلىق، قيانات ىستەگەن حاننان ءوشىن الماي كەتكىسى كەلمەدى. «ەكىنشى رەت مەن ورداعا بۇلاي ەنە الامىن با، ەنە المايمىن با،— دەدى ول،— حان سارايىندا جۇرگەنىمدى پايدالانايىن، قاشۋىم ەش جاققا كەتپەس».
ءسويتىپ جۇرگەندەرىندە قىپشاقتىڭ ەكى قىزى كەنەت ءتىل تاپتى. سۇيگەن جىگىتىنەن قالاي ايرىلعانىن ۇمىتا الماعان اقجامال ۇلكەن جاردەم بولدى. «التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەن، ول سول كۇنگى قۇندىز ءۇيىنىڭ كۇزەتشىلەرىن تەگىس ساتىپ الدى. ال سالىمگەرەي جىگىتتەرىنە قالاعا كىرۋ وڭاي ەدى. وردا حاندارى بۇل تۇستا قالالارىنىڭ سىرتىنا قامال تۇرعىزباعان. ءتورت جاعى بىردەي اشىق جاتاتىن. ويتكەنى ءدال بۇل جىلدارى حان ورداسىنا، ونىڭ قالالارىنا سىرتتان كەلەر ەش ءقاۋىپ جوق ەدى. حان ءوزى بىرەۋدى شاپپاسا، كىم بۇنى شابام دەپ ويلار؟ راس، ىشكى جاۋىنان قورىققان كەيبىر حان، ورۇسۋتتارداي ءوز سارايلارىن قامالمەن قورشاتىپ كورگەن. بەركە دە العاشقى كەزدە وسىلاي ىستەمەكشى بولعان. ءبىراق ارتىنان، حان سارايىنىڭ كوركىن بۇزادى ەكەن دەپ الدىرىپ تاستاعان. سوندىقتان سالىمگەرەي جىگىتتەرى حان سارايىنا وڭاي كىرگەن.
بۇلار اقجامال مەن قۇندىزدى الىپ ەدىل جاعاسىنداعى قالىڭ توعاي اراسىنا بەكىنگەن ءوز جاساقتارىنا جونەلدى. بۇل جىگىتتەرگە حان قاھارىنان قورىققان كەيبىر كۇزەتشىلەر ەردى. سولاردىڭ ءبىرى قۇندىز ءۇيىنىڭ سىرتقى ەسىگىنىڭ الدىنداعى ەكى جىگىت ەدى. بەركەنىڭ قانشا باقىرسا دا ونىڭ داۋسىن ەشكىمنىڭ ەستىمەگەنى سودان ەدى. ال سالىمگەرەي ساربازدارىنا ەرمەگەن كۇزەتشىلەر اقجامالدىڭ بەرگەن التىن ءدىلدالارىن ىشقىرلارىنا مىقتاپ بايلاپ الىپ، كۇنى بۇرىن دايىنداپ قويعان اتتارىنا ءمىنىپ، كوك وردا، حوراسان، ءىربىت قايداسىڭ دەپ جان-جاققا تارقاي قاشقان. ويتكەنى بۇل جەر حان، نويان، بەكزادالارعا جاقسى بولعانمەن، بۇلارعا وتە قيىن تيگەن. سوعىسقا بارسا ولەدى. سوعىستا ەرلىك كورسەتىپ، جاۋىڭدى جەڭسەڭ، جەڭىسىڭنىڭ بار قىزىعىن حان مەن ونىڭ جاقىندارى، اسكەر باسشىلارى كورەدى. ساعان مىقتاعاندا بىرەۋدى ءولتىرىپ تاپقان اتى مەن قارۋ-جاراعىن بەرەدى. وندا دا ەگەر وعان حان توڭىرەگىندەگى بىرەۋ-مىرەۋ قىزىقپاسا. ال قىزىقسا شە؟ وندا، سول باياعى تاز قالپىڭدا قالعانىڭ. بۇل سوعىسقا بارعانداردىڭ كۇيى. ال سوعىسقا بارماعان قاتارداعى كوشپەندىلەردىڭ ءحالى قانداي؟ جالعىز تۇيەنىڭ قومىنا، جالعىز بيەنىڭ جەلىنە قاراپ وتىرعان سورلى كەدەي. مالى دا، بايلىعى دا تەك كۇشتىلەردە. حان سالىعىن تولەي الماي قۇل بولىپ ايدالعانى قانشا. جوق، قۇلدىققا تەك جەڭىلگەن جۇرت ايدالعان جوق، مونعولداردىڭ اراتى دا، قىپشاقتاردىڭ كەدەيى دە ايدالعان. كوشۋگە كولىگى بولماي، جەۋگە اسى جەتپەي جالعىز بالاسىن قۇلدىققا ساتقان قىپشاقتىڭ كوشپەندىسى، مونعولدىڭ اراتى از بولماعان.
مۇنداي كۇيگە شىداي الماعان، اقجامالدىڭ التىنىنا ساتىلعان كۇزەتشىلەردىڭ كەيبىرەۋى، بەركە حاننىڭ باسىبايلى ق ۇلى بولعانشا بوتەن جاققا بارىپ، ەڭ بولماسا تاماقتى تويا جەپ ولەيىك دەپ جات ەلدەرگە قاشقان.
اقجامال مەن قۇندىزدى الىپ ساربازدار وزدەرىنە قوسىلعان كۇزەتشىلەرمەن ءبىر توپ بوپ سالىمگەرەي جاساعىنا كەلدى. قۇندىزدى سالىمگەرەيدىڭ ءوزى قۇشاقتاپ اتتان ءتۇسىرىپ الدى. اقجامال مەن باسقا جىگىتتەرگە دە ۇلكەن قوشەمەت كورسەتتى. ءسويتىپ، سان جەتپەس جىلقى ايداعان بايدىڭ قىزى اقجامال دا حاندارعا، بايماناپتارعا قارسى كۇرەس اشقان جاساققا كەپ قوسىلدى.
ال سالىمگەرەيدىڭ جاساعى ءقازىر ەداۋىر كوبەيگەن. ءبىراق بۇل، حان ءبىر دابىل ۇرعانىندا بەس ءجۇز مىڭ اسكەرى اتقا قونا الاتىن التىن وردا بيلەۋشىلەرىنە نە ىستەي الاتىن ەدى؟ سالىمگەرەي جاساعى اشىق اسپاندا پايدا بولعان كوشپەندى ءبىر قارا بۇلت ءتارىزدى ەدى. جەرگە تۇسىرەر نايزاعايى، قۇيار نوسەرى از، جالعىز قارا بۇلت نەنى بۇلدىرە الادى؟ وزىنەن زور ءبىر سۇراپىل داۋىل سوقسا، ىعىپ كەتۋ وپ-وڭاي. ءبىراق وسى جالعىز بۇلتقا بۇلت قوسىلىپ، كوك اسپاندى تەگىس جاۋىپ، نايزاعايىن ويناتىپ، شەلەكتەتىپ نوسەرىن قۇيىپ بەرسە شە؟!.
التىنشى تاراۋ
كوشپەندى ەلدىڭ ەجەلگى تالاسى كوبىنەسە مالعا شۇرايلى جەر ىزدەۋدەن تۋاتىن. جاۋلاپ العان جەرلەرىن ۇلىسقا ايماققا بولۋدەگى مونعول شاپقىنشىلارىنىڭ اراسىنداعى كۇرەس-تالاس تا كوبىنە وسىدان شىعىپ كەلگەن. جانە ۇلىس، ايماقتاردى ءبولۋىن حان ەنشىسى بولعاندىقتان، ونىڭ تاعىنا تالاسۋ قىم-قيعاش وقيعالارعا ۇلاسار ەدى.
ال وسى ۇلىستى باسقارۋ — شىڭعىس جاسىسى بويىنشا، كىم جاس جاعىنان ۇلكەن بولسا، سونىڭ ەنشىسى ەدى. بۇل «ۇلىس اعاسى» — اقساقالى تەك شىڭعىس ۇرپاعىنان بولاتىن. جانە قاي ۇرپاعىنا جاتادى، ونىڭ بالەندەي تاڭداۋى جوق ەدى. «ۇلىس اعاسىنا» تەك شىڭعىس تۇقىمى جانە ۇلكەنى عانا سايلاناتىن. وسىدان بارىپ حان تاعىنا حاننىڭ بالاسى، نەمەسە وسى تۇستا شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ قاي تارماعىنىڭ ۇستەمدىگى كۇشتى بولسا، سول تارماقتان شىققان ادام جانە ونى شىڭعىستىڭ وسى ۇستەم تارماعىنىڭ قاۋىمى تىلەسە — قۇرىلتايدا سول حان كوتەرىلەتىن. ال الگى «ۇلىس اعاسىنىڭ» حۇقى مۇندا كوبىرەك بولاتىن. شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ قاي تارماقتان حان سايلانسا، سول تارماققا كوتەرىلەتىن. مۇنداي جاعداي سوڭىنان بوتەن تارماققا دا تۋاتىن. وسىلاي حان سايلاۋ، بۇكىل شىڭعىس يەلىگىندەگى جەردى تەك ءبىر تۇقىم ەمەس، ءار تۇقىم بيلەيتىن جاعداي جاسالاتىن.
ءبىراق شىڭعىس ۇرپاعى بۇعان قارامايتىن. قايسىسىنىڭ كۇشى باسىم بولسا، حاننىڭ اعاسى، ءىنىسى، بالاسى دەمەي، حان تاعىنا سول وتىراتىن.
ال التىن وردادا بۇل تالاس ءوزىنىڭ ايىرىقشا جولىن تاپقان. ءبىر جاعىنان حان تاعىنا «مەن وتىرام» دەسە ولگەن حاننىڭ بالاسى، ەكىنشى جاعىنان، بۇل تاققا الگى ولگەن حاننىڭ اعاسى، ءىنىسى، ءتىپتى اعاسىنىڭ، ءىنىسىنىڭ بالالارى تالاسقان. كونە جاسى بويىنشا بۇل تاق جالپى جوشى ۇرپاعىنىكى دەگەندىكتەن باسقا تۋىستار دا قۇر قالعىسى كەلمەگەن. وسىعان قاراي وڭ قانات، سول قانات يگى جاقسىلارى، بەكزادالارى، اسكەري باسشىلارى ەكى داي بوپ بولىنگەن. ءبىر جاعى ولگەن حاننىڭ بالاسىن جاقتاسا، ەكىنشى جاعى ولگەن حاننىڭ اعا، ىنىلەرىنىڭ جاعىنا شىققان. قۇرىلتايدا قاي جاعى جەڭسە، سول جاعىنىڭ ادامى حان بولعان. باتۋ، سارتاق، ۇلاقشى ولگەننەن كەيىن التىن وردا تاعى توڭىرەگىندە دە ءدال وسىنداي تالاس تۋعان. ۇلاقشى ولگەننەن كەيىن، ۋاقىتشا التىن وردا بيلەۋشىسى بوپ قالعان باراقشىن-قاتىن، التىن وردا تاعىنا باتۋدىڭ بالاسى توقتىحاننان تۋعان، ءوزىنىڭ نەمەرەسى تۋداي موڭكەنى قويماق بولعان. بۇلارى التىن وردانى تەك باتۋ ۇرپاعىنا عانا بەرۋ ەدى. بىلايشا ايتقاندا ءبىر ۇرپاقتىڭ، ءبىر حاننىڭ عانا ۇستەمدىگىن كۇشەيتۋ ەدى. ال جوشىنىڭ بوتەن ۇرپاقتارى باتۋدىڭ ءىنىسىن حان كوتەرۋدى تىلەدى. بۇلارى حاندىقتى تەك باتۋ ۇرپاعىنا عانا بەكىتىپ تاستاماي، كونە جاسى بويىنشا، جالپى جوشى تۇقىمىنا بيلەتۋ بولاتىن.
بۇل جولعى تالاستا جوشى ۇرپاعى قان توگۋگە دەيىن باردى. باراقشىن-قاتىن بۇل كۇرەسكە قۇلاعۋ يلحاندى قاتىستىرۋدى ويلاعان. ءبىراق جەر اراسى شالعاي، ول تۇگىل ۇلى حان موڭكەنىڭ قولىنان دا ەشتەڭە كەلمەگەن. جوشى ۇرپاعى جينالعان قۇرىلتايدا بەركە جەڭىپ شىققان.
ارينە، التىن وردا تاعىنا وتىرىسىمەنەن، بۇ دا شىڭعىس ۇرپاعىنا ءتان ارەكەتتەردى ىستەگەن. باراقشىن-قاتىننان باستاپ ءبىراز وزىنە قارسى جۇرتتى ولتىرتكەن. ءبىراق بەركە حان بولىپ سايلانعاننان كەيىن، ءبىر ەلەۋلى ءىس ىستەگەن. ول ءتۇبى حان ورداسىن وسى اراعا كوشىرەمىن دەپ ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنداعى ءوزىنىڭ «ۇلىس اعاسى» كەزىندەگى قىستاۋ-ورداسى ساراي شاھارىن سالدىرعان ەدى. بۇل قالا ەدىلدىڭ تومەنگى جاعى قۇر قىپشاق دالاسىنىڭ شىعىس جاعروپا مەن التىن وردا جەرىنىڭ بولىنگەن تۇسى عانا ەمەس، بۇل سولتۇستىكتەن ەدىل وزەنى ارقىلى كۇنگەيگە، ودان ءارى حازار تەڭىزىنەن ءوتىپ كۇنگەي كاۆكازعا، يران، ورتا ءازياعا، سونداي-اق قارا تەڭىز بەن ازاۋ جاعاسىنداعى ەلدەردىڭ قىپشاق ولكەسى ارقىلى بۇكىل شىعىسقا باراتىن كەرۋەن جولدارىنىڭ تۇيىسكەن جەرى. جانە ۇلى وزەننىڭ بۇل تۇسى — ەگىن ەگۋگە سۋلى ويپاتى كوپ، قىس قىستاۋعا — توعايلى وزەن جاعاسى مەن قالىڭ قامىستى كولدەرى، جاز مال جايىلىمىنا ۇشى-قيىرىنا كوز جەتپەس كوك وراي كەڭ دالاسى بار — وتە قولايلى جەر.
اتتەڭ نە كەرەك، بەركە وردا استاناسىن ساراي باتۋدان بۇل اراعا كوشىرە الماعان. بۇدان دا باتۋ ارۋاعىن قولدارىنا تۋ عىپ ۇستاعان تالاي جوشى تۇقىمىنىڭ ءور كەۋدە، مەنمەنشىل مىقتىلارى بەركەگە جول بەرمەگەن.
ءسويتىپ سوناۋ سارتاق پەن ۇلاقشىنى ۋ بەرىپ، ولتىرتكەن، باسىنان سان قيلى كۇرەس-تالاستى وتكىزىپ، التىن وردا تاعىنا مىقتاپ وتىرعان، جانە بىردە تىم باتىل قيمىلدى، ال كەيدە الداعى ءقاۋىپتى كۇندەردى ويلاپ وزىنەن-وزى قاجىپ قالاتىن بەركە، كەنەت وسىنداي كۇيگە دۋشار بولدى! قانداي ازاپ! قانداي ماسقارالىق!
بەركە جۇرەگىن جالاپ بارا جاتقان وكىنىشكە شىداي الماي حان تاعىنان تۇرىپ كەتتى.
ەدىل وزەنىنىڭ بويى، باتۋدان باستاپ، جالپى التىن وردا حاندىعىنىڭ جازعى جايلاۋى بولاتىن. باتۋدىڭ ءتىرى كەزىندە بەركەنىڭ ورداسى العاشقى ۋاقىتتا تەرىسكەي كاۆكازدا ەدى. سوڭىنان جازعى جايلاۋى ەدىلدىڭ تومەنگى ساعاسىنا كوشكەن. كەيدە ول جاز شىعا جايلاۋعا بۋلور جەرىنە دە باراتىن. ايتسە دە، ەدىل وڭىرىنە كوپ شىقپايتىن. بيىل وسى سيىر، ياعني 1265 جىلى، جاز شىعا، حان كوشى ەكى ءجۇز تۇرىكمەن قىزىل نارىمەن ىرعالا جىلجىپ سارىتاۋعا دەيىن بارىپ قايتقان. بۇرىنعى ادەتتەرىندەي جايلاۋدا جاز اياعىنا دەيىن وتىرا الماعان. اقجامال مەن قۇندىز ماسقارا ەتىپ كەتكەننەن كەيىن، بەركە حان ءوزىن ءبىر جەرگە دايەكتەپ ۇستاي المايتىن كۇيگە ۇشىراعان. وعان ەندى ەشتەڭەنىڭ دە قىزىعى جوق ەدى. تەك حان تاعى عانا بار كوڭىل بولەرى. ال، سول تاقتىڭ باتىس جاعىنان تاعى دۇربەلەڭ سەزىلە باستاعان. جوق، بۇل دۇربەلەڭدى تۋدىرىپ جاتقان ءقازىر ورۇسۋت ەلى ەمەس، تاعى شاپپاق بوپ بۇكىل جاعروپاعا دابىل قاققان ءباز-باياعى نەمىس، ليۆون وردەندەرى ەدى. ونىڭ ۇستىنە «حان ورداسىنىڭ ماڭايىندا مىڭ جاۋىنگەرى بار، حالىق قامىن ويلايتىن ءبىر جاساق پايدا بولىپتى. باستىقتارى باياعى بەركەنىڭ ءجۇزباسى سالىمگەرەي كورىنەدى. ىشتەرىندە ايەل جاۋىنگەرلەر دە بار ەكەن. حاننىڭ توقالى اقجامال مەن بىلتىرعى نەكەسىن قيعان كۇنى قاشىپ كەتكەن قاتىنى قۇندىز دا سوندا دەسەدى. بۇلار بەركە حاننىڭ ءوزىنىڭ باسىبايلى ەسىرەي قۇلدارىن بوساتىپ الامىز دەپ ارەكەت ىستەپ جاتقان سەكىلدى» — دەگەن سۋىق حابار العان. وزىنە قورلىق ىستەگەن ادامداردان، قاشىپ كەتكەن ءجۇزباسى سالىمگەرەيدەن حابار-وشارسىز جۇرگەن بەركە قۋانىپ قالعان. «ايتەۋىر بار ەكەن عوي، بار اسكەرىمدى سالسام دا، ءبارىن قورشاپ الىپ، بىرەۋىن قالدىرماي ءبىر تۇندە قىرىپ سالارمىن» دەگەن. وزىنە قورلىق ىستەگەن ادامداردىڭ ۋادەلەرىندە تۇرعانىن دا بىلەتىن. ءالى كۇنگە دەيىن ات بولىپ قالعان حان تۋرالى ەش سىبىس ەستىلمەگەن. جامان حابار ىزىنداپ ۇشقان ارا ءتارىزدى، ەگەر ولاردىڭ بىرەۋى بولماسا بىرەۋى اۋزىنا نە بولماسا، بەركەنىڭ يناق بولىپ قالعانى الدەقاشان التىن وردا تۇگىل، بۇكىل الەمگە جايىلىپ كەتەر ەدى. ونداي ەشتەڭە بولعان جوق قوي. ءبىراق ول بۇل قورلىققا شىداي الماعان، ەگەر ولار قولىنا تۇسسە، ءبارىنىڭ دە تىرىدەي تەرىلەرىن سىپىرىپ الۋعا بار ەدى.
حاننىڭ جايلاۋدان ەرتە قايتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى ەدى.
مونعولداردىڭ تاريحتا بولماعان شاپقىنشىلىق جورىقتارى، بىتۋگە اينالعان قۇلدار ساۋداسىن قايتادان تۋدىرعان. جاۋلاپ العان ەلدەردىڭ ەسىرەيلەرىن، قولعا تۇسكەن تۇرعىندارىن التىن وردا حاندارى تەك شەت جاققا عانا ساتىپ قويمادى، ولاردىڭ ەڭبەگىن جاڭادان سالىپ جاتقان قالالارىنا وزدەرى دە پايدالانعان. بۇل تۇتقىندار باتۋ حاننىڭ كەزىندە دە جانە بەركەنىڭ حاندىق قۇرعان العاشقى جىلدارىندا دا، كونە زاماندارىنداعىداي، ارناۋلى حيزارلاردا جۇزدەپ، مىڭداپ ۇستالعان. كوبى شىنجىرلى بولعان. ارناۋلى كۇزەتشى، جاساقتار ولاردى ايداپ الىپ كەلىپ جۇمىسقا ساپ، ءتۇن بولا جاتۋعا ول تاس قابىرعالى، تەمىر ەسىكتى حيزارلارىنا قايتىپ اپاراتىن. اس-سۋدى بارلىعى سول ريم قۇلدارىنداي وزدەرىنە بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا، بارىنە ارنالعان ءبىر اسحانادان ىشەتىن. بۇلاردا قۇلدىقتان بوتەن ەشتەڭە بولمايتىن. وردا قۇلداردى پايدالانۋ جاعى جاڭا تارتىپكە كوشكەن. (بۇ دا بولسا سول ەرەۋىلدىڭ ناتيجەسى ەدى). جاڭا ءتارتىپ بويىنشا حيزارلار جويىلىپ (بارلىق قۇلداردى ءبىر جەرگە باستارىن قوسىپ ۇستاۋدى بەركە ءقاۋىپتى كورگەن)، ونىڭ ورنىنا تۇتقىنداردى باسىبايلى ق ۇلى ەتىپ شىڭعىس ۇرپاعى بەكزادالارعا ءبولىپ بەرگەن. حان دا وزىنە ءتيىستىسىن العان. ءار بەكزادا، حان ۇرپاعى، وزىنە بولىنگەن قۇلدار ءۇشىن حيزار ەمەس، «قارحانا» دەپ اتالاتىن شەبەرحانا اشقان. بۇلاردا يەلەرىنە پايدا كەلتىرەتىن ونداعان قۇلدار جۇمىس ىستەيتىن. بۇل جاڭا ءتارتىپتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ارناۋلى مەزگىلدەرى جىلدارى وتكەننەن كەيىن الگى قۇلداردىڭ كەيبىرەۋلەرى باسىبايلىلىقتان بوسانىپ، ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءۇي بولۋعا مۇمكىندىك العان. ءسويتىپ، بۇرىنعىداي تەك قوجاسى ءۇشىن عانا جۇمىس ىستەمەي، ءوزى ءۇشىن دە، ءۇي ءىشى دە جۇمىس ىستەۋگە حاقى بولعان. تەك تاپقان پ ۇلىنىڭ بۇرىنعى قوجاسىنا ارناۋلى بولشەگىن بەرىپ وتىرعان. ال قوجاسى بۇيتكىسى كەلمەسە، ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى قۇلدارى تەك اس-سۋى ءۇشىن سول بۇرىنعى قالپىندا قالاتىن.
بەركە حاننىڭ ءوز قاراماعىندا دا وسىنداي ەسىرەي بەس ءجۇز قۇل بار ەدى. بۇلاردىڭ حالدەرى وزگە بەكزادالاردىڭ قۇلدارىنان تومەن بولماسا ارتىق ەمەس-تى. حان قۇلدارىنىڭ ءبارى دە قارحانادا، قىلىش، الداسپان، قانجار، سوعاتىن ۇستاحانالاردا ىستەيتىن. حان قاتىندارىنا ورداداعى بيكەش، بەگىمدەرگە جۇزىك، سىرعا جاسايتىن حاننىڭ ءوزىنىڭ شەبەرحاناسى دا بولاتىن. مۇندا كىلەڭ رۋمدىق، ستامبولدىق قۇلدار جۇمىس ىستەيتىن. تەگى حان قۇلدارى ونەر جاعىنان وزگەلەردەن جوعارىلاۋ كەلەتىن. حان وزىنە تەك ەسىرەيلەردىڭ بارماعىنان بال تامعان شەبەرلەرىن عانا قالدىراتىن. دەگەنمەن، حان قۇلدارىنىڭ وزگە بەكزادالاردىڭ قۇلىنان ءبىر ارتىقشىلىعى بولاتىن. ولارعا سىرتتان قوسىمشا جۇمىس الىپ، تابىس تابۋعا رۇقسات ەتىلەتىن. وندا دا بۇل ىستەگەن زاتتارىن اقشاداي ەمەس ازىق-تۇلىكپەن، كيىم-كەشەكپەن الاتىن.
بەركە قۇلدارىنىڭ قاتارىنا سالىمگەرەيمەن بىرگە قاشقان، كولومون ولەتىن گاندجانداعى ايقاستا، نوعاي اسكەرى ەسىرەي ەتكەن باياعى بەس رۋمدىق تۇتقىن-قۇلدار قايتادان كەپ تۇسكەن. بۇلار قۇندىز وردادا جۇرگەندە، كەكسە كۇڭ ارقىلى سالىمگەرەيدىڭ جاساعىمەن بايلانىس جاساعان. وزدەرىنىڭ قيىن جاعدايدا ەكەنىن، ەگەر سالىمگەرەي جاساعى بوسانۋعا جاردەم بەرسە، حاننىڭ بەس ءجۇز ق ۇلى بىردەي بۇلقىنىس جاساۋعا دايىن ەكەنىن ايتقان سالىمگەرەي جاساعى بۇنى ماقۇلداعان، قانى ءبىر، تىلەگى ءبىر، وزدەرىندەي جوق-جىگىتەكتىڭ ۇلدارىن بوساتىپ الۋعا ولار ارەكەت ىستەي باستاعان. ءبىر ساققۇلاعى ارقىلى جايلاۋىندا جاتىپ حان وسىنى ەستىگەن. ءبىراق ەشتەڭە بىلمەگەن بوپ، ءوزىنىڭ بەس ءجۇز ق ۇلى ارقىلى بىلتىردان بەرى ۇستاتپاي جۇرگەن جاساقتى قولعا ءتۇسىرىپ، ءبىرىن قالدىرماي ءبارىن ءبىرجولاتا قىرىپ تاستاپ ءوزىنىڭ قورلىق كورگەن كۇنىن ماڭگى ۇمىتۋدى ويلاعان.
بەركە سول سالىمگەرەي ادامدارى ءوزىن قول-اياعىن بايلاپ تاستاعان كۇنى تاڭ اتقانشا ايقايلاپ شىقتى. تەك ساسكەگە تايانعاندا عانا حاننىڭ بايلاۋلى جاتقانىن ۋازىرلەرى بىلگەن. قول-اياعىن شەشىپ، شالا-جانسار حاندى توسەگىنە اپارىپ جاتقىزعان. دەرەۋ حان سارايىنىڭ ءدارۋىشى شاقىرتتىرىلعان. ازىراق ەسى كىرگەن حان قاسىندا تەك ءدارۋىشى بولۋىن عانا بۇيىرعان. ەندى حان وقيعاسىن سول ءدارۋىش قانا بىلگەن.
ول:
— بۇل كەسەلدى وتە ءبىر شەبەر ادام ىستەگەن ەكەن. ءوزىڭىز ايتپاعاندا مەن دە ءسىزدى مۇنداي حالدە دەپ ويلاماس ەدىم،— دەگەن. — ءتىپتى قالاي سىلىپ تاستاعانىنا تاڭ قالاسىڭ...
— سول ويلاماعان قالپىڭىزدا ويلاماي قالىڭىز،— دەگەن حان، — ءتىرى جان بىلمەسىن. اقىڭىزدى امان-ەسەن تۇرسام ءوزىم مىقتاپ تولەيمىن.
بەركە ابدەن ايىعىپ بولعان كۇنى دارۋىشتەن سۇراعان:
— مەنىڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىراعانىمدى ەشكىمگە ايتقان جوقسىڭ با؟
— ەشكىمگە ايتقان جوقپىن. تىلەسەڭىز، باسىما قۇران كوتەرىپ انت ەتەيىن.
ءدارۋىش اراب ەلىنەن ەدى.
— مەنىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىمدى ەشكىم بىلمەيدى عوي؟
— ءتىرى جان بىلمەيدى. ءسىزدى تەك سىرقات دەپ تۇسىنەدى.
— وندا راقمەت،— دەگەن بەركە.— اقىندى تولەيمىن دەگەن ۋادەم بار ەدى، سول تولەۋىڭدى ال.
— ونىڭىزعا راقمەت.
ءدال وسى كەزدە بەركە قوينىنان اقشا ورنىنا جارق ەتكىزىپ الماس قانجار سۋىرىپ الدى دا، تاڭ قالعان ءدارۋىش كەيىن قاشقانشا ءدال جۇرەك تۇسىنان قادادى.
سوسىن قانجارىنان سورعالاعان قانىن ەتەگىنە ءسۇرتتى دە ەسىك الدىندا تۇرعان كۇزەتشىگە:
— مىنانىڭ دەنەسىن الىپ كەتسىن،— دەدى.— مەنى ولتىرمەكشى بولعان ەكەن، ءوزى اجال تاپتى.
ول تىققان جەرىنەن العان ەكىنشى قانجاردى كۇزەتشىنىڭ الدىنا تاستاي بەردى.
جۇزدەگەن مىڭ ادامنىڭ ولىمىنە بەركە حان ەش ۋاقىتتا دا جاۋاپ بەرمەگەن، ال ارابتىڭ ءبىر سورلى ءدارۋىشىن كىم جوقتاسىن، حاننان بىردە-بىر ادام ونىڭ نە ءۇشىن ولگەنىن سۇراعان جوق.
وسىلاي «ۋادەسىندە» تۇرعان حان ءوزىنىڭ سىرىن بىلەتىن ەڭ اقىرعى اياعىنان قۇتىلدى.
ەرتەڭىنە بەركە التىن وردانىڭ تاعىنا وتىردى.
ال شىنىندا بۇل ءتىپتى بۇرىنعى بەركە ەمەس ەدى. تەك ونىڭ ءتۇرى، بەينەسى عانا قالعان.
بەركە بارىنشا دارەجە سۇيگىش ادام ەكەنىن، سول دۇنيەنىڭ بار قىزىعىن قۇربان ەتە الاتىن كىسى ەكەنىن كورسەتتى. ول ەندى التىن تاعىنان بوتەننىڭ ءبارىن دە ۇمىتتى. قاتىندارىن دا، دۇنيە-مالىن دا. دۇنيەنىڭ بار قىزىعى مەنىڭ وسى التىن تاعىمدا دەدى. جوعالتقان ەركەكتىك قاسيەتتى دە، ايەل سۇيۋگە قۇمار جۇرەكتىڭ وكىنىشى دە، ءوزىنىڭ وسىلاي جاۋلارىنىڭ قولىنان قورلانعانى دا — بىردە-بىرەۋى ونى كۇيرەتە المادى.
ءبارىن التىن تاقتىڭ قۋانىشىنا وزگەلەردىڭ تاعدىرىن شەشە الاتىن قۇدىرەتىنە ايىرباستاي الدى.
مىنە، وسىلاي ءومىردىڭ بار قىزىعىن تالاق ەتىپ وزگەرگەن بەركە، شىنىندا دا وزگە بەركە ەدى.
التىن تاق ءۇشىن جالعىز بالاسىن دا قيا الاتىن شىڭعىس تۇقىمى بەركەدەن ادال ويلى سالىمگەرەي قانداي قانىپەزەرلىكتى كۇتكەنمەن، ءدال مىنانداي دارەجە قۇمارلىقتى كۇتكەن ەمەس. وسىلاي قور بولىپ ءولسىن دەگەن اقجامال مەن قۇندىز دا، بەركە حان سول باياعى قالپىندا دەپ ەستىگەندە، بۇلار دا تاڭ قالعان. بەكەر ءولتىرىپ كەتپەگەن ەكەنبىز،— دەپ وكىنگەن.
ال بەركەنىڭ ءومىردىڭ بار قىزىعىن التىن تاققا مۇلدەم قۇربان ەتتىم دەسە دە، ءوزىنىڭ مىنانداي قور بولۋىنان تۋعان وكىنىشى جۇرەگىنىڭ تۇبىندە تەرەڭ جاتقان. كەيدە جانىن قويارعا جەر تاپقىزبايتىن. ءبىر كۇنى ول اقجامالدان بۇرىن العان ەڭ جاقسى توقالىنىڭ ۇيىنە قوندى (جۇرت سەزىكتەنبەسىن دەپ حان اۋىق-اۋىق مۇنداي قۋلىققا دا باراتىن). ابدەن شولدەپ قالعان تىعىرشىقتاي جاس قاتىنى قانشا ايمالاپ سۇيگەنمەنەن، حاننىڭ كوڭىلى سەلت ەتپەدى. «جولدان شارشاپ كەلدىم، باسقا ۋاقىتتا...» دەپ تەرىس بۇرىلىپ جاتىپ قالدى. باسقا ۋاقىتتا دا ۇنەمى وسىلاي «شارشاپ كەلەتىنى» وزىنە ايان. راسىندا دا، حان جول شەگىپ كەلىپ ەدى، كەشىكپەي پىسىلداپ ۇيىقتاپ كەتكەن. سودان تاڭ قىلاڭ بەرە دارەت قىسىپ، دۇزگە شىققان. سول ساتتە ول... جوق، ەكى تۇيەنىڭ اراسىندا، قوم ۇستىندە بولىپ جاتقان وقيعانى ءوز كوزىمەن كورگەن ەمەس-تى، جۇرەگىمەنەن سەزگەن. قاراۋعا بەتى شىداماي، تەرىس بۇرىلىپ كەتكەن. ەرتەڭىنە، ارينە، جاس توقالىن دا، اۋىلدىڭ توقال قۇمار جىگىتىن دە ءبىر سىلتاۋىن تاۋىپ، ايبالتامەن شاپتىرىپ ولتىرتكەن. ءبىراق سول كۇنگى ءتۇن ونىڭ ءولىپ قالعان قىزعانشاقتىق سەزىمىن قايتا تىرىلتكەن. حان ءوزىن-وزى ازەر باسقان.
بەركە مۇنداي وكىنىشى ويانعان كەزدە، تاڭعا الاسۇرىپ، ءوزىنىڭ قور بولعانىن جاڭا سەزگەندەي كەڭ الەمى قۋسىرىلىپ كەتكەندەي، ءولىپ كەتە جازدايتىن.
ءتىپتى بار دۇنيەنى، التىن تاقتى دا ورتەپ جىبەرگىسى كەلىپ كەتەتىن. تەك وسىنداي جاعدايىندا قايتادان التىن تاعىنا وتىرىپ، بىرەۋدىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ساتتە عانا ول سۋ سەپكەندەي باسىلاتىن.
مۇندايدا حان العان ۇكىم ۇنەمى ءولىم جازاسىمەن ءبىتۋشى ەدى.
حاننىڭ مۇنداي قاتالدىعىمەن كوپتەن تانىس وردا ادامدارى ونى ءوزىمىزدىڭ بۇرىنعى بەركە دەپ ۇعاتىن.
بەركە ورداسىنا قايتقاننان كەيىن سالىمگەرەي جاساعىن قۇرتۋعا ازىرلەنە باستادى.
قىپشاق دالاسىنا مونعولدار كوپ وزگەرىس ەنگىزدى. بۇ دا سول كوشپەندىلەرگە ءتان جەر ماسەلەسىنەن باستالعان. بۇرىن ءداشتى قىپشاقتا تاعى قۇلاندارداي ۇيىر-ۇيىرگە بولىنگەن رۋ-رۋ بوپ ءوز بەتىمەن كوشىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى، كوش جولى، ءبارى دە ءبىر ءۇيدىڭ نە ءبىر اۋىلدىڭ مەنشىگى ەمەس، سول بۇكىل رۋدىكى بولاتىن. جانە بۇل جەر وعان ءبىر حاننىڭ، نە ءبىر باتىردىڭ بۇيرىعىمەن بەرىلمەگەن. بۇرىن ولار ءوز بەتىمەن، وزدەرىنىڭ كوشىپ-قونۋىنا ىڭعايلى، وزدەرىمەن تۋىستاس باسقا رۋلارمەن كەزدەسەتىن، جايلاۋدا قاتار وتىراتىن جەرلەردى تاڭداعان. ال مونعول شاپقىنشىلارى سول جەردى الدىمەنەن ۇلىسقا بولگەن. ۇلىس اعاسى قاراماعىنداعى ۇلىستى ءار حان ۇرپاعىنىڭ مەنشىگىنە ايماق ەتىپ بەرگەن. ءار حان ۇرپاعىنا جاتاتىن ەل، قاي جەردە قىستاپ، قاي جەردە جايلاۋى كەرەك، جالعىز عانا مال جايىلىمى تۇرعىسىنان عانا ەمەس، اسكەري جاعدايدى دا ەسكە الا وتىرىپ، بارلىعى ەندى ۇلىس باستىعى، ايماق باستىقتارىنىڭ امىرىمەنەن بولىنگەن. ءار ۇلىس، ءار ايماق سول وزىنە كورسەتىلگەن جەردى عانا جايلاۋى كەرەك. وسىلاي ەندى ءداشتى قىپشاقتا دا، بۇرىندى-سوڭدى بولماعان، جەردى ءبىر تايپا ەلگە، نە ءبىر رۋعا مەنشىكتەلگەن ءتارتىپ تۋعان. ارينە، ۇلىس اعالارى، ايماق باستىقتارى، وزدەرىنە، جاقىن تۋىستارىنا قاراماعىنداعى جەردىڭ شۇرايلىسىن العان. مۇنى كورگەن قىپشاق باي ماناپتارى دا بۇلاردان قالعىسى كەلمەگەن. وسىلاي قىپشاق دالاسىندا جەر ماسەلەسىنەن تۋعان كۇشتىلەر مەن كۇشسىزدەرگە بولىنگەن قوعام تۋعان. ال كوشپەندى ەلدىڭ ەڭ كەرەگى جەر بولعاندىقتان، قىپشاقتىڭ دا باي-ماناپتارى وسى جەر ارقىلى قاراماعىنداعى جۇرتقا وكىمىن جۇرگىزىپ، ولاردى بيلەي باستاعان. مونعول شاپقىنشىلارىنىڭ جاۋلاپ العان جەرلەرىنە، قاراماعىنداعى حالىقتارى ءۇشىن ەمەس، ءوز پايدالارىن كوزدەپ شاعىن شاھارلار ىرگەسىن كوتەرىپ، ولاردىڭ ماڭايىنا وتىرىقشى تۇرعىن ەلدەردىڭ تۇتقىندارىنا ەگىن ەككىزىپ، ال سول قالالاردا ارحانا — شەبەرحانالار ۇيىمداستىرعاندارى دا قىپشاق ديقاندارى مەن مالشى-قوسشىلارىنا اسەر ەتپەي قويعان جوق. قىپشاق اۋىلدارىندا كورىك باسىپ، پىشاق، جۇزىك سوعاتىن شەبەرلەر پايدا بولدى. ال كوشۋگە كولىگى جوق كەدەيلەر جاتاقتارعا اينالدى.
مونعول شاپقىنشىلىعىنىڭ وزبىرلىعى دامۋدىڭ تومەن ساتىسىندا قاۋىمعا تىرشىلىك ەتىپ، كۇن كورىستىڭ قيلى-قيلى تاسىلدەرىن تۋعىزدى.
شەكتەن اسقان قورلىق پەن جاۋىزدىققا قارسى تۇرعان قايسار كۇش يەلەرىنىڭ تولقىتۋلارى دا بولىپ تۇردى.
مىنە، وسى تۇستا سالىمگەرەيدىڭ دە ساربازدارى كوبەيىپ، ءبىراز الدەنىپ العان. ساندارى دا مىڭنان اسىپ كەتكەن. بۇل جاساق تا، بوشمان مەن ءتارابيدىڭ جىگىتتەرىندەي ەلەۋلى كۇشكە اينالماعانمەن دە، التىن وردا حانىنا سەس كورسەتەرلىكتەي اجەپتاۋىر قولعا ۇقساپ قالعان.
بەركەنىڭ جايلاۋ ماۋسىمى بىتپەي، كۇنى بۇرىن ورداسىنا بوسقا قايتىپ كەلمەگەنىن سەزىپ، سالىمگەرەيلەر دە كۇرەسكە دايىندالا باستادى.
بەركە حان ورداعا قايتقاننان كەيىن قۇلاعۋ يلحاننىڭ دۇنيە سالعانىن ەستىدى. شىڭعىس حاننىڭ ءوز بالالارىنان كەيىن بەس ءبورىسىنىڭ ەكەۋى باتۋ مەن قۇلاعۋ دۇنيەدەن ءوتتى. قۇلاعۋ ءولدى. بەركەنىڭ ءبىر جاۋى كەمىدى. ءبىراق بەركە بۇعان قۋانعان جوق. «قۋ دۇنيە، وسىلاي بارىمىزدەن دە وتەرسىڭ! — دەدى كۇيىنە،— نەسىنە سونشاما الىسىپ-جۇلىسامىز؟ قۇلاعۋ نەسىنە بار ءومىرىن تەك يلحاندىعىن كۇشەيتۋگە تىرىستى؟ سونداعى بار تاپقانى ءۇش قۇلاش قارا جەر مە؟ دەگەنمەن قۇلاعۋ ەڭ اقىرعى كۇيىنە دەيىن بۇل جالعاننىڭ قىزىعىن كورىپ ءوتىپتى عوي... سونىكى دۇرىس پا؟ مەن نەگە ويتپەيمىن؟ بار ويىم، بار تىلەگىم تەك التىن وردا. سونى كۇشەيتۋ. ودان دا... جوق، بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى دەگەن نە؟ ەڭ بيىگى جار قۇشىپ، بالا ءسۇيۋ بولسا...»
بەركە تاعى قول باسىنا كەلدى.
ءقازىر جازدىڭ ورتاسى. ويپات جۋاسى ءالى سۇيىرلەنبەگەن. ۇكىلى باستى قامىستار دا ءالى كوكپەڭبەك. بەلۋاردان كەلەتىن شالعىن جەلمەن ويناپ، تولىقسىپ، جاسىل كىلەمدەي جايناپ تۇر. شىركىن دۇنيە، قانداي قىزىقسىڭ، قانداي تاماشاسىڭ! سەنىڭ بار قىزىعىڭ تەك التىن تاق پا؟ سول ءۇشىن عانا ادام جاراتىلعان با؟ جوق التىن تاق ءۇشىن تەك بەركە حان عانا جاراتىلعان. تەك وسى عانا بىلەدى تاقتىڭ مىنا جايناعان الدامشى ومىردەن قانشا ارتىقتىعىن...
بەركە كولگە قارادى. ءوزىنىڭ جالعىز كارى اققۋى عانا ءجۇزىپ ءجۇر... سەرىكتەرى جوق. جولداستارى — اناۋ قاسىنداعى جاس ەكى اققۋ تاستاپ كەتكەن. ءبىراق، جالعىزدىق تەك كارى اققۋدا عانا ما، ءوزى دە اقجامال مەن قۇندىزدان ايرىلىپ قالعان جوق پا؟
اقجامال مەن قۇندىز ەسىنە ءتۇسىپ ەدى، بەركەنىڭ جۇرەگى تاعى ۋداي اشىپ كەتتى.
بۇگىن التىن وردا حانى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا ەدى. ءبىر وت — بۇكىل وي-ساناسىن بيلەگەن التىن تاق. ال ەكىنشى وت — ادام بوپ دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن ونىڭ قىزىعىن كورىپ ءوتۋدىڭ كەرەكتىگىنەن تۋعان. قۇلاعۋ ءولىمى التىن تاقتىڭ دا وپاسىز ەكەنىن كورسەتتى. سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ جالعاسى التىن تاعىڭ ەمەس، بالاڭ. ال سەن بولساڭ سول بالانى ەندى ماڭگى-باقي تۋدىرا المايسىڭ. قانداي ازاپ! قانداي قورلىق!
وسى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان بەركەگە ءومىر كەنەت ءبىر ناتيجەسىز بوس وتكەن، قۇر اۋرە-سارساڭ تىرشىلىك بوپ كورىنىپ كەتتى. ول بۇرىنعىسىنان دا بەتەر قۇلازي ءتۇستى.
بەركە كولدەگى اققۋعا قارادى. مىنە عاجاپ! تالاي جەم تاستاپ شاقىرعانىندا ءتىپتى جاقىن كەلمەيتىن اققۋ قۇس، ەندى وزىنە قاراي ءجۇزىپ كەلەدى. ءتىپتى قورقار ەمەس. انە تاياپ كەلىپ قالدى. مىنە جەتتى. ۇزىن موينىن سوزىپ بەركە تۇرعان جاعانىڭ شەتىنە سالدى. حان ەڭكەيىپ «نە بولدى ساعان؟» — دەپ باسىنان سيپاماق بوپ قولىن اپارا بەردى. كەنەت تارتىپ الدى.
بىردەمە ايتقىسى كەلگەندەي بۇعان جاۋدىرەي قارايدى. بەركەنىڭ دەنەسى مۇزداپ كەتتى. كەنەت «قاڭق» ەتتى دە، ەكى قاناتى ەكى جاعىنا سالبىراپ، قوزعالماي قالدى.
بەركە اققۋدىڭ ءولىپ قالعانىن ءبىلدى.
كەنەت جەل تۇردى. ۇزىن موينى جاعادا ءولىپ جاتقان اققۋدى لىقسي سەكىرگەن كوك تولقىن وزىمەن بىرگە قول ورتاسىنا قاراي الا جونەلدى.
اققۋ قۇسىنىڭ ءولىمىن بەركە جاماندىققا جورىعان. كوپ كەشىكپەي ءوزىم دە ولەدى ەكەنمىن دەگەن. ءارى-سارى كۇيدە بەركە حان سارايىنا قايتتى.
حان تاعىنا وتىرسا-اق بولعانى، ءوزىن تۇڭعيىققا باتىرعان سۇمدىق ويلاردان بەركە زاماتتا قۇتىلاتىن. ءوزىنىڭ باسقالاردىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ءامىرشى ەكەنىن بىردەن سەزىنەتىن. جاڭاعى جار قۇشىپ، بالا سۇيەم دەگەن ارمان دا ۇمىتىلاتىن. كوكىرەگىندە تەك اشۋ عانا قالاتىن. التىن تاقتىڭ وسىنداي قاسيەتى بارىن بىلەتىن. بەركە ودان ماڭگى-باقي ايرىلعىسى كەلمەيتىن. جاتسا-تۇرسا «دۇنيەدەگى بار قىزىعىمدى الساڭ دا، تەك وسى قىزىعىمنان ايىرا كورمە» دەپ تىلەيتىن قۇدايدان.
بۇل جولى دا سولاي بولدى.
بەركە تاعىنا وتىرىسىمەن ءوزىن باسقا ادام سەزىندى. دەرەۋ سارايعا كەلىپ جاتقان تۋداي موڭكەنى شاقىرتتى.
بۇل اتاسى باتۋعا دا، اكەسى توقتىحانعا دا تارتپاعان، ءاپايتوس، كەڭ كەۋدەلى جىگىت ەدى.
حال-جايىن سۇراسىپ بولعاننان كەيىن بەركە:
— وسى ماڭدا، ەدىل توعايلارىنىڭ اراسىندا كەشە وسى التىن وردادا ءجۇزباسى بولعان سالىمگەرەي دەگەن بىرەۋ باسقارىپ جۇرگەن بىزگە ءقاۋىپتى ءبىر جاساق پايدا بولىپتى،— دەدى.— سەندەردىڭ ماعان الىپ كەلگەن قۇندىز قىزدارىڭ دا سوندا كورىنەدى...
— بىلەم عوي مەن سالىمگەرەيدى دە، قۇندىزدى دا،— دەدى تۋداي موڭكە ادەتتەگىسىندەي لەپىرە سويلەپ.— انادا قىزىلتاستا سوعىسىپ، سالىمگەرەيدەن سول قۇندىزدى تارتىپ العام. ءبىراق ءسىزدىڭ ونى قىز دەگەنىڭىزگە سەنبەيمىن!..
— ۋاي، ءقازىر ءسوز وندا ەمەس...
— ەندى نەدە؟ ول قىز بولماسا دا كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇرعان ءبىر پەرىشتە. نوعاي كوكەم بەر دەگەن سوڭ بەردىم، ايتپەسە...
باراقشىن-قاتىننىڭ ءبىر كەزدە ەركەلەتىپ وسىرگەن نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرى، كىلەڭ وسىلاي اۋزىنا كەلگەنىن، جاسىرماي اقتارىلا سويلەۋ تۋداي موڭكەنىڭ ادەتى. بۇنى بىلەتىن بەركە ەندى ونىڭ سوزىنە ءمان بەرمەدى. ءوز ءامىرىن تىكەلەي ايتتى.
— سول سالىمگەرەيدىڭ جاساعى بىزگە ءقاۋىپتى جاساق. ءقازىر انا قالا سىرتىندا جاتقان قوسىنىڭدى ال دا، سولاردى ءبىر اپتاعا جەتكىزبەي قورشا. جول كورسەتەتىن كىسىلەر بار. قورشاپ بولعان سوڭ ءبىرىن قالدىرماي قىر!
— قۇندىزدى دا ولتىرەم بە؟
— ءيا،— دەدى بەركە.— سول جاساقتا مەنىڭ توقالىم اقجامال دا بار كورىنەدى. ونى دا ءولتىر.
— ويباي-اۋ، ەكى بىردەي قازمويىندى تەككە ولتىرگەنشە، وزىڭە كەرەك بولماسا، ماعان بەر.
— جوق، بەرمەيمىن. ءولتىر. ال قاتىن كەرەك بولسا، قالعان انا قاتىندارىمدى بىردەي ال.
— كىلەڭ كەمپىردى قايتەم؟ اجە ەتەمىن بە؟ جارايدى، انا سوڭعى ەكى قاتىنىڭدى الايىن، ءالى دە كوڭىلدەرىنىڭ جەلى باسىلماعان ءتارىزدى، كەشە ەكەۋى دە «تەنتەك قاينىم كەلدىڭ بە؟» دەپ...
بەركە كۇرەڭدەنە قالدى. تۋداي موڭكەنىڭ ءسوزىنىڭ ار جاعىن تىڭداعان جوق. «بۇلار دا بوس جۇرمەيتىن بولدى عوي»،— دەدى ىشىنەن. ال تۋداي موڭكەگە:
— جارايدى، قايسىسىن الساڭ سونىسىن ال،— دەدى.— تەك سالىمگەرەيدىڭ جاساعىن قۇرتىپ كەل. اجارلى ەكەن دەپ اقجامال مەن قۇندىزعا قىزىعىپ جۇرمە!
— قاتىنعا قىزىعاتىن مەن ءبىر ەسىنەن اداسقان ادام دەيسىز بە؟ حاننان قاشاتىن سايقالداردى، قوينىڭا قاتىن ەتىپ جاتقانشا، ات قۇيرىعىنا بايلاپ اكەلەرىن تانىتقانعا نە جەتسىن!
حان بۇل جاساقتى قىرۋدى تۋداي موڭكەگە تاپسىرعاندا ءوزى دە سولاي ويلاعان. توقتىحاننىڭ بالالارى ۇرىس، سوعىس، قىرۋ دەسە، ءولىپ تۇرادى. ال تۋداي موڭكەنىڭ تەنتەكتىگىن كەيبىرەۋلەر ەسالاڭدىعىنان ىستەيدى دەيدى. ال باسقا بىرەۋلەر اتاسىنا تارتقان باتىرلىعىنان دەيتىن. اقىماقتى باتىر دەسەڭ بوركى قارا قازانداي بولادى، دەگەندەيىن، بۇعان سەن باتىرسىڭ دەسەڭ بولعانى، جارتاستى دا كەۋدەسىمەنەن ۇرۋعا بار اۋمەسەر.
وسى تۋداي موڭكەنىڭ قولى سالىمگەرەي جاساعىنا ەرتەڭ كۇن باتا اتتانباق بولدى. بۇل حاباردى سول كۇنى-اق سالىمگەرەي دە ەستىدى. ەندى تۋداي موڭكەنىڭ اسكەرىن شاباتىن بوپ دايىندالا باستادى. ءبىراق تۋداي موڭكەنىڭ قولى ەرتەڭىنە جورىق بەتىن وزگەرتتى.
سول كۇنى تۇندە بەركەگە نوۆگورودتان ۇلى كنياز الەكساندر نيەۆسكييدىڭ تۋىسى گاۆرييل باستاعان تاعى ارناۋلى ۋاكىلدەر كەلگەن. ولاردان نەمىس رىسارلارى مەن ليۆون وردەندەرىنىڭ پسكوۆ پەن نوۆگورودتىڭ ار جاعىنان قالىڭ اسكەرلەرى شەپ قۇرىپ، ورۇسۋتتاردى شاپپاق بولىپ دايىندالىپ جاتقانىن ەستىگەن. «ءوزىمىزدىڭ دە كۇشىمىز جەتىپ قالار» دەگەن الەكساندر نيەۆسكيي نەمەرە ءىنىسىن جىبەرىپ، سويتسە دە بۇل جولى رىسارلار بۇرىنعىلارىنان اناعۇرلىم قاتتى دايىندالعان ءتارىزدى، ەگەر سارتاق حان كەزىندەگى ۋادەسىنەن تايماعان بولسا، بەركە بىزگە جاردەمگە ەڭ بولماسا ءبىر قوسىن اسكەر بەرسىن».
مۇسىلمان دىنىندەگى بەركە نەمىس رىسارلارىنىڭ بەيبارىسقا دا قارسى سوعىس اشىپ مىسىرعا دەيىن بارعانىن جاقسى بىلەتىن. ونىڭ ۇستىنە وزىنە الىم-سالىق تولەپ كەلگەن نوۆگورودتى باسقا جۇرت شاۋىپ، قولىنداعى قىزىلىن قاعىپ كەتكەلى تۇرعانىن ۇناتپادى. بەركە حان بىردەن الەكساندر نيەۆسكييدىڭ سۇراعان ءبىر قوسىن اسكەرىن بەرمەك بولدى. ول سول ءتۇنى-اق تۋداي موڭكەنى شاقىرىپ اپ:
— سەنىڭ قوسىنىڭنىڭ ساپار بەتى وزگەردى،— دەدى — سالىمگەرەيدىڭ قاراقشىلارىن باسقا قوسىن جويادى. ال سەن باسقا جاققا باراسىڭ!
تۋداي موڭكە قۋانىپ كەتتى.
— قاي جاققا؟ — دەدى ول.— انا جورىقتان مەنى قۇتقارعانىڭىز ءجون بولدى. ءيتتىڭ قاتىندارى، قۇرالايدىڭ لاقتارىنداي كوزدەرى جاۋتاڭداعان ءبىر پەريزاتتار. قولعا تۇسسە نە ىستەيمىن دەپ باعانادان بەرى باسىم قاتىپ ءجۇر ەدى.
— سەن قوسىنىڭمەن مىنا كىسىلەرگە ەرىپ نوۆگورودقا باراسىڭ،— دەگەن بەركە گاۆرييلدى نۇسقاپ.— ورۇسۋت اسكەرىنە جاردەمدەسىڭدەر. ار جاعىنان نەمىس تەمىر اتتىلارىنىڭ كوپ اسكەرى كەلىپ جاتقان كورىنەدى.
— ە، تاعى سوعىسادى ەكەنبىز عوي! — تۋداي موڭكە شىن قۋانىپ قالدى.— قاشان ءجۇر دەيسىز؟
— تاڭەرتەڭ.
بۇل اڭگىمە ءتۇن ورتاسىنا تايانعان كەزدە بولعان. باتىر اڭعال دەگەندەي، اۋزىندا ءسوز تۇرمايتىن تۋداي موڭكە، قايدا بارا جاتقاندارىن ەشكىمگە ايتىپ ۇلگەرمەگەن. ونىڭ اسكەرى تاڭ اتا قوزعالدى. اڭدۋعا قويعان العىشىندارى تۋداي موڭكەنىڭ قالاي قاراي بارا جاتقانىن سالىمگەرەيگە جەتكىزگەن. جاساق باستىعى ءبىزدى الىستان قورشاماق بولعان ەكەن دەپ، تۋداي موڭكە قولى تىنىعىپ جاتقان كەزدە كۇتپەگەن جەردەن شاپپاق بولىپ، توعايلى دالانى بەتتەرىنە ۇستاپ، التىن وردا قوسىنىنىڭ سوڭىنان ەرگەن. سالىمگەرەي جاساعىنىڭ العىشىندارىن باسقارىپ، الدا قۇندىز قىز ءجۇرىپ وتىرعان. ول تۋداي قولىنىڭ قاي جەرمەن، قالاي كەتىپ بارا جاتقانىن ۇدايى حابارلاپ كەلە جاتتى. ءتۇس اۋعان كەزدە قۇندىزدان: «اسكەر قوس-قوس بوپ كول جاعاسىنا ءتۇسىپ جاتىر. ءار قوستان ەكى-ۇش جىگىت شىعىپ، اتتارىن كولگە ايداپ بارادى. ءسىرا، وسى جەردە ءبىراز دەمالماق ءتارىزدى. اسكەر توقتاعان ءتۇس جازىق. بەر جاعىندا قالىڭ توعاي بار. سونى تاسالاپ كەپ بۇلاردى شابۋعا بولادى. سالىمگەرەي اعا ءسال شىداسىن، كورەيىك اتتارىن قايتەدى ەكەن؟» — دەگەن حابار جەتكەن. ءبىر بيە ساۋىمى وتەردەي ۋاقىتتا ەكىنشى حابار دا كەلدى: «اتتارىن كولدىڭ ارعى بەتىنە جايىلدىرۋعا الىپ كەتتى. جىگىتتەرى تاماقتارىن جەپ، جاتۋعا ىڭعايلانىپ جاتىر. تاڭ اتپاي قول جولعا شىقتى عوي، قۇرىعاندا ەكى بيە ساۋىمداي مەزگىل تىنىعار. سول كەز شابۋعا ىڭعايلى. ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ سالۋعا بولادى».
سالىمگەرەي ساربازدارى وزدەرىن باستاعان ءبىر العىشىنعا ەرىپ، قۇندىز ايتقان توعايدىڭ كۇنشىعىس جاق ىعىنا كەپ توقتادى. ساربازدار اتتارىنان ءتۇسىپ، ەرلەرىن جوندەپ، تارتپالارىن مىقتىراق تارتىپ، شابۋىلعا دايىندالا باستادى. سالىمگەرەي ءوزى بارىپ، تۋداي موڭكەنىڭ جاتقان دالاسىن سىرتىنان كورىپ كەلدى. «قۇداي بۇيىرسا، بىرەۋىن ساۋ جىبەرمەسپىز،— دەدى ول، قاننەن-قاپەرسىز ءبارى ۇيىقتاپ جاتىر. تەك قارسىلاسپاعانىنا تيمەڭدەر. قارۋ-جاراقتارىن الىپ وزدەرىن ەسىرەي ەتىڭدەر دە قويىڭدار». ارينە، ءوز جەرىندە، ارتتارىنان اڭدىپ كەلە جاتقان جاۋ بار دەپ التىن وردا اسكەرى ويلاماعان. سول سەبەپتەن دە كۇنىمەن جۇرگەن اسكەرلەرىنە ات سوعىپ تاستاماسىن دەپ تۋداي موڭكە تىنىستاما بەرگەن. ءقازىر ءوزى دە قورىلداپ ۇيىقتاپ كەتەدى.
سالىمگەرەي ساربازدارى سايما-ساي بوپ ءتىزىلىپ، قولدارىنا نايزا، قىلىشتارىن الىپ، جەر تارپىپ، اۋىزدىقتارىمەن الىسىپ تۇرعان اتتارىن جالدارىنان سيپاپ، ازەر باسىپ، ۇيىقتاپ جاتقان قوسىنعا ەندى ات قويامىن دەگەن كەزدەرىندە: «توقتاڭدار — توقتاڭدار!» دەپ ايقايلاپ استىنداعى قۇلاگەر بەستىسىن ويناقتاتىپ قۇندىز دا جەتتى.
— بۇلاردى شابۋعا بولمايدى ەكەن، اعاتاي! — دەدى ول ەنتىگە اتىنىڭ باسىن ازەر قايىرىپ.— بۇلار نوۆگورودقا ورۇسۋتتاردى قورعاۋعا بارا جاتىر ەكەن. ولاردىڭ ار جاعىنان قالىڭ تەمىر اتتىلار كەلىپتى... ەگەر ءبىز بۇلاردى قىرىپ تاستاساق، ورۇسۋتتاردى تەمىر اتتىلارى قىرۋى مۇمكىن...
سالىمگەرەي جاساعىندا قۇلدىققا ساتىلىپ، نە بولماسا مونعول شاپقىنشىلارىنىڭ العاشقى اتتانىسقا شىققان كەزدەرىندە ەسىرەي بوپ قولعا تۇسكەن، سوڭىنان وردادان قاشىپ، بۇلارعا كەلىپ قوسىلعان كوپتەگەن ورۇسۋت ساربازدارى بار ەدى. جانە ورۇسۋت ەلىنىڭ دە مونعول شاپقىنشىلارىنا قارسى ەكەنىن سالىمگەرەي دە جاقسى بىلەتىن. بۇلارعا جانى اشيتىن. سول سەبەپتەن دە شەلكەنە باسقاقتى ءوزى ولتىرگەن.
— قاپ! ءبىر ىڭعايى كەلگەن كەز ەدى! — دەدى ول.— تۋداي موڭكەنى ات قۇيرىعىنا ءبىر بايلايتىن ەدىك. اتتەڭ، اتتەڭ! حاننان ءوشىمىزدى الامىز دەپ، جازىعى جوق قىرۋار ەلدى قىرعىزۋعا بولماس! اتتارىڭنىڭ باسىن كەيىن بۇرىڭدار، جىگىتتەر!
بۇلار كەيىن قايتقان. ءبىراق بۇگىن ءوزى شاپپاعان تۋداي موڭكەنىڭ، ەرتەڭ بۇلاردى قويداي قىراتىنىن بىلگەن جوق.
ال بەركە اسكەرى سول بەتىمەن جەدەل ءجۇرىپ، ەرتەڭ تەمىر اتتىلار شابادى دەگەن كۇنى تۇندەلەتە نوۆگورودقا جەتتى. شەپ قۇرىپ، دابىل سوعىپ، شابۋىلعا دايىندالعان تەمىر اتتىلار تاڭەرتەڭ وزىنە قارسى تۇرعان جالعىز ورۇسۋت قولى ەمەس، قىپشاقتىڭ ايگىلى اتتى اسكەرىن كوردى. لەگنيسانى ءالى ەستەرىنەن شىعارماعان نەمىس رىسارلارى ەندى نوۆگورودتى شابۋعا باتا المادى. ولار كەيىن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل نەمىس رىسارلارىنىڭ ورۇسۋت جەرىنە ەڭ سوڭعى كەلۋى ەدى. بۇدان بىلاي قاراي، ەر جۇرەك ورۇسۋت حالقىنان ەكى رەت وڭباي تاياق جەگەن نەمىس رىسارلارى ورۇسۋت جەرىنە شابۋىلعا شىعۋلارىن مۇلدەم تىيدى.
سالىمگەرەيدىڭ قولى تۋداي موڭكەنى شاپپاعانمەن دە باسقا ءبىر جەڭىسكە جەتتى. سول كەيىن قايتقان بەتىمەن ساراي-باتۋدىڭ ىرگەسىنە كەلدى. حانعا «ءبىز قالىڭ قولمىز، ەگەر انا قۇلداردى بوساتپاساڭ، ءقازىر شابامىز!» — دەپ كىسى جىبەردى. بۇل ءبىر ءدال تابىلعان كەز ەدى. نوعاي لاشكارقاش-ي بۇزۇرىق بوپ تۇرعان شاقتا، حان وردا سىرتىنداعى حيزارلارىندا التىن وردا وتىز مىڭداي اسكەر ۇستايتىن. نوعايدىڭ قانداي ءقاۋىپتى ادام ەكەنىن ۇنەمى ەسىنەن شىعارماعان بەركە قاي كۇنى ول وسى وتىز مىڭ قولىمەن حان سارايىن شابادى دەپ ابدەن قورقىپ بولعان. نوعاي كاۆكاز اتتانىسىنان كەيىن، ءلاشقارقاش-ي بۇزۇرىقتان ءتۇسىپ، ەدىلدىڭ تومەنگى جاعىنداعى جاڭا ۇلىسىنا كەتكەننەن كەيىن، اسكەردەن سەسكەنىپ قالعان حان، سوعىس كەزى ەمەس دەپ باسقا ءلاشقارقاش-ي بۇزۇرىق بەكىتپەگەن. جانە قالا سىرتىنداعى حيزارلاردا ۇنەمى وسى ارانى كۇزەتەتىن ورنىقتى اسكەر ۇستاۋدى دا قويعان. كوپ جىلعى تاجىريبەسى بويىنشا مۇندايعا ماۋسىمدى قوسىندارى دۇرىس ەكەنىن بىلەتىن بەركە، وردانى كۇزەتۋگە ءار ۇلىستان ءار ءۇش ايعا بەس مىڭ اسكەر كەلىپ تۇرۋدى بۇيىرعان تۋداي موڭكەنىڭ اسكەرىنىڭ دە وردا تۇبىندە بولۋى وسىدان ەدى. ال ونىڭ قوسىنى نوۆگورودقا كەتكەننەن كەيىن بەركە كەلەسى كەزەك سەنىكى دەپ توق بۇقاعا كىسى شاپتىرعان. توق بۇقا قولىمەن ورداعا جەتكەنشە، سالىمگەرەي تاۋەكەل دەپ ساراي باتۋدىڭ ىرگەسىنە كەپ توقتاعان. بۇل ءبىر، قان توكپەي قۇلداردى وڭاي بوساتىپ الۋعا بولاتىن كەز ەدى. ال قۇلدار ەرەۋىلىنەن زاپى بولىپ قالعان بەركە بوتەن امالى بولماعان سوڭ، ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى باسىبايلى بەس ءجۇز قۇلىن بوساتقان. وعان بوتەن بەكزادالاردىڭ دا ادامدارى قوسىلعان.
وسىلاي مىڭ ساربازىنا جەتى جۇزدەي جاڭا كىسىلەر قوسىپ العان سالىمگەرەي، اسكەرىمەن سول كۇنى تۇندە، ەدىل جاعاسىنداعى قالىڭ توعايعا كىرىپ، جوق بولدى.
ال التىن وردا حانى سانىن ۇرىپ قالا بەردى.
كوپ كەشىكپەي ءداشتى قىپشاقتىڭ قاراسۋىقتى كۇزى كەلىپ ونىڭ سوڭى قارلى-بۇرقاسىندى قىسقا اينالدى. سالىمگەرەيدىڭ اسكەرى ەدىل وزەنىنىڭ ورتا شەنىنە جەتىپ، جاڭا عانا قانات جايا باستاعان باسقا باتىرلارمەن ءتىل تابىستى. جانە ەدىل بويىنىڭ قالىڭ توعايىنىڭ اراسىندا اقجامالعا ۇيلەنىپ العان سالىمگەرەي قاردان باسپانا بولارلىق شوشالا سالىپ، مىقتاپ بەكىندى. جالعىز قىزىنا شىبىن جانىنان باسقانىڭ ءبارىن قيعان اكەسى اقجامالىنىڭ تويىنا دەپ، سوناۋ كوك وردا جەرىندەگى ەسىل، نۇرادان بىقىپ جاتقان جىلقىسىنان بەركەدەن جاسىرىپ تايلى-قۇلىندى ەكى ءجۇز جىلقى ايداپ اكەلدى. ەڭسەسى ءتۇسىپ جاياۋ جۇرگەن ساربازداردىڭ كەيبىرەۋى ويقاستاتىپ ات ءمىندى. قىسقى سوعىمعا كەنەلگەن سالىمگەرەي ساربازدارى ەندى جازعى جورىقتارىنا دايىندالا باستادى.
بۇل كەزدە ماۋارانناحر جەرىندەگى باراق حان دا اجەپتاۋىر كۇشەيىپ قالعان-دى. التىن وردانىڭ كوشپەندى جاۋىنگەرىنەن قورقىپ قالعان حودجەنت، بۇحارا، سامارقاند تۇرعىندارى باراق اسكەرىن قارۋلاندىرۋعا ايانباي كۇش سالىسقان. جانە تۋىپ-وسكەن جەر، سۋىن كوشپەندىلەر كەلىپ بۇلدىرۋىنەن سەسكەنگەن ماۋارانناحر جەرىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى وزدەرى كەلىپ باراق اسكەرىنە كىرگەن. وسىلاي الدەنىپ قالعان باراق بىر-ەكى رەت وتىرار جاققا شىعىپ، قايدۋدىڭ جاساقتارىن جەڭىپ قايتقان. ءبىراق باراق قايدۋعا قارسى ۇلكەن مايدان اشۋعا جۇرەكسىنە بەرگەن. ويتكەنى، سىردىڭ ورتا شەنىندە، ىنىندە ۇيقىعا كەتكەن ايداھارداي قوزعالماي، الداعى سوعىستى كۇتىپ، التىن وردانىڭ موڭكە تەمىر باسقارعان ەلۋ مىڭ اتتى اسكەرى جاتقان. باراق قايدۋدىڭ اسكەرىنەن كورى، قىپشاقتىڭ وسى قوسىندارىنان سەسكەنىپ، ۇلكەن سوعىسقا بارا الماعان: جانە مايدانعا شىعا قالسا، جەڭىلىپ قالام با دەپ قورقىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ساسا باستاعان.
وسىنداي كەزدە كەنەت قايدۋدان، ۇگەدەيدىڭ بالاسى قاداننان تۋعان قىپشاق باسقارعان ەلشىلەر كەلگەن. ولار قايدۋدىڭ اتىنان باراقتىڭ بىتىمگە كەلۋىن سۇراعان. «ءبارىمىز ءبىر شىڭعىستىڭ ۇرپاعىمىز، بۇلاي قىرىلىسا بەرۋىمىز جونگە كەلمەس. بۇل قىپشاق پەن ماۋارانناحر دالاسى بارىمىزگە دە جەتەدى، ونى بۇلدىرە بەرمەيىك» — دەگەن.
باراق سىرتتاي ويلانعان ءپىشىن كورسەتكەنمەن ىشتەي قۋانا-قۋانا كونگەن. ازىرگە ەكى حاننىڭ اراسىنداعى قىرقىس توقتاتىلىپ، كەلەسى جىلى شىڭعىس ۇرپاقتارى جينالعان قۇرىلتاي شاقىرماقشى بولىپ كەلىسىپ، قىپشاق قايدۋ ورداسىنا قايتقان.
بۇل شەشىمدى بەركە سول قىستىڭ ورتا شەنىندە ەستىدى.
جاعاتاي مەن ۇگەدەي ۇرپاقتارىنىڭ ءتىل تابىسىپ جاتقانىن ءتۇسىنىپ قاتتى اشۋلاندى. «موڭكە تەمىر نە عىپ ءجۇر و جوقتا،— دەدى ول،— ەلۋ مىڭ اسكەردى مەن وعان نەگە بەردىم؟ بار ويىم ۇگەدەي مەن جاعاتاي تۇقىمدارىن بىر-بىرىنە قىرعىزدىرىپ، التىن وردانىڭ قالىڭ قولىمەن ماۋارانناحردى باسىپ قالسىن دەمەپ پە ەدىم؟ بوز وكپە، شىرىك، ەڭ ءقاۋىپتى جاعدايعا جول اشىپ اپ، قاراشى، بىردەمەنى ءبىتىرىپ تاستاعانداي جاتقانىن مىسىق ءتارىزدى بۇيىعىپ؟» بەركە: «جاعاتاي مەن ۇگەدەي تۇقىمدارىن بىرىكتىرىپ الما!» دەپ، موڭكە تەمىرگە ارناۋلى جاساق جىبەردى. ءبىراق سول جىلى ءبىر اپتالاپ دولى بوران ۇلىپ تۇرىپ الدى. بورانى بىتسە بەت قاراتپايتىن ارقانىڭ سۋىعى كەلدى. سۋىعى ءبىتىپ، كۇن جىلىنا باستاپ ەدى، كىلت كوكتەم بولىپ تاۋداي-تاۋداي بولىپ ۇيىلگەن قار بىردەن ەرىپ، سەل باسىپ كەتتى. تاسىعان جايىق، ءىرعىز، تورعاي وزەندەرى جيىرما-جيىرما بەس شاقىرىمعا جايىلىپ، ماۋسىم تۋماي قايتپاي قويدى. سۋ قايتىپ، جەر كەبە باستاپ ەدى، كەنەت توپەلەپ نوسەر قۇيىپ، الەم بەتى ات اياعىن الىپ جۇرە المايتىن ساز بالشىققا اينالدى. كىلەڭ جۋان بەل، بۋرا سان جىلقى مىنگەن، قىپشاق جىگىتتەرى بار قيىندىقتى جەڭىپ، ولدىك-تالدىق دەپ موڭكە تەمىر ورداسىنا جەتكەندە، بۇلار ەندى قانداي شارا قولدانسا دا جاعاتاي مەن ۇگەدەيدىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بايلانىسى بۇزىلمايتىن جاعدايدا ەكەنىن ءبىلدى.
ال موڭكە تەمىر دە بوستان-بوس بۇيىعىپ جاتپاعان ەكەن، ونىڭ ءوزىنىڭ دە كوزدەگەن نىساناسى بار بوپ شىقتى، ارتىنان بارىپ ءبىراق ءبىلىندى.
قىس بويى قۇسا بوپ، جۇدەپ جۇرگەن بەركە بۇگىن وتە سەرگەك ەدى. جەر كەپكەن شاق. ەدىل بويىنىڭ كوگال ءشوبى دۋ ەتە قالعان. جەر بەتى كوكپەڭبەك. كولدە قيقۋلاعان ۇيرەك. تال باسىندا سايراعان بۇلبۇلدار، كوكپەڭبەك الەم، قۇلپىرا تۇسكەن.
بەركە التىن تاعىنا وتىرىسىمەن تۋداي موڭكە مەن موڭكە تەمىردىڭ بالاسى توقايدى شاقىرتتى. توقاي بالۋان دەنەلى، سۇڭعاق كەلگەن ماڭعاز قارا سۇر جىگىت بولاتىن. باتۋدىڭ بۇل نەمەرەسى دە اتالارىنا تارتقان كيىمگە، دۇنيە-مۇلىككە ونشا اۋەس ەمەس-تى. مونعولداردىڭ ءوزى تۇستاس جىگىتتەرىندەي جارعاقتان تۇلكى-قارساق تەرىسىنەن تىگىلگەن كيىمدەر، ءيا بولماسا، سولبىرەيتىپ شەكپەن كيىنە سالاتىن. «تەنتەك شوقپار جينايدى» دەگەندەي، بۇل ەكەۋىنىڭ دە قۇمارى قارۋ-جاراق پەن ات. بەلدەرىندە جالپاقتىعى الاقانداي، قاقتالعان كۇمىس بەلبەۋ، كۇمىستەتكەن وقشانتاي. اسىنعاندارى قىلىش، قانجارلارىنىڭ ساپتارى، قىنالارى جالت-جۇلت ەتكەن اق كۇمىس. ساداقتارى مەن قورامساقتارىنا كۇمىستەن ساقينا ەلدىك ورناتقان. مىنگەندەرى كىلەڭ سۇلىكتەي قارا جىلقىنىڭ سۇلتاندارى. ولاردىڭ ۇستەرىنە سالعان ەر-توقىمى، ۇزەڭگىسى كيگىزگەن جۇگەن، قۇيىسقانىنىڭ ءبارى اپپاق سوم كۇمىستەن. ىلعي قارا جىلقىعا، كىلەڭ اق كۇمىستى ەر-توقىم، جۇگەن، قۇيىسقان قانداي كەلىسىمدى! قانداي ءساندى! وزگە بالالارىنان گورى تەنتەكتەۋ، جۇرگەن جەرلەرى كىلەڭ ۋ-شۋ، توقتىحاننىڭ سۇستى وسى قوس ارلانى استارىنداعى كومىردەي قارا اتتارىن توقتاتپاي، سالدىرىپ جەتىپ كەلگەندە، قانداي توپ بولسا دا، قارس ايرىلىپ جول بەرەتىن.
— الديار تاقسىر، امانسىز با؟ — دەپ ۇيگە وسى ەكى جىگىت بىردەن كىرىپ كەلدى.
— وزدەرىڭ دە امانسىڭدار ما؟ — دەدى حان بۇلاردىڭ سۇستى تۇرىنە سۇيسىنە قاراپ،— وتىرىڭدار.
ەكەۋى دە تاڭ الدىندا جايىلعان، قىپ-قىزىل، ءتۇپ ءبىر ەلى، فارسى كىلەمىنىڭ ۇستىنە مالداستارىن قۇرا قاتارلاسا وتىردى.
— اسكەري ويىنعا قانشا جاۋىنگەرمەن كەلدىڭدەر؟ — دەدى حان.
— ءارقايسىمىز بەس مىڭنان،— دەدى توقاي.— جارلىق سولاي عوي. بىزدەن وزگەلەرى جاڭا كەلىپ جاتىر.
— وندا قوسىندارىڭدى دايىنداڭدار،— دەدى بەركە،— ءوزىم باستاپ جورىققا اتتانامىن.
تۋداي موڭكە ەلەڭ ەتە قالدى.
— الىسقا ما؟
— تاقا جاقىن ەمەس. اسكەري ۇلىسقا الىستاعى ۇلىس قوسىندارى جەتكەنشە ورالىپ تا قالارمىز. ورالىپ ۇلگەرمەسەك، ءبىزدى كۇتە تۇرادى عوي. بۇگىن حابار الدىم. ەكى مىڭداي ساربازىمەن سالىمگەرەي نايساپتىڭ جاساعى ەدىلدىڭ بەرگى بەتىندەگى قارا ورمانعا كەلىپ بەكىنىپتى. ول بۇل ارادان ەكى كۇندىك جەر عوي. سۋىت ءجۇرىپ، ارعى كۇننەن قالماي قارا ورمانعا جەتۋىمىز قاجەت. قاراقشىلار بوتەن جاققا سۋسىپ كەتپەي، قورشاپ الىپ، ءبىرىن سىرتقا شىعارماي، ورمان-مورمانىمەن ورتەپ جىبەرۋىمىز كەرەك.
تۋداي موڭكە قۋانىپ قالدى.
— ۋاي، وتقا قاقتاعان ۇيرەكتەي، انا قوس قاتىندى دا ورتەيدى ەكەنبىز عوي! بىزگە قيماعان قىزىقتارىن كورسىنشى، ەندى كوك جالىن شىجىلداتىپ!
توقاي كوپ سويلەمەيتىن، ۇستامدى جىگىت ەدى.
— قىرۋار ورماندى بوسقا ورتەگەندە،— دەدى.— بار بولعانى ەكى مىڭ ادام بولسا، قورشاپ الىپ، تۇتاسا كىرىپ، سول جاتقان جەرلەرىندە قىرىپ سالمايمىز با؟
— اتپەن كىرە المايسىڭ. ال سالىمگەرەيدىڭ جىگىتتەرى كوبى تاۋ اراسىندا ەسكەن ەپتىلەر، تۇلكىدەي جىلت ەتىپ ءبىر جاعىنان ءوتىپ كەتەدى. ۇستاتپايدى. ودان دا قورشاپ الىپ ورتەگەن ءجون. ءبىر ورماننان وردانىڭ شاڭىراعى كۇيرەپ جەرگە تۇسپەس.
— ارينە عوي،— دەدى تاعى اڭقىلداي تۋداي موڭكە.— ولاردىڭ جان-جاعىنان قىزىل ءتىلىن جالاقتاتقان ورتتەن شىعا الماي جانتالاسىپ جاتقاندارى قانداي قىزىق! ورتەيىك!
— مەيىلدەرىڭ! — دەدى توقاي.
— وندا دابىلدارىڭدى ۇرىڭدار. ءقازىر جۇرەمىز،— دەدى بەركە.— تەك ۇمىتپاڭدار، اربالارعا تيەپ وتىز كۇبى جەر ماي الا جۇرىڭدەر.
قارا ورمان ەدىل وزەنىنىڭ جاعاسىنا تۇتاسا بىتكەن قالىڭ اعاشپەن ۇشتاسىپ جاتقان، ەنى بەس شاقىرىم، ۇزىندىعى ون شاقىرىمداي، ەمەن مەن قاراعاي، قايىڭ مەنەن ارشا وسكەن، يت مۇرىنى باتپاس، كونە زاماننان كەلە جاتقان بايتاق توعاي بولاتىن. ەدىلدىڭ قۇلاما جار قاباعىنا بىتكەن. ءىشى تولعان اڭ مەن قۇس. سالىمگەرەيدىڭ ورۇسۋت، مورداۋ جىگىتتەرى ايبالتالارىمەن اعاشتاردى قۇلاتىپ، سۋ جاعالاپ ەكى ات قاتار سىياتىن جول سالىپ وسى قارا ورماننىڭ ءدال ورتاسىنا كەلىپ بەكىنگەن. ەدىل وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە، جالپاق جاعىنا قاراي جايىلعان تاسىعان سۋ ابدەن قايتىپ، جەر مۇلدەم كەپكەن كەزدە، جاساق ويىنشا سوناۋ جايىق وزەنىنىڭ بويىنداعى قالىڭ قىپشاق ورتاسىنا قاراي بارماق بولعان. جەر كەبە باستاعاننان-اق سالىمگەرەي جاساعى سولاي قاراي جول شەكپەك ەدى. نە بولسا دا اعايىن اراسىنا بارىپ، التىن وردا قارسى شىعار بولسا، جورىق ساپارىن سول تۇستان باستاساق دەگەن.
بەركە اسكەرى تۇندەلەتىپ جەتىپ، بۇكىل توعايدى قورشاپ، وتىز جەرگە وتىز كۇبى جەر ماي قۇيىپ، ءورت قويعاندا بۇلار شىرت ۇيقىدا جاتقان. كوكتەمگى دىمقىل اعاش ابدەن قىزىپ العانشا بىردەن تۇتانا قويماعان، بىقسىپ، ازەر دەگەندە جانعان. ال بىرىمەن-بىرى سىعىلىسىپ تۇرعان قاراعاي، ەمەندەر ءورت قىزعان كەزدە، ىستىعى ەكى ءجۇز قادام جەردەن بەت باقتىرماس، لاپىلداعان جالىنعا شىداماي، شىرشاداي لاۋلاپ جانعان.
ءورت ءيىسىن ەڭ الدىمەن كۇزەتتە تۇرعان جىگىتتەر سەزدى. ولار سالىمگەرەيدى وياتىپ تۇرعىزعانشا، جان-جاقتارىنان كوككە كوتەرىلگەن ءتۇتىندى جالىنداردى كوردى. سالىمگەرەي جاۋلارىنىڭ ءورت قويعانىنا جانە ورماندى قورشاپ تۇرعانىنا شەك كەلتىرمەدى. ەندى بۇل قورشاۋدان تەك سوم بىلەكتىڭ كۇشىمەن، كوك نايزانىڭ ۇشىمەن قۇتىلۋعا بەل بۋدى. بۇدان بوتەن، ارينە، جول جوق ەدى. ابدەن ءورشىپ، دولدانىپ العان ءورت ەندى ەدىل وزەن جاعاسىن كورىكتەن شىققان قىپ-قىزىل تاعاداي قورشاپ الدى. ساربازدار ورمان اراسىنداعى اتتارىن تاۋىپ الىپ، جىگىتتەر ەرتتەپ مىنگەنشە، بۇكىل قارا ورماندى ءتۇتىن باسىپ كەتتى. سالىمگەرەي ساربازدارى قوستارىنىڭ ورتاسىنداعى اعاشتارىن قۇلاتىپ وزدەرى جاساعان الاڭعا جينالىپ، ەندى الگى جالعىز جولمەن شىعامىز دەگەنشە، ول جولدى دا ءورت الدى.
— سۋعا! سۋعا سەكىرىڭدەر! — دەدى ايقايلاپ سالىمگەرەي،— ءتىرى قالعاندارىمىز ارعى بەتكە جينالامىز.
اقجامالدىڭ اتىنىڭ ەرىن الىپ تاستادى دا جەتەكتەگەن كۇيدە سالىمگەرەي قۇلاما جاردىڭ ءبىر ويپاتتاۋ جەرىنە تاياندى. جار قۇلامالاۋ بولعانمەن، سۋ اعىپ جاتقان ەتەك تۇسى ءالى دە بيىكتەۋ ەكەن. سالىمگەرەي اقجامالدى قۇشاقتاپ بەتىنەن ءسۇيدى دە، ايەلىنىڭ كوز جاسىن كورگىسى كەلمەگەندەي، تەز كوتەرىپ جايداق اتىنىڭ ۇستىنە مىنگىزدى. «ال ەندى جولىعا الماساق باقىل بول» دەدى دە اتتىڭ ساۋىرىنان قامشىسىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. ات ءسال كىدىردى دە، كەنەت وزەنگە سەكىرىپ كۇمپ ەتە ءتۇستى. سول ساتتە سالىمگەرەي «قوش بول!» دەگەن سۇر تولقىن الدەقايدا اكەتىپ بارا جاتقان اقجامالدىڭ داۋسىن ەستىدى. «قوش بول!» دەدى بۇل دا تاماعىنا كەلگەن ءبىر اۋىر سەزىمدى ازەر باسىپ. سودان سوڭ جانعان ارماننىڭ جارىعىمەن ءبىرازعا دەيىن كورىنىپ، بىرتىندەپ جوعالىپ بارا جاتقان اتتىلى ايەلىنىڭ بەينەسىنە ءسال قاراپ تۇردى دا، كەنەت كىلت بۇرىلىپ ورمان ىشىنە كىرىپ جوق بولدى. وزەن جاعاسىنداعىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى اتتارىن جەتەكتەگەن قالپىندا سۋعا كۇمپ-كۇمپ بەردى. ال كەيبىرەۋلەرى اتتارىنىڭ ەر-توقىمىن الىپ، ۇستىندەگى قارۋ-جاراقتارىن تاستاپ سۋعا قويىپ-قويىپ كەتتى. سۋعا سەكىرە بەردى، سەكىرە بەردى...
تۋداي موڭكە مىڭ جىگىتىمەن سۋدىڭ ارعى جاعاسىندا ءجۇزىپ كەلە جاتقان ساربازداردى كۇتىپ الدى. اقجامالدان باستاپ بىردە-بىرەۋىن جاعاعا شىعارمادى. قان-قان بولعان ءولى دەنەنى تۋلاي اققان ەدىل سۋى ءىلىپ الا جونەلدى. ال ارعى بەتتەگى لاۋلاپ جانعان قالىڭ ءورتتىڭ كوگىلدىر جالىنى مەن قىپ-قىزىل ساۋلەسى تۇسكەن سۋ بەتىندە جۇزگەن جىلقى دا، اعىس اكەتىپ بارا جاتقان ادام دا، ءبارى دە اپ-انىق كورىنىپ تۇردى...
بەركە جانىنداعى نوكەرلەرىمەن ورماننان بەس ءجۇز قادامداي جەردەگى قۇز تاستىڭ ۇستىندە تۇر.
ورتەنىپ جاتقان ورمان دا، ونىڭ جان-جاعى دا بەركە تۇرعان بيىكتەن اپ-انىق كورىنەدى.
بەركەنىڭ جۇزىندە قۋانىش وينايدى.
ءورت قىزۋى بۇنىڭ دا بەتىن شالعان، ءبىراق شاتتانعان جۇرەك قىزۋى ودان دا كۇشتىرەك.
قىپ-قىزىل قان بوپ اققان ەدىل وعان عاجايىپ، جۇماق وزەنى ءتارىزدى كورىندى.
سوناۋ سۋعا اققان ءولى دەنەلەر بەركەگە ارناپ، سۇلۋ اندەر ايتىپ بارا جاتقانداي ءتارىزدى. حان ولارعا ماسايراي كوز سالادى.
ءبارى قىزىق، ءبارى تاماشا.
ءدال وسىنداي قۋانىشتى بەركە حەرمان كيبە ورتەنگەندە دە كورگەن.
وندا دا بەركە وسىنداي ۇلكەن وزەن جاعاسىنداعى جارتاستا تۇرعان.
وندا دا ءدال وسىنداي ادامدار وتقا جانىپ جاتقان.
وندا بەركە جيىرمادا بولاتىن، كورەتىن الدىندا تالاي قىزىعى، تالاي ءورتى بار ەدى.
ال ءقازىر شە؟
مۇمكىن بۇل ەڭ اقىرعى قۋانىشى، ەڭ اقىرعى ءورتى بولار...
شىركىن-اۋ، بار دۇنيەنى وسىلاي ورتەپ جىبەرسە!
قۇداي تاعالا، نەگە حاندى مۇنداي ءمۇساپىر ەتىپ جاراتقانسىڭ!
ءورت كۇن شىعا ءسوندى. كەشەگى جاسىل ورماننىڭ ورنىنا، قاپ-قارا قۇرىمداي بوپ كۇيگەن جەر قالدى.
تۇندە قان بوپ اققان ەدىل ەندى ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى سۇر تولقىنىن تەربەتىپ جاتىر.
بەركە قوزعالماي ءالى تۇر. كوزىندە وكىنىش وتى وينايدى. ءورتتىڭ ءسونىپ قالعانى قانداي وكىنىشتى. ءومىر بويى وسىلاي جۇرت ورتەنىپ، ورمان، توعاي، قالالار جانا بەرسە، جانا بەرسە...
ويتپەگەن كۇندە مىناۋ جاسىل دالانى، سۇر تولقىندى ەدىلدى كىمگە قالدىرادى؟ قاي بالاسىنا، قاي قاتىنىنا؟!
قانداي سۇمىراي ەدىڭ، سۇرقيا دۇنيە!
ءدال ءقازىر وزىنە وق تيسە وسى جالعان دۇنيەدەن وتكەنىنە وكىنبەيتىن ءتارىزدى حان بەركە.
كەنەت ونىڭ ويىن جانىنداعى تۇرعان نوكەرى ءبولىپ جىبەردى.
— تاقسىر حان، قاراڭىز! — دەدى ول قۇز تاستىڭ ەتەگىنەن اتتىڭ تاعاسىنداي بوپ قورشاي، جوعارىعا قاراي ورمەلەي كەلە جاتقان ادامداردى كورسەتىپ،— قاراقشىلار سەكىلدى!
ءيا، بۇلار سالىمگەرەيلەر ەدى. سارباز باسشىسى باعانا اقجامالدى اتىمەن وزەنگە ءتۇسىرىپ جىبەرگەننەن كەيىن، قاسىنا ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن، ەر جۇرەك جىگىتتەرىن ەرتىپ بەركە حاندى ىزدەۋگە كىرىسكەن. ءورت شىققان كەزدە جىبەرگەن بارلاۋشىسى، بۇل بۇلىكتى باستاعان حاننىڭ ءوزى ەكەنىن ايتىپ كەلگەن. قاتتى قالجىراپ بەركەنى ازەر تاۋىپ تۇر. سول سول-اق ەكەن، حان تىلسىم تاپپاي كەتتى.
— اتتاردى بەرى اكەلىڭدەر! — دەپ سۇرىنە-قابىنا قۇز تاستىڭ سۋ جاعىنداعى ەتەگىنە قاراي جۇگىردى.
سالىمگەرەي دە حان توبىنىڭ تومەن ءتۇسىپ كەتكەنىن بايقاپ قالدى. بۇلار دەرەۋ كەيىن شەگىندى. اتتارىنا ءمىنىپ، حان جولىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە، اسكەرى جينالاتىن الاڭعا كەلە جاتقان بەركە مەن ونىڭ نوكەرلەرىن كوردى.
بۇلار بىردەن لاپ قويدى.
حان توبى اتتارىنىڭ باسىن جالت بۇرىپ، جازىق دالاعا قاراي سالدى.
سالىمگەرەي جىگىتتەرىنىڭ مىنگەندەرى كىلەڭ سايگۇلىك جۇيرىك بولاتىن. قولدارىندا سويىل، ساداعى بار الاماندار كەگى كەتكەن توپتى اتتارىن ومىراۋلاتا قۋىپ جەتىپ، ارقا-جوندارىنان تارسىلداتا ۇرىپ، توپ-توپ ءتۇسىرىپ جاتتى.
ەندىگى ءبىر ساتتە استىنداعى اقتانكەرىن جازىق دالاعا ەركىن سالعان بەركە حان، ونىڭ سوڭىنان قاتارلاسا شاپقان سالىمگەرەي مەن اتاقتى باشقۇرتتىڭ مەرگەن جىگىتى عاليمزيان قالدى. استىنا مىنگەنى اۋزىمەن قۇس تىستەيتىن ۇشقىر جۇيرىگىنىڭ ۇزاق شابا المايتىنىن بىلەتىن عاليمزيان، كەنەت قورامساعىنا قول سالدى دا قوزى جاۋرىن ساۋىت بۇزار جەبەسىن سۋىرىپ الدى. مۇنى سالىمگەرەيدىڭ كوزى شالىپ قالىپ:
— تارتپا ساداعىڭدى! — دەدى ول قاتتى داۋىستاپ عاليمزيانعا ءسال بۇرىلا ءتۇسىپ،— بەركە بىزگە تىرىدەي كەرەك. ءقازىر قۋىپ جەتەمىز!
— قاپ! — دەدى جىلارداي بولىپ عاليمزيان،— بەركە ماعان مۇنداي ەندى جەتكىزە بەرمەس!
ارى-بەرىدەن سوڭ ۇشقىر جۇيرىگىنىڭ قارقىنى باسىلىپ، عاليمزيان ەندى كەيىن قالا بەردى.
ەندى قۇبا جوندا كوكجال قاسقىردى قۋعان ارلان تازىداي، اقتانكەرگە جەتە الماي سالىمگەرەيدىڭ اقباقايى كەتىپ بارادى.
ەسىك پەن توردەي، ارقىراعان اقتانكەر تۇرىكمەننىڭ تەكە ءجاۋمىتى ەدى. الدىنا ات سالماعان ايگىلى جۇيرىك. اتتەڭ الىس جولدان ساپار شەگىپ كەلىپ، ابدەن ءتۇن اسىرىلماي جايىلىپ، ءسال بابىنا جەتپەگەنى بار.
ال سالىمگەرەيدىڭ مىنگەنى اقجامال شەشەسىنىڭ بىقىعان جىلقىلارىنان ءوزى تاڭداپ قىزىنا جىبەرگەن، قۇلىنىندا اردا ەمگەن، قامىس قۇلاق، ەسىك كەۋدە، بوكەن سان، تەك كولەڭكەدەن عانا وزا الماس، التىعا جاڭا شىققان ارقانىڭ سايگۇلىگى ەدى: بورىك استىنان ءبورى كۇتىپ جۇرگەن سالىمگەرەي، بۇنى ۇنەمى باپتاپ ۇستاپ كەلگەن. بۇگىندە وقتاۋداي بوپ جارالعان، بابىندا ەدى.
ەكى اتتىڭ ەكەۋى دە تاڭەرتەڭنەن تۇسكە تالماي ۇزاق شاباتىن جۇيرىكتەر بولاتىن.
مىنە، وسى ەكى جۇيرىك، ءبىرى — ەلىمنەن قۇتقارام دەپ ۇستىندەگى حان بەركەنى الىپ قاشقان اقتانگەر دە، ەكىنشىسى — حاندى ۇستايمىن دەپ، وڭ قولىنداعى قىل ارقانىن ىڭعايلاي ءشۇيىرىپ كەلە جاتقان سالىمگەرەيدىڭ كوڭىلىن جەلدەتكەن اقباقاي.
دەگەنمەن، اقتانگەردىڭ دەمى تارىلا باستاعانداي، الگىسىندەي ەمەس، ءبىر مەزەت دەمى ءالسىن-السىن سىرىلداي ءتۇستى. وسىلاي تاعى ءبىراز شاپتى. ءبىراق، ارالارى قىسقارا باستادى. جوق، ەندى ءتىپتى قىسقاردى. ەندى ءبىر ساتتە، ارقان بۇعاۋ لاقتىراتىنداي جەرگە كەلىپ قالدى. ەندى سالىمگەرەي بۇعاۋ-ارقانىن لاقتىرۋى كەرەك ەدى، ءبىراق ءالى دە جاقىنداي تۇسەيىن دەپ، اتىن تاعى ءبىر قاتتى تەبىندى دە بۇعاۋدى لاقتىرۋعا ەرىنەن كوتەرىلە، شالقالاي بەردى؛ سول ساتتە بەركە قيعاشتاي بۇرىلىپ، ساداعىن تارتىپ قالدى. قوزى جاۋىرىن ساۋىت بۇزار جەبە سالىمگەرەيدىڭ ءدال وكپە تۇسىنان كىرش ەتىپ، سۇيەم قارىستاي بوپ كىردى. اياۋلى ەر ات جالىن قۇشا بەرىپ، كەنەت جەرگە گۇرس ەتىپ، شالقاسىنان ءتۇستى. ءبىر مەزەت جاسىل الەم شىر كوبەلەك اينالىپ، كوك اسپان ءدال ۇستىنە قۇلاپ كەلە جاتقانداي بولىپ كورىنىپ كەتتى. دۇنيەنى قيا الماي جاۋدىراعان اقىلدى، ويلى كوزى اقىرعى رەت جۇمىلىپ بارا جاتىپ، ول «اتتەڭ، اتتەڭ، عاليمزيانعا بەكەر ساداعىن اتقىزباعان ەكەنمىن!» دەدى. سويدەدى دە كوزىن جۇمدى. ەندى وعان ءومىردىڭ الىس-كۇرەسى، قۋانىش-قايعىسى، ماحابباتى مەن وپاسىزدىعى ماڭگى ءبىتتى.
بەركەنى تاعى اۋىر ويلار باستى. جورىقتان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن سالىمگەرەي جاساعىن قۇرتقانىنا ارنالعان تويى دا، وردا قورعانى — سوناۋ قالىڭ قوسىندارىنىڭ اسكەري ويىندارى دا ونىڭ شەرمەندە كوڭىلىن سەرپىلتە المادى.
— وسىنشاما دۇنيەنى، وردامدى كىمگە قالدىرام،— دەدى حان بەركە.— «بۇل جالعاننىڭ ماڭىزى نەدە؟ ادام بولىپ قىزىق كورىپ جانىڭ جادىراماسا، بالا ءسۇيىپ قانىڭ ويناماسا، قۇر التىن تاققا وتىرعاننىڭ نە پايداسى بار؟» ءيا سول التىن تاقتىڭ ارقاسىندا جاۋىمدى جەڭدىم، قاسىمنان ءوشىمدى الدىم، وزگەلەرگە ۇستەمدىگىمدى جۇرگىزدىم، ءبىراق مەن ءومىر بويى ءويتىپ وتىرا المايمىن عوي، ەرتەڭ مەن ولگەن سوڭ بوتەن وتىرادى. بۇل التىن تاق تا وپاسىز.
«ءبارى وپاسىز. وپاسىز... التىن تاق تا وپاسىز! دۇنيە بىتكەن تەگىس وپاسىز. وپاسىز!»
بەركە حان جىندانۋدىڭ از-اق الدىندا ەدى.
ءبىراق بەركە حان جىندانعان جوق. التىن تاقتىڭ ءوزى عانا بىلەتىن، وزىنە عانا ءتان سيقىرلى قۋانىشى كەيدە كوڭىلىن ءبولىپ، ءومىردىڭ وزگە قىزىعىن كورە الماي، وسىلاي ەكى وتتىڭ ورتاسىندا جۇرە بەرگەن.
وسى قويان، ياعني 1266 جىلعى اسكەري ويىندى بىتىرگەننەن كەيىن بەركەنىڭ جارلىعىمەن نوعاي تاعى يرانعا اتتانعان. نوعاي كۋرا وزەنىنىڭ بويىندا يراننىڭ بەلگىلى باتىرلارى باسقارعان اباقتىڭ اسكەرىمەن سوعىسىپ، شيرۆانعا شەگىنگەن. وسى جولى نوعاي باسىنان جارالانىپ، ءبىر كوزىنەن ايىرىلعان. كوپ اتتى اسكەرىمەنەن بەر جاعىنان بەركە دە جەتكەن. كۋرا وزەنىنىڭ ار جاعىنان قالىڭ قولمەن يلحان اباقتىڭ ءوزى كەلگەن. كۋرا وزەنىنەن وتە الماي ەكى اسكەر جارتى ايداي تۇرعان. كوپىر ىزدەپ — تبحيسكە قاراي بارا جاتقانىندا، كەنەت جۇرەگى قابىنىپ كەتىپ بەركە شيرۆان ولكەسىندە تەرەك وزەنىنىڭ جاعاسىندا دۇنيە سالدى.
بەركەنىڭ دەنەسىن اسكەرلەرى باكۋ قالاسى ارقىلى سارايعا الىپ كەلدى.
بۇكىل شىڭعىس ۇرپاعى ونى قارا جامىلىپ جەرلەدى. توبە باسىنا قارا ءمار-ماردان مازار ورناتىپ، قۇلپىتاسقا التىن ارىپتەرمەن ءاتى-جونىن، قۇران سۇرەلەرىنىڭ بىرىنەن الىنعان اياتىن جازىپ مۇسىلماندارشا سارايدىڭ قۇبىلا جاعىنا قويدى.
بەركە، حان دارەجەسىن قاتتى ساقتاي ءبىلدى. قاراماعىنداعى ءامىر، نويان، ۇلىس، ايماق باستىقتارىنا دەگەنىن قابىلداتۋعا كۇشى جەتتى. بۇل دا التىن وردانىڭ ءقادىرىن كوتەرىپ، ۇستەمدىگىن جۇرگىزە الدى. بۇل دا التىن وردانىڭ باعىنىشتى ەلگە بەدەلىنىڭ وسۋىنە ۇلكەن تىرەك بولدى.
شىڭعىس حان جاسىسى بويىنشا ون باسى ءجۇز باسىنا، ءجۇزباسى مىڭ باسىنا، مىڭ باسى تۇمەن باسى امىرگە، تۇمەن باسى اسكەر باسى امىرگە باعىنۋى كەرەك. ال، ەگەر سول ۇلكەن امىرلەردىڭ بىرەۋى قىلمىس ىستەسە، حان ونى جازالاۋعا ءوزىنىڭ ەڭ تومەنگى دارەجەدەگى ءامىرىن جىبەرسە، جوعارعى دارەجەدەگى ءامىر تومەنگى دارەجەدەگى ءامىردىڭ بار دەگەنىن ىستەۋگە ءتيىستى ەدى. ءتىپتى باسىن الامىن دەسە، قارسى كەلمەي باسىن ۇسىنۋعا مىندەتتى بولاتىن. بەركە حان دا ءوزىنىڭ اسكەر باسى امىرلەرىنە وسى ءتارتىپتى بۇلجىتپاي ورىنداتتى.
شىڭعىس حان جاسىسى بويىنشا، حان قاراماعىنداعى امىرلەر، بىرەۋىنىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتار بولسا، نە ءوز دارەجەسىمەن بايلانىستى بىردەمە تىلەگىسى كەلسە،. ونداي ءامىر تىكەلەي تەك حانعا عانا جەتكىزۋگە ءتيىستى ەدى. ەگەر ونداي ءامىردىڭ ءوتىنىشىن باسقا بىرەۋگە، نە حاننىڭ قاتىنى، نە ءسوزىن تىڭدايتىن بوتەن كىسى ارقىلى ارەكەت ىستەسە، مۇنداي ءامىردىڭ باسى الىنۋعا ءتيىس.
بەركە حان مۇنى دا بۇلجىتپاي، ورىنداتتى. سوندىقتان بەركە حاننىڭ تۇسىندا التىن وردا توڭىرەگىندەگى بەكزادالاردىڭ تاعدىرى تەك حان ارقىلى شەشىلدى. بۇل، حان توڭىرەگىندەگى بوتەن بەدەلدى شىڭعىس حان ۇرپاقتارىن التىن وردا حانىنىڭ جەكە باسىنىڭ ءقادىرىن، ابىرويىن اسىرا ءتۇستى.
شىڭعىس حان جاسىسىندا: «تەك حان بيلىگىنە باس ۇرىپ، جىلدىڭ باسىندا، اياعىندا كەلىپ ءوز شارۋاسىن بايانداعان تۇمەن باسى، مىڭ باسى، ءجۇز باسى امىرلەر ءوز ورىندارىندا قالۋعا ءتيىستى. ال حان بيلىگىنە قۇلاق قويماي ۇيلەرىندە جاتىپ العان امىرلەر سۋ تۇبىنە باتىپ كەتكەن تاسقا، نە قالىڭ قامىس اراسىنا جوعالىپ كەتكەن جەبەگە تەڭ، ەشبىر ءىز قالدىرماي قۇرىپ كەتۋلەرى كەرەك. ونداي امىرلەر اسكەر باسى بولا المايدى» دەسە، بەركە حان دا، وزىنەن اسكەرىنىڭ جايىن جاسىرعان، نە بۇنسىز بىرەۋدى جوعارىلاتىپ، بىرەۋدى تومەندەتكەن اسكەر باسشىلارى بولسا، وندايلاردى ءبىر كۇن قويماي، ورىندارىنان الىپ تاستاپ وتىرعان. سونىڭ ارقاسىندا بەركە شىڭعىس حان كەزىندەگىدەي اسكەر باسشىلارىن ءوز ىقپالىنا كوندىرىپ باعىندىرا بىلگەن. وسىنداي سەبەپتەن دە نوعاي ءتارىزدى وزگەگە وڭاي كونبەيتىن وركوكىرەك، اسكەري ەڭبەگى كوپ سىڭگەن ايگىلى ۇلىس باسشىلارى دا تىرپ ەتە الماعان. دۇنيەدەن ءسويتىپ بەركە دە ءوتتى.
التىن وردانى ۋاقىتشا بيلەۋ، سىرقات بولسا دا، ءىنىسى بەركەنجارعا تاپسىرىلدى.
كەلەسى جىلدىڭ باسىندا قۇرىلتاي شاقىرىلىپ، بۇكىل جوشى ۇرپاعى بولىپ التىن وردا حانى ەتىپ سول قانات ۇلىستىڭ اعاسى موڭكە تەمىردى اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەردى.
نوعاي بۇل جولى دا حاندىققا تالاسا المادى. شىڭعىستىڭ باسقا نەمەرە، شوبەرەلەرى ونىڭ قاتال مىنەزىنەن، العىرلىعىنان قايمىقتى. ال نوعايدىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي كۇرەسكە تۇسۋگە ءداتى بارمادى. ويتكەنى، موڭكە تەمىردىڭ بۇدان ءوزىن جاقتايتىن شىڭعىس ۇرپاقتارى دا كوپ جانە نوعايدان ءقادىرى دە كەم ەمەس-تى.
ءبىراق ول التىن وردا دەگەن اساۋدىڭ ۇستىنە وتىرا الا ما، الدە ءبىر تۋلاعانىندا ۇشىپ تۇسە مە؟
كەپ كەشىكپەي بۇل دا انىقتالا باستادى.
بەركەنىڭ اسى ساراي-بەركەنىڭ تۇبىندە، اق ەدىلدىڭ جاعاسىنداعى جازىق دالادا تامىزدىڭ ورتا تۇسىندا بەرىلدى.
جازىق دالاعا بەس جۇزدەي شاتىر تىگىلدى. وڭ قانات، سول قانات امىرشىلەردىڭ ءارقايسىسىنا ءجۇز شاتىردان كەلدى. ورتاداعى ءجۇز شاتىر — قىپشاق، ءوعۇز ءتارىزدى
التىن وردا قاراماعىنداعى ەلدەردىڭ باي-ماناپ باتىرلارىنا ارنالدى. بۇدان باسقا ءداشتى قىپشاقتىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى قىپشاقتار مەن كوك ورداداعى قىپشاقتىڭ بايلارى دۇنيە-مۇلىك، جاساۋىمەن ءجۇز اق كيىز ءۇيىن وزدەرى تىكتى.
اسىلعان قازاندا، سويىلعان مالدا سان جوق. تەك قىمىزعا دەپ ارنالىپ بەس مىڭ بيە بايلانعان. ءار داستارقان يسفاعان مەن تابريزدەن اكەلىنگەن شىنى-اياق، كەسە، قىمبات فارفورلى ىدىستارمەن بەزەنگەن. داستارقاننىڭ ءبارى دە كىلەڭ جۇڭگو جىبەگى. وسىنىڭ ءبارى اراب، فارسى كىلەمدەر مەن قازاقي قالى كىلەمدەردىڭ ۇستىنە جاسالعان.
بەركەنىڭ ارتىندا بالاسى بولماعان سوڭ، بۇل استى موڭكە تەمىر ءوزى باسقارعان. بەركەنىڭ تۋعان ءىنىسى بەركەنجار — جوشى بالالارىنىڭ قالعان ەڭ اقىرعىسى، و دا وسىدان ءۇش اي بۇرىن، سوناۋ قايدۋ جەرىندە دۇنيە سالعان. ارينە، بۇل استى موڭكە تەمىردەن باسقا باسقارار بوتەن كىسىنىڭ رەتى جوق. جانە التىن وردا حانىنىڭ مۇنداي ۇلكەن اس شاقىرۋىندا، تەك ءوزى عانا بىلەتىن ءمان بار. ەجەلدەن كوشپەندى ەلدەردىڭ سالتى بويىنشا، قاي جۇرتتىڭ، رۋدىڭ قانداي ەكەنى، وزگەلەردەن نەدەن كۇشتى، نەدەن ءالسىز ەكەنى، سونداي-اق كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنى وسىنداي ۇلى توي استا بىلىنەدى. موڭكە تەمىر دە ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى ەلدىڭ قانشالىق كۇشەيگەنىن، كوبەيگەنىن، ازباعانىن، التىن ورداعا دەگەن لەبىزدەرىن، سونداي-اق ءوز ۇلىستارىنىڭ قايسىسىنىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن بىلگىسى كەلگەن. كۇشەيگەن ۇلىس، رۋلاردىڭ اسقاق، وركوكىرەكتەۋ كەلەتىنى تاجىريبەلى موڭكە تەمىرگە بەلگىلى.
بىلگىسى كەلگەن جايلارىن التىن وردا حانى استىڭ ءدال قىزعان كەزىندە ءبىلدى.
كوشپەندى ەلدىڭ اسى مەن تويىنىڭ ايىرماسى شامالى. ولگەن ادام ءولدى، ەندى ونىڭ اسىن كوشپەندىلەر ادەتتە تويعا اينالدىراتىن. مۇندا دا بايگە، بالۋاندار كۇرەسى، اقىن-جىراۋلار ايتىسى بولادى. باسىن تۇيە ەتىپ، توعىز قارا جۇلدە تىگىلەدى.
بۇل جولى دا سولاي ەتىلدى. استاۋ-استاۋ ەتتەر جەلىنىپ، سابا-سابا قىمىز ىشىلگەن استىڭ ەكىنشى كۇنى، بەسىندىك جەرگە جارىسقا بەس جۇزدەي ات ايدالدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ارابتاردىڭ قاز مويىن جۇيرىكتەرى، ءوعۇزداردىڭ تەكەجاۋمىت، اقال-تەكە بايگى اتتارى مونعولداردىڭ توقپاق جال، شارشاۋدى بىلمەس اقتانكەر تۇلپارلارى، قىپشاقتىڭ بوكەن سان سايگۇلىكتەرى بار. بايگە، تەك اتتىڭ وزىپ كەلۋى عانا ەمەس، بۇل ەل ارۋاعى قوزعالىپ، رۋ قاندارىنىڭ قىزدىراتىن قىزىق دۇنيە. سونداي قاسيەت بالۋان كۇرەسى مەن اقىن-جىراۋ ايتىستارىندا دا مول.
بايگەگە جىبەرىلگەن اتتار كەلگەنشە، ەندى جۇرت القا-قوتان وتىرىپ، كۇرەس باستالدى. الدىڭعى شەپتە حان مەن ۇلىس باسشىلارى. شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ امىرلەرى، وعلاندارى. سودان كەيىنگى قاتارلاردا اسكەر باسشىلارى، تۇمەن باستىقتارى، نوياندار، باتىرلار. وسىلاي-وسىلاي ۇلىستارىنا، دارەجەلەرىنە قاراي ورنالاستى. تەك ەڭ سوڭعى شەپتەردە قىپشاق، ماڭعىت، وعۇز، الان، سەركەسۋت، باشقۇرت ءتارىزدى ەلدەر ادامدارى.
جۇرتتىڭ ءبارى ۇلىس-ۇلىسىنا قاراي وتىرعان. مۇنداي ۇلى جيىندا ءتارتىپ بولۋ ءۇشىن، ساكى ىستەلىپ، كىلەم جابىلىپ، وعان حان جولعا شىققاندا مىنەتىن التىن وردانىڭ جەڭىل تاعى قويىلعان.
حان ءوز ورنىنا جايعاسقاننان كەيىن كۇرەس باستالدى. ورتاعا سول قاناتتىڭ اتىنان كۇرەسكە سۇڭعاق بويلى مۇشەلەرى جولبارىستىڭ مۇشەلەرىندەي سوم بىتكەن، سۇلۋشا كەلگەن، قارا تورى قىپشاقتىڭ ءبىر جاس بالۋانى شىقتى. جەڭىل شيدەم شەكپەنىن ۇزىن ورامالمەن بۋىپ العان. باسىنا دا وسىنداي ورامال تارتقان. دەنەسىنىڭ وڭ قول جاعى جالاڭاش. شەكپەنىنىڭ وڭ جاق جەڭىن بەلبەۋىنە قىستىرا سالعان.
جىگىت الشاڭداي باسىپ ورتاعا شىقتى. تىزەسىن بۇگىپ حانعا سالەم بەردى. موڭكە تەمىر جىگىتتىڭ قارا تورى سۇلۋ دەنەسىنە سۇيسىنە قاراپ، «راقمەت» دەگەندەي ءسال باسىن ءيدى دە قويدى.
— ال وڭ قاناتتان قايسىڭ بارسىڭ؟ — دەدى كۇرەس ءبيى، دەنەلى كەلگەن، قارا مۇرت نويان.
— مەن بارمىن! — دەدى كۇجىلدەگەن ءبىر داۋىس.
سويدەدى دە الدىندا تۇرعان ەكى كىسىنىڭ ورتاسىنان الىپ دەنەلى، اپاي ءتوس، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، قار ەتتەرى بالانىڭ باسىنداي بۇلشىق-بۇلشىق كەلگەن مونعول بالپانداي باسىپ ورتاعا شىقتى.
بۇل جان شىداتپايتىن، مونعولدىڭ ايگىلى تۇيە بالۋانى ەدى. باعانا دايىن بولعان. تەك كۇرەسكە مەنىڭ شىعاتىنىمدى كورسە قورقىپ، سول قاناتتان ەشكىم شىقپاي قويار دەپ، ادەيى قوشامەتتەۋشىلەردىڭ ارتىنا تىعىلىپ تۇرعان.
كۇرەس ءبيى حانعا قارادى.
موڭكە تەمىر «باستاڭدار» دەگەندەي باسىن يزەدى.
كۇرەس يەسى:
— كانە، كىرىسىڭدەر! — دەدى.
سۇزىسەتىن بۇقاداي ەكى بالۋان مويىندارىن كۇجىرەيتە بىرىنە ءبىرى تايادى. بىرىنە - ءبىرى ءتيىپ-قاشىپ، ءسال ءجۇردى. كەنەت نە بولعانىن جۇرت تا بىلمەي قالدى. الىپ دەنەلى بالۋاندى قىپشاق جىگىتى جاعاسىنان ۇستاپ شەگىنە، وزىنە قاراي تارتا جونەلىپ، كەنەت ەڭكەيە ءتۇسىپ بۇرىلىپ، ارقاسىنان اسىرا جەرگە گۇرس ەتكىزدى. نە بولعانىن تۇسىنبەي قالعانداي، جۇرت شۋ دەگەندە دەمىن ىشىنە تارتىپ ۇندەي الماي قالدى.
— سول قانات بالۋانى جىقتى! — دەدى داۋىستاپ كۇرەس ءبيى.
سول-اق ەكەن، قىپشاق جاعى شۋ ەتە قالدى.
— ءۋا، بارەكەلدە!
— كوپ جاسا!
— ارۋاعىڭنان اينالايىن قىپشاعىم!
— بار ەكەنسىڭ عوي، ارىسىم!
— ارۋاق! ارۋاق!
جۇرت ءسال باسىلعان كەزدە، كۇرەس ءبيى:
— ال تاعى كىمىڭ بار؟ — دەدى وڭ قانات جاعىنا قاراپ.
ەندى ورتاعا ءبىر كەزدەگى اتان بالۋان شىقتى. بۇل بۇرىن جان شىداتپاعان، قۇدىققا قۇلاعان تۇيەنى وركەشىنەن كوتەرىپ الا الاتىن، مونعولدىڭ باس بالۋانى ەدى. جاسى كەكسە تارتا باستاعاننان كەيىن، سوڭعى جىلدارى كۇرەستى تاستاپ كەتكەن. جاس جىگىتتىڭ ءوزىنىڭ رۋلاس بالۋانىن جىققانىنا شامدانىپ امالسىز شىققان.
بۇل الگى بالۋاننان دا دەنەلى ەدى. ءار سانى بۋرانىڭ سانىنداي، بەلىنە ۇلكەن كىسىنىڭ قۇلاشى جەتپەس، كولدەنەڭى مەن ۇزىندىعى بىردەي بىتكەن ءبىر وبا تاس.
بۇل العاشقى بالۋانداي ەمەس، شابىنعان دا جوق، تابىنعان دا جوق، اسىقپاي باسىپ ورتاعا شىقتى دا، كوتەرىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەرەيىن دەگەندەي ەكى قولىن ىڭعايلاپ جىگىتكە تايادى.
جۇرت تاعى تاڭ قالدى. قىپشاق بالۋانى ءدال الگىدەي ادىسپەن شاپشاڭ قيمىلداپ، وبا-تاستاي اتان بالۋاندى دا ارقالاي ءتۇسىپ، لاقتىرىپ جىبەردى.
اتان بالۋان، ءبىر جار قۇلاعانداي شاڭدى بۇرق ەتكىزىپ، جەرگە دۇڭك ەتتى.
بۇل جولى جۇرت كۇرەس ءبيىنىڭ شەشىمىن كۇتكەن جوق، داۋرىعا ايقايلاپ جاتىر.
— ۋا، قىپشاق! قىپشاق!
— ارۋاق! ارۋاق!
— بار ەكەنسىڭ عوي، ۇلدارىم!
— سەنى تاپقان اناڭنان اينالايىن!
— ۇل تاپساڭ، وسىنداي ۇل تاپ!
موڭكە تەمىر وڭ جاعىنا قارادى. قىپشاق باتىر، بيلەرىنىڭ ورتاسىندا كۇلىمسىرەپ وتىرعان اقساقالدى كوردى. جينالعان جۇرتتىڭ گۋىلدەگەنىنە، ايقايلاعانىنا قاراعاندا، كوبىنىڭ قىپشاق ەكەنىن ءبىلدى حان. قاباعىن ءسال ءتۇيدى.
وڭ قاناتتىڭ سىمباتتى دەنەلى ءۇشىنشى جاس بالۋانىن دا، قىپشاق جىگىتى تاعى جىقتى. بۇل جولى بۇكىل دالا ايقايلاپ كەتكەندەي بولدى.
— ۋا، قىپشاق! قوتان حان!
— شەرۋ حان! شەرۋ حان!
— بار ەكەن عوي بالالارىڭ، جوقتاتپايتىن سەندەردى، كۇنشەك!
— ارۋاقتارىڭنان اينالايىن!
بۇل جولى موڭكە تەمىر ەشكىمگە قارامادى.
كۇرەس ەرەجەسى بويىنشا قارسى جاقتىڭ ءۇش باس بالۋانىن جەڭگەن ادامعا باس بايگە بەرىلۋى كەرەك. ءبىراق بۇعان قاراماي كۇرەس ءبيى، مونعول نويانى:
— تاعى كىمىڭ بار؟ — دەدى وڭ قانات جاققا قاراي ايقايلاي. ءسىرا، مونعولداردى قىپشاق جىگىتىنىڭ جەڭگەنىنە شامدانىپ قالعان بولۋى كەرەك،— مونعول جاعىنىڭ اناسىنان ءبىر مونعول تۋماعان با؟
وسى ساتتە الاڭعا تۋداي موڭكە جۇگىرىپ شىقتى.
— كورسىنشى مەنىمەن كۇرەسىپ!..
ول شەشىنە باستادى. شىڭعىس ۇرپاعى مۇندايدا تالاسقا، باسەكەگە تۇسپەيتىن جانە جەڭىلىپ قالسا ماسقارا سانالاتىنىن حالىق تا بىلەتىن. ەندى جۇرت حانعا قارادى. موڭكە تەمىر قاباعىن شىتتى.
— قايت كەيىن، تەنتەك نەمە؟ — دەدى حان داۋسىن قاتتىراق شىعارىپ تۋداي موڭكەگە،— يمپرامعا جاعاڭنان ۇستاتاتىن سەنى جىن ۇرعان با.
تۋداي موڭكە تەز باسىلدى.
— ءالى سوندايى بار ەكەن عوي. ايتپەسە مىنانىڭ اكەسىن تانىتاتىن ەدىم...
ول قىپشاق جىگىتىن جەڭگەن ادامداي، اياعىن قورازدانا باسىپ كەيىن قايتتى.
موڭكە تەمىر ەندى كۇرەس بيىنە قارادى.
— ەرەجەنى ۇمىتپاۋى كەرەك،— دەدى وعان.— وڭ قاناتتىڭ ءۇش بالۋانىن جىقتى، باس بايگە سول قاناتتىڭ بالۋانى مىنا جىگىتكە بەرىلۋى كەرەك!
جۇرت تاعى شۋلاپ قويا بەردى.
— ۋا، ادىلەتتى حانىم-اي!
— باسە، بايگە ءبىزدىڭ جىگىتتىكى عوي!
— حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار دەپ تەككە ايتپاسا كەرەك!
— موڭكە تەمىردى بۇرىن دا ادىلەتتى دەيتىن ەدى عوي.
وسى كەزدە «اتتار كەلە جاتىر» دەگەن ايقاي شىقتى.
جۇرت ورىندارىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇرەگەلدى. حان تاعىنىڭ الدىندا ەشكىم قالماي ورتالارىنان بايگە اتتار وتەتىن الاڭ تاستاپ، جۇرت ەكى ءبولىنىپ تۇرا باستادى. الداعى قاتاردا ءامىر، نويان، باتىرلار.
سول-اق ەكەن كۇنگەي جاقتان شۇباتىلعان شاڭ كورىندى. وزگەلەردەن ۇزدىك ەڭ الدىندا قۇيىنداتىپ ءبىر جەكە قارا كەلە جاتىر. سوڭىنان ات ىلىكتىرەر ەمەس.
— ۋا، مىناۋ ارعىنبايدىڭ كوكبەستىسى عوي،— دەدى كەنەت بىرەۋ ايقايلاپ.
سول-اق ەكەن تاعى جۇرت شۋلاپ قويا بەردى.
— باسە، سول!
— جەكە كەلە جاتىر!
ءسىرا، كوكبەستى كوبىنە تانىس بولۋى كەرەك.
— كوكبەستى تۇرعان بايگەدەن ات كەلەتىن بە ەدى! — دەدى بىرەۋ كوكىپ.
— جىلقىدان ەمەس، بۇل قۇمايدان تۋعان دەيدى عوي!
— ۋا، ارۋاق! قولداي كور! قولداي كور!
— شاپ، جىگىتتەر! كوتەر كوكبەستىنى!
قاتىندارى ۇل تاپقانداي، ارعىنداعان، قوتان-شەرۋ حانداعان، ارۋاقتاعان ءبىر توپ سالت اتتى قىپشاق جىگىتتەرى كوتەرمەلەگەن، كوكبەستى كەلىپ قالدى.
حان الدىنان كەۋدە جاعى سالا قۇلاش، ارت جاعى شومشيگەن، قۇلاعىن جىمىرايتا باسىپ العان، قىپشاقتىڭ جابايى جىلقىسى زۋلاپ وتە شىقتى. باس بايگە سونىكى بولدى.
استىڭ سول كۇنگى جارتىسى ءبىتىپ، سارايىنا قايتىپ بارا جاتقان حان بۇگىنگى كۇنىنەن ءبىر-اق زاتتى ۇقتى. كەشەگى وزدەرى شاپقان قىپشاق ەلى، باستارىن كوتەرىپ قالعان ەكەن. بار تۇسىنگەنى سول بولدى. تەك بۇل ەلدىڭ قالاي تەز ەسىن جيناعانىنا تاڭ قالدى.
قايدۋ مەن باراق كەلىسكەن قۇرىلتاي تالاس وزەنىنىڭ بويىندا جىلان، ياعني 1269 جىلى ءوتتى. بۇل قۇرىلتايعا جالعىز عانا جاعاتاي مەن ۇگەدەي ۇرپاقتارى ەمەس، التىن وردا حانى موڭكە تەمىر اتىنان بۇل كەزدە سىرقاتىنان ايىققان بەركەنجار قاتىسقان.
جەتى كۇن بويى ۇلكەن توي بولىپ، سەگىزىنشى كۇنى قايدۋدىڭ باسقارۋىمەن قۇرىلتاي ءماجىلىسى اشىلعان. وسى ماجىلىستە قايدۋ بۇدان بىلاي قاراي، شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ءتاتۋ-تاتتى تۇرۋىن ءسوز ەتكەن. «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى»، ال ءبىز ءبىر بولساق شىڭعىس ۇرپاعىنا ۇلەس ەتەر جەر دە، بيلىك قۇرار حاندىق تا جەتەدى دەگەن. قۇرىلتايدا قايدۋدى اق كيىزبەن حان كوتەرمەگەنمەن، بۇكىل ورتا ءازيانىڭ بيلىگى سوعان كوشكەنى بەلگىلى بولعان. ەشكىم بۇعان قارسىلىق بىلدىرمەگەن. تەك باراق قانا ءوزى باسقارىپ وتىرعان جاعاتاي ۇلىسىنىڭ اسكەرىن، ۇستايتىن وماق سۇراعان.
قۇرىلتايدىڭ شەشىمى بويىنشا وعان ماۋارانناحردىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى بەرىلگەن. ال قالعان ءبىر بولىگىن موڭكە تەمىر مەن قايدۋ بىرىگىپ باسقاراتىن بولعان. جانە قايدۋ ۇلىسىمەن شەكتەس التىن وردانىڭ ىلە الاتاۋىنىڭ تەرىسكەيىنەن باستالاتىن بۇرىنعى قالالار مەركە، قۇلان، اقىرتوبە، تاراز، ساۋداكەنت، قۇمكەنت؛ شولاققورعان، تاعى سونداي وتىرارعا دەيىنگى باسقا ۇلكەن، كىشى بەكىنىس قالالاردىڭ ءبارى التىن ورداعا قايتقان.
وسىلاي ءبىر كەزدەگى شىڭعىس حاننىڭ جاسىسى بويىنشا بولىنگەن جەرلەر قايتادان ءوز قالپىنا كەلگەن. حان ۇرپاقتارى وزدەرىنىڭ بۇرىنعى ادەتتەرى بويىنشا تاۋدا، نە دالادا تۇرماق بولعان. مالدارىن تۇرعىن ەلدەردىڭ ەگىسىنە جىبەرمەي، قالادان وزدەرىنە ءتيىستى زاڭدى سالىقتارىن الىپ، تۇرعىن ەلدەردىڭ ىسىنە ءتىپتى كىرىسپەيمىز دەپ ۋادە بەرگەن. بۇحار، سامارقاندتاردا قارحانا، شەبەرحانالاردا جۇمىس ىستەيتىن قۇلدار ءار قايسىسىنىڭ مەنشىگىنە ءبولىنىپ بەرىلگەن. وسىنداي كەلىسىمگە كەلگەن حان ۇرپاقتارى، ءبىرىن-بىرى «اندا» ساناپ، ءبىر كەسەدەن شاراپ ءىشىپ، ءبىر تاباقتان ەت جەگەن. تۇرعىن ەلدەردىڭ قالالارىنا بيلەۋشى ەتىپ قايتادان مۇسابەك بەكىتىلگەن.
موڭكە تەمىر، قاراماعىندا ەلۋ مىڭ قىپشاقتىڭ جاۋىنگەر اتتى اسكەرى بولا تۇرىپ، وسىدان ەكى جىل بۇرىن ماۋارانناحردى نەگە شاپپاعانى ەندى بەلگىلى بولعان. موڭكە تەمىر قان توكپەي-اق وزىنە ءتيىستىسىن الاتىنىن بىلگەن ءتارىزدى. دەمەك، قۇشاقتاسىپ «اندا بولعانمەنەن، قايدۋ، باراق، بۇحار، نە سامارقاندتى قايتادان باسىپ الىپ جۇرمەسىن دەپ، بۇل قالالار مەن جاعاتاي ۇلىسىنىڭ اسكەرلەرى تۇرعان جەردىڭ شەكاراسىنا، ءوزىنىڭ ءبىراز قوسىندارىن تاستاپ، كەيىن ىلە بويىنداعى ءوز ورداسىنا قايتقان.
وسى قۇرىلتايدا تاعى ءبىر ماسەلە شەشىلگەن. باراق وزىنە قۇلاعۋ يلحاندارىنا قارايتىن حوراسان مەن اۋعانستاننان جاعاتاي ۇلىسىنا جەر قوسىپ العىسى كەلگەنىن ايتقان. بۇنى قايدۋ ماقۇلداعان، ونداعى ويى ءالى دە ءقاۋىپتى باراقتىڭ يرانمەن سوعىسىپ، كۇشىنىڭ ازايا ءتۇسۋىن كوزدەگەن.
باراق كەلەسى جىلان جىلى حوراسان جەرىنە جورىققا شىققان. وزىنە جاردەمگە بەرىلگەن قىپشاقتىڭ اسكەرى بۇنى تاستاپ كەتكەندىكتەن، وسى جىلى ماۋسىمنىڭ جيىرما ەكىسى كۇنى بولعان ايقاستا، بۇل كەزدەگى يلحان، اكەسى قۇلاعۋدىڭ ورنىنا بولعان اباقتان وڭباي جەڭىلىپ، بەس-اق مىڭ اسكەرىمەن بۇحارعا قايتقان. وسى جورىقتا باراق اتتان قۇلاپ، جۇرە المايتىن ماڭگى مۇگەدەك بوپ قالعان.
بۇحارعا كەلگەننەن كەيىن ول مۇسىلمان دىنىنە كىردى. ەندى ءوزى سۇلتان تياسيددين دەپ اتاعان. ءبىراق بۇل تۇستا باراققا قارسى جاعاتايدىڭ باسقا ۇرپاقتارى باس كوتەرگەن. جاعداي قيىنعا اينالعان. باراق كەشەگى «انداسى» قايدۋدان جاردەم سۇراعان. قايدۋ تالاستان جيىرما مىڭ اسكەرىمەن شىقتىم دەپ حابار بەرگەن. ءبىراق ول ۇرىس ءجۇرىپ جاتقان سەيحۇنداريانىڭ ورتا تۇسىنا تىم اسىقپاي تاياعان. ونداعى ويى ۇرىستىڭ اياعىن كۇتۋ ەدى. قاي جەڭگەن جاعىمەن ايقاسۋدى ويلاعان. باراق جەڭىپ شىققان... ەندى باراق كەشەگى «انداسىنا» جاردەمىنىڭ كەرەگى جوق دەپ ونىڭ ەلىنە قايتۋدى سۇراعان. ءبىراق قايدۋ قايتپاعان. باراقتى بۇحاردان ماعان ءتيىستى سالىقتى بەرگىزبەدىڭ دەپ سىلتاۋ تاۋىپ، باراقتىڭ قوسىندارىن تۇندە قورشاۋعا بۇيرىق بەرگەن. سول كۇنى تۇندە باراق ولگەن. بىرەۋلەر قايدۋدىڭ قورشاي باستاعانىن ەستىپ قورقىپ، جۇرەگى جارىلىپ ءولدى دەپ شىعارعان. ال باسقا بىرەۋلەر قايدۋ كىسى جىبەرىپ ۋ بەرگىزىپ ءولتىرىپتى دەپ تاراتقان. قايسىسى بولسا دا، ادام سەنەتىن دۇنيە ەدى، ويتكەنى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ بىلاي ءولۋى ادەتتەگى ءجايت بولاتىن.
باراقتى ءوزى ءولتىرىپ وتىرسا دا قايدۋ ونى حان ۇرپاعى دەپ مۇسىلمانشا ەمەس، مونعولشا تاۋ باسىنا قويدىردى. مۇباراك شاحتان باستاپ، مارقۇمنىڭ ىستەگەن قياناتىن ارىز ەتىپ كەلگەن باسقا جاعاتاي ۇرپاقتارىنا باراقتىڭ دۇنيەسىن ءبولىپ الۋعا رۇقسات ەتتى. مۇباراك شاحتىڭ قاتىنى باراقتىڭ ايەلىنىڭ التىن سىرعاسىن قايدۋدىڭ كوزىنشە قۇلاعىنان ەت-مەتىمەن جۇلىپ العان. كەشەگى ءتوس ۇرىسقان، تامىرلارىن كەسىپ قاندارىن ارالاستىرعان، «انداسىنىڭ» ايەلىنە ىستەگەن قورلىقتى كورە تۇرا قايدۋ ەشتەڭە دەمەگەن.
باراق اسكەرىن وزىنە قوسىپ العان قايدۋ بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيە ءتۇستى. قۇرىلتاي شاقىرىلىپ حان بوپ سايلانباسا دا ول ورتا ءازيانىڭ ناعىز بيلەۋشىسىنە اينالدى. قايدۋ، التىن وردا، قۇلاعۋ يلحاندىعى، جۇڭگو يمپەراتورلارى مەن ۇلىسىنىڭ شەكتەسكەن تۇستارىنا دارۋعاشى، ايماق امىرشىلەرى ەتىپ ءوز ادامدارىن قويىپ العاننان كەيىن، ول وزىنە سان رەت جاردەم بەرگەن التىن ورداعا تەرىس قاراي باستادى.
ءبىراق بۇعان موڭكە تەمىر كوڭىل بولمەدى. بەركە حاننىڭ اسىندا ايتىستا دا قىپشاقتار جەڭگەن. توقسانعا كەلىپ دۇنيە سالعان سۇلەڭگىت جىراۋدىڭ بالاسى تايجان جىراۋ باس بايگەنى العان. باستىعى نوعاي بوپ بۇل جۇلدەنى تايجان جىراۋعا قيماعان. سىنىقتان سىلتاۋ تاۋىپ تايشۋاق جىراۋعا بەرگىلەرى كەلگەن. موڭكە تەمىر دۇرىس ۇيعارىم ايتقان. ارينە، مونعول جاعىن قۋاتتاپ تايشۋاق جىراۋعا الىپ بەرۋگە بولاتىن ەدى ول جۇلدەنى، ءبىراق، موڭكە تەمىر ۋاق نارسەدە ادىلەتسىزدىك ىستەگىسى كەلمەگەن. جۇلدە دەگەن نە؟ ول ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرىن شەشىپ جاتقان دۇنيە مە؟ بولسا دا ادىلەتسىزدىك ىستەگىڭ كەلەدى ەكەن، ۇلكەن نارسەدە ىستە. ەڭ ۇلكەن شارت، سول بيىكتەن ايرىلماۋ.
وسىنداي ويداعى موڭكە تەمىر، شىڭعىس جاعىنا ەمەس، باتىس جاعىنا قاراعان. قىرىق جىل وتپەي، مىناۋ قىپشاق ەلى ءتارىزدى، ول جاقتاعى جۇرت تا باس كوتەرىپ قالدى ما؟ سويتسە نە ىستەۋ كەرەك؟
مونعول شاپقىنشىلارى ورۇسۋت جەرىن ودان ءارى بولشەكتەي تۇسكەن. بۇل ءسوز جوق، ورۇسۋت ەلىنە سوققى ەدى. ءبىر كەزدەگى ۆلاديمير ۇلى كنيازدىعى، ەندى بىرنەشە ۋاق كنيازدىقتارعا بولىنگەن. پسكوۆ قالاسى مەن ۇلى نوۆگورود جەكە وتاۋ تىكتى. كىمدە-كىم التىن وردا حانىنان ۇلى ۆلاديمير كنيازدىعىن باسقارۋعا جارلىق السا، سول كنياز ءبارىن اۋزىنا قاراتۋعا ءتيىستى. ءبىراق سول التىن وردانىڭ كنيازدارى بىرىنە-بىرىن قارسى قويۋ ارقاسىندا ەش قايسىسىنىڭ دا بۇل جارلىققا قولى جەتپەگەن. كنيازدار ءبىرىن-بىرى جىبەرمەگەن. دەگەنمەن، وسى تۇستا بۇلاردىڭ ىشىنەن ەكى كنيازدىق كۇشەيە تۇسكەن. ءبىرى — تۆەر، ەكىنشىسى — ماسكەۋ كنيازدىعى ەدى.
موڭكە تەمىر تۇسىندا، ماسكەۋ كنيازى الەكساندر نيەۆسكييدىڭ كىشى بالاسى دانييل بولعاننان بەرى، بۇل كنيازدىقتىڭ ماڭىزى كوتەرىلىپ، بەدەلى وسە تۇسكەن-دى.
بۇنىڭ دا سەبەبى بار ەدى. بىرىنشىدەن، ماسكەۋ كنيازدىعى، سىرتقى جاۋى بىردەن شابا المايتىن جاعرافيالىق، مىقتى ورىندا، وزگە كنيازدىقتاردىڭ قورشاۋىندا تۇرعان. بۇل جاعداي ماسكەۋ حالقىنىڭ تەك كوبەيۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن. ەكىنشىدەن، ماسكەۋ وزەنى وزىنە قۇياتىن وزەندەر ارقىلى ەدىلدىڭ جوعارعى جاعى مەن وكانىڭ ورتا تۇسىن بايلانىستىراتىن-دى. جانە حەرمان كيبە، چەرنيگوۆ، سمولەنسكىدەن ۆلاديميرگە باراتىن جول دا وسى قالا ارقىلى وتەتىن-دى. وسى جولدار ارقىلى وتەتىن جۇكتەردەن الىناتىن الىم-سالىق كنيازدىقتىڭ قازىناسىنا ءتۇستى.
مىنە، وسىنداي كۇيدەگى ماسكەۋ كنيازدىعى وزگە كنيازدىقتان كورى شارۋاشىلىعى بۇرىننان ءىرى تۆەر كنيازدىعىمەن باسەكەگە ءتۇستى. ال موڭكە تەمىردى سەسكەندىرگەن ءبىر ءقاۋىپ، ول وسى كنيازدىقتاردىڭ بىرلەسىپ كەتۋى ەدى. ويتكەنى، باسى بىرىكسە، ورۇسۋت ءتارىزدى ۇلكەن جۇرت التىن وردانىڭ قاندى قاقپانىندا ءبىر كۇن تۇرمايدى.
موڭكە تەمىردىڭ بۇلاي قاۋىپتەنۋىنىڭ دە سەبەبى بار ەدى. و ل تۆەر كنيازىن دا، ماسكەۋ كنيازى الەكساندر نيەۆسكييدىڭ كىشى بالاسى دانييل الەكساندروۆيچ دا جاقسى بىلەتىن. ال شىنىنا كەلگەندە دانييل وڭاي بەل الدىرماق ەمەس. كۇندەردىڭ كۇنىندە ول ءوز باۋىرلاستارىنىڭ بىرلەستىك تۋىن كوتەرىپ جۇرمەسە نەتسىن.
ءبىراق موڭكە تەمىر بوسقا قاۋىپتەنگەن ەدى. ب ا ق، اتاققا، ەل بيلەۋگە جالعىز عانا شىڭعىس حان ۇرپاقتارى عانا ەمەس، وزگە جۇرتتان دا اۋەسكەرلەر تابىلاتىن.
ورۇسۋت كنيازدارى دا ەشكىمنەن كەم قۇمار كەلمەيتىن. سونىڭ ارقاسىندا، ءبىرىن-بىرى جىبەرمەي ءجۇرىپ تەك، موڭكە تەمىر ولگەننەن كەيىن جيىرما بەس جىل وتكەن سوڭ بارىپ، تۆەر كنيازى ميحايل ياروسلاۆيچ التىن وردادان «بۇكىل ورۇسۋت كنيازى» دەگەن اتتى العاشقى رەت الدى ەمەس پە... ال موڭكە تەمىر بولسا... جوق، جوق، ءدال بۇگىن تۋىپ تۇرعان ءقاۋىپتىڭ جوق ەكەنىن حان دا تۇسىنەتىن. ءبىراق وردا ءبىر كۇندىك ەمەس قوي، ونىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا قالۋىن ويلاۋ كەرەك-اق. موڭكە تەمىر، ارينە، شىڭعىسحان دا، باتۋ دا، ءتىپتى بەركە دە ەمەس، ءبىراق «تاريح مەنەن باستالادى» دەپ ءريمنىڭ ءاربىر يمپەراتورى ايتقانداي، قاي حاننىڭ ءوزىن وزگەدەن ارتىق كورمەگەن. موڭكە تەمىر دە ءوزىن سولاي باعالادى. ءبىراق قانشا ويلاسا دا باتۋ مەن بەركە سالعان جولدان شىعا المادى. اقىرىندا بۇل دا سولاردىڭ تىزگىنىنەن ۇستاپ، ورۇسۋت كنيازدارىن بىرىن-بىرىنە ايداپ سالىپ، قانداي جاعداي تۋسا دا ەشقايسىسىنا دا «ورۇسۋتتىڭ ۇلى كنيازى» اتىن بەرمەيتىن بولدى.
بۇل ارينە، سول تۇستاعى التىن ورداعا ەڭ دۇرىس شەشىم ەدى. ءبىراق بۇعان ورۇسۋت كنيازدارى قويا ما، مىنە، ماسەلە قايدا ەدى. ولاردىڭ تىلەگەنىن ىستەمەس ءۇشىن ءبىر-اق جول بار. ول جول — التىن وردا كۇشتى بولۋى كەرەك. كۇشتىنىڭ كۇشىگى دە ءوزىن توبەتتەي كورەدى. ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن قاجەت دۇنيە بىرلەستىك! بىرلەستىك التىن ورداداعى بار حان ۇرپاقتارىنىڭ، ۇلىستاردىڭ ءبارىنىڭ ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋى مىڭ دا ءبىر كەرەك ءىس.
شىڭعىس حاننىڭ الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ الۋعا بايلىعى جەتكەن. ول قاجەت كورسە ءبىر جورىعىنا كوك تەمىرمەن قارۋلانعان ەكى ءجۇز مىڭ اتتى اسكەر شىعارا العان. التىنىن بىلاي قويعاندا، ول تاڭعۇت مەملەكەتىنىڭ تەمىرىنە دە قىتايدىڭ جارىلعىش ءدارىسىن دە، قالا قامالىن بۇزاتىن قۇرالدارىن دا، قىپشاقتىڭ جىلقىسىن دا پايدالانا بىلگەن. ەكى ءجۇز مىڭ ادامعا تەك سوعىسقا مىنەر ات تاۋىپ بەرۋدىڭ ءوزى قانداي بايلىق! ەگەر ول اتتاردىڭ ولەرى، قارتايارى، اقۇرىعى مەن وردانىڭ وزىندە پايدالانىلاتىنى، اسكەري توڭىرەگىندەگى ادامدارىنىڭ مىنەرى، وسىنىڭ ءبارىن ەسەپكە العاندا تەك اسكەرگە كەرەك جىلقىنىڭ ءوزى جارتى ميلليوننان اسقان. ال سول تۇستاعى ەڭ ۇلكەن مەملەكەتتەر جۇڭگو، ءۇندىستان، ورۇسۋت، شىعىس جاعروپانىڭ بار جىلقىسىنىڭ سانى بولجام بويىنشا بۇعان جەتپەگەن.
التىن وردا دا سونداي باي بولۋعا ءتيىستى. ءسىڭىرىڭ شىعىپ ءجۇرىپ، ەشكىمگە اكىرەڭدەي المايسىڭ! ال بايۋدىڭ جولى تەك ەل شاۋىپ، جۇرت تالايتىن سوعىس ەمەس. ليۋ-چۋ-ساي ءوزى ايتتى ەمەس پە، «ات ۇستىندە جۇرت جاۋلاپ العان جەرىڭدى، ات ۇستىندە وتىرىپ باسقارا المايسىڭ» دەپ. ول ورداعا ءقازىر نە كەرەك، سونى بىلگەن. سول كىسى ايتقانداي ءقازىر بىزگە وردا ءىشىنىڭ ءىسىن جوندەۋ قاجەت. تۇرعىلىقتى حالىقتان، شەبەرحانا قۇلدارىنان، كەرۋەنشى ساۋداگەرلەردەن الاتىن الىم-سالىقتاردى كوبەيتۋ شارت. كىسى، مال باسىنىڭ، ەگىس ونىمىنەن، اۋلاعان اڭىنان، ۇستاعان بالىعىنان، شاپقان اعاشىنان، سوققان تاعاسىنان الاتىن عاسالىق-عارىشتاردىڭ ءبارىن تەڭ جاعدايعا كەلتىرگەن ءجون. جانە بۇنىڭ ءبارىن زاتتاي الۋ دۇرىس پا، الدە ءبارىن بىركەلكى اقشا سالىعىنا اۋدارعان جاقسى ما؟ وردا قازىناسىنا ارينە، سالىقتىڭ اقشاداي تۇسكەنى ءجون ءتارىزدى. ءبىراق ول اقشا دەگەننىڭ ءوزىن ءبىر تارتىپكە كەلتىرۋ كەرەك بولار.
ويىنىڭ وسى جەرىنە كەلگەندە موڭكە تەمىر تاعى توقتاي قالعان. ءوز اقشاسىن شىعارۋ ءار حالىقتىڭ مەملەكەت بولعانىنىڭ بەلگىسى.
التىن وردا دا ءوز اقشاسىن شىعارعان.
بۇنى ءبىرىنشى ىستەگەن، حان تاعىنا وتىرىسىمەن، مۇسىلمان ساۋداگەرلەرىن جاقتايتىن بەركە ەدى.
ول، مونعول شاپقىنشىلارىنىڭ اۋىر اتتانىسىنان جيىرما جىلدىڭ ىشىندە قايتادان كوتەرىلىپ قالعان ۇلى بۇلعار قالاسىندا ەڭ العاشقى التىن وردانىڭ التىن تەڭگەلەرىن قۇيدىرا باستادى. ونىسى وردانىڭ ساۋدا-ساتتىق جۇمىسىن جونگە قويۋ ارەكەتى ەدى.
بەركە ءوزىنىڭ العاشقى شىعارتقان التىن تەڭگەلەرىنە، وزىنەن وتىز بەس جىل بۇرىن وتكەن، ءبىراق باعدات حاليفاتىن كوتەرگەن، ءان-ناسىراليتدين اللاحتىڭ سۋرەتىن تۇسىرتكەن. التىن اقشا قولدان قولعا جۇرەتىندىكتەن بەركەنىڭ بۇنىسى مۇسىلمان ءدىنىن ۇگىتتەۋ ەدى. التىن وردا حانى شىعارعان التىن اقشانىڭ تەك ساۋدا-ساتتىقتى جوندەۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ونىڭ وسىنداي ساياسي ماڭىزى دا بار بولاتىن.
ءبىراق قۇلاعۋ باستاعان مونعولدىڭ قالىڭ قولى جىلقى، ياعني 1258 جىلى قاڭتاردىڭ جيىرما توعىزى كۇنى — باعداتتى قورشاپ الىپ شابۋىلىن باستادى. تاس اتقىش قۇرالدار قالا قامالىنىڭ ءار جەرىن بۇزىپ، قۇلاعۋدىڭ قۇمىرىسقاداي قاپتاعان اسكەرى باعداتقا كىردى. قالانىڭ حالقىن قىرىپ، توناي باستادى. تۇرعىن جۇرت قولىنا قارۋىن الىپ كۇرەسكە شىقتى. ءبىراق كەشە عانا قۇلاعۋدىڭ «قالاڭدى سوعىسسىز بەر» دەگەنىنە كونبەگەن باعداتتىڭ وسى تۇستاعى حاليفى مۇستاسيم، ەكى قولىن بىردەي كوتەرىپ كەشىرىم سۇراپ قۇلاعۋدىڭ اياعىنا جىعىلدى. مونعول قولباسشىسى، وندا مىنا «جۇرتقا ايت، قارسىلاسۋىن قويسىن دە»،— دەدى. مۇستاسيم باعداتتىڭ قارۋلى تۇرعىندارىنا: «بۇل، اللا-تاعالانىڭ جازمىشى، قارسىلاسپاڭدار، مونعولدار سەندەرگە تيمەيدى»،— دەدى. حاليف سوزىنە سەنگەن جۇرت قىلىش، ساداقتارىن تاستاپ قۇلاعۋعا بەرىلدى. ءبىراق مونعولدار ءبارىبىر ولاردى قىرىپ تاستادى. حاليفات اسكەرىن قوسىن-قوسىندارىنا ءبولىپ الدى. قۇلاعۋ حاليفقا تاعى كۇلىمسىرەپ: — «ءبىز سەنىڭ ۇيىڭە كەلگەن قوناقپىز، كانە، نەڭ بار كورسەت» دەدى. زارەسى ۇشىپ كەتكەن مۇستاسيم قويمالارىنىڭ كىلتتەرىن قايدا تىققانىن ەسىنە تۇسىرە الماي، تەمىر ەسىكتەرىن بۇزىڭدار،— دەدى. قويمالاردان مونعول جاۋىنگەرلەرى ەكى مىڭ التىن زەرلى جىبەك شاپان، مەرۋەرتتەردى الىپ شىعىپ قۇلاعۋدىڭ الدىنا جايدى. ءبىراق قۇلاعۋ وعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. قاباعىن ءسال ءتۇيىپ حاليفقا: حاليفاتتىڭ بەس ءجۇز جىل جيناعان التىنى قايدا. كورسەتىڭدەر جەر استىنداعى قويمالارىڭدى!» — دەدى. مۇستاسيم كورسەتتى. قولدان ىستەگەن شاعىن قاراسۋدىڭ سۋىن اعىزىپ جىبەرىپ، مونعول جاۋىنگەرلەرى استىن قازدى. ءار ساندىققا ءجۇز مىسقالدان سالىنعان قىرۋار التىندى تاپتى. التىن قۇلاعۋدىڭ شاتىرىنىڭ جانىنا توبە-توبە بوپ ءۇيىلدى.
قۇلاعۋ حاليفقا «ەندى گارەمىندى كورسەت» دەدى. ءمۇستاسيمنىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى. «ەڭ بولماسا كۇن ءتۇسىپ، جەل تيمەگەن سۇلۋلارىمدى وزىمە تاستا» — دەپ جالىندى. قۇلاعۋ: «التى ءجۇز ايەلىڭنەن تاڭداعان ءجۇزىن وزىڭە قالدىر، ال قالعانىمەن ءبىرجولاتا قوشتاس»، دەدى. حاليفتىڭ گارەمىنەن بوسانعان بەس ءجۇز ايەلىن ءوزىنىڭ اسكەر باسشىلارىنا، ءامىر، نوياندارىنا ءبولىپ بەردى. ايەلدەردىڭ كەيبىرەۋلەرى بۇعان ءتىپتى رەنجىگەن جوق. سارى التىنداي، التىن ساندىققا ساقتاۋلى جاتقاننان، قولدا بولعاندارىن جاقسى كوردى. ال حاليف تە تەككە جالىنعان ەكەن، تاڭداپ العان ءجۇز ايەلى دە وعان بۇيىرمادى. اقپاننىڭ جيىرماسى كۇنى قۇلاعۋ ءمۇستاسيمدى، ۇلكەن بالاسىمەن ەكەۋىن بۋىندىرىپ ءولتىرتتى.
شىڭعىس ۇرپاعى مۇسىلمان حاليفاتىنا وسىنداي شابۋىل جاساپ جاتقاندا، قاراقورىم قالاي شىداپ وتىرسىن، ۇلى حان موڭكە سول باعداتتى العان جىلى-اق بەركەگە، ءىسلام ءدىنىن ۇگىتتەۋىڭدى توقتات، ءان-ناسىراليتدين اتىنداعى التىن تەڭگەلەردى وزگەرتىپ قايتادان قۇي دەپ ءامىر بەرگەن.
سودان بەرى التىن وردا اقشاسى موڭكەنىڭ اتىمەنەن شىعىپ كەلگەن. دەمەك، مۇسىلمان قاۋىمى قولداپ ءان-ناسىراليتدين اتىنان سوڭىنان حودجەنتتە، وتىراردا تاعى اقشا شىققان. ءبىراق بۇل جولعى اقشالار تەك كۇمىستەن، باقىردان عانا قۇيىلعان بولاتىن.
ال ءقازىر التىن وردادا ءجۇرىپ جاتقان اقشالار ءار ءتۇرلى ەدى (جۇرت ولاردى التىن، كۇمىستىگىنە قىزىعىپ الاتىن).
بۇندا ارىق بۇعىنىڭ دا، بەركەنىڭ دە، العۇيدىڭ دا قۇيدىرعان اقشالارى جۇرەتىن. ءتىپتى كورشى ەلدەردىڭ دە، اسىرەسە يراننىڭ دينارى دا كەزدەسەتىن. وسىنىڭ ءبارىن ءبىر تارتىپكە كەلتىرۋ كەرەك-اق ەدى. ويتكەنى، اقشا مەملەكەت بولعاننىڭ بەلگىسى. ال التىن وردا جەكە وتاۋ تىككەلى قاشان!
التىن وردانىڭ ءوز جەرىندە جۇرەتىن ءوز اقشاسىن شىعارۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزى بار ەدى. بۇل ونىڭ ءوز بيلىگى وزىندەگى، قاراقورىمداعى باعىنبايتىن، جەكە مەملەكەت بولعانىن كورسەتەتىن.
ال بۇل تۇستا قاراقورىمنىڭ ءوزى دە ۇلى حاندىعىنان قالعان.
وتكەن قوي، ياعني 1271 جىلى قۇبىلاي ءوزىن جۇڭگو يمپەراتورى دەپ اتاتقان. استاناسىن حانبالىققا كوشىرگەن. جاڭا حاندىققا يۋان دەگەن قىتايشا ەسىم بەرگەن.
بۇل ەندى مونعولدىڭ ۇلى حاندىعى جوق دەگەن ءسوز ەدى. بۇرىن ۇلى حان ارىق بۇعى مەن قۇبىلاي ەكەۋى بولسا، بىرەۋى ولگەن، ەكىنشىسى جۇڭگو يمپەراتورى بولدى. ارينە، مۇنداي جاعدايدا قاراقورىمدى ءالى ۇلى حاندىقتىڭ استاناسى دەپ ەشكىم ايتا الماسا كەرەك. ال قۇلاعۋ حاندىعى دا، ەندى يران يلحاندىعى بوپ جەكە كەتتى. ورتا ءازيادا قايدۋ باسقارعان جاڭا مونعول حاندىعى پايدا بولدى. تەك التىن وردادا عانا ءالى قاراقورىمعا سالىق جينايتىن باسقاقتار قالعان. موڭكە تەمىر تەك التىن وردانىڭ وزىندە عانا جۇرەتىن ءدىلدالاردى شىعارماق بولدى. ءبىراق بۇل اقشالاردى قايدا قۇيماق؟ ۇلى بۇلعاردا ما، وتىراردا ما؟ جانە كىمنىڭ اتىنان؟ التىن وردانى تۇرعىزعان باتۋدىڭ، الدە التىن وردانى كۇشەيتكەن بەركەنىڭ اتىنان با؟ جوق، تەك ءوز اتىنان! ءوزى تۇرعاندا كىمدى ىزدەيدى؟ ەشكىمدى دە ىزدەمەيدى! ىزدەمەيدى!
موڭكە تەمىر وسىنداي ويدا وتىرعاندا حان سارايىنا كىشى بايبىشەسى ۇلجاتاي كىردى. بۇل ۇزىن بويلى، اققۇبا كەلگەن، كەلبەتتى ايەل ەدى. ويرات ءومىرى بۇقا تەمىردىڭ شىڭعىس حاننىڭ ەڭ كىشى قىزى چيچيعاننان تۋعان ەكى قىزىنىڭ ءبىرى، ۇلكەنى ۇلجاي قۇلاعۋدىڭ ايەلى بولعان. بۇنى، كىشىسىن موڭكە تەمىر العان، التىن وردا حانىنىڭ بۇدان ەكى ۇلى العۇي مەن توقتاي جانە ەكى قىزى بار. ءبىرى — قۇرتفۋدجين، شەشەسىنە تارتقان سۇلۋ ەدى. ەكىنشىسى — عاينىجامال-بەگىم، ەرگە شىقپاي جاتىپ، ەرتە دۇنيە سالعان. ال موڭكە تەمىردىڭ قۇبۇي-قاتىن بايبىشەسى باستاعان، سۇلتان-قاتىن، قۇتتۋ-قاتىن ءۇش ايەلىنەن اباشى، توقتاي بۇرلىق، ساراي-بۇقا، مۇلاقاي، قادان، قۇدۇقان، توعىرىلشا اتتى، بىرىنەن-بىرى وتكەن باققۇمار، وتكىر تاعى سەگىز ۇلى بار. وسى ون ۇلدىڭ ەڭ ورتانشىسى توقتاي، سوڭىنان التىن وردا حانى بولعان. ال توعىرىلشادان التىن وردانىڭ بولاشاق ايگىلى حاندارى وزبەك، ءاز جانىبەك جانە ءوز اكەسى جانىبەكتى باۋىزداپ ولتىرگەن، قىپشاق ەلىندە «نار مويىنى قايىرىلعان. بەردىبەك حان ولگەن شاق» دەگەن ماتەل قالدىرعان بەردىبەك حان تاراعان. موڭكەگە وزگە قاتىندارىنداي ۇل تاپپاسا دا، شەشە جاعىنان تىكەلەي شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان با، ۇلجاتاي بايى —التىن وردا حانىنا ەركەلەۋ، وتىمدىلەۋ بولاتىن. كەلبەتىنە قاراي ۇلجاتاي ءسانقوي، كوركەمدىك پەن ان-كۇيگە اۋەس كەربەز ەدى. موڭكە تەمىر دە بۇنى جاقسى كورەتىن. تەك سوڭعى كەزدە التىن وردا حانىنىڭ قۇلاعىنا وسى ۇلجاتايى قۇبۇي-قاتىنىنان تۋعان العۇيىنان كەيىنگى ۇلكەنى اباشىمەن جاقىن ەكەن دەگەن سۋىق حابار تيگەن. بۇل مونعول داستۇرىندە تاڭ قالاتىن ءجايت ەمەس. شىنىندا دا سولاي ەدى. مۇنى ۋاقىت كورسەتكەن. سوڭىنان، اكەسى موڭكە تەمىر ولگەندە، وسى كىشى بايبىشەسىن بالاسى اباشى العان. سۇيىكتى كىشى بايبىشەسى ۇلجاتايدى، باسقا قاتىننان وسى تۋعان بالاسى اباشىمەن كوڭىلدەس ەكەن دەگەندى ەستىگەندە التىن وردا حانى ادەتتەگى ءوزىنىڭ سابىرلى مىنەزىنەن تىس قىلىق كورسەتكەن. ويتكەنى ول، قاتار تىگىلگەن كىلەڭ قاراشا ءۇيدىڭ اراسىنان جەكە كوزگە تۇسەر اق وتاۋداي، وزگە قاتىندارىنىڭ ىشىنەن جانىن جاي تاپقىزا بىلەتىن وسى ءبىر سۇڭعاق دەنەلى كەربەز ايەلىن وراسان جاقسى كورەتىن. ال سول ۇلجاتايى ءوزىنىڭ اباشىسىمەن... حان قىنابىنان سۋىرىلعان وتكىر بەرەندەي قالش-قالش ەتتى. مۇندايدا حان تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن، جانە ءتىرى جانعا بىلدىرمەيتىن، ءمۇزالىم قىزمەتىندە جۇرگەن قارا سۇر جىگىتىن شاقىرىپ الدى دا:
— اباشى وعلان، ەرتەڭگى اتار تاڭدى كورمەۋى كەرەك،— دەدى.— مەنىڭ تاعىم مەن قاتىندارىما تالاسۋعا قالعان توعىزى دا جەتەدى.
بىردە-بىر حان وزدەرىنىڭ بەرگەن بۇيرىقتارىنىڭ سەبەپتەرىن ورىنداۋشىلارىنا ايتپاس بولار. حاننىڭ ىشكى سىرىن ەشكىم بىلۋگە ءتيىس ەمەس. حان سىرى، حان قۇپياسى — ول ءبىر باسىڭا ءتونىپ تۇرعان جالاڭاش قىلىش. بايقاماي، اۋزىنان شىعىپ كەتسە، الگى قىلىشتىڭ جەلكەڭنەن قالاي تۇسكەنىن بىلمەي قالاسىڭ. مۇنى جاقسى ۇققان ورىنداۋشى قارا سۇر جىگىت:
— قۇپ تاقسىر،— دەپ شىعىپ كەتتى.
حان بۇيرىعىن قالاي ورىندايدى، ول الگى جىگىتتىڭ ءىسى. وسى تۇستا ءدال بۇگىنگىدەي، جايراڭداپ باسىپ ۇيگە ۇلجاتاي كىرگەن. حاننىڭ نەگە قاتۋلانىپ تۇرعانىن ءىشى سەزگەن. ءوزى دە سول ءۇشىن ادەيى كەلگەن.
— وسى جۇرت سەنى كورى ساناي ما، حان يەم،— دەگەن كۇلىپ.— مەنىڭ التىندى باقىرعا ايىرباستامايتىنىمدى قايدان ءبىلسىن... الگى سەنىڭ جاڭبىر قۇرتى ءتارىزدى، يرەلەڭدەگەن ءۋازىرىڭ...
— كىمدى ايتاسىڭ؟ ول ساعان نە ىستەدى؟
— قاتاي ءۋازىرىڭدى ايتامىن... ءازىر ەشتەڭە ىستەگەن جوق... ءبىراق سونداي ويى بار ەكەن...
— ءيا، ءيا؟
ۇلجاتاي مەن اباشىنىڭ اراسىنىڭ جاقىن ەكەنىن حانعا وسى قاتاي ءۋازىر جەتكىزگەن. قاتايدىڭ اباشى ەكەۋىن كەشە شي اراسىنان كورگەنىن حان ايەلى دە بايقاپ قالعان. اباشى قاتايدىڭ كوزىن قۇرتىپ ۇلگىرگەنشە، ءۋازىردىڭ حانعا جەتكىزىپ قوياتىنىن سەزگەن. كۇنى بويى حان سارايىن سىرتىنان اڭدۋمەن بولعان. وسىدان ءبىراز بۇرىن حان ورداسىنا قاتايدىڭ كىرگەنىن تاعى كورگەن. سوڭىنان موڭكە تەمىر الگى قارا سۇر جىگىتتى شاقىرتىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەندە، وقيعانىڭ قالاي كۇرت جىلدامداعانىن ۇققان. جانە ءوزىنىڭ باسىنا دا ءقاۋىپ تۋعالى تۇرعانىن تۇسىنگەن.
سول سەبەپتەن دە حانعا كەلگەن. ونىڭ وزىنە ادەتتەگىدەي جىلى قاراماي، قاتۋلانا قالعانىنان بايىنىڭ قانداي شەشىم العانىنا كۇماندانباعان. ءقازىر قيمىلداماسا كەش قالاتىنىن تۇسىنگەن.
— ساعان ايتپاسام دا بولاتىن ەدى، دەگەنمەن سەنەن سىر جاسىرماۋعا انت ەتكەنىم وزىڭە ايان... جانە قاتاي ءوزىڭنىڭ جاقسى كورەتىن ءۋازىرىڭ.
بۇنىڭ ءبارى دۇرىس. ۇلجاتايدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن سىر جاسىرماي كەلگەنى دە، قاتايدىڭ وزگە ۋازىرىنەن حانىنىڭ جاقسى كورەتىنى دە، سوندا قاتىنى نەنى ايتپاق؟
حان ءۇن شىعارماي كۇتىپ تۇر.
— قىزدى كىم ايتپايدى، قىمىزدى كىم ىشپەيدى، دەيدى عوي قىپشاقتار،— دەدى اپپاق تىستەرىن كورسەتە كۇلىپ ۇلجاتاي.— ءبىراق مەن قىز ەمەسپىن عوي. الدە حان ايەلى دەپ وسى جۇرت قىزىعا ما، قالاي. ايتپەسە مەندەي قاتىن وردادا از با...
جوق! التىن وردادا ۇلجاتايداي ءبىر دە ءبىر قاتىن جوق. ونى موڭكە تەمىر جاقسى بىلەدى. ۇلجاتاي حان ايەلى بولماسا دا، جۇرت قىزىعار ەدى. بۇل دا موڭكە تەمىرگە ايان. سوندا نەمەنە، ۇلجاتاي ايتقان جاڭبىر قۇرتىنداي قاتاي دا بۇعان قىزىعىپ ءجۇر مە؟ حان كوڭىلى ەندى عانا باسقا ويعا بۇرىلا ءتۇستى. ءبىراق ۇلجاتاي قاتاي نە دەدى، بىردەن ايتقىسى كەلەر ەمەس.
— مەن ساعان ەرگە شىققاندا، كوزىڭە ءشوپ سالايىن دەپ شىققان جوقپىن. جانە وتىرىك ايتپايتىنىمدى دا، حانيەم، ءوزىڭ دە بىلەسىڭ...
راس، ۇلجاتاي ءومىر-باقي جالعان ايتپايتىن ادام. بۇل حانعا بەلگىلى. ءبىراق قانداي ايەل بولماسىن موڭكە تەمىردىڭ ويىنشا، ەكى جاعدايدا وتىرىك ايتادى. ءبىرى — ايەل كۇيەۋىن جاقسى كورە تۇرىپ، باسقا بىرەۋمەن جۇرسە، سوندا شىندىقتى جاسىرادى. ەكىنشىسى، ايتقان ءسوزىن كۇناسىز ساناسا، سوندا جالعاندىققا بارادى.
ال موڭكە تەمىر مۇنداي ويدان اۋلاق، ۇلجاتايدىڭ ءسوزىن كۇتىپ، ءالى قوزعالماي تۇر.
ۇلجاتاي بۇرىنعىسىنان دا جايرانداي تۇسكەن.
— سول يرەڭدەگەن نەمەڭ، كەشە ماعان قوينىڭا ال دەدى،— ۇلجاتاي، حاننىڭ باسىنا تاياقپەن سالىپ قالعانداي، بىردەن.— ەگەر قوينىڭا الماساڭ، نە مەنىڭ ءسوزىمدى بايىڭا ايتىپ قويساڭ، جونىڭنان قايىس جوندىراتىن جولدى تابام،— دەدى.— ۇلجاتاي ءتىپتى ەشتەڭە بولماعانداي تاعى مارجان ءتىسىڭ كورسەتە كۇلگەن.— بۇنى مەن جاي ايتىپ تۇرمىن... وسەك سوزگە ەرمەيتىنىڭدى جاقسى بىلەم... جانە حان ايەلى تۋرالى، ءتىپتى قىلمىس ىستەسەم دە ەشكىمنىڭ اۋزى بارىپ جامان ايتۋعا قاقى جوق... بۇنى دا بىلەمىن... حان قۇپياسى دا، حانىم قۇپياسى دا اق ورداعا كىر جۇقتىراتىن سىردان حاباردار ادامدى، نە كىر جۇقتىرعىسى كەلەتىن كىسىنى، حان يەمنىڭ ايامايتىنىنا دا كۇمانىم جوق... مەنىكى جاي اشەيىن، جامان ايتپاي جاقسى جوق دەگەن عوي... ال كەلگەن شارۋامدى ايتايىن.— ۇلجاتاي ون سەگىز جاسار قىزداي ۇيالا كوزىن جەرگە تۇسىرگەن.— كوپتەن بەرى كەلگەن جوقسىڭ، ساعىنىپ قالدىم... بۇگىن مەنىڭ وردامدا بول...
وسىلاي دەگەن دە ۇلجاتاي بىلق-سىلق باسىپ شىعىپ كەتكەن.
سول كۇنى موڭكە تەمىر كىشى بايبىشەسىنىڭ ۇيىندە قونىپ شىققان. بۇل دا ۇلجاتايدى ساعىنىپ قالعان ەكەن. دەمەك، حانىم سىرى — حان سىرى. ال حان سىرى — وردا سىرى. سىردىڭ ءبارىن بىلگەن قاتاي ءۋازىر سول كۇنى تۇندە اباشىنىڭ ورنىنا بۋىندىرىلىپ ءولتىرىلدى.
بىرەۋگە ور قازبا، ءوزىڭ تۇسەسىڭ دەگەن وسى.
سول ۇلجاتاي بۇگىن تاعى حان ەرىنە كەلىپ تۇر.
بوي جەتىپ قالعان قىزدىڭ اناسى بولسا دا، ءالى سول بۇرىنعى سىلاڭداعان قالپى. حان كوڭىلى دە وعان بۇرىنعىداي. «قاتاي ءۋازىردىڭ سوزىنە دۇرىس ەرمەگەن ەكەم،— دەيدى ول ىشىنەن،— دۇنيەدە ءبارىن تابۋعا بولادى، تەك ءوزىڭدى عانا بىلەتىن دۇرىس قاتىن تابۋ قيىن». ءالى ەسىندە وسى ۇلجاتاي قاتىندى قالاي العانى.
وندا موڭكە تەمىر حان ەمەس ەدى. جاڭا عانا سول قانات اعاسى بولىپ سايلانعان. جاسى ەلۋدەن جاڭا اسىپ بارا جاتقان. بۇل وقيعا وسىدان ون بەس جىل بۇرىن بولعان. وردا حانىنىڭ جورىقسىز وتكىزگەن ۋاقىتى بار ما، ءبىر اتتانىستىڭ رەتى ءتۇسىپ، سوناۋ تارباعاتايعا بارعان. سوندا وسى بۇقا تەمىردىڭ ون بەس جاسار قىزى ۇلجاتايدى كورگەن. اكەسىنە وسى قىزىن ماعان بەرسىن دەپ كىسى سالعان. «باتۋدىڭ نەمەرەسىنە قانداي ادام قىزىمدى بەرمەيمىن» دەي العان، تەك «قىزىمدى كەرەيدىڭ ءبىر نويانى بالاسىنا ايتتىرىپ قويىپ ەدى، ەسكى دوس ادامىم ەدى، ۋادەمدى بۇزۋ قارتايعانىمدا ماعان قيىن، ۇلجاتايىمنىڭ وزىمەن سويلەسسىن، ەگەر موڭكە تەمىردى ۇناتسا، سونى سىلتاۋ ەتىپ الىپ كەتسىن» دەگەن.
ۇلجاتايعا كىسى سالعاندا، ول: «موڭكە تەمىر كارى، ءوزىمنىڭ ايتتىرعان جەرىمە بارامىن جانە بولاشاق بايىم قۇتلىقتى كوڭىلىم تىلەيدى» دەگەن.
كوشپەندى ويرات پەن كەرەي رۋلارى جاز جايلاۋدا كەرۋلەن بويىندا كەزدەسەتىن. قىزدى جىگىت كورگەن، جىگىتتى قىز كورگەن. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى ۇناتقان. جاقسى كورىپ قالعان. اكەلەرى كەلەسى جايلاۋدا كەزدەسكەندەرىندە ۇلان-اسىر توي ىستەپ، ەكەۋىن قوسپاق بوپ ۋادەلەسكەن.
بۇل مونعولدارعا جاتپايتىن ادەت ەدى. دەگەنمەن، وسىلاي بولعان. ۇلجاتايدىڭ دا كونبەگەنى وسىدان ەدى.
موڭكە تەمىردىڭ داڭقىن ەستىگەنمەن، ءوزىن كورمەگەن. قانداي ادام ەكەنىن بىلمەيتىن.
ءبىراق بايعا شىعۋ ءۇشىن بۇل شارت ەمەس ەدى.
ءبارىن اكە-شەشەلەرى شەشەتىن.
بۇل جولى دا سولاي بولدى.
موڭكە تەمىر بۇقا تەمىرگە تاعى كىسى سالدى. بۇل جولى، «قىزىن بەرە مە؟ جوق پا؟ سىلتاۋ تاپپاي، توق ەتەر جاۋابىن بەرسىن»،— دەدى.
بۇقا تەمىر ءسوز سارىنىن ءتۇسىندى.
«قۇدام الدىندا ءباتۋاسىز اتانعىم كەلمەيدى. ەگەر وزىنە قاتىن كەرەك بولسا، اتىنا مىنگىزىپ الىپ كەتسىن» — دەدى. بۇنىسى ءبىز قارسى ەمەسپىز، تەك قىزدى تارتىپ اكەتكەن كورىنسىن دەگەنى ەدى.
سول كۇنى موڭكە تەمىر جىگىتتەرىن جىبەرىپ، ۇلجاتايدىڭ قول-اياعىن بايلاپ، ورداسىنا الدىردى.
سول كۇنى موڭكە تەمىر ۇلجاتايدىڭ بەتىن اشتى.
جاسى ەلۋدەن اسىپ بارا جاتسا دا، كۇشى ءالى قايتقان جوق ەدى.
بۇرىن ايەل بولىپ كورمەگەن ۇلجاتاي، ەگدە ادامنىڭ ايەلى بولۋدىڭ قانداي قيىن ەكەنىن ۇقتى.
نازىك دەنەلى، سىپايى مىنەزدى جىگىت قۇتلىقتى ساعىندى. مەنى كەلىپ الىپ كەتسىن دەپ جالىندى.
قۇتلىق سەرىكتەرىمەن ىزدەپ كەلىپ، ۋادەلەسكەن جەرلەرىنەن ۇلجاتايدى ەلىنە الىپ كەتتى.
موڭكە تەمىر نامىستانبادى، اشۋلانبادى.
قاتىنىنىڭ سوڭىنان ىزدەپ بارمادى.
ال ۇلجاتاي جاس جىگىتىمەن ءبىر اي تۇردى. العاشقى كەزدەرىندە ونىڭ ىستىق قۇشاعىندا مايداي ەرىدى.
ءبىر جەتى وتكەندە قۇتلىق ءتۇن ورتاسى بولماي ۇيىقتاپ قالاتىن ادەت شىعاردى.
ەكى جەتى وتكەندە تاڭ اتا ونى ۇلجاتايدىڭ ءوزى وياتاتىن بولدى.
ءۇش جەتى وتكەندە ۇلجاتاي قانشا تۇرتكىلەسە دە، قۇتلىق ويانباي قويدى.
ەندى ۇلجاتايدىڭ ەسىنە قابىرعاسىن سىندىرىپ جىبەرە جازدايتىن كارى تارلانى موڭكە تەمىر ءتۇستى.
بۇل ونى ەمەس، ول بۇنى وياتاتىنىن ويلادى.
ارقاندالعان اساۋدان قۇتلىق باستاعان ءتورت جىگىت ايىرىلىپ قالار بولسا، ال سونداي اساۋدى موڭكە تەمىردىڭ جالعىز ءوزى تىرپ ەتكىزبەي جۇگەندەگەنىن كوز الدىنا ەلەستەتتى.
ەندى ول موڭكە تەمىرگە كىسى جىبەردى. «مەنى كەلىپ الىپ كەتسىن» — دەدى.
موڭكە تەمىر جاۋىنگەرلەرىن سىرتقا تاستاپ، اۋىلعا جالعىز ءوزى كەلدى.
ەشكىم وعان قارسى شىعۋعا باتا العان جوق.
موڭكە تەمىر اقبوز ءۇيدىڭ سىرتىندا تۇرىپ ۇلجاتايدى شاقىرىپ الدى.
— سەن مەنىڭ بۇدان بىلاي قاراي قاشپايتىن قاتىنىم بولاسىڭ با؟ — دەدى ەڭكەيىپ، ونىڭ وزىنە موليە قاراعان جالىنىشتى كوزىن كورىپ.
— بولامىن،— دەدى ۇلجاتاي.
موڭكە تەمىر ەشتەڭە دەگەن جوق. ءسال ەڭكەيدى دە ۇلجاتايدى كوتەرىپ الدى دا، ەرىنىڭ الدىنا وتىرعىزىپ، جاۋىنگەرلەرىنە قاراي ءجۇرىپ كەتتى. قوزىنى ارقاسىنا سالىپ اكەتىپ بارا جاتقان ارلان قاسقىر ءتارىزدى.
تاعى موڭكە تەمىرگە ەشكىم ەشتەڭە دەگەن جوق. قۇتلىق بوساعادان سىعالاي قاراپ قالا بەرگەن.
بۇل نە؟ وردانىڭ ايبارىنان، الدە باتۋ حاننىڭ ارۋاعىنان قورىققانى ما جۇرتتىڭ؟
سولاي ءتارىزدى.
سودان بەرى ۇلجاتاي بۇنىڭ ەڭ جاقسى كورەر قاتىنى بولعان. ەش ۋاقىتتا وتىرىك ايتىپ الداپ كورمەگەن.
ارينە، قاتاي ءۋازىردىڭ ءسوزى وتىرىك! حان ءۇشىن وتىرىك، حانىم ءۇشىن وتىرىك!
وردا ءۇشىن وتىرىك! وتىرىك بولعانى ءۇشىن قاتاي ءۋازىر ولتىرىلگەن جوق پا؟
ال راس بولسا شە؟
ءبارى-بارى وتىرىك! قاتاي ءۋازىر ءبارىبىر ولتىرىلەتىن ەدى.
سونداعى ۇلجاتاي مىناۋ كۇلىمسىرەپ تۇرعان كەربەز قاتىن.
— جاي كەلدىڭ بە؟ — دەدى موڭكە تەمىر ايەلىنە ادەتىنشە كۇلىمسىرەي كوز تاستاپ.
— جاي ەمەس،— دەدى ۇلجاتاي.— اكەم اۋلىنان كىسىلەر كەلىپتى. جيەن قىزى قۇرت-فۋدجيندى ناعاشى اعاسى تاۋتايعا توقالدىققا سۇراپتى.
تاۋتاي، بۇرالعى، بۇقا تەمىردىڭ بالالارى. ۇلجاتايدىڭ تۋعان اعالارى. تاۋتاي ۇلكەنى. اكەسىنىڭ ورنىنا قالعان ويرات ءامىرى. تۋعان قارىنداسى ۇلجاتايدىڭ قىزى قۇرت-فۋدجيندى توقالدىققا سۇراپ كىسى سالعان.
موڭكە تەمىر ويلانا جاۋاپ بەردى.
— «دۇرىس سۇراعان،— دەدى ول.— ساۋلىق قوشقارسىز بولسا — قوزى قايدان كەلەدى. مونعول قىزى بايعا شىقپاسا، مونعول قايدان وسەدى؟ دۇرىس سۇراعان تاۋتاي ءامىر. ءبىراق تاۋتاي ءومىر قوشقار بولا المايدى. ول تىم كارى. ودان مونعول تۋمايدى. قۇرت-فۋدجيندى وعان بەرە المايمىن. سۇلتان كەرمان سويۋرگاتمىشپەن ۋادەم بار، سوعان بەرەم.
ءدال وسى مەزەتتە تاعدىردىڭ باسقاشا شەشەتىنىن التىن وردا حانى بىلگەن جوق. موڭكە تەمىر ءوز ايتقانىن ىستەگەن. قۇرت-فۋدجينىن سۇلتان كەرمان سويۋرگاتمىشقا بەرگەن. ءبىر جىلدان كەيىن ول ءولىپ، قۇرت-فۋدجين ناعاشىسى بۇرالعىنىڭ بالاسى ساتىلمىشقا قوسىلعان. ءۇش جىلدان كەيىن ساتىلمىش دۇنيە سالىپ، ونىڭ ايەلىن، كەلىنىن، وسى الپىستاعى تاۋتاي العان. ودان قۇرت-فۋدجين ءبىر ەمەس ءۇش ۇل تاپقان.
— سۇلتان كەرمان سويۋرگاتمىش سىرقات دەيدى عوي،— دەدى ۇلجاتاي كۇيەۋىنە قارسى كەلمەي.
— ودان باسقا ويلاپ جۇرگەن جەرىم بار...
بۇل وي موڭكە تەمىرگە كەنەت كەلگەن. جانە بۇل ويى وزىنە شۋ دەگەننەن دۇرىس كورىنگەن.
— ودان قۇرت-فۋدجيندى ورۇسۋت كنيازدارىنىڭ بىرەۋىنە بەرەمىن. ولاردان ون ۇلىمنىڭ كەيبىرەۋلەرىنە قاتىن اپەرەمىن،— دەدى موڭكە تەمىر.— مىنا قىپشاقتار بىزدەن بۇرىن ولارمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن. بۇل بىزگە دە تەرىس ەمەس.
جازمىش قۇرت-فۋدجيننىڭ ورۇسۋتقا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. ال التىن وردانى كۇشەيتۋ ءۇشىن حان ۇرپاقتارىنىڭ بىرلەستىگىن ساقتايمىن، جاۋلاپ العان ەلدەرىمنەن الىم-سالىقتى كوبەيتەمىن، جاڭادان اقشا شىعارامىن، ورۇسۋت كنيازدارىنان قىز الىپ، قىز بەرىسەمىن دەگەن موڭكە تەمىر حان تەك ءبىراق نارسەنى بىلمەيتىن. ول بىلمەيتىنى — وسىنىڭ بارىنە قاۋىم قالاي قارايدى؟ وسىنىڭ ءبارىن التىن وردا حاندارىنا ىستەتىپ قويىپ، ءوزى ءۇن-تۇنسىز تىنىش جاتا بەرە مە؟ مىنە، موڭكە تەمىردىڭ شىن بىلمەيتىن ماسەلەسى.
ال جۇرت بولسا، بۇل تۇستا اندا-ساندا اساۋ تولقىنىن قۋعان، تىنىش جاتقان تەڭىزگە ۇقسايتىن. قاي كۇنى سۇراپىل داۋىل تۇرىپ، سول تەڭىز استان-كەستەن بولادى؟.. موڭكە تەمىر حاننىڭ دا، وزگە حانداردىڭ دا كوزدەرى جەتپەيتىن.
جەتىنشى تاراۋ
جوشىنىڭ ەڭ كىشى بالاسى بۋالدىڭ نەمەرەسى، ۇلىس اعاسى نوعاي، وسى تۇستا شىڭعىس ۇرپاعىنان قالعان، وڭ قاناتتىڭ ەڭ ۇلكەنى ەدى. وسى جاسقا كەلگەنگە دەيىن، سوناۋ شىعىس جاعروپاعا اتتانعان تىشقان جىلعى جورىقتاردان باستاپ، ەلۋ جىلعا جۋىق باسىنان وتكىزگەن ۇرىستارىندا ول جەڭىلۋدى بىلمەگەن. نوعاي — شىڭعىس حان اسكەري جاسىسىنىڭ تەمىر ءتارتىبىن بۇلجىتپاي ۇستاعان، ۇلى حاننىڭ ەڭ سوڭعى شوبەرەسى.
«ەگەر،— دەگەن شىڭعىس حان اسكەري جاسىسىندا،— ون باسىنا باعىنعان ون ادامنىڭ ۇرىس كەزىندە بىرەۋى، نە ەكەۋى، ۇشەۋى، ءتىپتى ودان كوبى قاشار بولسا، ولار ولتىرىلەدى، ال جۇزدىكتىڭ وزگەلەرى قوزعالماي، الگى ون ادام ءبارى بىردەي كەيىن شەگىنسە، ءبارى دە ولتىرىلەدى. ەگەر باسشىلارىنان جارلىق بولىپ ءبارى بىردەي شەگىنبەسە، ءوز بەتىمەن شەگىنگەندەردىڭ ءبارى بىردەي ولتىرىلەدى.
«ەگەر، الگى ون ادامنىڭ بىرەۋى تۇتقىندا قالىپ، وزگەلەرى قۇتقارماسا، قۇتقارۋعا بارماعان، قالعان توعىز ادام ءبارى تەگىس ولتىرىلەدى. سونداي-اق، ەگەر ءبىر بۋىن الگى ون ادام جاۋدا قالىپ، قالعان توعىز بۋىن — توقسان ادام ولاردى قۇتقارماسا، سول توقسان ادام تەگىس ولتىرىلەدى».
بۇل قاتارداعى جاۋىنگەرلەر جاڭىندا. ال ون باسى، ءجۇز باسى، مىڭ باسى جايىندا شىڭعىس حان نە دەگەن؟ مۇمكىن ولاردى باستىق دەپ ۇلى حان جاقىن تارتقان بولار؟ جوق، ولار جايىندا دا شىڭعىس حان ءوزىنىڭ جاسىسىندا بىلاي دەگەن:
«ەگەر ون باسى ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى ون ادامدى ۇرىس كەزىندە باسقارا الماسا، نە ءتارتىبىن دۇرىس قويا الماسا، ونداي ون باسى ءوزىنىڭ ۇي-ىشىمەن بىرگە ولتىرىلەدى. ون باسى ەتىپ قالعان توعىزىنىڭ ەڭ قابىلەتتىسى قويىلادى». بۇل جاعداي ءجۇز باسىنا دا، كەيدە مىڭ باسىنا دا جاتقان. بۇل ءۇشىنشى تاراۋ، ءتىپتى انا ەكى تاراۋدان دا قاتال. جاي جاۋىنگەرلەر قورقاقتىعى ءۇشىن، نە جولداسىن قۇتقارۋعا بارماعان ايىبى ءۇشىن تەك ءوز باسى عانا بولاتىن بولسا، ون باسى، ءجۇز باسى، مىڭ باسى، وسىنداي قىلمىستارى ءۇشىن قاتىن-بالاسى، ءۇي-ىشى بوپ جازا تارتقان.
شىڭعىس حان اسكەر ءتارتىبىن وسىلاي قۇرعان. مونعول جاۋىنگەرلەرى نويانى — جاۋىن جەڭسە، ولاردى ولتىرەدى، قىرادى! ال وسى جەڭىستى ۇيىمداستىرا الماسا، قورقاقتىق ىستەسە، كەيىن شەگىنسە، كەيىن شەگىنبەي قولعا تۇسكەندەرگە جاردەم بەرمەسە، وندا دا ءولىم! بارلىق جەردە دە ءولىم! ءولىم! ءولىم! شىڭعىس حان اسكەرى وزگەلەردى ءولتىرۋ ءۇشىن جارالعان. ال وزگەلەرى ولتىرە الماسا — ءوزى ولگەنى.
مۇنداي جاعدايدا ول اسكەرگە تەك العا، العا ۇمتىلۋ عانا قالعان! ول ولسە دە، قىرىلسا دا العا ۇمتىلا بەرگەن. وسىلاي ولار الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان.
ال شىڭعىس حان مەن باتۋ حاننىڭ مەكتەبىنەن وتكەن نوعاي وسى ءتارتىپتى مىقتى ۇستاعان. نوعايدىڭ ورداسى، ءبىر كەزدە ءوزى جاۋلاپ العان، ءۇزى وزەنىنىڭ ارعى بەتىندە مولداۆيا جەرىندەگى ورناشا، كەحەبە دەگەن ويپاتتاردا تۇرعانمەن، ۇلىسى ەدىل مەن ءۇزى وزەندەرىنىڭ تومەنگى تۇستارىندا بولاتىن. ۇلىس اعاسى ءوز اسكەرىن وزىنە باعىنىشتى ۇلىسىنان جينايتىن. سوندىقتان نوعاي اسكەرىنىڭ دەنى شىڭعىس جاسىسىمەن تاربيەلەنگەن مونعولداردان قۇرىلعان. مۇنداي مونعولداردىڭ جاستارى كەلىپ قالسا، ولار بالالارىن، نەمەرەلەرىن وزدەرىندەي ەتۋگە تىرىساتىن. ونىڭ ۇستىنە نوعايدىڭ ءبىر قاتىنى شىڭعىس حاننىڭ وڭ قانات ۇلىسىنا كىرەتىن مونعولدىڭ حاداركىن رۋىنىڭ ءامىرى ماقۇر قۇراننىڭ نەمەرە قىزى ەدى. ماقۇر قۇراننىڭ ءبىر بالاسى دا نوعاي ۇلىسىندا بولاتىن. قىرىم اتتانىسىندا ول قايتىس بولىپ، حاداركىن رۋىنىڭ اسكەرى نوعايدىڭ قاراماعىندا قالعان. حاداركىن جاۋىنگەر رۋ ەدى. نوعاي بۇلارعا وسى ەدىل مەن ءۇزى وزەندەرىنىڭ تومەنگى جاعىندا كوشىپ جۇرگەن قىپشاق اۋىلدارىنىڭ جىگىتتەرىن قوسىپ العان. وسىنداي شىڭعىس جاسىسىمەن تاربيەلەنگەن كۇشتى قوسىندارى بار نوعاي ءارقاشان دا ءوزىن وزگە حان ۇرپاقتارىنان جوعارى ۇستايتىن.
ۇلىس اعاسىنىڭ تاعى ءبىر سۇيەنەرى ءۇش ۇلى — ءتۇرى، تەكە جانە جەكە، ۇشەۋى دە بۇلۇق باسشىلارى، اكەلەرىنىڭ دەگەنىنەن شىقپايتىن كىلەڭ سويىلگەرلەر.
ارينە، نوعاي ءوزىن جەكە حان اتاماعانمەن دە، ءارقاشاندا ۇلىس ماسەلەسىن، التىن وردا حانىنسىز ءوزى شەشىپ، ۇلىسىن ءوزى جەكە بيلەپ-توستەپ ۇيرەنگەن. اسىرەسە، ونىڭ بۇل اكىمشىلىگى موڭكە تەمىر تۇسىندا وسە تۇسكەن. نوعايدىڭ كۇشىنەن، مىنەزىنەن قورقا ما، الدە بوتەن شارۋالارىنان قولى تيمەي ءجۇر مە، التىن وردانىڭ ءبىر شەتىندە جەكە ەلگە اينالىپ بارا جاتقان وڭ قاناتى اعاسىنا موڭكە تەمىر دە بالەندەي قارسى كەلە قويمادى. ايتەۋىر، وردا قۇرامىندا بوپ شي شىعارماساڭ بولدى دەگەندەي، رەنىش سىڭاي كورسەتە قويماعان. التىن وردا حانى بۇل كەزدە جايىق وزەنىنىڭ ارالعا قۇياتىن ساعاسىندا ەلۋ شاقىرىمداي، جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسە قويمايتىنداي جەرگە التىن، كۇمىس اقشا قۇياتىن شاعىن قالا سالدىرىپ جاتقان. اتىن سارايشىق دەپ قويعان. بۇرىنعى التىن وردا التىن، كۇمىس تەڭگەلەرىن قۇيعان بۇحار، وتىرارلاردا اقشا جاساۋدى قايتادان باستاماي، سارايشىقتى سالدىرۋىنىڭ دا سەبەبى بار ەدى. بۇل شاعىن عانا التىن وردا جەرىنىڭ ورتاسى، سىرتقى جاۋدان الىس جانە مۇندا، قۇلدار مەن ەسىرەي شەبەرلەردەن بوتەن ەشكىم تۇرمايدى، سوندىقتان قاي جاعىنان الساڭ دا ءقاۋىپسىز دەپ ويلاعان موڭكە تەمىر. نوعايعا التىن وردا حانىنىڭ تاعى ءبىر كوڭىل بولمەگەن سەبەبى، وسى تۇستا ابدەن كۇشەيىپ العان قايدۋ ماۋارانناحر، قايالىق، حوراسان جەرلەرىندەگى التىن وردانىڭ ىقپالى ءجۇرىپ تۇرعان قالالارىنىڭ ءبارىن تەگىس وزىنە قاراتىپ العان. ول قالالارداعى التىن ورداعا جاتاتىن شەبەرحانا، ۇستاحانالاردا قۇرىلىس ىستەيتىن جۇرتتان تۇسەتىن سالىق كۇننەن-كۇنگە ازايا تۇسكەن. موڭكە تەمىر، ارينە، باتۋ دا ەمەس، بەركە دە ەمەس. ءتىپتى نوعاي دا بۇعان شىداماس ەدى، دەرەۋ اسكەرىن جىبەرىپ قايدۋدىڭ كۇل-تالقانىن شىعارار ەدى. ارينە موڭكە تەمىر مۇنداي قان توگىسكە بارعان جوق. بارا قالسام جەڭىپ شىعۋىم وڭايعا تۇسپەس دەگەن سەنىمسىزدىگى دە بار ەدى. ويتكەنى، ءقازىر قايدۋ بۇرىنعى العۇي مەن باراقپەن الىسقانداعى قايدۋ ەمەس. بۇكىل جاعاتاي ۇلىسىن بيلەپ كۇشەيىپ العان. جانە يران يلحانى قۇلاعۋدىڭ بالاسى اباق پەن ءوزىنىڭ «انداسى» باراق سوعىسقاندا، وعان جاردەمگە جىبەرگەن قىپشاق باستاعان قولدى كەيىن قايتارتىپ، يلحاننىڭ باراقتى جەڭۋىنە كومەكتەسكەن. سودان بەرى ەكەۋى دوس. ءتىپتى وداقتاس. جانە قۇداندال دا بولماق. جۇرتتىڭ ءوزى مەن قىزى جايىنداعى وسەگى ەل اراسىنا تىم تاراي باستاعان سوڭ، قۇتلۇن-شاعانى اباقتىڭ نەمەرەسى، يراننىڭ بولاشاق ەڭ العاشقى مۇسىلمان يلحانى گازانعا بەرمەكشى بوپ ۋادەلەسكەن. ەگەر موڭكە تەمىر قايدۋعا اسكەر جىبەرەتىن بولسا، ارينە، اباق جاي جاتپايدى. ءبىر بۇيىردەن شىعا كەلۋى مۇمكىن. ال ول شىعاتىن ءبۇيىر ازەربايجان مەن گرۋزيا، تەك وسىنداي ءبىر ىڭعايلى تۇستى كۇتىپ وتىر، التىن ورداعا قارسى اتتانۋدان تانباۋى مۇمكىن. وسىنداي جاعدايلاردى ويلاعان موڭكە تەمىر ازىرگە كەشەگى مايدانداس سەرىگى قايدۋعا ەلشىلەر جىبەرۋمەن عانا تىنعان.
موڭكە تەمىردىڭ وسىنداي وزىنە بوساڭ قاراۋىن پايدالانىپ نوعاي، اسكەرىن تاسقاياقتاي قاعىستىرىپ، ءالسىن-السىن ويناتىپ، الدەنەگە دايىندالا بەرگەن.
سوندا نوعاي التىن وردادان ءبولىنىپ، ءوزىن جەكە حاندىق ەتپەك پە؟ جوق، نوعاي ونداي ويدان اۋلاق. ول شىڭعىس جاسىسىنىڭ قازىرگى جاقتاۋشىسىنىڭ ءبىرى، شىڭعىستىڭ ءتورت ۇلىسىنىڭ ءبىرىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ وتىرعان وردادان بولىنبەك ەمەس، وسى جەكە ۇلىستىعى وعان جەتەدى، جەكە حاندىقتى دا كوكسەمەيدى.
الدە موڭكە تەمىردى قۇلاتىپ، التىن ورداعا ءوزى حان بولعىسى كەلە مە؟
شىڭعىستىڭ قاي ۇرپاعى حان بولۋدان قاشقان. مۇنداي ارمان مۇمكىن ءجايت. ءبىراق نوعاي قۇر اسكەري قولباسشى ەمەس، كورەگەن ادام. ول موڭكە تەمىر ءتارىزدى، ءبىر قاناتتىڭ، جانە كۇشتى قاناتتىڭ اعاسى بولىپ كەلگەن ادامدى التىن وردا تاعىنان الىپ تاستاۋدىڭ وڭاي دۇنيە ەمەس ەكەنىن جاقسى بىلەدى. جانە موڭكە تەمىردىڭ جاسى دا بۇدان كەم ەمەس. وعان قول كوتەرۋ تىكەلەي شىڭعىس جاسىسىن بۇزۋ. نوعاي ونداي باس بۇزارلىققا بارمايدى. سوندا نە؟
جوق، نوعاي بۇكىل التىن ورداعا ۇستەمدىگىن جۇرگىزگىسى كەلەدى. تاقتا قانداي حان وتىرماسىن، بۇنىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا ءتيىستى. التىن وردانىڭ جەرىن مولايتۋدا، بوتەن ەلدەردى شاۋىپ، ونى بايىتۋدا نوعايدىڭ ورنى بولەك. جانە جوشى ۇرپاعىنىڭ ەڭ ۇلكەنى، وزگەلەردەن اقىلدى، كورەگەنى.
جوق، جالعىز التىن وردا حاندارى عانا ەمەس، بۇنى بار جوشى ۇرپاعى تىڭداۋى كەرەك. ول ءۇشىن التىن وردا تاعىنا وتىراتىن حان نوعايسىز وتىرماۋعا ءتيىستى. التىن وردا حاندارىن نوعاي ءوزى بەلگىلەپ، ءوزى الىپ تاستاي الاتىن كۇيگە جەتۋى ماقسات. قىسقاسى، نوعاي حان، تاقتا وتىرماسا دا حان سانالۋى كەرەك. نوعايدىڭ بار ويلاعانى وسى. بۇل ارمانىنا جەتۋ ءۇشىن ول ساياساتىن دا قۇرا ءبىلدى. تەك اسكەرىن عانا كۇشەيتىپ قويعان جوق، بوتەن جوشى ۇرپاقتارىنا ىقپالىن جۇرگىزبەۋگە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. بىرەۋىن الدادى، بىرەۋىن اربادى، بىرەۋىن قورقىتتى، ال باسقا بىرەۋلەرىنە سىي-قۇرمەت كورسەتىپ، تارتۋ-تارالعى بەردى. مىنە، وسىنداي جاعدايىمەن نوعاي ءوز ورداسىنا قوناققا كوپتەن بەرگى تىلەكتەسى تۋداي موڭكەنى شاقىرعان. تۋداي موڭكە سوناۋ ەدىل جاعاسىنداعى ءوزىنىڭ ۇلىسىنا نوعايعا ارناعان سىيلىعىن ءبىر كوش ەتىپ، تاڭ مەن ءۇزى وزەندەرىنەن ءوتىپ، ىرعالىپ-جىرعالىپ جۇزدەن استام جىگىتىنە بيىل مولدوۆاندار جەرىندەگى كەحرەبا ويپاتىندا وتىرعان نوعايدىڭ ۇلىسىنا كەلگەن. بۇل سيىر، ياعني 1277 جىلدىڭ جازى ەدى. بيىل بۇل ماڭايدا جاڭبىر از بولىپ، ءشوپ ەرتە قۋارعان. ايتسە دە نوعاي ورداسى وسى ءۇزى وزەنىنە قۇياتىن ءبىر شاعىن وزەننىڭ جاعاسىندا وتىرعان.
كۇن تۇستەن اۋا باستاعان كەز ەدى.
بەسىن بولا نوعاي ورداسىنىڭ قىز-قىرقىن، بوزبالالارى قورشاعان تۋداي موڭكەنىڭ كەرۋەنى دە جەتتى.
ولار وزدەرىنە ارناپ تىگىلگەن اۋىلعا ورنالاستى.
تۋداي موڭكە قاسىندا ءۇش سەرىگى بار سالەم بەرۋگە نوعايدىڭ ورداسىنا ءوزى كەلدى.
تۋداي موڭكەنى قۇشاقتاپ قارسى العان نوعاي ونى تانىدى دا، تانىمادى دا.
بۇل، ارينە، تۋداي موڭكە جانە تۋداي موڭكە دە ەمەس سياقتى.
بۇرىنعى تۋداي موڭكە ەسەرسوقتاۋ، اۋزىنا كەلگەنىن توقتاماي ايتاتىن، ەر كوڭىل، اڭقىلداعان جىگىت بولاتىن.
ال مىناۋ تۋداي موڭكەنىڭ تەك بۇرىنعى بەينەسى، ءتۇرى ءبىراق قاباعى قارس جابىلىپ كەتكەن، قاراڭعى تۇندەي تۇنەرگەن باسقا ادام.
اتاقتى باتۋ اتاسى ولگەندە دە تۋداي موڭكە مۇنداي تۇنەرىپ كورگەن جوق.
جوق، قۇر عانا ءتۇرى ەمەس، سويلەگەن سوزدەرى دە ءبىرتۇرلى جەكسۇرىن.
جوق، ول ءجوندى ءسوز دە ايتقان جوق، بىر-ەكى رەت بىردەمەلەردى مىڭگىرلەدى دە قويدى.
جايشىلىقتا، دۇرىس بولسىن، بۇرىس بولسىن اۋزى جابىلمايتىن تۋداي موڭكە، كەلگەلى «قاپ اتتەگەن-اي!»، «الدا قىرشىنىم-اي!» دەگەن بىر-ەكى اۋىز بىردەمەنى ايتتى دا ءتىپتى ۇندەمەي قويدى.
بۇنىسى نەسى، اقىلىنان اداسايىن دەگەن بە؟
جوق، تۋداي موڭكە ءقازىر ساۋ ەدى. ءتىل قاتپاي تۇنجىراي بەرۋى ويلاماعان جەردەن باسىنان وتكەن وقيعادان بولعان.
تۋداي موڭكەنىڭ نەگە مۇنداي كۇيدە وتىرعانىن، قاسىنداعى قاباق تايشى ايتىپ بەردى.
وقيعا بىلاي بولعان ەكەن.
تۋداي موڭكەنىڭ ورتانشى ايەلى باتۋ حاننىڭ بايبىشەسى ايگىلى باراقشىن-قاتىننىڭ توركىنى الشىن-تاتار ءامىرشىسى قۇتلىقتىڭ قىزى ەدى. باراقشىن-قاتىن ءوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە سۇيەك جاڭعىرتامىز دەپ وسى قىزدى ون بەس جاسار تۋداي موڭكەگە الىپ بەرگەن. تورە قۇتلىقتىڭ قىزى ون جىلداي بالا تاپپاعان. ال كوتەرگەن بالاسىن كۇنى جەتپەي تاستاي بەرگەن. تۋداي موڭكە الشىن-تاتاردىڭ قىزى بولماق تۇگىل، قۇدايدىڭ قىزى بولسا دا، جىلدا قۇلىن تاستايتىن قىسىر بيەدەي، ماعان شالا بەدەۋ قاتىننىڭ كەرەگى جوق، توركىنىنە اپارىپ تاستايمىن دەپ جۇرگەنىندە، وسىدان ون جىل بۇرىن، قاتىنى تۋداي موڭكەنىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي ءبىر ۇل تاپقان. اتىن ءوز اتاسىنىڭ قۇرمەتىنە باتۋ قويعان. وسى باتۋ، ارعى اتاسى باتۋ حانداي ەر جۇرەك جانە ءوز اكەسىندەي كۇش يەسى بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقان. جەتى جاسىندا بۇنىڭ جىقپاعان ءوزى قاتارلى بالا، جىلاتپاعان سەرىكتەرى قالماعان. اتامىز باتۋدان قالعان جۇرتتى، وسى قىرىپ تاۋىسادى دەپ بالاسىن ماقتان ەتەتىن اڭعال تۋداي موڭكە، باتۋىن سوڭعى جىلدارى قاسىنان قالدىرمايتىن. وسى جولى دا وزىنە ەرتە شىققان. كوشپەندى ەلدىڭ بالاسى بەس جاسىنان اتقا شاۋىپ ۇيرەنەدى، جاس باتۋ دا ولاردان كەم تۇسپەگەن، جەتى جاسىندا اكەسىنىڭ الىس ساپارلارىنا ەرۋگە جاراپ قالعان. ءۇزى وزەنىنەن سال سالىپ ءوتىپ، بەرگى بەتكە قوس تىگىپ، تۋداي موڭكەنىڭ جىگىتتەرى اس ءىشىپ تىنىقباقشى بوپ جاتقاندارىندا، اكەسىنىڭ قاسىنا باتۋ كەلگەن.
— مىنا وزەننىڭ قامىستى جاق تۇسىندا دوڭىزدار بار دەيدى، كورىپ قايتايىن،— دەگەن ول.
— بارما، دوڭىز جارىپ تاستايدى،— دەگەن اكەسى.
— وندا ءبىزدىڭ قانداي كەرەگىمىز بار؟ — دەگەن باتۋدىڭ اتابەگى ۇزىن بويلى قارا سۇر جىگىت تاڭعۇت ءامىرشىسى لۋي-شيدۋرگۋدىڭ ۇرپاعى ايدجۋ.— باقىلاپ تۇرامىز، كورسىن، قىزىق قوي.
— جارايدى بارسا بارسىن،— دەگەن تۋداي موڭكە.— تەك الىستان كورسەتىڭدەر!
ايدجۋ باستاعان قارۋ-جاراقتى ءۇش كىسى باتۋدى دوڭىز كورسەتەمىز دەپ وزەن جاعاسىنا الىپ كەتكەن.
بيە ساۋىمداي كەز وتكەندە، «بۇلار نەگە وسىنشاما كەشىكتى؟ دەپ وزەن جاعاسىنا جىگىتتەرىن ەرتىپ تۋداي موڭكە ءوزى بارعالى تۇرعاندا، بالانىڭ كەنەت شار ەتە قالعان داۋسىن ەستىگەن. تۋداي موڭكە داۋىس شىققان جاققا قاراي جۇگىرگەن. وزەن جاعاسىنداعى قامىستىڭ قالىڭ تالمەن شەكتەسەتىن جەرىنە جەتكەندە، الدەنەنىڭ قورس-قورس ەتكەن داۋسىن ەستىگەن. كىسى بويىنان بيىك قامىستى جاپىرىپ، كىرە بەرگەنىندە، جەلكەسىنىڭ جالى ۇدىرەيگەن تايىنشاداي قارا دوڭىزدىڭ جانىندا، دوڭىز جارىپ تاستاعان ىشەك-قارنى جەرگە ءتۇسىپ، قان-قان بوپ جاتقان باتۋدى كورگەن. دوڭىز «نە ىستەدىم؟» دەگەندەي تۇمسىعىمەن بالانىڭ دەنەسىن تۇرتكىلەي قاسىندا تۇر. تۋداي موڭكە قىلىشىن سەرمەي اتىلعان، دوڭىز دا قارسى سەكىرگەن. ءبىراق تاسقا سالساڭ دا قاق بولەتىن الماس قىلىش ءبىر سىلتەگەندە-اق دوڭىزدىڭ باسىن اناداي جەرگە ۇشىرىپ تۇسىرگەن. دوڭىزدىڭ باسسىز دەنەسى، اتىلعان قالپىمەن قامىستى جاپىرامايىرا ون-ون بەس قادامداي جەرگە بارىپ دۇڭك ەتىپ قۇلاپ، باسىن ىزدەگەندەي شىر كوبەلەك اينالىپ تۋلاي بەرگەن. ەزۋىنەن اق كوبىگى بۇرقىراپ، ەكى كوزى قانتالاپ كەتكەن تۋداي موڭكە باسسىز دەنە تۇرىپ كەتەتىندەي قىلىشىمەن وندى-سولدى شابا باستاعان. ءۇي ورنىنداي جەر بورشالاعان ەتكە تولىپ، قىزىل قانعا بويالعان. ەشكىم وعان قوي دەي الماعان. تۋداي موڭكە ەسىنەن اداسقانداي، دوڭىزدى ۇستى-ۇستىنە شاپقىلاپ جاتقاندا، قولدارىندا جالاڭ قىلىشتارى، كوزدەرى الاقتاپ، قامىستان باتۋدى الىپ كەتكەن الگى ءۇش كىسىسى شىعا كەلگەن.
تۋداي موڭكە پارشا-پارشا بولعان دەنەنى شاپقىلاۋىن تىيا قويعان.
— ءا، كەلدىڭدەر مە؟ — دەگەن ول ەنتىگە، قان تامعان قىلىشىن شارشاپ قالعانداي تومەن سالبىراتىپ،— انە كورىڭدەر؟
ءوزى باستاپ، ۇشەۋىن تەك قارىنى اقتارىلىپ ءولىپ جاتقان بالاسىنىڭ جانىنا الىپ بارعان. باتۋدىڭ دوڭىز جارعان دەنەسىن كورگەن ايدجۋ اتابەك، قىلىشىن تاستاي سالىپ، ەكى بەتىن قولىمەن باسىپ وتىرا قالعان. تۋداي موڭكە بالانىڭ قالاي ولگەنىن سۇراماعان. ۇشەۋىن دە قىلىشپەن شاۋىپ ولتىرگەن، بۇعان ەشكىم اراشا تۇسە الماعان. ءبىراق بۇل ۇشەۋىنىڭ دە جازىعى جوق ەدى. قىلىشتارىن جالاڭ ۇستاپ تاقا جاقىن جۋىماي، قامىستى جاعانى جاناي كەلە جاتقان بۇل ۇشەۋى. ىق جاقتارىندا باتۋ. دوڭىزدار كورىنبەگەن. سۋعا كەتەر بالا وزەنگە جۇگىرەدى دەگەندەي، كەنەت بۇلاردىڭ كوزدەرى قامىستى ءتىنتىپ كەلە جاتقاندارىندا، باتۋ زىپ ەتىپ قالىڭ قامىستىڭ اراسىنا كىرىپ جوق بولعان. باقىلاۋشىلارى: «قايداسىڭ، الىسقا بارما! بەرى كەل!» — دەپ قانشا جالىنىپ ايقايلاسا دا، ولاردىڭ ىزدەگەنىن قىزىق كورىپ، بالا دىبىس بەرمەگەن. تەك باتۋ وزەنگە قاراي ەمەس، ىزدەۋشىلەردىڭ ءبۇيىر جاعىنان ءوتىپ كەتىپ، كورىنبەي قالعان. بالا سۋعا قاراي كەتتى عوي دەگەن ىزدەۋشىلەر، داۋىستاي ۇزاي بەرگەن. ولار ابدەن الىستاعان كەزدە باتۋ قامىستان شىققالى كەيىن بۇرىلعان. ءدال وسى ساتتە اشۋلى كارى دوڭىزعا قارسى ۇشىراعان. دوڭىز بۇعان بىردەن ۇمتىلعان. بالا قانجارىن سىلتەۋگە دە ۇلگىرمەي قالعان.
مىنە، وسى وقيعادان كەيىن تۋداي موڭكە ەسىنەن اداسقانداي، ءتىرى جانعا ءتىل قاتپاعان. قاباعىنان قار جاۋىپ قوسىنىڭ الدىندا وتىرىپ العان. تەك جىگىتتەرى قورشاپ قاسىنا كەلگەندە ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتقان.
— ءبىر دوڭىزدى قالدىرماي قىرىڭدار! — دەگەن.
ءجۇز جىگىت، وعان كەرۋەن تارتۋشىلار قوسىلىپ ەكى كۇن ۇدايىمەن بۇل ماڭايداعى دوڭىز بىتكەننىڭ ءبارىن ولتىرگەن. جىگىتتەردىڭ نايزا، قىلىشىنا ىلىكپەگەندەرى باسقا جاققا قاشىپ كەتكەن.
ەكى كۇن بويى تۋداي موڭكە سول وتىرعان جەرىنەن تۇرماعان. تەك ءۇشىنشى كۇنى عانا تاعى جالعىز اۋىز ءسوز ايتقان.
— ال ەندى نوعايدىڭ ورداسىنا جۇردىك،— دەگەن.
باتۋدى وسى وزەن جاعاسىنا كور قازىپ، ارداقتاپ قويعان جىگىتتەرى ءۇن-تۇنسىز سوڭىنا ەرگەن.
تۋداي موڭكە سول ولگەنىن كورگەن كۇننەن كەيىن، بالاسىنىڭ قاسىنا بارماعان.
بارلىق جاعدايدى تۇسىنگەن نوعاي وعان كوڭىل ايتتى.
تۋداي موڭكە باسىن يزەدى دە قويدى.
ءبىر جەتىدەن كەيىن تۋداي موڭكە ادام ءتارىزدى سوزگە كەلدى. ءبىراق بۇرىنعى تۋداي موڭكە جوق. سويلەۋىنەن ۇندەمەۋى كوپ. قاباعىنىڭ اشىلۋىنان جابىلۋى كوپ.
نوعايمەن ءبىراز وڭاشا سويلەسىپ، تۋداي موڭكە ەندى ەلىنە جۇرمەك بولدى.
نوعاي وعان ءوزى اكەلگەندەي ءبىر كوش تارتۋ-تارالعى بەردى. وعان قوسا «مەنىڭ وردامنان تاڭداعان قىزىڭدى الىپ كەت» — دەدى. تۋداي موڭكە ومىرىندە ءبىر مونعولدىڭ ىستەمەيتىن ادەتىن ىستەدى. «تاڭداعان قىزىمدى كەلەسى جولىمدا الىپ كەتەم»،— دەدى «اقىلىنان اداسپاعان» ەكەن دەپ ويلادى نوعاي، بالاسىنىڭ قايعىسى قاتتى باتقان ەكەن، بار قىلىعى سودان. ءالى-اق ايىعىپ كەتەدى.
ءبىراق، تۋداي موڭكەنىڭ بۇل جولعىسى، شىن شاتاسۋىنىڭ باسى ەدى. تۋداي موڭكە ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن ءبىر جەتى وتكەن كەزدە التىن وردادان اكەسىنىڭ جارلىعىن الىپ توقتاي كەلدى. حان نوعايعا: «دايىندالا بەرسىن، ءتۇبى قايدۋمەن سوعىساتىن ءتۇرىمىز بار» — دەپتى.
نوعاي توقتايدى التىن وردا حانىنىڭ بالاسى ەمەس، ءوزى كەلگەندەي كۇتتى. بۇعان دا قول باسىنداي سوم التىننان باستاپ نەشە ءتۇرلى سىيلىق بەردى. جۇرگەلى جاتقان توقتايعا:
— اكەڭە ايتا بار،— دەدى نوعاي.— «باتۋ كەزىنەن التىن وردانىڭ شىعىس جاعىنداعى جاۋى سول قاناتتىڭ ءىسى بولاتىن. ءوز ۇلىسىنىڭ اسكەرىن جىبەرسىن. ءبىزدىڭ شارۋامىز قۇبىلا مەن باتىس. مۇنىم مەنىڭ موڭكە تەمىر حانىنىڭ بۇيرىعىن ورىندامايمىن دەگەن ءسوزىم ەمەس. ورىندايمىن. باسقا تۇردە. موڭكە تەمىر اسكەرى قايدۋمەن سوعىسۋعا باراتىن بولسا، قۇداسى اباق حان بوس قالمايدى. قايدۋعا جاردەمگە جىبەرەدى. سوندا التىن ورداعا مەن كەرەك بولام. قىس تۇسە دەربەنت وزەنى قاتىسىمەن، ءوزىمىزدىڭ ادەتتەنگەن جولىمىزبەن كاۆكازدان ەتىپ، اباق حان اسكەرىنىڭ ارت جاعىنان تيەمىن. بۇدان اسقان موڭكە تەمىرگە كومەك جوق...
نوعاي ءسوزىن دۇرىس كورگەن توقتاي ونىڭ سالەمىن اكەسىنە جەتكىزبەك بوپ ەرتەڭىنە سەرىكتەرىن ەرتىپ دەشتى قىپشاققا ءجۇرىپ كەتتى.
— مەن گازانعا تيمەيمىن،— دەدى قۇتلۇن-شاعا، اكەسى قايدۋعا ءبىر جاعىنان ەركەلەي، ءبىر جاعىنان نازدانا.
— نەگە، انعيارىم؟ — قايدۋدىڭ «انعيارىم» دەگەنى قۇتلۇن-شاگاعا «جان - قيارىم» دەگەن بولىپ ەستىلدى.
— گازان مەنەن كىشى، جات ەل يرانعا بارىپ تۇرعىم كەلمەيدى.
قايدۋ بۇكىل ورتا ءازيانى الىپ بولعاننان كەيىن تەك ۇلدارىنا عانا ەمەس، قىزىنا دا وسى شۋ وزەنى بويىنان مەنشىكتى ۇلىس بەرگەن. ول كەزدە وزەن سەيحۇندارياعا قۇياتىن. تالاس وزەنى ءتارىزدى شۋ بويىندا قاپتاعان قىپشاق ەلى وتىراتىن. بۇل ەل تەك مال عانا باقدايتىن، ەگىن دە ەگەتىن، باۋ-باقشا، ماقتا دا وسىرەتىن.
قۇتلۇن-شاعانىڭ ۇلىسى ءبىر جاعى تەرىسكەي الاتاۋعا كىرىپ جاتقان باي ولكە ەدى. اكەسى قايدۋ، ءوز ورداسى ءالى ىلە بويىندا تۇرعانىمەن، ورتانشى بالاسى ورىس قولى تۇرعان تارباعاتاي تاۋى، زايسان كولى جاعىنان قۇبىلايدىڭ اسكەرى مازا بەرمەي، جۇڭگو قوسىندارىن و جاقتان ءبىر جولاتا قۋماق بولىپ، تاعى اسكەر جيناي باستاعان.
وسى اسكەر جيناۋ ىسىمەن جاقىندا قىزى قۇتلۇن-شاعانىڭ ۇلىسىنا كەلگەن. بۇل ارادان دا ءبىراز اسكەر الماق. قىزى اكەسىن ادەتتەگىسىندەي سىلانىپ-سيپانىپ قارسى العان. قازىرگى اڭگىمە سول قۇتلۇن-شاعانىڭ ورداسىندا بولىپ تۇر.
— يران الىستىق ەتە مە؟ — دەدى قايدۋ.— ال مەنىڭ قايدا تۋعانىمدى بىلەسىڭ بە؟ مونعولدا كەرۋلەن دەگەن وزەن بار. وعان بۇل ارادان قۇس تا ۇشىپ جەتە المايدى. سول ارادان كەلدىك قوي. ال سەن اتتىلى ادامعا ەكى جەتىلىك جەردى الىس دەيسىڭ... جانە گازان يلحاننىڭ نەمەرەسى، اكەسى ارعۇن كوپ كەشىكپەي يلحان بولادى...
— ال مەنىڭ اكەم كىم؟ — دەدى كۇلىپ قۇتلۇن-شاعا.— بۇكىل ماۋارانناحر، حوراسان، شىعىس تۇركىستاندى بيلەپ وتىر...
— سوندىقتان دا سەن گازانعا شىعۋىڭ كەرەك.
— سوندىقتان دا گازانعا شىعا المايمىن. جانە...
— نە جانە؟
قۇتلۇن-شاعا كىشكەنتايىنان اكەسىمەن اشىق سويلەسىپ ۇيرەنگەن.
— مەن ەكىقاباتپىن...
قايدۋ شوشىپ كەتتى. قىزىنىڭ ورداسىنا وتكەن جىلدان بەرى كەلىپ كورگەن ەمەس.
— كىمنەن؟ — دەدى، ول كىم بولسا دا ءقازىر باسىن الاتىنداي كارلەنە قالىپ.
قىزى تاعى جاسىرعان جوق، شىنىن ايتتى.
— ءسىزدىڭ كەڭسە باستىعىڭىز ابدەقۇل امىرىڭىزدەن.
بۇل سولتۇستىك قىتايدان كەلگەن ۇيعىر جىگىتى بولاتىن. ءتۇبى ۇيعىر ينديكۋتتارىنان شىققان. جۇڭگو جەرىندە وقىعان ادام. سوندىقتان حات تانىمايتىن قايدۋ الدىمەنەن ونى وزىنە حاتشىلىققا العان. قىزمەتى ۇناعاننان كەيىن بىرتە-بىرتە كوتەرىپ كەڭسە باستىعى ءومىر ەتكەن. ۇزىن بويلى، سۇلۋ مۇرتتى جىگىت. ايەلدەر بۇعان «كەت ءارى» ەمەس ەكەن دەگەن وسەكتى بۇرىن دا ەستىگەن. وسىدان بەس-التى اي بۇرىن قۇتلۇن-شاعا ۇلىسىنىڭ تۇرعىن حالقىنان الاتىن الىم-سالىقتى جوندەۋگە بۇل جاققا ابدەقۇلدى ءوزى جىبەرگەن. ەندى مىنە...
— جاس بولسا ءوتىپ بارادى،— دەدى قۇتلۇن-شاعا مۇڭايا. كارى قىز بوپ توسەگىمدە قالاي جالعىز جاتا بەرەم... وسىلاي بولىپ قالدى... ەندى بىرەۋدىڭ بالاسىن كوتەرىپ ول جاققا قالاي بارام... مونعول بولسا ءبىر ءسارى. گازان مۇسىلمان دىنىنە كىرىپتى دەيدى عوي... ال، مۇسىلماندار قىز كۇنىندە بىرەۋدەن بالا كوتەرۋدى كەشىرمەيتىن كۇنا سانايتىن كورىنەدى.
قايدۋ ويلانا قالدى.
— سوندا سەن باسقا بىرەۋدەن بالا الديلەپ وتىرعانىڭدى قايدۋ ورداسىنا لايىقتى دەپ ويلايسىڭ با؟
— لايىقتى دەمەسەڭ ابدەقۇلعا بەر،— دەدى قۇتلۇن-شاعا،— ءوزىڭ دە وسەكتەن قۇتىلاسىڭ...
«وسەكتەن قۇتىلۋدىڭ جولى جالعىز قىزىڭدى قاراماعىنداعى ءبىر مۇلازيمگە بەرۋ عانا ما؟! گازان ءبىر ءسارى، بۇكىل يران ازەربايجان، باعدات، رۋمدى بيلەپ وتىرعان ۇرپاقتىڭ، ەرتەڭ يلحان بولعالى تۇرعان ءبىر بيىگى، وعان قىز بەرۋ ءبىر ارمان. ال ابدەقۇل كىم؟ ۇيعىر ينديكۋتىنىڭ قۇنى نە؟ ۇيعىرستان يران ەمەس. كۇشتى بولسا ءبىر كەزدە كۇشتى بولعان شىعار. ال شىڭعىس حانعا ءوزى كەلىپ اياعىنا جىعىلعاننان بەرى، ۇيعىر ينديكۋتىنىڭ قۇنى قۇلدان ارتىق دەيسىڭ بە! سونداي ەلدىڭ بالاسىنا ازۋى التى قارىس قايدۋ قىزىن بەرمەك! كەڭسە باستىعى ءامىر دەيدى قۇتلۇن-شاعا... ارقاسىنان ءبىر يتەرسە قۇلاعۋ، امىر-سامىرلىگىمەن بىرگە جوعالادى ەمەس پە... ءيا، سويتەدى!
قايدۋ تۇنەرە ءتۇستى.
«اباق يلحانعا دا جاۋاپ بەرۋى كەرەك قوي. قىزىم قىتايدان كەلگەن بىرەۋدەن ەكىقابات بولىپ قالدى دەيدى مە سوندا؟ قانداي سىلتاۋ تاباسىڭ؟»
شىڭعىس ۇرپاعى مۇنداي جاعدايدا شەشۋى قيىن ءتۇيىندى شەشەمىن دەپ اۋرە بولىپ جاتپايدى، وتكىر پىشاقپەن شورت ەتكىزىپ ءبىراق كەسەدى. شۋ دەگەننەن قايدۋ دا سويتپەك بولدى. قۇتلۇن-شاعانىڭ كوزىن قۇرتساڭ، اباققا دا جاۋاپ ىزدەپ قينالمايسىڭ، ءولىپ قالعان قىزدى بەرە المايسىڭ عوي، تەرەزەسى تەڭ ەمەس ابدەقۇلعا بەرىپ، نامىسىڭدى ەشكىمنىڭ اياعىنا تاپتاتپايسىڭ. ءوزىڭ دە وسەكتەن ءبىرجولا قۇتىلاسىڭ. ءولىم قاشان دا بولسا ەڭ قيىن سۇراقتى شەشە العان. بۇل جولى دا شەشەدى.
شىڭعىس حاننىڭ قاي ۇرپاعى بولسا دا وسىعان بارا الار ەدى. ال قايدۋ وسىلاي ىستەي الار ما؟
وسى تۇستاعى جاعاتاي، ۇگەدەي نەمەرە، شوبەرەلەرىنىڭ ىشىنەن قايدۋدا وزگەلەرىنە قاراعاندا، ۇلكەن قولباسشىلارعا ءتان قىراعىلىق تا بار ەدى. قايدۋ العۇي مەن باراقتاي اسكەرلەرىنىڭ دەگەنىن ورىنداپ تۇرعان ەلدى توناماعان. ول شاماسى كەلگەنشە جەرگىلىكتى ەلدى قۋاتتاعان. سوندىقتان، جۇرت قايدۋدى ادىلەتتى ساناعان. بۇنىمەن قاتار ول، ءدال وسى تۇستا قاراماعىندا جاقسى قارۋلانعان اسكەرى بولا تۋرا، بوتەن ەلدىڭ جەرىن جاۋلاپ الامىن دەپ ويلاماعان. بار كۇشىن اقىلىن ءوز ۇلىسىنىڭ تۇتاستىعىنا جۇمساعان.
وسىنداي قايدۋ، ارينە، ءوز قىزىن ولتىرۋگە بارمادى. اشۋ، وكپەدەن تۋعان العاشقى ءبىر جىلت ەتكەن ويدى بىرتە-بىرتە ۇمىتا باستادى.
— جارايدى، بولسىن،— دەدى قىزىنا ول.
— ءوزىم دە وسىلاي شەشەر دەپ ەدىم،— دەدى قۇتلۇن-شاعا — كوپ راقمەت.
— سەنىڭ دەگەنىڭدى ىستەمەسكە مەندە قۋات بار ما، انعيارىم،— دەدى قايدۋ. ءبۇل جولى دا اكەسىنىڭ «انعيارىم» دەگەنى قۇتلۇن-شاعاعا «جانقيارىم» دەگەندەي بوپ ەستىلدى.
— مەنەن ايرىلدىم دەپ قايعى جەمە، اكە،— دەدى قۇتلۇن-شاعا كەنەت ايداي اپپاق بەتىندە ءبىر وراسان شاتتىق ويناپ.— مەن وزىڭە عاجايىپ ءبىر سىيلىق دايىنداپ قويدىم.
— ول نە سىيلىق؟
— ەستۋىڭ بار شىعار، بەركە حاننىڭ قۇلدارىن قىرعانى؟
— ارينە عوي.
— سونداعى قۇلدار كوتەرىلىسىنە رۋمدىق ءبىر شەبەردىڭ سەبەپكەر بولعانىن دا ەستىگەن بولارسىڭ.
— ءيا.
— سول رۋمدىق جىگىتپەن قىپشاقتىڭ قۇندىز دەگەن ءبىر قىزى قاشىپ كەتكەن.
— ونى دا ەستىگەم،— دەدى قۇلاعۋ.— ءبىر كەرەمەت سۇلۋ دەيتىن جۇرت.
— وزىنەن دە شاشى كەرەمەت... كورسەڭ تاڭ قالاسىڭ.
— ونى مەن قايدان كورەمىن؟
— ءقازىر،— دەدى قۇتلۇن-شاعا، سويدەدى دە الاقانىن ۇردى. ۇيگە دايەكشى قىزى كىردى.— جىگىتتەرگە ايت، كەشەگى شاشى ۇزىن قاتىندى بالاسىمەن الىپ كەلسىن.
قىز شىعىپ كەتتى. قۇتلۇن-شاعا قايتادان اكەسىنە قارادى.— بۇنىڭ، ارينە، ءقازىر ونداعى ءتۇرى جوق. تەك ۇزىن شاشى قالعان. تەك شاشى ءۇشىن تالاي جىگىتتەر عاشىق بولعان كورىنەدى. بايىن قىزعانىپ ءبىر كەزدە توعىز-قاتىن، ونىڭ شاشىن كەسىپ تاستاپتى. ءبىراق بەس جىلدا قۇندىزدىڭ شاشى ءوسىپ سول بۇرىنعى قالپىنا كەلىپتى. بەركە حان دا سول شاشىنا قىزىعىپ الماق بولعان ەكەن. ءبىراق بۇل قاتىن ءوزىنىڭ بۇرىنعى قاراقشى سەرىكتەرىن تاۋىپ الىپ، سولارمەن بىرگە قاشىپ كەتىپتى. سودان بەرى شاماسى كەلگەنشە حاندارعا قارسى كۇرەسىپتى... وسىدان بەس جىل بۇرىن بەركە حان ەدىل جاعاسىنداعى توعايدا ءوزىنىڭ ارعىن توقالى اقجامال قاتىسقان جاساقتى ورتەگەندە، بۇل اقجامالدىڭ ءبىر جاسار اقبەرەن دەگەن بالاسىمەن تاعى قاشىپ قۇتىلىپتى... سودان بەرى كورمەگەنى جوق كورىنەدى.
— سەندەردىڭ قولدارىڭا قالاي ءتۇسىپ ءجۇر ول قاتىن؟ — دەدى قايدۋ.
— التىن وردادان المالىققا ءوتىپ بارا جاتقان ءبىر كەرۋەننەن ۇستاپ الدىق،— دەدى قۇتلۇن-شاعا،— وزگەسىن ءوزىڭ سۇرارسىڭ... بەركە حاننىڭ قولى جەتپەگەن سۇلۋى ەدى عوي دەپ ادەيى وزىڭە ارناپ ۇستاپ وتىرمىن.
قۇتلۇن-شاعانىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى دۇرىس ەدى. تەك ءبىر نارسەنى بىلمەگەن. قۇندىز المالىققا ەمەس، بۇحارعا بارا جاتقان، كولوموننان ايرىلعاننان كەيىن ول ءومىر-باقي ەرگە شىقپاسقا، قالعان ءومىرىن تىستىلەرگە قارسى سارپ ەتۋگە انت ەتكەن. ورتتەن امان قۇتىلعان بالالى-شاعالى قىرىق ايەل، (ونىڭ ىشىندە ءورت شىققان كەزدە بىردەن اقجامالدىڭ بالاسىمەن قاشقان قۇندىز دا بار ەدى) ەكى جىلداي بىرگە بولعان. سوسىن بىرتە-بىرتە تاراپ، ءارقايسىسى ءور جاققا كەتكەن. قۇندىز جايىق بويىنداعى ءبىر ناشار اۋىلعا كەلىپ پانالاعان.
ۇستىنە شوقپىت كيىم كيىپ، سالىمگەرەي مەن اقجامالدىڭ كىشكەنتاي نارەستەسىن جۇرتقا ءوز بالام دەپ، ءسال ەسىنەن جاڭىلعان ادام كەيپىنە كىرىپ، بىرەۋدىڭ كەيدە كىرىن جۋىپ، كەيدە قۇرتىن قايناتىپ كۇنىن كورگەن. جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسپەسىن دەپ اۋىق-اۋىق شاشىن دا قىسقارتىپ وتىرعان. ەكى قۇلاعى تەك جۇرتتىڭ اۋزىندا. ەگەر ءبىر جەردەن ەرەۋىل شىقسا تەزىرەك سوعان قوسىلۋ بار ويى. ءبىراق بۇل تۇستا دالا تىنىش ەدى. بىرەن-ساران قاراقشىلار توبى بولماسا، ەل تىلەگىن ارمان ەتكەن ءوز توپتارىنداي جاساۋىلدار بايقالماعان. ال قاراقشىلارعا قۇندىز قوسىلعىسى كەلمەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە اقبەرەن قوزى باعۋعا جاراپ قالدى. كۇننەن-كۇنگە جاسي باستاعان قۇندىزدىڭ ەندى بار تىلەگى، وزىنەن تۋماسا دا تۋعانداي ەتىپ باۋىرىنا سالعان وسى بالا بولدى. وسىنداي كەزدە ءبىر كەرۋەننەن، «بۇحار استان-كەستەن بولىپ جاتىر. تامدام دەگەن ءبىر ۇلەم بۇكىل ەڭبەكشى جۇرتتى باستاپ، بۇحاردان مونعول شاپقىنشىلارىن قۋىپ شىعۋعا دايىن» دەگەن جاقسىلىق حابار ەستىدى. سوندا بارىپ تامدام دا ەسىنە ءتۇستى. كەي كۇندەرى توبىلعىنى قىزدىرا جاعىپ قويىپ، سالىمگەرەي سەرىكتەرىنە تاراقي تۋرالى، سونداعى جاس شەبەرلەردىڭ، قالا تۇرعىندارىنىڭ ەرەۋىلىن باستاعانىن، سول ءۇشىن بەركە حاننىڭ تامدامدى ءولىم جازاسىنا بۇيىرعانىن، ونى ءوزىنىڭ قالاي اجالدان قۇتقارعانىن جىر ەتەتىن.
قۇندىز بۇل اتقا ەلەڭ ەتە قالعان-دى. تاعى دا ەرەۋىل كوتەرىپ جاتقان سول تامدام ەكەنىنە شەك كەلتىرمەگەن. اققۋ قۇس ءوز ۇيالاستارىنىڭ قاسىندا ولگەنىن جاقسى كورەدى دەيدى جۇرت. بۇل دا دۇنيەدەگى ەڭ جاقىندارى سول ەرەۋىلشىلەرگە جەتۋدى تىلەگەن. سولاردىڭ اراسىندا ولگەنىن ارمان ەتكەن ەدى. جانە سالىمگەرەيدىڭ جالعىز بالاسى اقبەرەندى ەسكى سەرىگى تامدامنىڭ قولىنا اپارىپ تاپسىرعىسى كەلگەن. وجەت، ۇستاي قالساڭ قولىڭدى كۇيدىرىپ جىبەرەتىن شوقتاي، جانىپ تۇرعان بالانى مۇنداي كۇيدە ءجۇرىپ، دۇرىس ادام ەتىپ تاربيەلەي المايتىنىنا كوزى جەتتى.
وسىنداي ويداعى قۇندىز، سوناۋ جايىقتان بۇحارعا ورىك-مەيىز، قانت-شاي الىپ قايتۋعا بارا جاتقان قىپشاق اۋىلدارىنىڭ ءبىر كەرۋەنىنە كەزدەسكەن. كەرۋەن باسى بۇحارعا بىرنەشە رەت بارىپ قايتقان، ءوزى قۇلدىقتان ازەر بوسانعان، تاجىك شال. قۇندىزدى بالاسىمەن بۇحارعا الىپ بارۋعا كونگەن. جايىقتان بۇحارعا جول ول ۋاقىتتا ەمبى وزەنىنىڭ باس جاعىن باسىپ، مۇعالجار تاۋلارىنان ءوتىپ، ارال تەڭىزىن جاعالاي ءجۇرىپ، سەيحۋنداريانى بويلاي باراتىن بولعاندىقتان، امال جوق، بۇلارعا شۋ وزەنىن جايلاپ وتىرعان ەلدەر ارقىلى جۇرۋگە تۋرا كەلگەن.
بۇرىن بۇل ولكە التىن ورداعا جاتاتىن. وتكەن جىلدارى — ونى قايدۋ جاۋلاپ العان. موڭكە تەمىردىڭ دە اسكەر جيناپ، نوعايعا باسقارىپ بار دەۋى دە وسىدان ەدى. ال موڭكە تەمىردىڭ سوعىسۋعا دايىندالىپ جاتقانىنا حاباردار قايدۋ بۇرىنعىداي ەمەس، بۇل ارادان بەيساۋات بىردە-بىر كەرۋەن وتپەسىن دەپ بۇيرىق بەرگەن. ءبىر جاعىنان كەرۋەنشىلەر موڭكە تەمىرگە كورگەن-بىلگەندەرىن ايتىپ بارادى دەپ قورىقسا، ەكىنشىدەن قۇلاعۋ حاندىعىمەن، ءالى دە قىرعي قاباق التىن ورداعا بۇل جاقتان ازىق-تۇلىك، قانت-شاي وتكىزۋدى دۇرىس كورمەگەن. بۇرىننان وسىنداي اكەسىنىڭ بۇيرىعى بار قۇتلۇن-شاعا كەرۋەن شۋ جاعاسىنا جەتىسىمەن-اق ۇستاعان. كەرۋەن باسشىسىنىڭ ءبىر تاپقان اقىلى وسىنداي ءقاۋىپتىڭ تۋۋىن ىشتەي سەزىپ، كەرۋەنشىلەردىڭ بارىنە: «قايدا بارا جاتىرسىڭدار» دەسە، «المالىققا ەدى بەتىمىز» دەندەر. «بۇحاردى اۋىزدارىڭا الماڭدار» دەگەن. قۇتلۇن-شاعانىڭ دا قۇندىزدى المالىققا بارا جاتىر ەكەن دەۋى دە وسىدان ەدى.
ال سونشاما كەرۋەنشىلەردىڭ ىشىنەن جالعىز ايەل قۇندىزدى قۇتلۇن-شاعانىڭ تانۋى بيشارانىڭ شاشىنان بولعان. قۇندىز ءالى وتىزعا كەلمەگەن ەدى. سودان با، الدە تابيعاتتىڭ وزىنە بەرگەن ەرەكشە قاسيەتىنەن بە، ايتەۋىر شاشى تەز وسەتىن. قانشا كەسسە دە، جارتى جىلعا جەتپەي جەرگە شۇباتىلىپ شىعا كەلەتىن. بۇل جولى سولاي بولدى.
جازعىتۇرىم ىقشامداعان شاشى كۇز بولماي بۇرىنعى قالپىنا جەتكەن. شاشىن وراپ-وراپ بەلىنە تاڭىپ قويعان قۇندىز بۇحارعا بارعانشا كەستىرگىسى كەلمەگەن. قانشا دەگەنمەن بۇلا ايەل عوي، جۇرتتىڭ ءبارى قىزىعاتىن شاشىن جات ەلگە كەلە جاتىپ قيدىرىپ تاستاۋعا قيماعان. ال قىراعى كوز قۇتلۇن-شاعا كەرۋەندى كورۋگە كەلگەن بەتىندە قۇندىز قانشاما جامان كيىنسە دە، بۇنىڭ ەرەكشە ايەل ەكەنىن بىردەن سەزگەن. بەلىنە وراعان شاشىنا كوزى تۇسكەن شاقتا-اق بۇل ايەل قۇر عانا ەرەكشە ايەل ەمەس، اتى شۋلى قۇندىز ەكەنىن ءتۇسىندى.
قاراكەر جورعا ۇستىندە وتىرعان قۇتلۇن-شاعا، قارسى الدىندا كوپ كەرۋەنشىلەردىڭ ورتاسىندا تۇرعان قۇندىزعا:
— شەش انا قاتىننىڭ شاشىن! — دەگەن.
— كورىمدىك بەرەيىن دەپ پە ەدىڭىز؟ — دەگەن كەكەتە كۇلىپ قۇندىز.
قۇتلۇن-شاعا جانىندا تۇرعان نوكەرلەرىنىڭ بىرەۋىنە قۇندىزدى قامشىسىمەن نۇسقاپ:
— شەش انا قاتىننىڭ شاشىن! — دەگەن.
نوكەر اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ قۇندىزعا تايانعان. قولى ايەلدىڭ بەلىنە تيە بەرگەندە، شەشەسىنىڭ جانىندا تۇرعان ون جاسار اقبەرەن:
— تيمە، اپاما! — دەپ انا جىگىتتىڭ قولىنا جابىسا كەتكەن. جىگىت اقبەرەندى يتەرىپ قالىپ ەدى، شالقالاي قۇلاعان بالا تۇرا سالا ۇمتىلعان. جىگىت ونىڭ باسىنان توبىلعىلى ساپتى قامشىسىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەن. ايتەۋىر بالانىڭ باسىنداعى ەلتىرى بوركى قالىڭ ەكەن، بالەندەي باتپاعان، تەك قامشىسىنىڭ ۇشى ءبىر رەت بەتىنە ءتيىپ، اقبەرەننىڭ بەتىنەن قان بۇرق ەتكەن.
— قوي دەڭىز مىنا يتىڭىزگە! — دەگەن قۇندىز قۇتلۇن-شاعاعا،— شاشىمدى ءوزىم - اق شەشەمىن.
— ءجا، توقتاي تۇر،— دەگەن قۇتلۇن-شاعا نوكەرىنە.— شەشسىن.
قۇندىز بەلىنە وراپ قويعان شاشىن قولىمەن اقىرىن بوساتىپ جەرگە تاستاي سالعان. جۋاندىعى بىلەكتەي، تىپ-تىعىز ەتىپ ورىلگەن بۇرىم، ولگەن قارا جىلان ءتارىزدى ۇپ-ۇزىن بوپ جەرگە شۇباتىلا قۇلاعان. جۇرتتىڭ ءبارى تاڭ قالعان. اسىرەسە قۇتلۇن-شاعا تاڭ قالدى. «شىركىن-اي، وسىنداي شاش ماعان بىتەر مە ەدى!» — دەگەن دەي ول جەردە شۇباتىلىپ جاتقان شاشتان كوزىن الماي ءبىراز تۇردى.
— سەن قۇندىزسىڭ عوي؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا قۇتلۇن-شاعا.
— ءيا، مەن قۇندىزبىن! — دەدى قۇندىز امالسىزدان.
— بۇرىن قۇندىز بولساڭ، مەن ەندى سەنى كورتىشقان ەتەم.
— جازىعىم نە؟ بار كۇنام شاشىمنىڭ ۇزىن بولعانى ما؟
«باسە جازىعى نە! راس شاشىنىڭ ۇزىن بىتكەنى مە! ءبىراق بۇل از قىلمىس پا؟ ونداي شاش مەندە، وزگە قاتىنداردا نەگە جوق؟ ءوز وبالى وزىنە، اسپاسىن جۇرتتان!»
— جالعىز ول ەمەس،— دەدى قۇتلۇن-شاعا، قۇندىزدىڭ بار وقيعاسىنان حاباردار ەكەنىن ءبىلدىرىپ، سويدەدى دە نوكەرلەرىنە بۇيىردى.— مىنا قاشقان قاتىندى انا بۇزىق بالاسىمەن ەكەۋىن، ورداعا اپارىپ قاماڭدار. بۇنىمەن ەرتەڭ سويلەسەم،— ول ەندى كەرۋەن باسى تاجىككە قارادى.— ءيا، كىمسىڭدەر، قايدا بارا جاتىرسىڭدار؟ — دەدى.
— مەن كەرۋەن باسىمىن،— دەدى قابا ساقالدى تاجىك.— وسىلاي ءبىر شاھاردان ءبىر شاھارعا ازىق-تۇلىك، پۇل اپارىپ ساتۋعا حاقىم بار. بۇنى ءسىزدىڭ اكەڭىز قايدۋ حان دا بىلەدى. ءقازىر جايىق بويىنان المالىققا بارا جاتىرمىز.
— ءبۇيتىپ دۇنيە ءجۇزىن شارلاي بەرۋگە حاقىڭنىڭ بارىن نەمەن دالەلدەيسىڭ؟
— ۇلى حان ۇگەدەيدىڭ ءوزى بەرگەن پايزام بار.
كەرۋەن باسى قوينىنان جىبەك ورامالعا ورالعان سوپاقتاۋ كەلگەن كۇمىس زاتتى الىپ، قۇتلۇن-شاعاعا بەردى.
— ءيا، پايزا...— دەدى حان قىزى، قولىنداعى زاتتى اۋدارا قاراپ. پايزا شىڭعىس حاننان بەرى كەلە جاتقان، ساۋداگەرلەرگە «قاراقورىم قول استىنا جاتاتىن قالالاردىڭ بارىندە ساۋدا ىستەۋىنە بولادى» دەگەن كۋالىك. پايزا ءۇش ءتۇرلى بولادى؛ التىن، كۇمىس، جەز. وسى ىستەلگەن زاتتارىنا قاراي ولاردىڭ ءقادىرى ءار ءتۇرلى.
مىسالى، التىن پايزاسى بار ادام، ساتۋعا الىپ شىققان زاتتارىنان ەشكىمگە الىم-سالىق تولەمەيدى جانە ونى ەش جەردە، ەشكىم دە توقتاتۋعا حاقى جوق.
ءبىراق، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى، دارۋعالار جىبەرىلگەندىكتەن موڭكە حان بۇل پايزانىڭ ءبارىن جويعان. كەرۋەندەردەن الىناتىن سالىق جانە ءوز ۇلىستارىندا ساۋدا جۇرگىزۋگە رۇقسات ەتىلە مە، ەتىلمەي مە، ءبارى باسقاقتار مەن دارۋعالاردىڭ وزدەرىنە تاپسىرىلعان. ءبىراق مۇنى، تىكەلەي قاراقورىمعا باعىناتىن باسقاقتاردى ۇناتپايتىن كەي حاندار قولدانبايتىن. موڭكە جارلىعىن بىلمەيتىنسىپ، سول بۇرىنعى ادەتتەرىنشە پايزا سۇرايتىن. كەرۋەنشىلەردىڭ پايزاسى جوق بولسا، قاراقورىمنىڭ باسقاق، دارۋعالارىنا قاراي ءتيىستى الىم-سالىعىن تولەيتىن.
— حانشا،— دەدى كەرۋەن باسى تاجىك، كورىپ تۇرسىز عوي، مەنىڭ پايزام التىن ەمەس، كۇمىس... اكەلە جاتقان زاتتارىمنان ءتيىستى الىم-سالىعىمدى تولەۋگە بارمىن.
بەرگەندى كىم جەك كورگەن. مۇندايعا اسىرەسە حان ۇرپاقتارى قىزىعىمپاز.
— نە اكەلە جاتىرسىڭدار؟ — دەدى قۇتلۇن-شاعا ءالى دە ءجىبي قويماعانداي سەس كورسەتىپ.
— تولىپ جاتقان دۇنيە شىركىن،— دەدى كەرۋەن باسى.— مۇندا يراننىڭ جىبەگى، كىلەمى... رۋمنىڭ التىن، كۇمىس ىدىستارى.
— سوندا يران مەن رۋمعا بارىپ كەلە جاتىرسىڭ با؟
— جوق،— دەدى كەرۋەن باسى،— ءقازىر و جاققا وتە المايسىڭ. بۇنىڭ ءبارى التىن وردانىڭ جاڭا قالالارىندا ساتىلادى. مەن ءتارىزدى ساۋداگەرلەر و جاقتان ەبىن تاۋىپ ءوزى اكەلەدى.
— جارايدى،— دەدى قۇتلۇن-شاعا.— ءتيىستى الىم-سالىقتارىڭدى تولەگەن سوڭ، باراتىن المالىقتارىعا بارا بەرەرسىڭدەر.— ول ەندى ءوزىنىڭ توپ نوكەرىنە قاراپ، ءسال ويلانىپ تۇردى دا، بىر-ەكەۋىنە: — سەندەر وسى ارادا قالىڭدار،— دەدى.— مىنا كىسىنىڭ دۇنيە-مۇلكىن ساناپ، ءتيىستى سالىقتارىن الىپ، ورداعا كەلەرسىڭدەر...
ءسويتتى دە ءوزى قارا كەر جورعاسىن بۇلاڭداتىپ اۋىلعا قاراي جۇرە بەردى. سوڭىنان قىز، بوزبالا نوكەرلەرى ەرە جونەلدى. تەك قارۋلى ەكى جىگىت قالىپ، قۇندىز بەن بالاسىن ءبىر اتقا مىنگەستىرىپ بۇلار ءبىر بولەك بوپ قۇتلۇن-شاعانىڭ ورداسىنا قاراي cap جەلە بەتتەدى.
قىپشاقتىڭ تۇتقىنداعى ەر جۇرەك سۇلۋى ەرتەڭىندە مونعولداردىڭ ايگىلى باتىر قىزى قۇتلۇن-شاعامەن ونىڭ ورداسىندا كەزدەستى. ورتا ءازيا بيلەۋشىسى قىزىنىڭ كەشەگى تاكاپپار ءۇندى سوزدەرىنەن، ءوزىن ايامايتىنىن تۇسىنگەن قۇندىز بالاسى ەكەۋىن ون ەكى قانات اقبوز ۇيگە الىپ كەلگەندە، نە بولسا دا وسالدىق كورسەتپەي، قارىسىپ ولۋگە بەل بۋعان. ءۇي ءىشى جيھاز-مۇلىككە لىق تولعان. جۇك قىپشاق داستۇرىمەن كەرەگەنىڭ باسىنا دەيىن بەزەندىرە جينالعان، نەشە ءتۇرلى ويۋلانعان، سىرلانعان ساندىق، كەبەجەلەردىڭ ءىشى تولعان دۇنيە بولۋ كەرەك، ولار دا ەكى بوساعانى الا قاز-قاتار تىزىلگەن.
جەندەتتەر ايداپ ۇيگە كىرگەن قۇندىز بەن بالاسىنا وڭ جاقتا، اق مامىق جاستىقتى شىنتاقتاي، ءتورت بۇكتەلگەن اق كيىزدىڭ ۇستىندە قيسايىپ جاتقان قۇتلۇن-شاعا يەگىمەن ىمداپ، تابالدىرىقتان ءسال جوعارىراق توسەلگەن تۋلاقتى كورسەتىپ:
— انا جەرگە وتىرىڭدار،— دەدى ول.
قۇندىز بەن بالاسى حانشا كورسەتكەن جەرگە وتىردى. Tic جارىپ ەشكىممەنەن امانداسقان جوق. ءبىراق جان-جاعىنا كوز جۇگىرتتى، ءۇي-ىشى تولعان قىز-كەلىنشەك.
— قىمىز بەرىڭدەر بۇلارعا،— دەدى سول جاق بوساعادا كۇمىس بالداقتى پىسپەكتى ۇستاپ، ۇلكەن سابانىڭ قاسىندا تۇرعان جۇدەۋلەۋ كەلگەن موسقال ايەلگە.— شولدەپ قالعان شىعار، بۇلار، كەشەگى قۋىرداقتان،— دەدى قۇتلۇن-شاعا، بۇلاردىڭ كەشەدەن بەرى ءنار تاتپاعانى وزىنە ايان بولسا دا، الدەنەگە وزىنەن ءوزى كۇلىپ.
جۇدەۋ ايەل پىسپەگىمەن سابانى بىر-ەكى رەت ءپىستى دە، سىرلى ساپ-سارى كوبىگى بۇرقىراعان قىمىزدى ۇلكەن شاراعا قۇيدى. سوسىن سىرلى وجاۋمەن تاعى دا ساپىرىپ-ساپىرىپ جىبەرىپ، ەكى ۇلكەن سىرلى اياقتى تولتىرىپ قۇندىز بەن اقبەرەنگە ۇسىندى.
— ىشىڭدەر قاراقتارىم،— دەدى جۇدەۋ ايەل.
— راحمەت، اپا،— دەدى قۇندىز وعان قاراپ. بۇل ونىڭ ۇيگە كىرگەلى ەڭ العاشقى ءسوزى ەدى. وندا دا قىمىز بەرگەن جۇدەۋ ايەلدىڭ وزدەرىنە دەگەن ىقىلاسى كوڭىلىن جىبىتكەن ءتارىزدى. ءبىراق قىمىزدى ىشپەدى، ءبىر ۇرتتادى دا جەرگە قويدى. اپاسىنا قاراپ، اقبەرەن دە ىشپەدى. بىر-ەكى رەت جۇتتى دا، بۇل دا سىرلى اياقتى جەرگە قويا سالدى.
بۇنىڭ ءبارىن ءۇي تولعان قىز-كەلىنشەكتەر كورىپ وتىر. ءبىراق ءالى ەشقايسىسى اۋىزدارىن اشقان جوق.
— شولدەمەگەن ەكەنسىڭدەر، جارايدى،— دەدى قۇتلۇن-شاعا،— وندا سويلەسەلىك...— ول كوتەرىلە ءتۇسىپ، ەركەكتەرشە مالداسىن قۇرىپ وتىردى.— قانداي قىزعا دا ارمان بولار بەركە حانعا نەگە كۇيەۋگە شىقپاي قاشىپ كەتتىڭ؟ مىنا قىز-قىرقىن سونى بىلگىسى كەلىپ وتىر.
— قىز بىتكەننىڭ ارمانى تەك حانعا قاتىن بولۋ عانا ما؟ مەنىڭ ارمانىم باسقا.
— سوندا سەنىڭ ارمانىڭ نە؟
— مەنىڭ جۇرەگىم بوتەندى ءسۇيدى. سول سۇيگەنىمنەن بەركە حان ايىردى. مەن وعان قالاي قاتىن بولا الامىن؟
— ءبىراق بەركە جارتى الەمدى بيلەگەن التىن وردا حانى عوي.
— جۇرەككە بۇيىرا المايسىڭ!
— ونداي جۇرەكتى يتكە تاستاۋ كەرەك.
— ماسەلە حاندى ءسۇيۋ، سۇيمەۋدە بولسا، بەركە حاندى جاقسى كورگەن كەيبىر ايەلدەردە يت تە جەمەيتىن جۇرەكتەر بار...
— مىسالى كىمدىكى؟
— ونى مەنەن گورى، ءسىز جاقسى بىلەسىز.
— مۇنداي ءسوزىڭ ءۇشىن، اناۋ جاۋدىراپ تۇرعان ەكى كوزىڭدى ويىپ الۋ از.
— مۇنداي جاۋدىراعان ەكى كوز وزىڭىزدە دە بار. سەندە جوعى مەنىڭ مىناۋ قوس بۇرىمىم. كەشەگى سوزىڭە قاراعاندا ەڭ الدىمەنەن وسىلاردى كەسەدى عوي دەپ ەدىم.
قۇتلۇن-شاعا كۇلدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، مۇنداي شاش مەندە جوق. ءتىپتى ەشكىمدە دە جوق. ءبىراق مەن ونى كەسپەيمىن. ويتكەنى، ەرتەڭ مەنىڭ اكەم كەلەدى. سەنى توقالدىققا سوعان بەرەم. ال ەڭ جاقسى قاسيەتىڭ شاشىڭنان ايرىلساڭ...
قۇندىز بيلەۋشى قىزىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— الماي قويادى دەپ قورقاسىڭ با؟ — قۇندىز دا كۇلدى. الادى. شىڭعىس ۇرپاعى، قىزىل قۇمار قۇزعىن ءتارىزدى، قاتىن كورسە بولعانى.
— تارت ءتىلىڭدى! — دەدى قۇتلۇن-شاعا ءدىر-دىر ەتىپ.— اتتەڭ، ءوز وردام ايتپەسە، قىزىل قانىڭدى ءقازىر توگەر ەدىم!.. شىركىن-اي، ات ۇستىندە كەزدەسكەن بولسام...
— ونىڭا مەن دايىن! — دەدى قۇندىز ەكى كوزى وتتاي جايناپ.— وسى اۋىلدان ماعان دا ءبىر جىلقى تابىلار.
بۇنىسى قۇتلۇن-شاعانى جەكپە-جەككە شاقىرعانى ەدى.
جۇرت جىم-جىرت بولا قالدى. ەشكىم وسىناۋ اققۋ قۇستاي كەربەز شاشى جەرگە توگىلگەن، سۇلۋ ايەلدەن مۇنداي ەرلىك كۇتپەگەن ءتارىزدى. قايدۋدىڭ ايگىلى باتىر قىزى نە دەيدى! راسىمەنەن جەكپە-جەككە شىعا ما، الدە باعانادان بەرى ءتىلىن تارتپاعان مىنا سۇلۋ ايەلدى ءقازىر نوكەرىنە دالاعا الىپ شىعىپ ولتىرە مە، نە ىستەيدى؟
ال مىناداي سوزدەن كەيىن، قۇندىزدىڭ قۇربان بولاتىنىنا ەشكىم شەك كەلتىرمەگەن. ءبىراق كەگىن الاتىن قۇتلۇن-شاعا بوتەن جول تاپتى.
— مىنا بالا كىمدىكى؟ — دەدى ول، سۇلۋ ءجۇزى بۇرىنعىدان دا قۋقىلدانىپ كەتتى.
— وزىمدىكى.
— بايىڭ جوق قوي، سەن بۇنى كۇلگە اۋناپ تاپتىڭ با؟
— جاقسى كورگەن جىگىتىم بولدى دەگەن جوقپىن با جاڭا...
— كوزىڭدەي ساقتاپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي... وندا بىلاي بولسىن. نە سەن جاڭاعى ايتقان سوزدەرىڭنىڭ بارىنە كەشىرىم سۇراپ، اياعىما جىعىلاسىڭ. نە مىنا كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ جۇرگەن جالعىز بالاندى، ءقازىر دالاعا الىپ شىعىپ كوزىڭشە باۋىزداتامىن.
ءۇي ءىشى الگىدەن بەتەر تىنا قالدى. الدەكىمنىڭ جىلاپ قويا بەرگەن داۋسى ەستىلدى. سوناۋ كولوموندى العاشقى كورگەن كۇنىنەن باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن باسىنان سان ازاپتى، قيىندىقتى وتكىزسە دە بارىنە دە شىداپ، مويىپ كورمەگەن قىپشاقتىڭ ەر جۇرەك قىزى، ەندى ءوزىنىڭ سىنار جەرىن سەزگەندەي، اقبەرەنىڭ ولمەي ەشكىمگە دە بەرمەيمىن دەگەندەي، وزىنە قاراي تارتىپ، قۇشاقتاپ باۋىرىنا قىسا بەردى.
— قالاي، كونەسىڭ بە؟ — دەدى قۇتلۇن-شاعا ىسقىرىنىپ.
ايداي سۇلۋ قۇتلۇن-شاعا ءدال وسى ساتتە باسىن قاقشيتىپ بىرەۋدى شاعۋعا دايىندالىپ تۇرعان سۇر جىلانعا ۇقساس ەدى.
قۇندىز ەڭىرەپ قويا بەردى.
— قۇداي سەنى دە مەندەي ەتىپ جىلاتسىن...
قۇندىزعا قوسىلىپ ەندى ۇي-ىشىندەگى قىزدار ەڭىرەي جونەلدى. ءبىراق قۇتلۇن-شاعا وعان قاراعان جوق.
— جىعىل اياعىما، كەشىرىم سۇرا! — دەدى ول قۋانعانداي، داۋسى كۇمىستى كۇمىسكە ۇرعانداي سىڭعىرلاپ.
— جىعىل اياعىنا، جىعىل،— دەدى ەڭكىلدەپ جىلاپ تۇرعان جۇدەۋ ايەل، ولمەيسىڭ، سۇرا كەشىرىم، سۇرا...
— بول! — دەدى قۇتلۇن-شاعا، تۇرەگەلىپ التىن زەرلى كەبىستى وڭ اياعىن ءسال العا سوزىپ.— ءسۇي مىنا كەبىستىڭ باسىن!
قۇندىزعا ەندى قىز اتاۋلىنىڭ ءبارى جالىندى.
— «سۇيە قويسايشى، اپاتاي، سۇيسەيشى! ايتپەسە ولتىرەدى عوي مىنا بيشارا بالاڭدى!»
— سۇيمە! — دەدى كەنەت اقبەرەن داۋسى بالا بۇركىتتەي شاڭق ەتىپ.— ولسەم ولەيىن، ءبىراق، اپا، سەن ءوزىڭدى قورلاما!
ەگەر ۇستەرىندەگى شاڭىراق جەرگە قۇلاپ تۇسسە، جۇرت مۇنداي تاڭ قالماس ەدى، بالا سوزىنەن ۇيدەگىلەر ابىرجىپ قالدى.
— اينالايىن-اي! — دەدى جۇدەۋ ايەل سولقىلىن باسا الماي.
بالا سوزىنە بارىنەن قۇتلۇن-شاعا تاڭ قالىپ تۇر. بىرەۋ ءوزىن جاعىنان تارتىپ جىبەرگەندەي.
— سەن، وسىنداي بالا ەكەنسىڭ عوي! — دەدى ول اقبەرەنگە تەسىلە قاراپ.— شەشەڭدى قورلاتقىڭ كەلمەيدى ەكەن عوي! وندا مەن دە سەنى وپ-وڭاي ولتىرتپەيمىن... كورەسىڭدى كورسەتەمىن.— سويدەدى دە ەسىك الدىندا تۇرعان قوس نوكەرىنە.— اكەتىڭدەر مىنالاردى! — دەدى.— مىقتاپ كۇزەتىڭدەر.
تۇتقىنداعى قۇندىز بەن اقبەرەننىڭ جاعدايى وسىنداي كۇيدە ەدى.
— ايەل سەنىكى، ال بالاسى مەنىكى،— دەدى قۇتلۇن-شاعا اكەسىنە.
قايدۋ ەشتەڭە دەگەن جوق. جۇرت كورمەگەن سۇلۋعا كۇنى بۇرىن قىزىعىپ ەسىك جاققا قاراي بەردى.
الدەن ۋاقىتتا «قۇندىزدى بالاسىمەن الىپ كەل» دەگەن جىگىتتەر اسىعا-ساسا ۇيگە كىردى. ەكەۋىندە دە وڭ جوق.
— سۇمدىق،— دەدى تاپەلتەك كەلگەن پۇشىق سارى،— كۇزەتكە قالدىرىلعان ەكى جىگىتتىڭ ەكەۋىن دە ءولتىرىپ كەتىپتى. وزدەرى ۇشتى-كۇيلى جوق.
اشۋدان كوگەرە قالشىلداي قالعان قۇتلۇن-شاعا:
— قۋىڭدار! تابىڭدار! — دەدى جەر تەپكىلەپ،— كەشەگى توسكەيگە بەتتەگەن كەرۋەندى قۋىپ جەتىپ، تىنتىڭدەر!
ەكى جىگىت ۇيدەن اتا جونەلدى.
كەرۋەندى تىنتۋگە جىبەرىلگەن، جان-جاققا شاپتىرىلعان جىگىتتەر ەشكىمدى تابا الماي، ەكى كۇننەن كەيىن قايتىپ كەلدى.
قۇدىققا لاقتىرىلعان تاستاي قۇندىز بەن اقبەرەن مۇلدەم جوق بولىپ شىقتى.
باراق حان ولگەنمەن باراقتىڭ سەرىكتەرى ءتىرى ەدى. ماۋارانناحر بيلىگى سولاردىڭ قولىندا قالعان. جىلان جىلعى قۇرىلتاي شەشىمى بويىنشا تاۋلى، دالالى جەردى جايلاعان ۇگەدەي مەن جاعاتاي ۇرپاقتارىنا تۇرعىن جۇرتتان ءوندىرىپ الىم-سالىقتارىن دەر كەزدەرىندە تولەپ، ال قالانىڭ ىشىنە ولار دەگەندەرىن ىستەگەن. ۇزدىكسىز سوعىستان ابدەن جۇدەگەن حالىقتىڭ بۇلار ەڭ اقىرعى قاندارىن سۇلىكتەي سورعان سونىڭ ارقاسىندا باراق ولگەن قوي جىلى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان ماۋارانناحر قالالارى، اسىرەسە، بۇحار شاھارى، دوڭىز، تىشقان جىلدارى وتە قيىن حالگە جەتتى.
حالىق، امال جوق، ءوزىن قورعار تاعى دا جول ىزدەي باستادى. مىنە، وسى ۋاقىتتا بۇحاردا قايتادان تامدام پايدا بولعان. ول مونعول ۇستەمشىلىگىنە قارسى كوتەرىلمەي ماۋارانناحر جۇرتشىلىعى ەش ۋاقىتتا ءحالىن جوندەي المايتىنىن، ەشبىر تەڭدىككە قولى جەتپەيتىنىن جاقسى بىلەتىن. سول سەبەپتى تامدام باستاعان توپ جالپى جۇرتتى كوتەرۋگە تىرىستى. بۇل وڭايعا تۇسكەن جوق، ابدەن كۇيزەلىپ، قورقىپ قالعان قاۋىم تەز تامدامنىڭ سوڭىنا ەرە قويمادى. سويتسە دە، تامدام باستاعان توپتار بۇحار مەن سامارقاندتان تىس، شاعىن قالالاردا جەرگىلىكتى جەرلەردىڭ كەيبىر زورلىقشىل، ەل قاناعىش سۇمدارىن ءولتىرىپ، از دا بولسا مىقتىلاردان وشتەرىن الا باستاعان. وسى جاعداي جايىق بويىنا، قۇندىز پانالاعان قىپشاقتارعا دا جەتكەن. بۇل تامدام جىگىتتەرىنىڭ العاشقى باس كوتەرگەن، ازداعان جوقتىلى-بارلى جەڭىستەرىنىڭ ءدۇمپۋى ەدى.
ال قازىرگى كۇندە وسى ەل نارازىلىعى، بىرتە-بىرتە كۇشەيە تۇسكەن. ەندى جان-جاقتاعى ۋاق شاھارلاردى قويىپ، بۇحار، سامارقاند، حودجەنتتەردىڭ وزدەرىندە دە جاسىرىن ماجىلىستەر، مونعول ۇستەمدىگىنە قارسى ارەكەتتەر كوبەيە باستاعان.
مىنە، وسىنداي كەزەڭدە بۇحارعا قۇندىز بەن اقبەرەن جەتكەن.
تامدام بۇلاردى قۋانا-قۋانا قارسى الدى. ارينە، ول بۇل كەزدە سالىمگەرەيدەن قالعان جالعىز بالا اقبەرەننىڭ وسىدان جيىرما جىل ەتكەننەن كەيىن، بۇكىل ورتا ءازيانى بيلەپ وتىرعان قايدۋ شاڭىراعىن كوتەرگەن ۇلىستىڭ بوساعاسىن سولقىلداتقان ايگىلى كۇرەسكەر بولاتىنىن بىلگەن جوق. ءبىراق ول سول بۇحارعا كەلگەن كۇننەن باستاپ اقبەرەندى ءوز تاربيەسىنە الدى.
ال قۇندىز بەن اقبەرەن قۇتلۇن-شاعانىڭ تۇتقىنىنان كەرۋەن باسى تاجىكتىڭ جاناشىرلىعى ارقاسىندا قۇتىلعان.
كەشە ءوزى مونعولداردىڭ ق ۇلى بولعان، ەتىنىڭ تىرلىگى ارقاسىندا سول قۇلدىقتان قۇتىلعان كەرۋەن باسى — تاجىك، قۇندىز بەن اقبەرەندى تۇتقىندا قالدىرىپ كەتۋگە ءداتى بارماعان. اقشا نە ىستەتپەيدى، قىمبات باعامەن قۇنىن تولەپ، وسى ارانىڭ ءبىر جىلقىشى بايىنان جاسىرىن ءتورت جۇيرىك ات ساتىپ العان. قۇندىز بەن اكبەرەنگە جاندارى وتە اشىپ جۇرگەن بەس-التى قارۋلى كەرۋەنشى جىگىتتەرىن تۇندە جىبەرىپ، تۇتقىندارىن بوساتىپ العان. سول كۇنى تۇندە جول بىلەتىن ەكى جىگىتىن قوسىپ، قۇندىز بەن اقبەرەندى بۇحارعا جۇرگىزىپ جىبەرگەن.
قۇتلۇن-شاعانىڭ جىبەرگەن قۋعىنشىلارىنىڭ تاجىك كەرۋەنىنەن قاشقىنداردى تابا الماي قايتۋلارى دا وسىدان ەدى.
قايدۋ تەرىسكەي الاتاۋدىڭ باۋىرىنان اعاتىن شۋ وزەنىنىڭ بويىن الىپ قويعان. ال، موڭكە تەمىر، بۇل جاققا قولما-قول اسكەر شىعارمادى. سونداي اسكەردى قۇلاعۋ يلحاندىعىنا دا جىبەرمەدى. التىن وردانىڭ الىستىعىن پايدالانىپ يلحان اباق تا ازەربايجان مەن گرۋزيانى يرانمەن شەكتەسىپ جاتقان تۇسىنا بيلىگىن ەندى مۇلدەم جۇرگىزە باستاعان. التىن وردا ءتارىزدى الىپ وگىزدىڭ ءبىر موڭكىگەنىنەن قالمايتىن دۇنيە عوي دەگەندەي، اۋىز جالاسىپ بىرىگىپ جۇرگەن قايدۋ مەن اباقتىڭ ءار قايسىسىنىڭ پۇشپاعىنان تارتقانىنا موڭكە تەمىر كوپكە دەيىن مىڭق ەتپەگەن. امال جوق، بەركە تۇسىنداعىداي، بۇل دا قۇلاعۋ يلحاندىعىمەن سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ءبىراق بۇل سوعىستىڭ ءبارى دە يت-جىعىس بوپ بالەندەي ۇلكەن جەڭىسكە جەتكىزبەگەن.
التىن وردا بۇل كەزدە قاراقورىمنان ات قۇيرىعىن ءبىرجولاتا شورت كەسىپ، قاراماعىنداعى ەلدەردى ەمىن-ەركىن بيلەۋگە مۇلدەم كىرىسكەن. شاھار بىتكەندى كۇيرەتىپ، جەر بىتكەندى مونعول مالىنا جايىلىم ەتۋدى كوكسەگەن شىڭعىس ويىمەن دە ساناسپايتىن حالگە جەتتى.
موڭكە تەمىردىڭ بۇل كەزدە كوزى باتىس جاققا تىگۋلى ەدى.
الدىمەن ول قۇلاعۋدى جاقتاعان ۆيزانتيا يمپەراتورى لاسكاريسپەن سوعىسپاق بولعان. ءبىراق ول ءبىتىم سۇراعاننان كەيىن، كوڭىلى باسقا ىسىنە اۋعان. ال بۇل كەزدە نوعاي كۇننەن كۇنگە كۇشەيە تۇسكەن. ەندى ول گرۋزيا، مولداۆيا، ليبكە ءتارىزدى جاقىن تۇرعان ەلدەرمەن ءوز بەتىنشە كەلىسىمدەر جۇرگىزە باستاعان. تىكەلەي سوعىسپاعانمەن، جولىن تاۋىپ موڭكە تەمىرگە نوعايدىڭ وزگە ۇرىستاردان دا اسكەرىن ازايتۋ كەرەك بولدى. بۇل وعان وڭايعا تۇسكەن جوق. ەكىنشى ءبىر موڭكە تەمىردىڭ بار قايرات-جىگەرىن العان ورۇسۋت ەلى ەدى. راس، التىن وردا ولارعا ءوزىنىڭ داستۇرگە اينالعان كنيازدارىن بىرىنە-بىرىن قارسى قوياتىن ساياساتىن وزگەرتپەگەن. بۇل التىن ورداعا وزىنەن جۇرتى كوپ ورۇسۋت ەلىن باسقارۋعا از كومەك بەرمەگەن. جانە بىر-بىرىنە قارسى شىققان ورۇسۋت كنيازدارى دا ءوز ەلىنە دە از زيان كەلتىرمەگەن. مۇندايدا موڭكە تەمىر باياعى شىڭعىس حان كونە ءتاسىلىن قولدانىپ، ولاردى قايتادان شاباتىن. ءسويتىپ، ول، التىن وردا تاعىنا وتىرعاننان كەيىن دە ورۇسۋتتىڭ تەرىسكەي-كۇنشىعىس جاعىن بىرنەشە رەت كۇيزەلىسكە ۇشىراتقان. بۇدان ونىڭ بار تاپقانى ورۇسۋتتاردى وزىنە وشىكتىرە ءتۇسۋ عانا بولعان. جانە قازىناسىنا تۇسەتىن الىم-سالىق قاراجاتىنىڭ كەمي باستاعانىن كورگەن. وسىدان بارىپ موڭكە تەمىر ورۇسۋت كنيازدارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنە جاردەم بەرىپ، سولاردى وزىنە سۇيەندىرە ەتپەك بولعان. وسىنداي كنيازدىڭ ءبىرى كوسترومالىق ۆاسيليي ياروسلاۆيچ ەدى. الەكساندر نيەۆسكيي ولگەننەن كەيىن نوۆگورود كنيازدىعىنا اعايىندى ياروسلاۆيچ پەن ۆاسيليي ياروسلاۆيچتەر تالاسقان. التىن وردا ەكەۋىن كەزەك-كەزەك قولداپ، نوۆگورودتى بىرنەشە رەت توناپ، اقىرىندا قول جىبەرىپ تاۋىق ياعني 1273 جىلى نوۆگورودتى ياروسلاۆيچكا باعىندىرعان. موڭكە تەمىر، وسى ۆاسيليي ياروسلاۆيچتى التىن ورداعا ءالى دە جاقىنداتا تۇسپەكشى ەدى. ونىڭ ءبىر قىزىن ءوزىنىڭ ورتانشى بالاسى توقتايعا اپەرۋدى دە ويلاي باستادى. ءسويتىپ جۇرگەنىندە وسى كنيازبەن باسقا كنيازدارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، دوڭىز، ياعني 1275 جىلى ورۇسۋت كنيازدارىنىڭ ليبكەگە قارسى جورىعى باستالدى. ليبكە بيلەۋشىلەرى، ليۆون وردەنى ارقىلى كوپ جىلدان بەرى نەمىس رىسارلارىمەن بىرىگىپ ورۇسۋت جەرىنە، ونىڭ ىشىندە، وزدەرىمەن شەكتەس نوۆگورود، پسكوۆ قالالارىنا بىرنەشە رەت اتتانىپ، ورۇسۋت ەلىنىڭ ابدەن مازاسىن الىپ بولعان. كاتوليك كرەسشىلەرى بەيبارىستان جەڭىلىپ قالعان-دى. وسىنى پايدالانىپ ورۇسۋت كنيازدارى ليبكەنى شاپپاق بولعان. ولارعا التىن وردا تۋرايتەمىر مەن نوياندار باسقارعان ەكى قوسىن اسكەرىن بەردى. التىن وردا اسكەرى جالعىز عانا ليبكەنى ەمەس، جولىنداعى ورۇسۋت ەلىن باراردا دا، قايتاردا دا مىقتاپ توناپ قايتتى.
قايتكەندە دە ورۇسۋت، ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرمەۋدى ويلاعان موڭكە تەمىر باتىس جاعىن توناۋعا مۇمكىندىك بەرگەن، كنياز ۆاسيليي ياروسلاۆيچتى سوندا دا ءۆلاديميردىڭ ۇلى كنيازى ەتپەدى.
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ۆلاديمير مەن سۋزدال جەرىنىڭ مۇجىقتارىن التىن ورداعا قارسى قويۋدا ۇلى روستوۆ كنيازدارى ءبىرتالاي ارەكەت ىستەگەن. جانە بۇل كنيازدىق التىن وردانىڭ كۇنگەي بۇيىرىنە تىم جاقىن تۇرعان. سوندىقتان موڭكە تەمىر وسى كنيازدىقتىڭ دا بويارلارىن ەل بيلەۋشى كۇشتىلەرىن وزىنە تارتقىسى كەلدى. وسىنداي ساياساتپەن قويان، ۇلۋ، ياعني 1279—80 جىلدارى وسى قالانىڭ كنياز، بويارلارىمەن ءجيى قاتىناسا باستادى. ءبىراق كەلەسى جىلان، ياعني 1281 جىلى تاماعىنان ءبىر ءىرىندى جارا شىعىپ، سول ءىسىنىپ، دەم الدىرماي موڭكە تەمىر دۇنيە سالدى. التىن وردا حانىنىڭ اسىقپاي ورىندايمىن دەگەن نارسەلەرىنە اجال قاراعان جوق.
جوشى ۇرپاعىنىڭ ەندى ءتىرى قالعان ەڭ ۇلكەنى نوعاي بولدى. وسى ادۋىندى نوعايدىڭ ارقاسىندا تۋداي موڭكە جىلان، ياعني 1281 جىلى التىن وردا تاعىنا وتىرىسىمەن، جەتى كۇن توي جاسادى.
ەرتەڭىنە تۋداي موڭكە حان تاعىنا وتىرعاننىڭ قۇرمەتىنە ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتتى.
— موڭكە تەمىردىڭ ورنىنا مەنى سايلاعاندارىڭ ءجون بولدى،— دەدى تۇنجىراي.— بارلىق جەردە دوڭىز قاپتاپ كەتىپ ەدى، ەندى ولار سىباعاسىن الادى.
جۇرت بۇل جولى ونىڭ «دوڭىز» دەگەن سوزىنە ەش ماعىنا بەرگەن جوق. «جامان ادامدار قاپتاپ كەتتى» دەپ وتىرعان شىعار دەگەن دە قويعان. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى «اياق الىسى جاقسى ەكەن، سۇم-قۋلاردى بىردەن قۇرتار»، دەپ ىشتەي قۋانعان.
ال ءبىر جارتى جىل وتكەننەن كەيىن تۋداي موڭكە مۇسىلمان ءدىنى شارتىن مويىنداپ، ۇلىس يەلەرى، حان ۇرپاقتارىن ورداسىنا جيناپ العان. نوعاي عانا كەلمەي قالعان.
جۇرت جينالىپ بولعاندا:
— نوعاي اعاڭ كەلمەي جاتىر، كۇتەمىز بە؟ — دەگەندەرگە، ول قاباعىن قارس جاپقان قالپىندا:
— ول ءتىرى مە ەدى؟ — دەگەن.
جۇرت بۇنىسى جاي-انشەيىن قالجىنداعانى شىعار دەپ ەشتەڭە دەي قويماعان.
ۇلىس يەلەرى تەگىس جينالىپ بولعاندا، جالعىز اۋىز ءسوز ايتقان.
— كەلەسى جىلى كوكتەمگە، دوڭىزداردىڭ تورايلايتىن تۇسىنا ءار قايسىڭ بەس مىڭ قارۋ-جاراقتى قوسىن دايىندايسىڭدار،— دەگەن.
— سونشاما قولدى قايتەسىڭ؟ — دەگەن وزگە حان بالالارى،— كىممەن سوعىسامىز؟..
— ءوزىم بىلەم،— دەگەن دە قويعان. سويدەگەن دە ول، بۇل كەزدە ءوزىنىڭ ابدەن دوستاسىپ العان شەيح، كاري، مۇريتتەرمەن اڭگىمەلەسۋگە مەشىتكە كەتكەن.
ءۆلاديميردىڭ ۇلى كنيازدىعىنا پەرەياسلاۆل كنيازى دميتريي الەكساندروۆيچپەن تالاسقان گورودەس كنيازى الەكساندر الەكساندروۆيچ موڭكە تەمىر ولەر جىلى التىن وردادان قاۋقادي مەن الگەدايم نوياندار باستاعان قوسىنداردى الىپ، كنياز اندرەيدى جەڭگەن. التىن وردا اسكەرى بۇكىل ۆلاديمير، سۋزدال، پەرەياسلاۆل، يۋريەۆ، روستوۆ، تۆەر، تورجاك ولكەلەرىن قان-جوسا ەتىپ شاپتى.
دەمەك، وتكەن جىلى كنياز اندرەي تۋداي موڭكەنىڭ رۇقساتىمەن التىن وردادان تۇرايتەمىر مەن التىن نوياندار باسقارعان اسكەر الىپ، دميترييگە جاتاتىن گورودەس بولىستارىن شاپقان.
ال بيىل جىلدىڭ باسىندا كنياز دميتريي التىن وردادان قوسىن الىپ نوۆگورودقا بارعان. ۇلى قالاعا جاتاتىن جەردىڭ بارىنە ءورت سالىپ، جۇرتىن قىرعان.
وسىنداي ءبىر ورۇسۋتتى شاباتىن جورىققا شىعادى ەكەنبىز دەگەن ۇلىس يەلەرى، حان ۇرپاقتارى:
— دۇرىسىن ايتسايشى، اسكەردى قايتەسىڭ؟ — دەگەن كەلەسى كۇنى.
— ءوزىم بىلەم،— دەگەن تاعى تۋداي موڭكە.— ال سەندەر دەر كەزىندە اسكەرلەرىڭدى دايىنداڭدار.
— ءوزىم بىلەمىنىڭ قالاي؟ — دەگەن حان بالالارى.— سەن بىلگەن نارسەنى ءبىز بىلمەۋىمىز كەرەك پە؟
— سەندەر دوڭىزداردى كۇنى بۇرىن ۇركىتىپ الاسىڭدار. ولار قاشىپ كەتەدى،— دەگەن تۋداي موڭكە سول تۇنجىراعان قالپىندا.
— قايداعى «دوڭىز»، نە قىلعان «دوڭىز»؟
قاباعىن قارس جاۋىپ العان تۋداي موڭكە جالعىز عانا جاۋاپ قايتارعان:
— ءوزىم بىلەم.
سودان كەيىن ول ەشكىمگە قاراماي مەشىتىنە كەتكەن.
جۇرت تۋداي موڭكەنىڭ اقىلىنان اداسا باستاعان ادام ەكەنىن جاڭا عانا تۇسىنگەن. حانمەن بۇدان ءارى سويلەسپەي ۇلىس-ۇلىسىنا تاراعان. ءبىراق تۋداي موڭكەنىڭ ۇلكەن اعاسى توربۋدىڭ بالالارى ءتولى بۇقا مەن كۇنشەك، كىشى اعاسى موڭكە تەمىردىڭ بالالارى العۇي، توعىرىلشا دەرەۋ ۇيىمداسىپ، «التىن وردا تاعىنا اقىلىنان اداسقان كىسى وتىرۋعا ءتيىس ەمەس»،— دەپ تۋداي موڭكەگە قارسى ارەكەت ىستەي باستاعان.
«نوعاي، ءولى ءتىرى مە ەدى؟» دەگەن تۋداي موڭكەنىڭ ءسوزى نوعايعا دا جەتكەن. ءتىرى ەكەنىن «كورسەتكىسى» كەلىپ، بەتىنەن تۇگى شىعىپ نوعاي حان ورداسىنا كەلگەن.
امانداسىپ، جايعاسىپ بولعان سوڭ اشۋلى نوعاي، التىن تاقتىڭ ۇستىندە ءۇن-تۇنسىز تۇنجىراپ وتىرعان تۋداي موڭكەدەن:
— وسىنشاما اسكەردى نەگە جيناماقسىڭ! — دەپ سۇراعان.
— دوڭىزداردى قىرامىن،— دەگەن تۋداي موڭكە سول وتىرعان قالپىنان قوزعالماي.— ولار ارام حايۋاندار. ەتىن جەۋگە بولمايدى.
— قايداعى دوڭىز؟ نە قىلعان دوڭىز؟
— كادىمگى ءتورت اياقتى دوڭىز، بۇكىل ەدىل، تان، ءۇزى بويلارىن الىپ كەتكەن دوڭىز...— دەگەن تۋداي موڭكە. سوسىن نوعايعا قاراعان.— قالاي، ولاردى قىرۋعا التىن وردانىڭ اسكەرى جەتەدى دەپ ويلايسىز با؟ — دەگەن شىن ويمەن.
نوعاي نە دەرىن بىلمەدى.
— سەنى قالىڭ قول جيناپ جاتىر دەگەندى ەستىگەندە،— ورۇسۋتتى شابادى ەكەنبىز دەپ قۋانىپ قالىپ ەدىم،— دەدى ول تۇتىعا.— التىن وردانىڭ بۇكىل اسكەرىن دوڭىزداردى قىرۋعا جۇمساماقسىڭ... مۇنداي دا حان بولادى ەكەن-اۋ!
تۋداي موڭكە ءمىز باقپاعان.
— ولار مەنىڭ بالامدى جارىپ ولتىرگەن.
نوعاي تۋداي موڭكەنىڭ اقىلىنان اداسقان ادام ەكەنىن تۇسىنگەن. اسقا قاراماي ءجۇرىپ كەتكەن. ءوز ۇلىسىنا بارىسىمەن جوشى ۇرپاعىنىڭ ۇلكەنى ەكەنىن پايدالانىپ ءۇش ايدان كەيىن قۇرىلتاي شاقىرۋ كەرەك ەكەنىن حابارلاعان. بۇل جولى ءوزىنىڭ ايتقانىنان شىقپايدى دەپ موڭكە تەمىردىڭ ورتانشى ۇلى توقتايدى حان كوتەرتپەك بولعان. ءبىراق حاننىڭ وزگە ۇرپاقتارى بۇعان قارسى تۇرعان. ولار ءتولى بۇقانى حان كوتەرۋدى دۇرىس ساناعان. تاعى باياعى حان بالاسى مەن حان اعا، ىنىلەرىنىڭ تالاسى تۋعان. ەگەر موڭكە تەمىردىڭ بالاسى حان بولسا، التىن وردا حاندىعى ءبىر شاڭىراقتىڭ مەنشىگىنە كەتەتىندەي كورىنەدى جۇرتقا. ال حاننىڭ اعا، ىنىلەرى، نە ولاردىڭ بالالارىنىڭ بىرەۋى حان بولسا، بارلىق جوشى ۇرپاعى حاندىققا يە بولعانداي سانالادى. ارينە، مۇندايدا، ەگەر جاقتاۋشىلارى مىقتى كەلسە، كوپشىلىك كوبىنە ەكىنشى جاعىنا شىعادى. جانە ءتولى بۇقا توقتايدان بۇرىنىراق اتقا مىنگەن، جورىقتاردا اتى اجەپتاۋىر شىققان، ونىڭ ۇستىنە اعا بالاسى. حان بولۋ مۇنىڭ كەزەگى ءتارىزدى. مۇنى نوعاي دا جاقسى تۇسىنەدى. تىكەلەي تالاسقا تۇسسە، توقتاي جەڭىلەدى. نوعاي بۇنى دا بىلەدى. ال توقتايدى حان ەتۋ ءۇشىن قۇرىلتاي شاقىرىلىپ قويىلعان. ءوزى شاقىرتتىرعان. سوندىقتان بۇل جولى رەتىن تاۋىپ ۇندەمەي قالۋ كەرەك. ال توقتايعا حاندىقتى اپەرۋ ءۇشىن ءتولى بۇقا تاققا وتىرعاننان كەيىن كۇرەستى قايتا باستاۋ كەرەك. ارينە، بۇل كۇرەس قان توگۋسىز بولمايدى. امال نە، قان توگۋ كەرەك بولسا، قان دا توگىلۋى دۇرىس. ويتكەنى، التىن تاق وعان تاتيدى. وسىلاي ويلاعان نوعاي، راس پا، الدە ءوزىنىڭ ادەتتەگى قۋلىعى ما، كەنەت قۇياڭى قاتتى ۇستاپ، ات ۇستىنە مىنەرلىك دارمەنى بولماي، قۇرىلتايعا بارماي قالدى. ارينە، ءتولى بۇقا جەڭدى. ونى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلادى.
قۇرىلتايعا جارتى جىل وتكەننەن كەيىن نوعاي ءوز ورداسىنا توقتايدى شاقىردى. توقتاي جاعىنا ەندى ءوزىنىڭ ەكى اعاسى تۋداي حان مەن بارلىق، ءىنىسى ساراي بۇقا شىقتى. وسى بەسەۋى بىرىگىپ ءتولى بۇقادان حاندىقتى تارتىپ الماق بولدى.
ال ءتولى بۇقا دا بوس جاتپاعان. ءتۇبى بالەنىڭ ءبارى وسى توقتايدان كەلەتىنىن ءبىلىپ، ول ەندى توقتايدى ءبىر جولاتا ولتىرتپەك بولعان. ەندى ءتولى بۇقا جاعىنا موڭكە تەمىردىڭ وزگە بالالارى العۇي، مۇلاقاي، قادان، قۇدۇقان، توعىرىلشا اۋىستى. ءسويتىپ ءبىر اكەدەن تاراعان ون ۇل ەكى ۇداي بوپ الىسا ءتۇستى.
ءتولى بۇقا تاققا وتىرعاننان كەيىن نوعاي جارتى جىلداي كۇتكەن. ال شىنىن ايتساق، بۇعان توقتاي ما، الدە حان تاعىنا ءتولى بۇقا وتىرا ما، ءبارىبىر ەدى، تەك نوعايدىڭ ايتقانىنان شىقپاسا بولعانى.
قۇرىلتايدان بۇرىن توقتايدى جاقتاپ، وزىنە قارسى شىققانىنا كەكتەنىپ قالعان توڭ مويىن ءتولى بۇقا نوعايدىڭ دەگەنىمەن جۇرمەيتىنىن بىردەن ءبىلدىردى. وسىنداي حالدەگى ەكەۋىنىڭ اراسىن الىستاتا تۇسكەن تاعى دا ورۇسۋت ماسەلەسى ەدى.
نوعايدىڭ ايتۋىمەن كۋرسك ايماعىنا التىن وردا باسقاعى ەتىپ تۋداي موڭكە اقمەت دەگەندى قويعان. وسى احمەت، ءبىر قىزىق شارۋا ىستەگەن. ءوزىنىڭ ورداسىنىڭ جانىنا ەكى قىستاق سالدىرعان. بۇلارعا ورۇسۋت كنيازدارىنان، قىپشاق جەرىنەن قاشىپ شىققانداردى جيناعان. بۇلار تەڭدىك ءۇشىن كۇرەسكەرلەر ەمەس، كوبىنەسە ۇرى-قارى بولاتىن. اقمەت وسى ەكى قىستاقتاعى ادامدارىن الىم-سالىق تولەي الماعان، نە تەڭدىك ىزدەپ باس كوتەرگەن ورۇسۋت مۇجىقتارىنا قارسى قولدانعان. احمەت ايتاقتاسا بولعانى، بۇلار اسىراندى قاباعان يتتەردەي كىمنىڭ بولسا دا تاماعىنان الا تۇسەتىن. بۇل جىلداردان بۇرىنعى ەرەۋىلدەردەن ابدەن كۇيزەلىپ قالعان جۇرت، احمەتتىڭ وسى ءبىر تەنتەك، سوتقار جاۋىزدارىنان ابدەن ولەردەي بولعان.
بۇعان شىداي الماعان كۋرسكىنىڭ كنيازى ولەگ پەن كورشىلەس ليپوۆەس كنيازى سۆياتوسلاۆ احمەتتىڭ وزبىرلىعىن التىن وردا حانى ءتولى بۇقاعا ارىز ەتكەن. احمەتتىڭ نوعايدىڭ ادامى ەكەنىن بىلەتىن ءتولى بۇقا قىستاقتاردى قۇرتىپ، بۇرىنعى وزدەرىنىڭ ادامدارىن ءوز قاراماقتارىنا قايتىپ الۋعا رۇقسات بەرگەن. جانە ورۇسۋت كنيازدارىنا قوسا التىن وردا حانى ءوزىنىڭ ءتيىستى قارۋلى وكىلدەرىن جىبەرگەن. ولەگ پەن سۆياتوسلاۆ تۇندە اسكەرلەرىمەن كەپ قىستاقتاردى قورشاپ العان. كەشەگى بۇزىقتاردى كوكالا قويداي ەتىپ دۇرەلەپ، وزدەرىنىڭ ادامدارىن الىپ كەيىن قايتقان.
بۇعان قاراماي احمەت قىستاقتارىنا قاشقىنداردى قايتادان جيناعان. قايتادان ول قاشقىندار جۇرتتى قورقىتىپ ۇركىتۋگە كىرىسكەن. بۇعان ابدەن ىزا بولعان، سۆياتوسلاۆ تۇندە اسكەرىمەن كەپ قىستاقتاردى شاپقان. ەشكىمدى اياماعان. ۇيلەرىن قيراتقان.
احمەت تە دەرەۋ نوعايعا جەتكەن. ولەگ پەن سۆياتوسلاۆتى كنياز ەمەس، قاراقشىلار دەپ، نوعايعا شاعىستىرعان. ولار كوپ اسكەر جيناپ، سەنىڭ ورداندى شابۋعا دايىندالىپ جاتىر دەگەن. بۇعان ەندى نوعاي دولدانا شىعا كەلگەن.
— جينا اسكەردى! — دەگەن ءوزىنىڭ قوس ءبورىسى كەتە مەن جەتەگە.
نوعايدىڭ ءوز بالالارى باستاپ بەس مىڭعا جۋىق جاساقپەن ۆورگولو قالاسىنا كەلگەن. وسى جەردەن كۋرسكىنىڭ كنيازدىعى باستالاتىن. اتتارى اۋىزدىعىمەن الىسقان نوعايدىڭ بەس مىڭ جاۋىنگەر قولىنا توتەپ بەرە المايتىندىقتارىن ءبىلىپ، ولەگ كنياز التىن وردا حانى ءتولى بۇقانىڭ قول استىنا قاشقان، ال سۆياتوسلاۆ، جاۋىمەن كورىنبەي الىسپاقشى بوپ، ۆورونەجدىڭ قالىڭ توعايىنا كىرىپ جوق بولعان. نوعاي جاساقتارى بۇل وڭىردە جيىرما شاقتى كۇندەي ءجۇردى. جۇرتتى تاعى قانعا بويادى، تاعى دۇنيە-مۇلكىن تونادى. ون ءۇش ۇلكەن دارەجەلى بويارلاردى، كۋرسك شاھارىنا كەلىپ جاتقان بوتەن جاقتىڭ ادامدارىن جانە كوپتەگەن قارا شارۋالاردى تۇتقىنداردى ەكى-ەكىدەن بايلاپ احمەتكە بەردى. احمەت بويارلاردى ءولتىرىپ، بوتەن قالالاردان كەلگەن ادامداردى بوساتتى. «سەندەر قوناقسىڭدار، سوندىقتان بوساتىپ وتىرمىن. ال سەندەر وزدەرىڭ جۇرگەن جەرلەرىندە كىمدە-كىم باسقاقتارىنا قارسى شىقسا، ءدال وسىلاي ەتىپ، اياۋسىز جويىلادى ەكەن دەپ ايتا جۇرىڭدەر»،— دەدى.
ءسويتىپ، كۋرسك كنيازدىعى تاعى ءبىر ۇلى اپاتقا ۇشىرادى. ال احمەت ەندى بۇل اراعا قالۋعا قورقىپ، باسقاقتى ەكى بالاسىنا تاپسىرىپ، ءوزى نوعاي جاساعىمەن ەلىنە قايتتى.
مىنە، وسى وقيعادان كەيىن نوعاي ءتولى بۇقاعا وشىگىپ العان.
وسىدان كەيىن نوعاي مەن توقتاي بىرىگىپ، سان ءتۇرلى ايلامەن باسى التىن وردا حانى ءتولى بۇقا عىپ، توقتايعا قارسى ونىڭ اعا، ىنىلەرى — العۇي، مۇلاقاي، توعارىلشا، قادان، قۇدىقانعا دەيىن، ەكى جىلدىڭ ىشىندە ءبارى تەگىس ولتىرىلگەن. تەك ءتولى بۇقا مەن العۇي عانا نوعاي مەن توقتايعا قارسى شىققان مايداندا عانا قازا تاپتى. وزگەلەرى اتتان قۇلادى، ۋلاندىرىلدى، ۇيىندە باۋىزدالدى، ايتەۋىر نوعاي مەن توقتايدىڭ قولدارىنان بۇل دۇنيەدەن ءوتتى.
اكەسى موڭكە تەمىردىڭ ولگەنىنە ون جىل تولعاندا، التىن وردا تاعىنا ۇلجاتايدان تۋعان توقتاي وتىردى. ارينە، بۇل ءوزى كەلىپ وتىرعان جوق، بۇنى دا قۇرىلتاي سايلادى. ال بۇل كەزدە قۇرىلتاي دەگەنىڭىز بۇرىنعى قۇرىلتاي ەمەس، كىمنىڭ قولىندا كۇش بولسا، سونىڭ ءسوزىن سويلەيتىن قۇر ايقايشىسى ەدى.
ال قايدۋ ماۋارانناحردىڭ كۇيىنىڭ جىلدان-جىلعا ناشارلاعانىن كورىپ، شۇعىل شارا قولدانباق بولدى. قاراماعىنداعى ماۋارانناحر، حوراسان، شىڭعىس تۇركىستان، قايالىق، بۇحار، سامارقاند ءتارىزدى قول ونەرى كۇشتى كونە قالالارى بار، بۇل باي ولكەنىڭ مۇنداي جاعدايعا ۇشىراۋى جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ءامىرشىسى قايدۋعا ءتىپتى كەرەك ەمەس ەدى. ولكە كەدەيلەنسە، حالقى كەدەيلەنەدى. حالقى كەدەيلەنسە، وردا كەدەيلەنەدى، وردا كەدەيلەنسە، حان كەدەيلەنەدى. ال حان كەدەي بولسا، ەش ءقادىرى قالمايدى، ەشكىمگە ءسوزى وتپەيدى.
قايدۋ ويلانىپ-تولعانىپ كەپ ماۋارانناحردىڭ ءامىرشىسى ەتىپ جىلقى، ياعني 1282 جىلى، ولۋىنە ءوزى سەبەپ بولعان باراقتىڭ جالعىز بالاسى تۋبانى قويدى. قايدۋ، شىنىندا، قاتەلەسپەگەن ەكەن، بۇل دارىندى اسكەري قولباسشى جانە ايلاكەر ەل بيلەۋشى بوپ شىقتى. سوڭىنان تاريح كورسەتتى، تۋبا ءومىر بويى قايدۋمەن ءبىر بولدى.
تۋبا حان تاعىنا وتىرىسىمەن ماۋارانناحردىڭ داۋلەتىن اسىرۋعا كىرىستى. اكەسىنەن قالعان كىلەڭ جەمقور الاياقتاردىڭ ءبارىن وردا قىزمەتىنەن قۋدى. ورىندارىنا ەلمەن سويلەسە الاتىن جاڭا ادامداردى قويدى. ەلدەن الىناتىن الىم-سالىقتى دا بىركەلكى جونگە كەلتىردى. بۇحار مەن سامارقاندتى جوندەتىپ، ولارعا جاڭا شەبەرحانالار، كىلەم، پارشا توقيتىن ورىندار اشتى. سونىڭ ارقاسىندا التى-جەتى جىلدا ماۋارانناحردىڭ، اسىرەسە ۇلكەن شاھارلار بۇحار مەن سامارقاندتىڭ كۇيى جوندەلىپ قالدى.
تۋبا مۇنىمەن قاتار قايدۋ اسكەرىن باسقارىپ كورشى، قۇبىلاي يمپەراتور بوپ وتىرعان جۇڭگو مەن كوك ورداعا قارسى سوعىس جۇرگىزدى. قۇبىلايمەن شايقاسۋ ۇنەمى مونعول جەرىندە ءوتتى. سوندىقتان قايدۋ مەن تۋباعا تەرىسكەي جاعىنان شەكتەسىپ جاتقان كوك وردامەن سوعىسۋ تاقا وڭايعا تۇسكەن جوق.
بۇل تۇستا كوك وردانىڭ حانى جوشىنىڭ ورتانشى بالاسى توقتاي تەمىردەن تۋعان بايان ەدى. التىن تاق بار جەردە ب ا ق تالاستىق وزىنەن-وزى تۋادى. بۇعان ءۇش اتادان قوسىلاتىن شوبەرە ءىنىسى قۇيلىق قارسى شىعا كەلدى. ءبارىبىر شىڭعىستىڭ ۇرپاعى دەگەنمەن، شەشە جاعىنان ول قايدۋعا جاقىن ەدى. سونىسىن پايدالانىپ، قايدۋ مەن تۋبانىڭ ارقاسىندا قۇيلىق كوك وردا تاعىن باياننان تارتىپ العان. ءوزىن قۋىپ جىبەرگەن. كوك وردا جەكە ۇلىس سانالعانمەن، كوپ جاعدايدا التىن ورداعا باعىنىشتى ەدى. جوشى ۇرپاعىنىڭ ەڭ ۇلكەندەرى دە وسى التىن وردادا بولاتىن. سوندىقتان بايان ارىز ايتىپ توقتاي حانعا كەلگەن.
ءبىر ءتاجىنى ەكى ادام كيە المايدى عوي، بۇل ارادا توقتاي حان مەن نوعاي شابىسىپ، التىن وردا حانى سوعىسقا دايىندالىپ جاتقان. سول سەبەپتەن توقتاي بايانعا بالەندەي اسكەري جاردەم كورسەتە المادى. سويتسە دە شاعىن جاساقپەن بايانعا ول كوك وردا ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى دەگەن جارلىق بەرگەن. بۇنى ەستىگەن قۇيلىق التىن وردامەن تايتالاسۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن ۇعىپ، قايدۋ ورداسىنا قاشقان. توقتاي قايدۋ مەن تۋباعا، ەل اراسىن ءبۇلدىرۋشى قۇيلىقتى ۇستاپ، التىن ورداعا جەتكىزىڭدەر دەگەن تىلەكپەن، ولارعا ارناۋلى ەلشىلەر جىبەرگەن. ءبىراق قايدۋ مەن تۋبا بۇل ءوتىنىشتى ورىنداماعان. التىن وردا مەن ورتا ءازيا ءامىرشىسى قايدۋدىڭ اراسى شيەلەنىسە تۇسكەن. ونىڭ ۇستىنە قايدۋ مەن تۋبا كوك وردا حانىمەن كۇرەسۋگە قۇيلىققا اسكەر بەرگەن. وسىنداي جاعدايدا قۇبىلاي قايتىس بولعان جىلقى، ياعني 1294 جىل، بايان حان، قۇبىلايدىڭ ورنىنا — جۇڭگو يمپەراتورىنىڭ تاعىنا جاڭا عانا وتىرعان قۇبىلايدىڭ نەمەرەسى تەمىرگە كىسى جىبەرگەن قايدۋ مەن تۋباعا بىرىگىپ قارسى شىعايىق دەگەن تاققا جاڭا وتىرعان تەمىر ەكىۇشتى جاۋاپ بەرگەن. سوعان قاراماي بايان مەن قۇيلىق سوعىسىن توقتاتپاعان. دەگەنمەن، وسى وقيعادان التى جىل وتكەننەن كەيىن تەمىر قايدۋعا قارسى قالىڭ قول شىعارعان. وسى سيىر، ياعني 1301 جىلعى ۇلكەن ۇرىستا تۋبا قاتتى جاراقاتتانىپ، قايدۋ قازا بولعان.
ايگىلى قىزى قۇتلۇن-شاعا اكەسىنىڭ دەنەسىن ءوز ۇلىسى شۋ وزەنىنىڭ بويىنا اكەپ كومگەن. باسىنا قارا ءمارمار تاستان مازار سالدىرعان. قالعان ءومىرىن وسى مازاردى دارىپتەپ ۇستاپ وتۋگە باعىشتاعان.
بۇنىڭ الدىندا قۇلاعۋدىڭ بالاسى اباق نەمەرەسى ارعۇن دا دۇنيە سالىپ. يران يلحانى ارعۇننىڭ بالاسى عازان بولعان.
ول مۇسىلمان دىنىندە بولىپ مونعول يەلىگىنىڭ ەڭ سوڭعى بەلگىسىن جوعالتقان.
ءسويتىپ. جاڭا عاسىر، ون ءتورتىنشى عاسىر باستالعاندا، شىڭعىس حاننىڭ ءتورت بالاسىنان كەيىن بۇكىل دۇنيەنى تىتىرەتكەن نەمەرە-شوبەرەلەرى — باتۋ، موڭكە، قۇبىلاي، قۇلاعۋ، وردا، قايدۋ ءبارى تەگىس ءولىپ، ءبىر كەزدەگى شىڭعىس حاننىڭ ۇلى يەلىگى — التىن وردا، جۇڭگو يمپەرياسى، يران يلحاندىعى، ورتا ءازيا — جاعاتاي ۇلىسى بوپ تورتكە ءبولىنىپ، بۇدان دا ءارى قاراي بولشەكتەنۋ نەمەرە-شوبەرەلەردەن تۋعان كەلەسى ۇرپاقتاردىڭ ەنشىسىنە قالعان.
الەمدى جاۋلاعان اتاقتى بۋىننان ازىرگە ءتىرىسى جەتپىس بەستەگى نوعاي عانا جەر باسىپ ءجۇر.
دۇنيەدە اتاق، ب ا ق دارەجەدەن ارتىق ادام قۇمارتار نە بار ەكەن؟! وعان جاس تا، كارى دە بىردەي قۇمار. اتاق، ب ا ق، دارەجەگە جەتۋ قانداي قيىن بولسا، ولاردان ايىرىلۋ ادامعا ودان دا قيىن، اۋىر تيەدى. نەعۇرلىم جوعارىلاعان سايىن، سولعۇرلىم ادام ب ا ق قۇمار كەلەدى. جەتپىس بەستەن اسقان نوعايعا ۇلىس اعالىعى از كورىندى. ءوزىن حاننان قانشا جوعارى ساناعانمەن، حاننان تومەن ەكەنىن ول توقتاي التىن وردا تاعىنا وتىرعاننان كەيىن ءبىلدى.
بۇل تاققا توقتايدى ءوزى وتىرعىزعان جوق پا؟ ءيا، ءوزى وتىرعىزعان. جانە ايتقانىمدى ىستەيدى، ايداعانىما كونەدى دەپ وتىرعىزعان. ءبىراق التىن تاق كىمنىڭ كوڭىلىن وسىرمەگەن، كىمدى وزگەدەن ءوزىن ارتىق ساناتتىرماعان. توقتايدى دا ءسويتتى.
توقتاي التىن تاققا ەتى ۇيرەنگەننەن كەيىن بۇكىل التىن وردانى تەك ءوزى بيلەپ، ءوزى توستەگىسى كەلدى.
ءبىراق بۇعان جاسى سەكسەنگە تاياپ قالسا دا، كوڭىلى ءالى جاس نوعاي كونگىسى كەلمەدى.
— توقتاي ايتقانىمدى ىستەمەسە، ودان دا ءوزىم حان بولعانىم دۇرىس،— دەدى نوعاي.
ال جاسىنىڭ كەلىپ قالعانى شە؟ ب ا ق قۇمار قانداي ادامعا بۇنىڭ بوگەت بولعانى بار؟ مۇنداي كىسى اۋزىنان وتىز ەكى ءتىسى ءتۇسىپ قارتايسا دا، جاسقا جولىن بەرمەيدى. نوعاي دا توقتايعا قارتايدىم دەپ جول بەرگىسى كەلمەدى.
وسىلاي التىن وردا تاعىنا باياعى ءبىر داڭعىل جول حان تۋىسى مەن بالاسىنىڭ ايقاسى باستالدى.
حان ايقاسى بىرىنە-بىرى ۋ بەرىپ ولتىرەتىن جاسىرىن ايقاسى ەمەس، كادۋىلگى مايدان اشقان ەكى ۇداي بوپ ۇرىسقا شىققان قارۋلى ايقاس. العاشقى ءبىر شاعىن ۇرىستا نوعاي جەڭگەن. ءبىراق بۇل التىن وردا سەكىلدى الىپتىڭ تاعى ءۇشىن تىم شاعىن شايقاسۋ ەدى. ەكى جاق بىردەي ۇلكەن سوعىسقا دايىندالا باستادى. العاشقى ايقاستا توقتايدىڭ بەدەلدى بىرنەشە امىرلەرى نوعاي جاعىنا شىققان. شاعىن ۇرىستا وڭ قانات اساسىنىڭ جەڭىپ شىعۋىنا كونە قويماعان توق بۇقا ۇلىسىن، ءبىر كەزدە اكەسى تاتاردىڭ كوشىپ-قونعان جەرى بولعان قىرىمدى بارىپ شاپقان. كاففانى قيراتىپ، سۋداق قالاسىن ورتەگەن.
تىنىش جاتقان ەلگە نوعايدىڭ سونشالىق قيانات ىستەگەنىنە ۇلىس باسشىلارى، وزىنە قوسىلعان امىرلەر دە رەنجىگەن. ءبارى ەندى توقتاي جاعىنا شىققان. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن نوعاي تالاپ-شاپقان كۋرسك، پەرەياسلاۆل كنيازدارى دا توقتايعا وزدەرىنىڭ ءبىراز كىسىلەرىن قوسقان. نوعايدىڭ ىستەگەن جابىرىنە ورۇسۋت ەلى دە ءوز جاۋابىن بەرمەك بولعان.
وسىلاي نوعاي، قوسىندارىنان ەكى ەسە كوپ اسكەر جيناعان توقتاي حان، ەندى اكەلەرىنىڭ تۋىسى نوعايدىڭ جاعاسىنان الا تۇسۋگە ىڭعايلى ءساتتى عانا كۇتىپ تۇرعان.
بۇلاردىڭ العاشقى ۇرىسى تىشقان، ياعني 1300 جىلى كوكتەمدە تان وزەنىنىڭ جاعاسىندا بولعان. توقتاي قالعان اسكەرىمەن ەدىلدەن ءوتىپ، ءوز ورداسىنا كەلگەن. ال، نوعاي سول توقتايدى جەڭگەن بەتىمەن اكەسىن قولداعان، ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ تاربيەسىندە بولعان توق بۇقانىڭ ۇلىسى قىرىمعا اتتانعان. وسىنىڭ الدىنداعى سوعىستان اسكەرى ويسىراپ قالعان توق بۇقا نوعايعا ءجوندى قارسىلىق ىستەي الماعان. نوعاي قىرىمدى مىقتاپ شاۋىپ، باتىس جاعروپاعا اتتانىسىنان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ءوزى وسى اراعا ورنالاستىرعان مونعولدىڭ حاداركىن رۋىنىڭ ادامدارىن، قارسىلاسقانىنا قاراماي، شۇبىرتا ايداپ ءوز ۇلىسىنا الىپ كەلگەن. قىس بويى بۇل دا سوعىسقا دايىندالعان. نوعاي مەن توقتايدىڭ اسكەرى كەلەسى جىلى كۇزگە تاياۋ تۇستا كەزدەسكەن.
جاز ورتاسى اۋا، نوعاي: «سىرقاتتانىپ قالدىم. ەدىل بويىنا بارىپ ەمدەلەم»،— دەپ، سىلتاۋ تاۋىپ، ءوز ورداسى تۇرعان كەحرابادان وتىز تۇمەنمەن ءۇزى وزەنىنەن ءوتىپ، تانعا قاراي ءجۇردى. وسىنى كۇتىپ وتىرعان توقتاي الپىس تۇمەنمەن ەدىل وزەنىنەن ءوتىپ، بۇل دا تانعا قاراي بەتتەدى.
سىناسپاقشى ەكى قول تان وزەنىنىڭ جاعاسىندا كەزدەستى.
ۇرىس جەتى كۇنگە سوزىلدى.
التىن وردا جاساعىنىڭ ۇشتەن ءبىرى قازا تاۋىپ، ۇشتەن ءبىرى جاراقاتتاندى. قالعانى ءتىرى قالدى.
نەتكەن سۇمدىق! سونىڭ ءبارى اتاق، ب ا ق، ۇستەمدىك ءۇشىن! وسىنشاما ادام ەگەر بوستاندىق ءۇشىن قىرىلسا ءبىر ءسارى. جوق، بۇل سوعىستىڭ، تەك توقتاي مەن نوعايدىڭ جەكە باستارىنىڭ قامى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل التىن وردانىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ۇلكەن ماڭىزى بولعان. بۇرىن شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ تاق تالاسى: حان سايلاۋىندا جىككە بولىنۋدەن، نە قۇپيا ءبىرىن-بىرى ۋ بەرىپ ولتىرۋدەن اسپاسا، بۇل سوعىستان كەيىن، الاۋىزدىق ەندى جۇزدەگەن مىڭ اسكەر قاتىسقان قاندى شايقاستارعا اينالعان. ال وسى ۋاقىتقا دەيىن الاۋىز بولىپ كەلگەن ورىس كنيازدارىنىڭ التىن ورداعا قارسى تۇرۋىنا بىرلەسۋلەرى قانداي كەرەك بولسا، التىن وردانىڭ ولارعا ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋ ءۇشىن بولشەكتەنۋى سونداي كەرەكسىز ەدى. ءبىراق التىن وردا بيلەۋشىلەرى وزدەرىنىڭ جەكە باستارىنىڭ قامىنان اسا المادى. بۇل ونسىز دا وندىرگىش كۇشى وسە الماعان اسكەري-كوشپەلى حاندىقتىڭ ىرگەسىن شايقالتتى. راس، التىن وردانىڭ شاڭىراعىن ءالى دە جوعارى ۇستاۋعا كەيبىر حاندارى از كۇش جۇمساماعان، ءبىراق نەگىزىندە كوشپەندى قالپىندا قالعان، وزگەلەردىڭ جەر-سۋىن، بايلىعىن تارتىپ الىپ قۇرىلعان جاساندى مەملەكەت، ءبىر جەرىنە جاماۋ سالىپ بۇتىندەسەڭ، ەكىنشى جەرى ىدىراپ شىعا كەلەتىن توزعان كويلەك ءتارىزدى، كۇلدىرەي ءتۇستى. جانە وندىرگىش كۇشى ءوسىپ، رۋحاني دارەجەسى مەن مادەنيەتى جوعارى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ دۇمپۋىنە شىداي الماي، وزەگىنە قۇرت تۇسكەن شىرماۋىق ءتارىزدى وزىنەن-وزى ءشىريتىنى دە مالىمدەنىپ قالدى.
ال بۇل سوعىستا نوعاي جەڭىلدى.
قاس قارايا نوعاي ون جەتى جىگىتىمەن باشقۇرت جەرىنە قاراي قاشتى..
قول باستاعان ەكى بالاسى تەكە مەن جەكە ءتىرى قالعان ازعانتاي جاۋىنگەرلەرىمەن كەشەگى ءوزى شاپقان قىرىمعا قاراي بەتتەدى.
توقتاي دا ءوز ورداسىنا قايتقاننان كەيىن، قاندى ۇرىستى تەزىرەك ۇمىتايىن دەگەندەي جەڭىس تويىن ىستەدى. مۇندا دا ات شاپتىرىلدى، جامبى اتىلدى، كوكپار تارتىلىپ، بالۋاندار كۇرەسكە شىقتى. كۇمىس تاڭداي، جەز وڭەش اقىندار ايتىسقا ءتۇستى. مايتالمان، قاز داۋىستى ايگىلى تايشىلار، باتۋ ۇرپاعىن، كەنەت ايگىلى بولا قالعان توقتاي حاندى ماداقتاپ، حان الدىندا جىر تولعادى. تەك بۇل جولعى دۋمان، ايتىس-تالاس، قۇتلىق تەمىر حان وتكىزگەن بەركە اسىنداي شىڭعىس اۋلەتى — مونعول تايپاسى مەن قىپشاق قاۋىمىنىڭ باسەكەسىنە قۇرىلمادى. بۇل تويداعى تالاس-باسەكە تايپا-تايپا بولعان التىن وردا رۋلارىنىڭ اراسىندا بولدى. وزدەرى قىپشاق بولىپ كەتكەن شىڭعىس ۇرپاقتارىن توقتاي حان، بۇگىنگى تويدا مونعول، قىپشاق، ماڭعىت دەپ بولمەدى.
توي قىزۋ ءجۇرىپ جاتتى. بايگەدەن ىركەس-تىركەس ەڭ جۇيرىك سايگۇلىكتەر كەلدى. كۇرەستە، بۇرا سان، الىپ دەنەلى اتان جىلىك، ەڭ كۇشتى بالۋاندار جەڭدى. ءجۇز قادام جەردەن باقان باسىنا قويىلعان جامبىلاردى، قۇرالايدى كوزىنەن اتاتىن، ساداقتارىن ءبىر تارتقانىنان قالدىرمايتىن ەڭ مەرگەن جىگىتتەر جەرگە ءتۇسىردى.
توي بازارى وسىلاي قىزا ءتۇستى.
مىنە، وسى كەزدە ءبىر قىزىق وقيعا بولدى.
ەندىگى كەزەك سۇلۋلارعا جۇلدە بەرىلەتىن كورمە-ونەر جارىسى ەدى.
بۇل سوناۋ كونە زاماننان، ەجەلگى قىپشاقتاردىڭ ۇشى-قيىرى جوق بوزاڭ دالاسىنا ادام بەينەلەس وباتاس ورناتقان تۇستارىنان كەلە جاتقان كوڭىل ساۋىعى-ويىنى ەدى.
مۇندا ءار تايپانىڭ، نە ءار رۋدىڭ سۇلۋ دەگەن قىزدارى، كەلىنشەكتەرى تىرداي جالاڭاش جينالعان حالىق الدىنان وتەدى. ارناۋلى بيلەر شەشىمى بويىنشا، ءتۇرى دە، دەنەسى دە ەڭ سىمباتتى، كورىكتى دەگەندەرى ءبولىنىپ الىنادى...
مىنە، وسى ءبىرىنشى تاڭداۋدان وتكەن ارۋلار حالىق الدىندا وزدەرىنىڭ ونەرلەرىن كورسەتەدى. ەڭ جەڭگەنىنە باس بايگە — سۇلۋدىڭ ءۇش تىلەگى، ودان كەيىنگىسىنىڭ — ەكى تىلەگى، ءۇشىنشىسىنىڭ ءبىر تىلەگى قابىلدانادى. ولار كورسەتەتىن ونەردى بيلەر بەلگىلەيدى.
ءقازىر توپ الدىنا جالاڭاش وتىزعا تارتا سۇلۋلار شىقتى. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، بىرەۋى ەرەكشە كەزگە تۇسەدى. قىزدىڭ قاپ-قارا بوپ ارقاسىن جاۋىپ، جەرگە ءتۇسىپ جاتقان قوس بۇرىمىن ساناماساق، كۇن كوزىمەن شاعىلىسقان اپپاق دەنەسىنە دەنە بولمىسىنا قاراپ كول جاعاسىندا وتىرعان اق شاعالا دەر ەدىڭ. تەك قاناتىنان جارالانعانداي وسى ءبىر اق شاعالا — پەرىشتە قۇستىڭ توستاعانداي بوتا كوزى مەن ۇزىن، قويۋ كىرپىكتەرىندە شىق مونشاعى ءتارىزدى جاس تامشىلارى ۇيالاعان. اپپاق ءوڭى دە جۇتاڭ. ال، تۇرعان تۇرىسى، سوناۋ جۇمىر بالتىرلارىنان باستاپ، ءسال تولىعا ءتۇسىپ، كەنەت ءۇزىلىپ كەتەردەي بوپ قيىلا قالعان قىپشا بەلىنە دەيىن ءبىر كەرەمەت سۋرەت بولىپ كەلەدى دە، كەۋدەسىندەگى ۇشتارى شوشايعان قوس انارى اناندايدان-اق حاننىڭ دا، قارت بيلەردىڭ دە كوزدەرىنىڭ جاۋىن الادى...
توپ ارۋ حالىقتىڭ الدىنان ءوتتى. ال سولاردىڭ ىشىنەن بۇل بۇلا قىزدىڭ ءجۇرىسى دە ەرەكشە ءساندى قيمىلى دا سىلاڭ ەكەن...
توقسانعا كەلگەن توبە بي، جەتپىسكە كەلگەن سۇبە بي، قىرىقتان جاڭا اسقان بالا بي، بىردەن بۇل ارۋدى سىرت سۇلۋلىعىمەن ءبىرىنشى ورىنعا قويدى. ەكىنشى ورىندى، قارا تورىنىڭ ەڭ سۇلۋى، ءۇشىنشى ورىندى — اق سارىنىڭ ەڭ اسقانى الدى.
بيلەر شەشكەن ءۇش ونەردىڭ ۇشەۋىنەن دە — دەرەگە بايلانعان جۇيرىكتىڭ قىل شىلبىرىن تىسىمەن شەشۋدە دە، تاس بايلاعان تاقيانى لاقتىرعاندا ساداعىمەن ءىلىپ تۇسىرۋدە دە، جەتەكتە شاپقان جايداق اتتىڭ ۇستىندە جالىنان ۇستاماي وتىرۋدا دا، جاس ارۋ مۇلتىكسىز ءوتتى.
قالعان ەكى قىز ءبىر-بىر ونەردەن ورىنداپ، وزدەرىنىڭ قالاعان جىگىتتەرىنە قوسىلۋعا رۇقسات الدى.
اققۋ-قىزعا كەنەت قۇمارتا قالعان توقتاي حان، دايەكشىگە:
— سۇرا، انا جاس ارۋدان، نە تىلەيدى ەكەن؟ — دەدى.
دايەكشى سۇرادى.
جالاڭاش ارۋ، اش بەلى بۇرالىپ، ءسال قىمسىنىپ تۇردى دا:
— ءبىرىنشى تىلەگىم، حان يەم، ءوزى ماعان قۇدا ءتۇسسىن،— دەدى.
داۋسى دا كۇمىس قوڭىراۋداي ەكەن حاننىڭ ونسىز دا تىپىرشىپ تۇرعان جۇرەگى بۇرىنعىسىنان بەتەر ويناي جونەلدى.
— بولسىن! — دەدى توقتاي ءسال جىميىپ.— ەكىنشى تىلەگىڭ؟
— حان يەم، قوينىنداعى جۇبايىنىڭ اكەسىن ءولتىرىپ اق توسەگىندە قاننەن-قاپەرسىز جاتا الماس،— دەدى. قىز كەنەت باسىن كوتەرىپ حاننىڭ جۇرەگىن ورتەپ جىبەرەيىن دەگەندەي شوقتى كوزىمەن وعان تىكە قاراپ.— ەگەر مەنىڭ اكەم نوعاي ءتىرى بولسا، ونىڭ قالعان ءومىرىن ماعان قيسىن!
بۇل، سوڭىنان توقتايدىڭ ءىنىسى تۇعىرىلشانىڭ بالاسى اتاقتى وزبەك حاندى باۋىرىنا ساپ باۋلىعان نوعايدىڭ ون التىعا جاڭا شىققان ەڭ كەنجە قىزى ىڭكار-ايىم ەدى.
— بولسىن! — دەدى ءالى قۋانىشىنان ايىرىلا الماي وتىرعان، ابىرجىپ قالعان توقتاي.— ءۇشىنشى تىلەگىڭ؟
— ءۇشىنشى تىلەگىم جوق! — دەدى جاس سۇلۋ ماسايراي.
اڭدىعان اجالدان جەكە مەن تەكە قۇتىلدى. نوعاي قۇتىلا المادى.
ون جەتى سەرىگىمەن ەدىل وزەنىنەن ءوتىپ، ۇستەرىندەگى سۋ بولعان كيىمدەرىن كەپتىرىپ جاتقاندا، مايداننان قايتىپ بارا جاتقان ورۇسۋت جاساعى تاپ بولدى.
نوعاي كيىنىپ تە ۇلگىرگەن جوق، ونى تانىعان جاساق اتامانى تۇركى قاباقتى، قاندى كوز، اق ساقالدى نوعايدى باسىن قيسىق قىلىشىمەن قاعىپ ءتۇسىردى.
ون جەتى سەرىگىنىڭ دە ءبىرىن ءتىرى قالدىرعان جوق، ءبارىن ءولتىردى.
وسىلاي ءبىر كەزدە ورۇسۋت حالقىن كۇشپەنەن باسۋدى ارمان ەتكەن نوعاي، سول ورۇسۋت ەلىنىڭ جىگىتتەرىنەن قازا تاپتى.
تاريحي ادىلەتسىز وشپەندىلىك ءوزىنىڭ تاريحي ادىلەتتى شەشىمىن تاپتى.
توقتايدى قۋانتىپ، سىي-قۇرمەت كورەمىز دەپ ورۇسۋت جاۋىنگەرلەرى نوعايدىڭ باسىن قورجىنعا سالىپ التىن وردا حانىنا الىپ كەلدى.
ءبىراق توقتاي قۋانعان جوق. باسقا قاراپ ءۇنسىز ۇزاق تۇردى.
سوسىن ونى مونعول داستۇرىنشە تاۋ باسىنا قادىرلەپ كومۋگە ءامىر بەردى.
ويتكەنى، نوعاي ناعىز مونعول ەدى. جانە شىڭعىس حان جاسىسىن مىقتى ۇستاعان، سول ءۇشىن قان كەشىپ، وت جالاعان ەڭ اقىرعى ۇرپاعى ەدى.
توقتاي بۇدان كەيىن وزىنەن سىيلىق كۇتىپ تۇرعان ورۇسۋت جاۋىنگەرلەرىنە قارادى.
قاسىنا ىمداپ ءوزىنىڭ اسكەرباسى نوياندارىن شاقىرىپ الدى.
«حاننىڭ باسىن قارا الماس بولار»،—: دەدى ول.
ءوز كوزىنشە نوعايدىڭ باسىن اكەلگەن الگى ورۇسۋت جاۋىنگەرلەرىن تەگىس قىلىشپەن شاپتىرتىپ ءولتىرتتى.
التىن وردا حانىنىڭ ويىنشا بۇل دا ادىلەتتى شەشىم ەدى.
توقتاي نوعايدى جەڭگەننەن كەيىن تەك التىن وردانىڭ حانى ەمەس، بۇكىل باتۋ ۇلىسىنىڭ قوجاسى بولدى. سوڭعى رەت قىرىمدى شاپقاندا نوعاي بۇل جەردى ءوزىنىڭ وداقتاسى توقتايدىڭ اعاسى اباشىعا بەرگەن. ەندى توقتاي قىرىمدى تۋعان اعاسىنان تارتىپ الىپ، ءوزىنىڭ سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى سيبان ۇرپاعى يانجىعا ۇلىس ەتتى.
نوعايدىڭ كۇيەۋ بالاسى، تۋعان اعاسى قارشي مەن وسى يانجىنىڭ ءوزى دە نوعايدىڭ امىرلەرى بولعانمەن، يانجى دوڭىز، ياعني 1299 جىلىنان باستاپ نوعايعا قارسى شىققان. ءوز جاعىنا اۋىسقان يانجىعا توقتاي وتە ريزا ەدى. سول سەبەپتەن دە ۇلىستىڭ ءبىر شۇرايلى ءوڭىرىن سوعان تارتتى. ال نوعايدىڭ جانە ونىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ۇلىستارىن ءوز بالالارىنا ءبولىپ بەردى. تۇناي وزەنىنىڭ تومەنگى جاعىن توق بۇعا الدى. ەدىل وزەنىنىڭ كۇنباتىس جاعاسى توقتايدىڭ ورتانشى بالاسى يسقارعا ءتيدى. بۇرىن جايىق بويى توقتايدىڭ ءىنىسى ساراي بۇقاعا جاتاتىن. ساراي بۇقا ءبىر كەزدە نوعاي جاعىندا بولعان. جانە توقتايعا قارۋلى قولمەن وسى بيىل دا قارسى شىققان.
توقتاي ءىنىسىن وڭدىرماي جەڭىپ، ونىڭ جەرىن — جايىق ءوڭىرىن ەڭ ۇلكەن بالاسى ەلباسشىعا الىپ بەردى. وسىنداي جاعدايعا توقتايدىڭ اعاسى بۇرلىق تا ىلىككەن. ونىڭ جەرىن — ءۇزى وزەنىنىڭ تەڭىزگە قۇيار ساعاسىن ءوزىنىڭ ۇلكەن قاتىنىنىڭ ۇلىسىنا قوسقان.
ءسويتىپ توقتاي كەشەگى جاۋلارىنىڭ ۇلىستارىن تەپ-تەگىس ءوز تۋىستارىنىڭ جەرىنە اينالدىرعان. دەگەنمەن، تالاس بۇنىمەن بىتپەگەن. توقتاي نوعايدى جەڭگەنمەن، ءالى جەڭىلمەگەن وزىنە قارسى اعاسى بۇرلىق پەن ءىنىسى ساراي بۇقا جانە قاسقىر بالالارى مەن بولتىرىك نەمەرەلەرى بار ەدى.
توقتاي ەندى بۇلارمەن الىستى. ءبىراق سيىر، ياعني 1302 جىلى ساراي بۇقا، مەشىن، ياعني 1308 جىلى بۇرلىق قايتىس بولدى. ءبىرى اتتان قۇلاپ ءولدى، ال ەكىنشىسىنىڭ قالاي دۇنيە سالعانىن ەشكىم انىعىنا جەتە المادى.
وسىلاردان قۇتىلعاننان كەيىن بارىپ توقتاي ەمىن-ەركىن دەمىن الدى. ەندى ءوزىن شىن ماعىناسىنداعى التىن وردا حانى ساناپ، وردا ىسىنە مىقتاپ كىرىستى. تەك وسى توقتاي حان كەزىندە عانا، قويان 1304 جىلى ورۇسۋت كنيازى ميحايل ياروسلاۆيچ «ءۆلاديميردىڭ ۇلى كنيازى» اتىن الدى.
1312 جىلى توقتاي حان ولگەننەن كەيىن ءداشتى قىپشاقتاعى كوشپەندى ەلدەردىڭ ايگىلى مەملەكەتى — قيلى-قيلى كەزەڭى، بۇقارانىڭ قانى مەن كوز جاسىنا تولى، وزبەك، ءاز جانىبەك، توقتامىس حاندار ءومىر سۇرگەن كوشپەندىلەر پاتشالىعىنىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى.
You Might Also Like
-
كۇز كەلۋىمەن جان جابىرقاپ، كوڭىل قۇلازىپ، كوڭىلىڭدى مۇڭ بيلەيدى. الايدا الەم قوڭىرقاي تۇسكە بويالعان وسى شاق شىعارماشىلىق ادامىنا تاپتىرماس كەزەڭ سەكىلدى. جۇدەۋ تارتقان باقتاعى سارعايعان جاپىراقتار ...
