انا ءتىلى – قادىرلەپ ۇستايتىن بايلىق
«انا ءتىلى – قادىرلەپ ۇستايتىن بايلىق»
شىعارما
انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە،
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە.
(قادىر مىرزالييەۆ).
«تۋعان ەلىم – تىرلىگىمنىڭ ايعاعى،
ءتىلىم باردا ايتىلار سىر ويداعى،
وسسە ءتىلىم، مەندە بىرگە وسەمىن،
وشسە ءتىلىم، مەن دە بىرگە وشەمىن!» – دەپ ، اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ اعامىز جىرلاعانداي ءتىل قاي ەلدە بولسا دا قاستەرلى، قۇدىرەتتى. ول دوستىقتىڭ كىلتى، ىنتىماقتاستىقتىڭ باستاۋى، ىرىس – بەرەكەنىڭ الدى، ۇلتتىڭ ءارى جانى، ءارى ارى. ءتىل جاي ءسوز ەمەس، ءومىردىڭ تالاي سىنىنان وتكەن، وسكەلەڭ تالاپتارعا سايكەس ورىستەي تۇسكەن تولىققاندى اقيقات دەسەك، جاڭىلماسپىز.
ءتىلسىز قوعامنىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا ءومىر سۇرە المايدى، ول ءتىلدىڭ ءوزى قوعام بار جەردە عانا پايدا بولىپ، ءومىر سۇرەدى. دەمەك، قوعامنان تىس، بولەك ءتىل جوق. ءتىل – قوعامنىڭ جەمىسى.
تىلگە دەگەن قۇرمەت – حالىققا دەگەن قۇرمەت. ءتىلسىز حالىقتىڭ، ەلدىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. الەم تانىعان ەل بولۋ ءۇشىن ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن بيىكتەتۋگە مىندەتتىمىز. ءتىل ءاربىر ادامعا انا سۇتىمەن بىرگە ەنىپ، قالىپتاسادى. ءتىل بايلىعى - ءاربىر ەلدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى. ول – اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالىپ وتىراتىن باعا جەتپەس مۇرا.
“ءتىل تۋرالى” زاڭداعى “قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربىر ادامزاتىنىڭ پارىزى” – دەگەن. ارينە ۇلتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى، ەڭ قاسيەتتى سيپاتى – ونىڭ انا ءتىلى. ۇلت اناسى ءتىل بولىپ ەسەپتەلەدى. سونىمەن بىرگە ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءبىرىنشى شارتى. كونستيتۋسيامىزدىڭ جەتىنشى بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى دەپ انىق جازعان، اتا زاڭىمىزدان تۋىنداعان “ءتىل تۋرالى” قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىندا دا وسى جاعداي بەرىك قامتىلعان.
«قازاق ءتىلى – رۋحاني بايلىعىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى» دەپ بەكەر ايتىلمايدى. قازاق ەلىندە، قازاق جەرىندە قازاق ءتىلى وركەندەۋى ءتيىس. ول ءۇشىن انا ءتىلىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن ءوزىمىز ءبىلۋىمىز، دارىپتەۋىمىز، ناسيحاتتاۋمىز كەرەك. قازاق حالقىنىڭ اقىن، جازۋشىلارى، شەشەندەرى وتە كوپ. ولار قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيدى، ءوز ويىن تولىق ايتا الادى، ويتكەنى قازاق ءتىلى - وتە باي ءتىل. انا ءتىلى انا سۇتىندەي وتە قاسيەتتى. قازىرگى جاستاردىڭ ءبىر قاتارى انا ءتىلىن بىلمەيدى، قۇرمەتتەمەيدى. ال كەيبىرەۋلەرى ءبىرىنشى ورىنعا شەت تىلدەرىن قويىپ قازاق ءتىلى قازاعىمىزدىڭ بايلىعى ەكەنىن بىلمەيدى. سول ءۇشىن ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋىمىز كەرەك، باسقا ۇلتتارعا ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك. ءتىلسىز ءبىلىم جوق، ال ءبىلىم - ءومىردىڭ شىراعى. سوعان وراي قازاقتا “ءبىلىم كىلتى - ءتىل” دەگەن ماقال بار. بۇل ادەبيەتتى، عىلىم ءبىلىمدى مادەنيەتتى وركەندەتەدى دەگەن ۇعىم.
وعان قوسا مەملەكەتتىك ءتىل – تاتۋلىق پەن بىرلىكتىڭ تىرەگى.
«قازاق ءتىلى – ءوزىنىڭ دالاسىنداي كەڭ پىشىلگەن جايدارى دا جالپاق ءتىل. وعان قىسىلىپ – قىمتىرىلۋ، ەرىن ۇشىنان شۇلدىرلەپ بىلدىرلاۋ مۇلدە جات. قازاق نەنى ايتسا دا اۋزىن تولتىرىپ ايتادى. قازاق ءسوزى قاشان دا دالانىڭ قوڭىر جەلىندەي ەركىن ەسىپ تۇرادى. جالپى حالىقتىق قاسيەتى كۇشتى، جاتىق تا تۇسىنىكتى قازاق ءتىلىنىڭ بيازى ماقامى – دومبىرانىڭ سازىنداي. اسقاق اۋەندىلىگى شىرقاپ سالار انىندەي. شەشەندەردەن شىققان قارا ءسوزدىڭ وزىندە ولەڭگە بەرگىسىز كەلىسىم، ىشتەي ۇيلەسكەن ىرعاق بولادى. ءوزىنىڭ تىڭداۋشىسىن بىردەن باۋراپ اكەتەتىن وسى ۇندەستىك پەن اسەم ىرعاق قازاق ءتىلىن سۇلۋ دا سيقىرلى ەتىپ كورسەتەدى. كەيدە قازاق بولىپ تۋعانىڭ ءۇشىن جانە الەمدەگى ەڭ باي، ەڭ سۇلۋ تىلدە سويلەگەنىڭ ءۇشىن ءوزىڭدى باقىتتى سەزىنەسىڭ،» - دەيدى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ.
“ءتىل تاعدىرى – ەل تاعدىرى” دەپ تە ايتىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان ءار ادام ءوز انا ءتىلىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا، ونىڭ ورىنسىز شۇبارلانۋىنىڭ قاندايىنا بولسا دا قارسى تۇرۋعا ءتيىس.
تۋعان ءتىلدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتۋ - ءاربىر ادامزاتتىڭ ابزال بورىشى. ءبىزدىڭ بارشا ۇلتتىق كەلبەتىمىز بەن بولمىسىمىز، سالت - سانامىز بەن ءدىنىمىز دە وسى ۇلتتىق مادەنيەت پەن تىلىمىزدە جاتىر. تاۋەلسىز ەلدىڭ ەلدىگى جاس ۇرپاعىن پاراساتتى دا ءبىلىمدى، ىسكەر دە قابىلەتتى، وتان سۇيگىش تە ۇلتجاندى تۇلعا ەتىپ قالىپتاستىرۋدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اتقاراتىن قىزمەتى وراسان زور.
انا ءتىلىنىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتىن تۋعان حالقىمىز اۋەلدەن-اق باعدارلاپ، ءسوز ونەرىن بار ونەردىڭ باسى دەپ ساناعان. «ونەر الدى – قىزىل ءتىل»، «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى»، «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار» دەگەن سوزدەرى حالقىمىزدىڭ ورىندى سوزگە قانداي ءمان بەرگەنىن كورسەتەدى. انا ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى ءۇشىن كۇرەستە حالقىمىز ەشقاشان قول قۋسىرىپ وتىرعان ەمەس. جيىرماسىنشى جىلدارى ءتىل مارتەبەسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ، ماعجان، مۇحتارلار، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا بوستاندىقتىڭ لەبى بىلىنىسىمەن باستالعان بۇكىلحالىقتىق قوزعالىس – سونىڭ ايعاعى. اتا – بابالارىمىز كوكسەگەن، ارمانداعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. ەلباسىمىزدىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن ءسوزى بار. ەندىگى ماقساتىمىز –ۇلتتىق رۋحتى، تۇسكەن ەڭسەنى كوتەرۋ. ءتىل – تاۋسىلمايتىن بايلىق. قانشا ءتىل بىلسەڭ، وزگەدەن سونشا كەز بيىكسىڭ. دەگەنمەن، الدىمەن تۋعان ەلىڭنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتىسىڭ.
قازاق ءتىلى - وتە باي ءتىل. ول شارۋاشىلىقتىڭ بار سالاسىن وركەندەتە تۇسۋگە سەبەپشى كۇش، حالقىمىزدىڭ مادەني دارەجەسىن كوتەرە بەرۋشى پارمەندى قۇرال، جۇرتشىلىقتى جاپپاي وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋدىڭ باستى قۇرالى، قۋاتتى قارۋى.
جاسىراتىنى جوق، كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە شەتقاقپاي بولعان تىلىمىزگە ىلەسە حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋح، ءداستۇر – سالتىنىڭ ۇمىتىلا باستاۋى وتىرىك ەمەس. ەڭ جامانى ەلىمىزدىڭ بۇگىنى-ەرتەڭى جاستارىمىز عانا ەمەس، ەگدە ادامدارىمىزدا ورىس تىلىندە سويلەپ، انا ءتىلىن جاتىرقاۋدى شىعاردى. الەمدەگى ەڭ باي دا سۇلۋ، اۋەزدى دە سالتاناتتى ءتىلىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن مەنسىنبەيتىن حالگە ءتۇستى. «ءتىلىمىزدى كريستالداي تازا ۇستاپ، قىز جاساۋىنداي جايناتۋعا ءتيىسپىز»- دەگەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءسوزى ءدال بۇگىنگى ۇرپاققا ايتىلعانداي.
ەلىمىزدە اۋىزەكى سويلەسۋ ءتىلى بولىپ ءالى كۇنگە دەيىن ورىس ءتىلى ۇستەمدىك قۇرۋدا. ءوز وتباسىندا انا تىلىندە سويلەيتىن وتباسىلاردىڭ سانى از. امال نە، وسىنداي ادەمى تۋعان ءتىلىمىز بولا تۇرا وزگە تىلدە سويلەيتىندەر دە كوپ بولدى. ءتىپتى تۋعان تىلدەن بەزەتىن سوراقىلاردى دا كورگەنىمىز بار. ءتول تىلدە سويلەۋدەن بەزۋ اق ءسۇت بەرىپ، اسىراعان اناڭدى ۇمىتۋمەن بىردەي. كەلەشەگىنىڭ كەمەلدى بولۋى ءۇشىن قازاق ءتىلىن دە ۇيرەنۋلەرى قاجەت. قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە باتىل ايتىلىپ كەلەدى. بۇگىنگى تاڭداعى مەملەكەتتىك ۇلت ساياساتىندا ۇستانىپ وتىرعان باعىتتارى اراسىندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جايى الدىڭعى ورىندا تۇر.
ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك دارەجە الۋىنا بايلانىستى قازىرگى كەزدە پراكتيكالىق جاعىنا دا، تەوريالىق جاعىنا دا كوپتەگەن ناتيجەلەرگە جەتىپ جاتىرمىز. ءتىل حالىقپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، داميدى. سەبەبى، ءار ۇلتتىڭ ءتىلى – ونىڭ باقىتى، تىرەگى. انا تىلىندە تازا سويلەۋ، وعان دەگەن وڭ كوزقاراس ەڭ زور ادامدىق، مادەنيەتتىلىك، تاربيەلىلىك بولىپ سانالادى. ءتىل مەن قارىم قاتىناس بىرىككەندە عانا سىيلاستىق، دوستىق، ادامگەرشىلىك پايدا بولادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ ەلدىڭ بىرلىگىن بىلدىرەدى. سوندا مەملەكەتتىك ءتىل – تاتۋلىق تىرەگى بولدى دەپ ايتامىز. ءقازىر ءتىلدىڭ تاعدىرىن شەشپەسەك، ونىڭ تىزگىنىن قولىمىزدى ۇستاساق، ەلىمىز مەملەكەت بولا المايدى، ول ول ما، كەلەشەك ۇرپاق – ءبىزدىڭ بالالارىمىز، نەمەرەلەرىمىز ءتىلدى بىلمەي قالادى، ماڭگۇرتتەنەدى. سودان بارىپ مەملەكەتىمىزدىڭ جاعدايى مۇشكىل حالگە ۇشىرايدى. ونداي كۇن ەلىمىزدە ەشقاشان بولماسىن دەپ تىلەيىك اعايىن.
مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى مەيلىنشە كەمەلدەندىرۋگە، وسى كۇنى قانى جەرگە تاڭباي تۇرعان اسا دىلگىر ماسەلە – ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋگە قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس.
انا ءتىلىن قادىرلەۋ – مەملەكەتىڭدى، ۇلتىڭدى، ءوزىڭدى قادىرلەۋ. قازاقستان ەگەمەندىگىن باياندى ەتىپ، ونى الەمدەگى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جەتەكشى ءرول اتقاراتىندىعىن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ءوز وتانىنىڭ ناعىز پاتريوتى ەتىپ تاربيەلەۋ – بارىمىزگە ورتاق، قاسيەتتى پارىز.
وسى كەزدە پاۋستوۆسكييدىڭ: “تۋعان تىلىنە جانى اشىماعان ادام – جاندىك،” – دەپ، اشىنا ايتقانى ويعا كەلەدى.
انا ءتىلىن ۇمىتقان ادام ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنەن دە، بولاشاعىنان دا قول ۇزەدى.
انا ءتىلى – ار ولشەمى. ولاي بولسا، ءتىلدى شۇبارلاۋ – اردى شۇبارلاۋ، كوڭىل تۇنىعىن لايلاۋ.
ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋى مەن ادامداردىڭ تاريحي قالىپتاسقان تۇراقتى قاۋىمداستىعى رەتىندە ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ بولاشاعى انا ءتىلدىڭ دامۋىنا، ونىڭ قوعامدىق قىزمەتىنىڭ كەڭەيۋىمەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان تۋعان تىلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك بالا كەزىڭنەن باستالۋى ءتيىس. اينالاڭدى تانىپ ءبىلۋ، تۋعان ءتىلىڭدى بىلۋدەن باستالادى.
ءتىلدى ۇيرەنۋ - ءوز ۇلتىڭدى تانۋ. ۇلتتىق ءتىلدى ءبىلۋ ۇلت ءدىلىن، قاسيەتىن، مىنەزىن، وي، جان – دۇنيەسىن، سىرىن ءبىلۋ ەكەنىن، حالىقتىق مادەنيەت پەن ءداستۇردى جاڭعىرتۋ بولاتىنىن ەستەن شىعارمايىق. ءتىلدى وقۋلىقتان ۇيرەنۋ وتە ماردىمسىز بولادى. باي قازىنانى يگەرۋ قازاق تىلىندەگى كوركەم ادەبيەتتەردى وقۋ، عىلىمي ەڭبەكتەرمەن تانىسۋ، جازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، كۇندەلىكتى وقۋ، ۇيرەنۋ ارقىلى عانا ورىندالادى.قازاق ءتىلى تۋعان ءتىلىم ەكەندىگىنە وتە قۋانىشتىمىن جانە ماقتان ەتەمىن.
باتىس قازاقستان وبلىسى،
شىڭعىرلاۋ اۋدانى، اششىساي اۋلى، اششىساي ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن
مەكتەپ – بالاباقشاسى
11 -سىنىپ وقۋشىسى دوسكازييەۆ التاير
جەتەكشىسى: نۋرۋشيەۆا اقكۇمىس مۇقتاش قىزى
شىعارما
انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە،
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە.
(قادىر مىرزالييەۆ).
«تۋعان ەلىم – تىرلىگىمنىڭ ايعاعى،
ءتىلىم باردا ايتىلار سىر ويداعى،
وسسە ءتىلىم، مەندە بىرگە وسەمىن،
وشسە ءتىلىم، مەن دە بىرگە وشەمىن!» – دەپ ، اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ اعامىز جىرلاعانداي ءتىل قاي ەلدە بولسا دا قاستەرلى، قۇدىرەتتى. ول دوستىقتىڭ كىلتى، ىنتىماقتاستىقتىڭ باستاۋى، ىرىس – بەرەكەنىڭ الدى، ۇلتتىڭ ءارى جانى، ءارى ارى. ءتىل جاي ءسوز ەمەس، ءومىردىڭ تالاي سىنىنان وتكەن، وسكەلەڭ تالاپتارعا سايكەس ورىستەي تۇسكەن تولىققاندى اقيقات دەسەك، جاڭىلماسپىز.
ءتىلسىز قوعامنىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا ءومىر سۇرە المايدى، ول ءتىلدىڭ ءوزى قوعام بار جەردە عانا پايدا بولىپ، ءومىر سۇرەدى. دەمەك، قوعامنان تىس، بولەك ءتىل جوق. ءتىل – قوعامنىڭ جەمىسى.
تىلگە دەگەن قۇرمەت – حالىققا دەگەن قۇرمەت. ءتىلسىز حالىقتىڭ، ەلدىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. الەم تانىعان ەل بولۋ ءۇشىن ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن بيىكتەتۋگە مىندەتتىمىز. ءتىل ءاربىر ادامعا انا سۇتىمەن بىرگە ەنىپ، قالىپتاسادى. ءتىل بايلىعى - ءاربىر ەلدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى. ول – اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالىپ وتىراتىن باعا جەتپەس مۇرا.
“ءتىل تۋرالى” زاڭداعى “قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربىر ادامزاتىنىڭ پارىزى” – دەگەن. ارينە ۇلتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى، ەڭ قاسيەتتى سيپاتى – ونىڭ انا ءتىلى. ۇلت اناسى ءتىل بولىپ ەسەپتەلەدى. سونىمەن بىرگە ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءبىرىنشى شارتى. كونستيتۋسيامىزدىڭ جەتىنشى بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى دەپ انىق جازعان، اتا زاڭىمىزدان تۋىنداعان “ءتىل تۋرالى” قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىندا دا وسى جاعداي بەرىك قامتىلعان.
«قازاق ءتىلى – رۋحاني بايلىعىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى» دەپ بەكەر ايتىلمايدى. قازاق ەلىندە، قازاق جەرىندە قازاق ءتىلى وركەندەۋى ءتيىس. ول ءۇشىن انا ءتىلىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن ءوزىمىز ءبىلۋىمىز، دارىپتەۋىمىز، ناسيحاتتاۋمىز كەرەك. قازاق حالقىنىڭ اقىن، جازۋشىلارى، شەشەندەرى وتە كوپ. ولار قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيدى، ءوز ويىن تولىق ايتا الادى، ويتكەنى قازاق ءتىلى - وتە باي ءتىل. انا ءتىلى انا سۇتىندەي وتە قاسيەتتى. قازىرگى جاستاردىڭ ءبىر قاتارى انا ءتىلىن بىلمەيدى، قۇرمەتتەمەيدى. ال كەيبىرەۋلەرى ءبىرىنشى ورىنعا شەت تىلدەرىن قويىپ قازاق ءتىلى قازاعىمىزدىڭ بايلىعى ەكەنىن بىلمەيدى. سول ءۇشىن ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋىمىز كەرەك، باسقا ۇلتتارعا ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك. ءتىلسىز ءبىلىم جوق، ال ءبىلىم - ءومىردىڭ شىراعى. سوعان وراي قازاقتا “ءبىلىم كىلتى - ءتىل” دەگەن ماقال بار. بۇل ادەبيەتتى، عىلىم ءبىلىمدى مادەنيەتتى وركەندەتەدى دەگەن ۇعىم.
وعان قوسا مەملەكەتتىك ءتىل – تاتۋلىق پەن بىرلىكتىڭ تىرەگى.
«قازاق ءتىلى – ءوزىنىڭ دالاسىنداي كەڭ پىشىلگەن جايدارى دا جالپاق ءتىل. وعان قىسىلىپ – قىمتىرىلۋ، ەرىن ۇشىنان شۇلدىرلەپ بىلدىرلاۋ مۇلدە جات. قازاق نەنى ايتسا دا اۋزىن تولتىرىپ ايتادى. قازاق ءسوزى قاشان دا دالانىڭ قوڭىر جەلىندەي ەركىن ەسىپ تۇرادى. جالپى حالىقتىق قاسيەتى كۇشتى، جاتىق تا تۇسىنىكتى قازاق ءتىلىنىڭ بيازى ماقامى – دومبىرانىڭ سازىنداي. اسقاق اۋەندىلىگى شىرقاپ سالار انىندەي. شەشەندەردەن شىققان قارا ءسوزدىڭ وزىندە ولەڭگە بەرگىسىز كەلىسىم، ىشتەي ۇيلەسكەن ىرعاق بولادى. ءوزىنىڭ تىڭداۋشىسىن بىردەن باۋراپ اكەتەتىن وسى ۇندەستىك پەن اسەم ىرعاق قازاق ءتىلىن سۇلۋ دا سيقىرلى ەتىپ كورسەتەدى. كەيدە قازاق بولىپ تۋعانىڭ ءۇشىن جانە الەمدەگى ەڭ باي، ەڭ سۇلۋ تىلدە سويلەگەنىڭ ءۇشىن ءوزىڭدى باقىتتى سەزىنەسىڭ،» - دەيدى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ.
“ءتىل تاعدىرى – ەل تاعدىرى” دەپ تە ايتىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان ءار ادام ءوز انا ءتىلىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا، ونىڭ ورىنسىز شۇبارلانۋىنىڭ قاندايىنا بولسا دا قارسى تۇرۋعا ءتيىس.
تۋعان ءتىلدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتۋ - ءاربىر ادامزاتتىڭ ابزال بورىشى. ءبىزدىڭ بارشا ۇلتتىق كەلبەتىمىز بەن بولمىسىمىز، سالت - سانامىز بەن ءدىنىمىز دە وسى ۇلتتىق مادەنيەت پەن تىلىمىزدە جاتىر. تاۋەلسىز ەلدىڭ ەلدىگى جاس ۇرپاعىن پاراساتتى دا ءبىلىمدى، ىسكەر دە قابىلەتتى، وتان سۇيگىش تە ۇلتجاندى تۇلعا ەتىپ قالىپتاستىرۋدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اتقاراتىن قىزمەتى وراسان زور.
انا ءتىلىنىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتىن تۋعان حالقىمىز اۋەلدەن-اق باعدارلاپ، ءسوز ونەرىن بار ونەردىڭ باسى دەپ ساناعان. «ونەر الدى – قىزىل ءتىل»، «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى»، «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار» دەگەن سوزدەرى حالقىمىزدىڭ ورىندى سوزگە قانداي ءمان بەرگەنىن كورسەتەدى. انا ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى ءۇشىن كۇرەستە حالقىمىز ەشقاشان قول قۋسىرىپ وتىرعان ەمەس. جيىرماسىنشى جىلدارى ءتىل مارتەبەسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ، ماعجان، مۇحتارلار، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا بوستاندىقتىڭ لەبى بىلىنىسىمەن باستالعان بۇكىلحالىقتىق قوزعالىس – سونىڭ ايعاعى. اتا – بابالارىمىز كوكسەگەن، ارمانداعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. ەلباسىمىزدىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن ءسوزى بار. ەندىگى ماقساتىمىز –ۇلتتىق رۋحتى، تۇسكەن ەڭسەنى كوتەرۋ. ءتىل – تاۋسىلمايتىن بايلىق. قانشا ءتىل بىلسەڭ، وزگەدەن سونشا كەز بيىكسىڭ. دەگەنمەن، الدىمەن تۋعان ەلىڭنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتىسىڭ.
قازاق ءتىلى - وتە باي ءتىل. ول شارۋاشىلىقتىڭ بار سالاسىن وركەندەتە تۇسۋگە سەبەپشى كۇش، حالقىمىزدىڭ مادەني دارەجەسىن كوتەرە بەرۋشى پارمەندى قۇرال، جۇرتشىلىقتى جاپپاي وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋدىڭ باستى قۇرالى، قۋاتتى قارۋى.
جاسىراتىنى جوق، كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە شەتقاقپاي بولعان تىلىمىزگە ىلەسە حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋح، ءداستۇر – سالتىنىڭ ۇمىتىلا باستاۋى وتىرىك ەمەس. ەڭ جامانى ەلىمىزدىڭ بۇگىنى-ەرتەڭى جاستارىمىز عانا ەمەس، ەگدە ادامدارىمىزدا ورىس تىلىندە سويلەپ، انا ءتىلىن جاتىرقاۋدى شىعاردى. الەمدەگى ەڭ باي دا سۇلۋ، اۋەزدى دە سالتاناتتى ءتىلىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن مەنسىنبەيتىن حالگە ءتۇستى. «ءتىلىمىزدى كريستالداي تازا ۇستاپ، قىز جاساۋىنداي جايناتۋعا ءتيىسپىز»- دەگەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءسوزى ءدال بۇگىنگى ۇرپاققا ايتىلعانداي.
ەلىمىزدە اۋىزەكى سويلەسۋ ءتىلى بولىپ ءالى كۇنگە دەيىن ورىس ءتىلى ۇستەمدىك قۇرۋدا. ءوز وتباسىندا انا تىلىندە سويلەيتىن وتباسىلاردىڭ سانى از. امال نە، وسىنداي ادەمى تۋعان ءتىلىمىز بولا تۇرا وزگە تىلدە سويلەيتىندەر دە كوپ بولدى. ءتىپتى تۋعان تىلدەن بەزەتىن سوراقىلاردى دا كورگەنىمىز بار. ءتول تىلدە سويلەۋدەن بەزۋ اق ءسۇت بەرىپ، اسىراعان اناڭدى ۇمىتۋمەن بىردەي. كەلەشەگىنىڭ كەمەلدى بولۋى ءۇشىن قازاق ءتىلىن دە ۇيرەنۋلەرى قاجەت. قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە باتىل ايتىلىپ كەلەدى. بۇگىنگى تاڭداعى مەملەكەتتىك ۇلت ساياساتىندا ۇستانىپ وتىرعان باعىتتارى اراسىندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جايى الدىڭعى ورىندا تۇر.
ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك دارەجە الۋىنا بايلانىستى قازىرگى كەزدە پراكتيكالىق جاعىنا دا، تەوريالىق جاعىنا دا كوپتەگەن ناتيجەلەرگە جەتىپ جاتىرمىز. ءتىل حالىقپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، داميدى. سەبەبى، ءار ۇلتتىڭ ءتىلى – ونىڭ باقىتى، تىرەگى. انا تىلىندە تازا سويلەۋ، وعان دەگەن وڭ كوزقاراس ەڭ زور ادامدىق، مادەنيەتتىلىك، تاربيەلىلىك بولىپ سانالادى. ءتىل مەن قارىم قاتىناس بىرىككەندە عانا سىيلاستىق، دوستىق، ادامگەرشىلىك پايدا بولادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ ەلدىڭ بىرلىگىن بىلدىرەدى. سوندا مەملەكەتتىك ءتىل – تاتۋلىق تىرەگى بولدى دەپ ايتامىز. ءقازىر ءتىلدىڭ تاعدىرىن شەشپەسەك، ونىڭ تىزگىنىن قولىمىزدى ۇستاساق، ەلىمىز مەملەكەت بولا المايدى، ول ول ما، كەلەشەك ۇرپاق – ءبىزدىڭ بالالارىمىز، نەمەرەلەرىمىز ءتىلدى بىلمەي قالادى، ماڭگۇرتتەنەدى. سودان بارىپ مەملەكەتىمىزدىڭ جاعدايى مۇشكىل حالگە ۇشىرايدى. ونداي كۇن ەلىمىزدە ەشقاشان بولماسىن دەپ تىلەيىك اعايىن.
مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى مەيلىنشە كەمەلدەندىرۋگە، وسى كۇنى قانى جەرگە تاڭباي تۇرعان اسا دىلگىر ماسەلە – ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋگە قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس.
انا ءتىلىن قادىرلەۋ – مەملەكەتىڭدى، ۇلتىڭدى، ءوزىڭدى قادىرلەۋ. قازاقستان ەگەمەندىگىن باياندى ەتىپ، ونى الەمدەگى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جەتەكشى ءرول اتقاراتىندىعىن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ءوز وتانىنىڭ ناعىز پاتريوتى ەتىپ تاربيەلەۋ – بارىمىزگە ورتاق، قاسيەتتى پارىز.
وسى كەزدە پاۋستوۆسكييدىڭ: “تۋعان تىلىنە جانى اشىماعان ادام – جاندىك،” – دەپ، اشىنا ايتقانى ويعا كەلەدى.
انا ءتىلىن ۇمىتقان ادام ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنەن دە، بولاشاعىنان دا قول ۇزەدى.
انا ءتىلى – ار ولشەمى. ولاي بولسا، ءتىلدى شۇبارلاۋ – اردى شۇبارلاۋ، كوڭىل تۇنىعىن لايلاۋ.
ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋى مەن ادامداردىڭ تاريحي قالىپتاسقان تۇراقتى قاۋىمداستىعى رەتىندە ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ بولاشاعى انا ءتىلدىڭ دامۋىنا، ونىڭ قوعامدىق قىزمەتىنىڭ كەڭەيۋىمەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان تۋعان تىلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك بالا كەزىڭنەن باستالۋى ءتيىس. اينالاڭدى تانىپ ءبىلۋ، تۋعان ءتىلىڭدى بىلۋدەن باستالادى.
ءتىلدى ۇيرەنۋ - ءوز ۇلتىڭدى تانۋ. ۇلتتىق ءتىلدى ءبىلۋ ۇلت ءدىلىن، قاسيەتىن، مىنەزىن، وي، جان – دۇنيەسىن، سىرىن ءبىلۋ ەكەنىن، حالىقتىق مادەنيەت پەن ءداستۇردى جاڭعىرتۋ بولاتىنىن ەستەن شىعارمايىق. ءتىلدى وقۋلىقتان ۇيرەنۋ وتە ماردىمسىز بولادى. باي قازىنانى يگەرۋ قازاق تىلىندەگى كوركەم ادەبيەتتەردى وقۋ، عىلىمي ەڭبەكتەرمەن تانىسۋ، جازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، كۇندەلىكتى وقۋ، ۇيرەنۋ ارقىلى عانا ورىندالادى.قازاق ءتىلى تۋعان ءتىلىم ەكەندىگىنە وتە قۋانىشتىمىن جانە ماقتان ەتەمىن.
باتىس قازاقستان وبلىسى،
شىڭعىرلاۋ اۋدانى، اششىساي اۋلى، اششىساي ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن
مەكتەپ – بالاباقشاسى
11 -سىنىپ وقۋشىسى دوسكازييەۆ التاير
جەتەكشىسى: نۋرۋشيەۆا اقكۇمىس مۇقتاش قىزى
You Might Also Like
-
«ويىنشىقتاردى قيمايمىز - بوبەكتەرگە سىيلايمىز»
-
شىعارماشىلىق جوبا.سۋمونشاقپەن كەستەلەنگەن كيىز سومكە
