شىعارماشىلىق جوبا. سۋمونشاقپەن كەستەلەنگەن كيىز سومكە
شىعارماشىلىق جوبا.
سۋمونشاقپەن كەستەلەنگەن كيىز سومكە
مازمۇنى:
1. تيتۋل پاراعى.
2. مازمۇنى.
3. كىرىسپە.
4. ءجۇننىڭ شىعۋ تاريحى.
5. جاسالۋ تەحنولوگياسى.
6. ەكونوميكالىق قۇنىن ەسەپتەۋ.
7. جوبانى قورعاۋ
8. قورىتىندى ءبولىم
9. پايدالانعان ادەبيەتتەر
ماقساتى: سۋمونشاقپەن كەستەلەۋ ونەرىن ۇيرەنىپ ونى تۇرلەندىرىپ دامىتۋ. سۋمونشاقپەن ءار ءتۇرلى بۇيىمداردى جاساۋدى جانە ولاردى كوركەمدەپ تىگۋ تەحنولوگياسىمەن تانىستىرۋ.
مىندەتتەرى:
1. ىزدەنىس جۇمىستارىن جۇرگىزۋ.
2. ويۋ - ورنەك تۇرلەرىن كۇندەلىكتى ومىردە قولدانا ءبىلۋ.
3. ءوز بەتىممەن شىعارماشىلىق جۇمىستى جۇرگىزە ءبىلۋ؛
4. ديزاين تالابىنا ساي اسەمدەي ءبىلۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ بارىسى:
1. جەتەكشىنىڭ كومەگىمەن جۇمىس باعدارلاماسى، قۇرىلىمى جاسالدى.
2. كىتاپحانامەن بايلانىس.
3. ينتەرنەتتەن پايدالى اقپاراتتار، كەرەكتى ماتەريالدار قورى جينالدى.
كىرىسپە
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان – 2030 ستراتەگياسىندا العا مىندەت ەتىپ قويعان ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ اسا ماڭىزدى 30 باعىتىنىڭ ءبىرى – مادەني مۇرا باعدارلاماسى اياسىنداعى حالىقتىق مادەني قۇندىلىقتار مەن ءداستۇرىن دامىتۋ. وسى باعىتتى ەسكەرە وتىرىپ، كونەرە باستاعان قولونەردى بۇگىنگى كۇندە ءوز كادەمىزگە جاراتىپ، قولدانۋدىڭ ماڭىزى وتە زور.
قازاق حالقىنىڭ مۇراسى، قازىناسى – قولونەر بولىپ تابىلادى. حالىق شەبەرلەرى ۇلتتىق قولونەر بۇيىمدارىن جاساۋ ارقىلى سول حالىقتىڭ ەتنيكالىق جانە مادەني ۇلتتىق داستۇرلەرىن كورسەتە بىلگەن.
قولونەر - ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ، تامىرىن كەڭ جايىپ كەلە جاتقان حالىق مۇراسى. وسىناۋ حالىق قازىناسىن قاستەرلەۋ – كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ار - نامىستى، ۇلتجاندى ءاربىر ادامنىڭ بورىشى. العاش ۇستازىممەن وسى ءىستى قولعا العان كەزدە، وسى بورىشىمدى قولدان كەلگەنشە وتەگىم كەلدى.
«ەل ءىشى – التىن بەسىك» دەگەن اتالى ءسوزدىڭ اقيقاتىن كوزىممەن كورىپ، حالىق شەبەرلەرىنىڭ جاساعان تاڭعاجايىپ ويۋ - ورنەكتى بۇيىمدارىن قولىما ۇستاعاندا، ىزدەگەنىمدى تاپقانداي بولدىم.
ويىمدا جۇرگەن كيىز سومكەنى جاساپ كورەيىن دەپ شەشتىم.
كوشپەلى حالىق بولعاندىقتان مال باعۋمەن اينالىسىپ، اتا - بابالارىمىز قولونەر بۇيىمدارىن جاساۋدا مال تەرىسى مەن ءجۇنىن شيكىزات رەتىندە پايدالانعان. ءجۇن – قوي، ەشكى، تۇيە جانە ت. ب. جانۋارلاردىڭ تۇگى، جەڭىل ونەركاسىپتىڭ قۇندى شيكىزاتى. ءجۇن تالشىقتارى جىلۋدى از وتكىزەدى، ىلعال تارتقىش جانە بەرىك بولادى. ول ءجىپ ءيىرۋ، ماتا توقۋ، كيىز باسۋ، ءار ءتۇرلى توقىما بۇيىمدار جاساۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. قوي، ەشكى جانە تۇيە ءجۇنى قۇندى شيكىزات بولىپ ەسەپتەلەدى. دۇنيە جۇزىندە قوي ءجۇنى كوپ وندىرىلەدى. قوي ءجۇنى تالشىقتارىنىڭ جۋان - جىڭىشكەلىگىنە، قۇرىلىمىنا قاراي بولىنەدى. ءجۇن قۇرامىنداعى قىلشىقتاردىڭ ارا قاتىناسى قوي تۇقىمىنا بايلانىستى ءار ءتۇرلى بولادى. سوندىقتان قوي ءجۇنى بيازى، بيازىلاۋ، ۇياڭ جانە قىلشىق ءجۇن دەپ بولىنەدى. بيازى ءجۇن تالشىعىنىڭ جىڭىشكەلىگى 14، 2 – 25 مكم، ۇزىندىعى مەن يرەگى بىركەلكى بولادى. ءتۇسى اق، شايىرى مول. بۇل جۇننەن جوعارى ساپالى ماتا توقىلادى. بيازىلاۋ ءجۇن بىركەلكى ىرىلەۋ ءجۇن مەن ارالىق قىلشىقتان تۇرادى. تالشىعىنىڭ جىڭىشكەلىگى 25، 1 – 35 مكم. مۇنداي جۇننەن تريكوتاج، جوعارى ساپالى شۇعا توقىلادى. ۇياڭ ءجۇن قۇرامىندا جۇننەن باسقا ارالىق جانە مايدا قىلشىقتار بولادى. ۇياڭ جۇننەن كىلەم توقىلادى. قىلشىق ءجۇننىڭ قۇرامىندا قىلشىق، اسىرەسە، ءولى قىلشىق كوپ بولادى. مۇنداي ءجۇن كيىز، كيىز اياق كيىم، ت. ب. جاساۋعا پايدالانىلادى. ءجۇننىڭ بارلىق ءتۇرىنىڭ ساپاسى مالدىڭ تۇقىمىنا، ونى دۇرىس ازىقتاندىرۋعا، باعىپ - كۇتۋگە بايلانىستى. ەشكى ءجۇنى قىلشىقتى، ءتۇبىت ارالاس بولادى. انگور، ت. ب. ەشكى تۇقىمىنىڭ ءجۇنى بيازىلاۋ كەلەدى. تۇيە ءجۇنى بەرىك، ساپاسى جاقسى بولادى. ودان ءجۇن ماتا، سىرت كيىم، ءار ءتۇرلى بۇيىمدار جاسالادى. سيىر، جىلقى جۇندەرىنەن كيىز، قويان جۇنىنەن جەڭىل كيىم جاسايدى. يت ءجۇنى ەمدىك ماقساتتا قولدانىلادى. جۇننەن جاسالعان بۇيىمدار مىقتى، جىلى، شىدامدى، تۇرمىسقا قولايلى، دەنساۋلىققا پايدالى، الىپ جۇرۋگە ىڭعايلى جەڭىل. تۇرمىسقا قاجەتتى ارقان - ءجىپ، باۋ، نوقتا، كيىز، تەكەمەت، سىرماق، الاشا، كىلەم ءارتۇرلى دوربالار، كيىمدەر وسى جۇننەن جاسالعان. ءجۇن ساقتايتىن بولمەنىڭ ەسىك - تەرەزەسىن اشىپ، جەلدەتىپ تۇرۋ كەرەك. اشىق كۇن استىندا ساقتاۋعا بولمايدى.
ءجۇن – ۇيىسۋعا بەيىم بىردەن - ءبىر تالشىق. ول ىلعال مەن تەمپەراتۋرا اسەرىنەن جانە مەحانيكالىق ارەكەت ناتيجەسىندە شيرايدى دا، جاسالىپ جاتقان بۇيىمنىڭ كولەمى كىشىرەيىپ، تىعىزدىعى ارتادى: شۇعا 30 – 35%، كيىز بەن بايپاق 80%- داي شۋيدى. كيىز باسۋداعى ەڭ جوعارى تىعىزدىق 0، 55 گ/سم3 (بايپاقتىڭ تابانى 0، 42 گ/سم3)، تىعىزدىعىن بۇدان ءارى ارتتىرسا، ءجۇن تالشىقتارى ءۇزىلىپ، ماتەريال ىدىراي باستايدى.
كيىز باسۋ تاريحى
كيىز باسۋ ىسىمەن قازاق حالقى وتە ەرتەدەن تانىس. عاسىرلار بويى كوشپەلى ومىرگە ىڭعايلى تۇرمىستىق بۇيىمداردىڭ ءبىرقاتارىن كيىزدەن جاساپ كەلگەندىكتەن، كيىز باسۋ تەحنولوگياسىن ابدەن مەڭگەرىپ، ونەر دارەجەسىنە كوتەرگەن. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا كيىز باسۋ ءىسى ماۋسىمدىق سيپاتتا بولعان. ول قويدى قىرقۋدان باستالادى دا (كۇزدە)، قىرقىلعان كۇزەم ءجۇننىڭ بارلىعىن وڭدەپ بولعانعا دەيىن سوزىلادى.
• كيىز باسۋ بارىسى
ءجۇنى تازا بولۋ ءۇشىن، قويدى قىرقار الدىندا 3 – 4 رەت اعىندى سۋعا توعىتادى. كيىز باسۋ بارىسى بىرنەشە كەزەڭدەردەن تۇرادى:
• ساباۋ.
الدىمەن ءجۇن جاسالاتىن بۇيىمدارعا ىڭعايلانىپ، اق، قارا تۇستەرگە ءبولىنىپ جينالادى دا، ونى ەشكى تەرىسىنەن جاسالعان تۋلاققا سالىپ، سابايدى.
• شاباقتاۋ.
ءجۇن سابالىپ بولعان سوڭ، باسىلاتىن كيىزدىڭ كولەمىنە قاراي، ءشيدى جايادى دا، ونىڭ ۇستىنە ءجۇندى سالىپ، شاباقتايدى. وسىدان كەيىن بەت تارتىلادى، ياعني كيىزدىڭ وڭ جاعىنا ارنالعان نەعۇرلىم تازا، ادەمى ءجۇندى سول قولمەن ۋىستاپ الىپ، الگى شاباقتالعان ءجۇننىڭ ۇستىنە سالىپ وتىرىپ، وڭ قولدىڭ قىرىمەن باسىپ قالىپ، ءۇزىپ قالدىرادى. ۇزىلگەن ءجۇن بىرىمەن - ءبىرى جالعاسا، بىرتەگىس بولىپ توسەلە بەرەدى. بۇل ءىستى بۇرىننان بەت تارتىپ ماشىقتانعان، ءجۇن تارتۋدىڭ شەبەرى دەپ تانىلعان ءبىر ادام عانا ورىندايدى. سەبەبى، ەكى - ءۇش ادام ورىنداسا، ءجۇن الا - قۇلا تارتىلادى دا كيىز بىركەلكى شىقپايدى.
№27 ى. التىنسارين ورتا مەكتەبى
ورىنداعان: ا. باحتىعالي قىزى 10 سىنىپ
جەتەكشىسى: د. اليمكۋلوۆا، تەحنولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى
شىعارماشىلىق جوبا. سۋمونشاقپەن كەستەلەنگەن كيىز سومكە جۇكتەۋ
سۋمونشاقپەن كەستەلەنگەن كيىز سومكە
مازمۇنى:
1. تيتۋل پاراعى.
2. مازمۇنى.
3. كىرىسپە.
4. ءجۇننىڭ شىعۋ تاريحى.
5. جاسالۋ تەحنولوگياسى.
6. ەكونوميكالىق قۇنىن ەسەپتەۋ.
7. جوبانى قورعاۋ
8. قورىتىندى ءبولىم
9. پايدالانعان ادەبيەتتەر
ماقساتى: سۋمونشاقپەن كەستەلەۋ ونەرىن ۇيرەنىپ ونى تۇرلەندىرىپ دامىتۋ. سۋمونشاقپەن ءار ءتۇرلى بۇيىمداردى جاساۋدى جانە ولاردى كوركەمدەپ تىگۋ تەحنولوگياسىمەن تانىستىرۋ.
مىندەتتەرى:
1. ىزدەنىس جۇمىستارىن جۇرگىزۋ.
2. ويۋ - ورنەك تۇرلەرىن كۇندەلىكتى ومىردە قولدانا ءبىلۋ.
3. ءوز بەتىممەن شىعارماشىلىق جۇمىستى جۇرگىزە ءبىلۋ؛
4. ديزاين تالابىنا ساي اسەمدەي ءبىلۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ بارىسى:
1. جەتەكشىنىڭ كومەگىمەن جۇمىس باعدارلاماسى، قۇرىلىمى جاسالدى.
2. كىتاپحانامەن بايلانىس.
3. ينتەرنەتتەن پايدالى اقپاراتتار، كەرەكتى ماتەريالدار قورى جينالدى.
كىرىسپە
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان – 2030 ستراتەگياسىندا العا مىندەت ەتىپ قويعان ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ اسا ماڭىزدى 30 باعىتىنىڭ ءبىرى – مادەني مۇرا باعدارلاماسى اياسىنداعى حالىقتىق مادەني قۇندىلىقتار مەن ءداستۇرىن دامىتۋ. وسى باعىتتى ەسكەرە وتىرىپ، كونەرە باستاعان قولونەردى بۇگىنگى كۇندە ءوز كادەمىزگە جاراتىپ، قولدانۋدىڭ ماڭىزى وتە زور.
قازاق حالقىنىڭ مۇراسى، قازىناسى – قولونەر بولىپ تابىلادى. حالىق شەبەرلەرى ۇلتتىق قولونەر بۇيىمدارىن جاساۋ ارقىلى سول حالىقتىڭ ەتنيكالىق جانە مادەني ۇلتتىق داستۇرلەرىن كورسەتە بىلگەن.
قولونەر - ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ، تامىرىن كەڭ جايىپ كەلە جاتقان حالىق مۇراسى. وسىناۋ حالىق قازىناسىن قاستەرلەۋ – كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ار - نامىستى، ۇلتجاندى ءاربىر ادامنىڭ بورىشى. العاش ۇستازىممەن وسى ءىستى قولعا العان كەزدە، وسى بورىشىمدى قولدان كەلگەنشە وتەگىم كەلدى.
«ەل ءىشى – التىن بەسىك» دەگەن اتالى ءسوزدىڭ اقيقاتىن كوزىممەن كورىپ، حالىق شەبەرلەرىنىڭ جاساعان تاڭعاجايىپ ويۋ - ورنەكتى بۇيىمدارىن قولىما ۇستاعاندا، ىزدەگەنىمدى تاپقانداي بولدىم.
ويىمدا جۇرگەن كيىز سومكەنى جاساپ كورەيىن دەپ شەشتىم.
كوشپەلى حالىق بولعاندىقتان مال باعۋمەن اينالىسىپ، اتا - بابالارىمىز قولونەر بۇيىمدارىن جاساۋدا مال تەرىسى مەن ءجۇنىن شيكىزات رەتىندە پايدالانعان. ءجۇن – قوي، ەشكى، تۇيە جانە ت. ب. جانۋارلاردىڭ تۇگى، جەڭىل ونەركاسىپتىڭ قۇندى شيكىزاتى. ءجۇن تالشىقتارى جىلۋدى از وتكىزەدى، ىلعال تارتقىش جانە بەرىك بولادى. ول ءجىپ ءيىرۋ، ماتا توقۋ، كيىز باسۋ، ءار ءتۇرلى توقىما بۇيىمدار جاساۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. قوي، ەشكى جانە تۇيە ءجۇنى قۇندى شيكىزات بولىپ ەسەپتەلەدى. دۇنيە جۇزىندە قوي ءجۇنى كوپ وندىرىلەدى. قوي ءجۇنى تالشىقتارىنىڭ جۋان - جىڭىشكەلىگىنە، قۇرىلىمىنا قاراي بولىنەدى. ءجۇن قۇرامىنداعى قىلشىقتاردىڭ ارا قاتىناسى قوي تۇقىمىنا بايلانىستى ءار ءتۇرلى بولادى. سوندىقتان قوي ءجۇنى بيازى، بيازىلاۋ، ۇياڭ جانە قىلشىق ءجۇن دەپ بولىنەدى. بيازى ءجۇن تالشىعىنىڭ جىڭىشكەلىگى 14، 2 – 25 مكم، ۇزىندىعى مەن يرەگى بىركەلكى بولادى. ءتۇسى اق، شايىرى مول. بۇل جۇننەن جوعارى ساپالى ماتا توقىلادى. بيازىلاۋ ءجۇن بىركەلكى ىرىلەۋ ءجۇن مەن ارالىق قىلشىقتان تۇرادى. تالشىعىنىڭ جىڭىشكەلىگى 25، 1 – 35 مكم. مۇنداي جۇننەن تريكوتاج، جوعارى ساپالى شۇعا توقىلادى. ۇياڭ ءجۇن قۇرامىندا جۇننەن باسقا ارالىق جانە مايدا قىلشىقتار بولادى. ۇياڭ جۇننەن كىلەم توقىلادى. قىلشىق ءجۇننىڭ قۇرامىندا قىلشىق، اسىرەسە، ءولى قىلشىق كوپ بولادى. مۇنداي ءجۇن كيىز، كيىز اياق كيىم، ت. ب. جاساۋعا پايدالانىلادى. ءجۇننىڭ بارلىق ءتۇرىنىڭ ساپاسى مالدىڭ تۇقىمىنا، ونى دۇرىس ازىقتاندىرۋعا، باعىپ - كۇتۋگە بايلانىستى. ەشكى ءجۇنى قىلشىقتى، ءتۇبىت ارالاس بولادى. انگور، ت. ب. ەشكى تۇقىمىنىڭ ءجۇنى بيازىلاۋ كەلەدى. تۇيە ءجۇنى بەرىك، ساپاسى جاقسى بولادى. ودان ءجۇن ماتا، سىرت كيىم، ءار ءتۇرلى بۇيىمدار جاسالادى. سيىر، جىلقى جۇندەرىنەن كيىز، قويان جۇنىنەن جەڭىل كيىم جاسايدى. يت ءجۇنى ەمدىك ماقساتتا قولدانىلادى. جۇننەن جاسالعان بۇيىمدار مىقتى، جىلى، شىدامدى، تۇرمىسقا قولايلى، دەنساۋلىققا پايدالى، الىپ جۇرۋگە ىڭعايلى جەڭىل. تۇرمىسقا قاجەتتى ارقان - ءجىپ، باۋ، نوقتا، كيىز، تەكەمەت، سىرماق، الاشا، كىلەم ءارتۇرلى دوربالار، كيىمدەر وسى جۇننەن جاسالعان. ءجۇن ساقتايتىن بولمەنىڭ ەسىك - تەرەزەسىن اشىپ، جەلدەتىپ تۇرۋ كەرەك. اشىق كۇن استىندا ساقتاۋعا بولمايدى.
ءجۇن – ۇيىسۋعا بەيىم بىردەن - ءبىر تالشىق. ول ىلعال مەن تەمپەراتۋرا اسەرىنەن جانە مەحانيكالىق ارەكەت ناتيجەسىندە شيرايدى دا، جاسالىپ جاتقان بۇيىمنىڭ كولەمى كىشىرەيىپ، تىعىزدىعى ارتادى: شۇعا 30 – 35%، كيىز بەن بايپاق 80%- داي شۋيدى. كيىز باسۋداعى ەڭ جوعارى تىعىزدىق 0، 55 گ/سم3 (بايپاقتىڭ تابانى 0، 42 گ/سم3)، تىعىزدىعىن بۇدان ءارى ارتتىرسا، ءجۇن تالشىقتارى ءۇزىلىپ، ماتەريال ىدىراي باستايدى.
كيىز باسۋ تاريحى
كيىز باسۋ ىسىمەن قازاق حالقى وتە ەرتەدەن تانىس. عاسىرلار بويى كوشپەلى ومىرگە ىڭعايلى تۇرمىستىق بۇيىمداردىڭ ءبىرقاتارىن كيىزدەن جاساپ كەلگەندىكتەن، كيىز باسۋ تەحنولوگياسىن ابدەن مەڭگەرىپ، ونەر دارەجەسىنە كوتەرگەن. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا كيىز باسۋ ءىسى ماۋسىمدىق سيپاتتا بولعان. ول قويدى قىرقۋدان باستالادى دا (كۇزدە)، قىرقىلعان كۇزەم ءجۇننىڭ بارلىعىن وڭدەپ بولعانعا دەيىن سوزىلادى.
• كيىز باسۋ بارىسى
ءجۇنى تازا بولۋ ءۇشىن، قويدى قىرقار الدىندا 3 – 4 رەت اعىندى سۋعا توعىتادى. كيىز باسۋ بارىسى بىرنەشە كەزەڭدەردەن تۇرادى:
• ساباۋ.
الدىمەن ءجۇن جاسالاتىن بۇيىمدارعا ىڭعايلانىپ، اق، قارا تۇستەرگە ءبولىنىپ جينالادى دا، ونى ەشكى تەرىسىنەن جاسالعان تۋلاققا سالىپ، سابايدى.
• شاباقتاۋ.
ءجۇن سابالىپ بولعان سوڭ، باسىلاتىن كيىزدىڭ كولەمىنە قاراي، ءشيدى جايادى دا، ونىڭ ۇستىنە ءجۇندى سالىپ، شاباقتايدى. وسىدان كەيىن بەت تارتىلادى، ياعني كيىزدىڭ وڭ جاعىنا ارنالعان نەعۇرلىم تازا، ادەمى ءجۇندى سول قولمەن ۋىستاپ الىپ، الگى شاباقتالعان ءجۇننىڭ ۇستىنە سالىپ وتىرىپ، وڭ قولدىڭ قىرىمەن باسىپ قالىپ، ءۇزىپ قالدىرادى. ۇزىلگەن ءجۇن بىرىمەن - ءبىرى جالعاسا، بىرتەگىس بولىپ توسەلە بەرەدى. بۇل ءىستى بۇرىننان بەت تارتىپ ماشىقتانعان، ءجۇن تارتۋدىڭ شەبەرى دەپ تانىلعان ءبىر ادام عانا ورىندايدى. سەبەبى، ەكى - ءۇش ادام ورىنداسا، ءجۇن الا - قۇلا تارتىلادى دا كيىز بىركەلكى شىقپايدى.
№27 ى. التىنسارين ورتا مەكتەبى
ورىنداعان: ا. باحتىعالي قىزى 10 سىنىپ
جەتەكشىسى: د. اليمكۋلوۆا، تەحنولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى
شىعارماشىلىق جوبا. سۋمونشاقپەن كەستەلەنگەن كيىز سومكە جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ۇزاق مەرزىمدى جوسپار ءبولىمى: ساندىك - قولدانبالى ونەر
