اڭىزعا اينالىپ بارادى...
اباي اقىن: كوپ ادام دۇنيەگە بوي الدىرعان،
بوي الدىرىپ، اياعىن كوپ شالدىرعان.
ءولدى دەۋگە بولا ما، ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان، - دەپ قالاي عانا نىساناعا ءدوپ تيگىزىپ ايتتى ەكەن؟!
بەلگىلى قالامگەر قالمۇقان يسابايەۆ تۋرالى جازاردا ۇلى اقىننىڭ وسى ولەڭى ويعا ورالدى.
راس، «ارتىنا ولمەيتىن ءسوز قالدىرعان» قالامگەردىڭ ەكىنشى ماڭگىلىك عۇمىرى باستالدى. ول كەتكەن جوق، «ولمەيتىن سوزدەرىمەن» قالىڭ قازاعىنىڭ ورتاسىندا قالدى. ...
بىردە الماتىدان قالامگەردىڭ قىزى بايان حابارلاستى.
ۋاقىتتىڭ جاقىن قالعانىن (قازان ايىنىڭ اياعىندا قالمۇقان اعانىڭ جىلى وتپەك)، اكەسىنىڭ قولجازباسىنىڭ كىتاپ بولىپ شىققالى جاتقانىن ايتتى. كىتاپ! قۋانىش قوي بۇل، ۇلكەن ەڭبەك!
راس، قالمۇقان اعا كوپ ەڭبەكتەنگەن، تالاي-تالاي سۇبەلى دۇنيەلەردى جارىققا شىعارعان قالامگەر. شىعارماشىلىعى حالىقتىڭ كوز الدىندا. ال وتباسىنداعى، بىلايشا ايتقاندا جەكە ءومىرى قالاي ءورىلدى؟
انا جىلى شاڭىراعىندا بولعانىمدا ءزابيرا اپاي ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇلكەن ءبىر ءىلتيپاتتىڭ بارى اڭعارىلعان ەدى. وتباسىمەن قايىرا حابارلاسىپ، وسى ويىمدى ايتقاندا ءزابيرا اپاي بىردەن كەلىسىم بەردى. سۇحباتىمىز ءوربىدى...
ءبىر قاپ تەزەك
– اپاي، قالمۇقان اعامەن قالاي تانىستىڭىزدار؟
– قالمۇقان ماعان «سەنىڭ قۇنىڭ – ءبىر قاپ تەزەك» دەيتىن. ءبىز باياناۋىلدا كورشى تۇردىق، ەكەۋىمىزدىڭ دە اكەلەرىمىزدىڭ ەسىمى ءالي. جۇرت شاتاستىرماس ءۇشىن ءبىرىن «بالا ءالي»، ءبىرىن «مۇرتتى ءالي» دەيدى ەكەن.
1937 - جىلى بالا ءاليدىڭ كەلىنشەگى تولعاتىپ جاتىپتى (مەن دۇنيەگە كەلەردە). سول ساتتە انادايدا ويناپ جۇرگەن مۇرتتى ءاليدىڭ ون ەكى جاسار بالاسى قالمۇقاندى كۇلاش شەشەي (ناعاشى اپام) ءبىر قاپ تەزەككە جۇمساپتى. تەزەكتى جەتكىزىپ بەرگەن بالا: «اپاتايىمنىڭ جاعدايى قالاي؟» دەگەندە شەشەي: «اپاتايىڭ امان-ەسەن، قول-اياعىن باۋىرىنا الدى.
دۇنيەگە شىناشاقتاي قىز كەلدى. وسى قىزدى تۇبىندە ساعان بەرەمىن» دەپتى. ەس ءبىلىپ قالعان بالا بۇل سوزدەن ۇيالىپ، جالت بۇرىلىپ قاشا جونەلىپتى. سول قىز مىنا مەنمىن. جاڭا ايتتىم عوي، كورشى بولدىق دەپ. مەن قاعىلەز قىز ەدىم، «الىپ كەل، بارىپ كەل»ء-دىڭ ءبارى مەنىڭ موينىمدا، ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىندا جۇگىرىپ جۇرەمىن. ارادا جىلدار ءوتتى... مەن كوركەم قىز بولىپ بويجەتتىم.
ءسوز ايتقان جىگىتتەر كوپ بولعانىمەن، ەشقايسىسى ۇناي قويمادى. قالمۇقان اسكەردەن ورالعان سوڭ كەلدى. الماتىدا تۇرادى ەكەن. سوعىستان كەيىن گەرمانيادا يلمەناۋدا قىزمەت ەتتى، كوزى اشىق ازامات، وفيسەر، جيناقى، ءۇستى-باسى مۇنتازداي، قولىندا پەرچاتكا، جانارى وت شاشىپ تۇر ەكەن.
كەلگەن سايىن ەرتەلى – كەش ءبىزدىڭ ۇيگە سوعادى. ونى جەڭگەلەرىم دە بايقاپ قالىپتى. «ءالاعانىڭ بالاسى نەگە ءجيى كەلە بەرەدى؟» دەپ قالجىڭدايدى ءبارى. ناعاشى اپام كۇلاش تا ءتىل تابىسۋىمىزعا «كومەگىن» تيگىزدى. ءسويتىپ مەن قالمۇقانعا ۇزاتىلىپ كەتە باردىم.
جۇرت مەنىڭ انامدى دا، قالمۇقاننىڭ اناسىن دا «ءتاتتى اپا» دەيتىن. ەنەم – ءتاتتى اپا ىسمەر جان ەدى. ماعان كويلەك، كامزولدى ءوزى كەسىپ-پىشىپ تىگىپ بەرەتىن. ءوز باسىم ءتارتىپتى، تاربيەلى قالمۇقاننىڭ تالابىنا تەز كوندىكتىم. ويتكەنى ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى ۇناتىپ قوسىلدىق. كەيىن ماعان ازىلدەگەندە: «سەنىڭ قۇنىڭ ءبىر قاپ تەزەك» دەيتىن.
«جاماندىققا جاقسىلىق – ەر ادامنىڭ ءىسى»
– ۇلى وتان سوعىسى، كەيىن گەرمانيا جەرىندەگى اسكەري قىزمەت... قالاي دەگەنمەن دە مۇنداي ءومىر ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن وزگەرتپەي قويمايدى عوي. قالمۇقان اعا ارىپتەستەرى، جورا-جولداستارىمەن قالاي ارالاستى؟
– سوعىس، قيىنشىلىق اتاۋلى اعاڭنىڭ مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتە قويمادى. ونىڭ بويىندا قازاقى قاسيەتتەر كوپ بولدى. اسكەردەن كەلگەندە الماتىنىڭ شەتىنەن ءتورت بولمەلى ءۇي الىپتى، كەيىن جازۋشىلار وداعىنا جاقىن تۇرۋ ءۇشىن ورتالىقتاعى ءبىر بولمەلى ۇيگە ايىرباستاعان عوي.
– مەن سول ۇيگە كەلىن بولىپ ءتۇستىم. سوعىستان كەيىنگى قيىن جىلدار عوي، ون سەگىز شارشى مەترلىك سول ۇيدە ون ءۇش ادام تۇردىق. ەنەم، قاينىم، كەلىنىم، تۋىستاردىڭ بالالارى، ەلدەن كەلەتىن جاستار بار، ونىڭ ۇستىنە قالەكەڭ ءالى باسپانالى بولا قويماعان دوستارىن دا الىپ كەلەتىن. سوندا ۇيدە سۋ نە گاز جوق. ەنەم بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىنان بىزگە شىمىلدىق قۇرىپ قوياتىن.
كەيىن ءتورت بولمەلى ءۇي الدىق. ءبىراق كوشە قويعامىز جوق. سويتسەك «سوسياليستىك قازاقستاندا» بىرگە جۇمىس ىستەگەن دوسى وتەباي ءقاناحيندى سول ۇيگە ورنالاستىرىپ قويىپتى. ول جۇبايىمەن جاراسپاي قالعان عوي. ءبىز كوشىپ كىرگەننەن كەيىن دە وتەباي ءبىر جىلداي بىزبەن تۇردى. جالپى، قالەكەڭنىڭ قولى اشىق، كەڭپەيىل، دوس-جارانعا كوڭىلى ادال بولدى.
– اپاي، قالمۇقان اعا قالامگەرلىكتەن بولەك، نەمەن اينالىسقاندى ۇناتتى؟ ومىرلىك ۇستانىمى قانداي ەدى؟
– اعاڭنىڭ اشىلماعان قىرلارى كوپ بولدى. سۋرەت سالاتىن جاقسى ونەرى بولاتىن. ءتىپتى، پارتيا جينالىستارىندا جانىندا وتىرعان كىسىنىڭ سۋرەتىن سالىپ، ونىمەن بولەك زامانداستارىنىڭ دا پورترەتتەرىن سالىپ ولاردى ءبىر ماز-مەيرام ەتەتىن. ءۇي شارۋاسىنا وتە پىسىق بولدى. ياعني، ەر ادام ءبىلۋى ءتيىس ءۇيدىڭ بارلىق جۇمىستارىن ءوزى اتقاراتىن. ەدەندى شەگەلەۋ، بۇزىلعان شۇمەكتەردى جوندەۋ قالەكەڭ ءۇشىن تۇك ەمەس-تى.
قۇرال-سايماندارىن ءوزىنىڭ قارا شابادانىندا ساقتايتىن. تاعامعا اسا تالعامپاز بولعان جوق، قانداي تاماق بولسا دا ءسۇيسىنىپ ىشەتىن. ادام كوڭىلىنە قارايتىن، ەشقاشان كەمشىلىكتەردى ايتقان ەمەس.
سونىمەن قاتار، داستارحاندا وتە مادەنيەتتى بولاتىن. ناندى ساندەپ كەسىپ، قاسىق، شانىشقىلاردىڭ ءوز ورنىندا تۇرعانىن قالايتىن. گەرمانيادا ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن سوڭ شىعار، سول ۇلتتىڭ جيناقىلىعى مەن ۇقىپتىلىعىن ءوز بويىنا ءسىڭدىرىپ كەلگەندەي كورىنەتىن.
داستارقان باسىنا بارلىعىمىزدىڭ جينالعانىمىزدى ۇناتاتىن. ايرانداي ۇيىپ وتىرىپ، ءبارىمىز بىرگە تاماق ءىشىپ، بىزبەن تىلدەسىپ، قىزىقتى وقيعالارىن اسەرلى ەتىپ ايتىپ بەرگەندى جاقسى كورەتىن. زەرتتەۋ جۇمىستارىنا جاقىن بولدى. ارحيۆ جابىلمايىنشا سوندا وتىرىپ، ءوز جۇمىستارىن بىتىرگەندى ءجون كورەتىن.
ءتىپتى، كەشكى اسقا كەلىپ، تاماقتانىپ العان سوڭ دا: «ءارحيۆتىڭ جابىلۋىنا ءالى ەكى ساعات بار، ۇيدە جاي جاتقانشا جۇمىستارىمدى ءبىتىرىپ كەلگەنىم دۇرىس» - دەپ، قايتادان سوندا كەتەتىن. سۋرەتكە تۇسىرگەندى قاتتى ۇناتتى.
ءوزىنىڭ جەكە اپپاراتى بولدى. «ەرتىس-قاراعاندى» كانالىنىڭ باستان اياق قۇرىلىسىن سۋرەتكە تۇسىرگەن وسى، قالەكەڭ. سونداي-اق، كىتاپ وقىعاندى جانىنداي جاقسى كورەتىن. بالا كۇنىنەن قالىپتاسقان كىتاپ وقۋعا دەگەن اۋەستىلىگى ءبىر باسىلعان ەمەس. ءىسساپارعا شىققاندا كىتاپ الىپ كەتەتىن.
ومىرلىك ۇستانىمى - «جاقسىلىققا جاقسىلىق، جاماندىققا دا جاقسىلىق» بولدى. ەشكىمگە زيانى تيگەن جوق، جان بالاسىنا جاماندىق جاسامادى. وتە شىنشىل بولدى. شىندىقتى بەتكە ايتاتىن، الايدا، سول شىندىقتى ادام كوڭىلىنە تيمەيتىندەي ەتىپ جەتكىزەتىن، وسى ءبىر ەرەكشە قاسيەتى ءۇشىن دوستارى، زامانداستارى قاتتى سىيلادى.
ازىلمەن دە دوس بولدى.. قالەكەڭ وتە جاقسى ومىرلىك جولداس بولا ءبىلدى، بالالارعا دا وتە مەيىرىمدى ەدى. ماعان دا، بالالارعا دا ەشقاشان داۋىس كوتەرىپ كورگەن ەمەس. بالامەن بالا بولىپ، ونىڭ دۇنيەسىنە ەنىپ تۇرىپ تىلدەسەتىن. مەن ەگەر ۇيدە بولماي قالسام، مەنى سىرتتا كۇتەتىن. ءارقاشان قولداپ، كۇلدىرىپ، باقىتتى ەتۋگە تىرىساتىن.
ارمانى – سەمەي – ۆەيمار ەدى
– قالمۇقان اعا زەرتتەگەن، قالامىنان تۋعان دۇنيەلەر از بولعان جوق. دەگەنمەن كوڭىلىندە جازسام، تانىتسام، زەرتتەسەم دەگەن تاقىرىپتارى بولدى ما ەكەن؟ جازۋشىلىقتان باسقا قانداي ءحوببيى بولدى؟ بوس ۋاقىتىندا نەمەن اۋەستەنەتىن؟
– كوكەيىندە قالعان تاقىرىپتار بولدى. سونىڭ ءبىرى، سەمەي قالاسى مەن گەرمانيانىڭ ۆەيمار قالاسىن تۋىستاس قالا جاساماقشى بولعانىن بىرنەشە رەت قۇلاعىم شالعان ەدى. بۇل يدەيا بەرليننىڭ ءبىر كوشەسىنە ۇلى ابايدىڭ ەسىمىن بەرگىزگەن كەزدە كەلگەن ەكەن. ءبىراق بۇل جونىندە ناقتى كەلتىرىلگەن دەرەكتەر جوق.
دالەلدەردىڭ ءبارى ويىندا بولدى، ءبىراق ولار جارىققا شىقپادى. نە سەبەپتەن قازاقتىڭ سەمەيى مەن نەمىستىڭ ۆەيمارىن تاڭدادى، بىلمەدىم. ءبىراق كوكەيىندە وسى ارمان بولعانىن جاقسى بىلەمىن.
قالەكەڭڭنىڭ بوس ۋاقىتى وتە از بولاتىن. بار ۋاقىتىن زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ارنادى. ال، قولى بوساي قالسا (بۇل وتە سيرەك بولاتىن) دوستارىمەن بيليارد وينايتىن، بالالارىنا ارناعاندى ۇناتاتىن.
– ءزابيرا اپاي، قالامگەرمەن تۇرعىلاس قالامداستار كەڭەستىك كەزەڭنىڭ تۋىن بيىك ۇستادى، ۋاقىت اعىسىنىڭ بويىمەن ءجۇزدى. قالمۇقان اعا ەل تاۋەلسىزدىگىن كوردى. سوندا قالامگەردى بۇگىنگى كۇننىڭ قانداي ماسەلەسى تولعاندىرعان ەدى؟
– قالەكەڭ وتە باقىتتى جان. ءبىر عاسىر ءومىر ءسۇردى. وسى ارالىقتا، اشارشىلىقتى دا كوردى، سۇراپىل سوعىستى دا باستان كەشتى، قيىن كەزدەردە مويىماي ءبارىن جەڭە ءبىلدى. اشارشىلىقتان امان قالىپ، سوعىستا وتان ءۇشىن، ەل ءۇشىن وت كەشتى.
تاعدىردىڭ وسى قيىندىقتارى ءبىرشاما شىڭدادى، سوعان قاراماستان وتە ىزدەنىمپاز، ويشىل، جاڭالىققا جانى قۇمار بولدى. قاتال تاعدىردىڭ تالكەگىنە قاراماي وتە مەيىرىمدى جان بولىپ قالا ءبىلدى. ەل ءۇشىن كۇش-جىگەرىن اياعان جوق. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان ءساتتى دە قۋانىشپەن، ماقتانىشپەن قارسى الدى.
وسى ساتتە وسى كۇنگە دەيىن تەككە ءومىر سۇرمەگەنىن، ەلىنىڭ ازاتتىق العان تاڭىن كورگەندى ءتۇسىندى. ول بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ماسەلەسى – ءتىل ماسەلەسىنە قاتتى جاناشىر بولدى. ءوز ءتىلىن ۇمىتقاندارعا ىشتەي رەنجيتىن: «مەن گەرمانيادا توعىز جىل ءومىر سۇرسەم دە، ءوز ءتىلىمدى ۇمىتقان جوقپىن!» دەيتىن. وسى ورايدا، پەتروپاۆل قالاسىندا «قازاق ءتىلى» قوعامىن قۇرۋعا ۇلەس قوستى.
«مەنىڭ قالمۇقانىم» بولار ما ەكەن؟
– كەزىندە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جۇبايى ءماريام اپا «مەنىڭ ءسابيتىم» اتتى ەستەلىك كىتاپ جازدى. ءسىز قالمۇقان اعانىڭ اشىلماعان قىرلارى، تانىلماعان تۇستارى جايلى وسىنداي دۇنيە جازار ما ەدىڭىز؟ قالمۇقان اعانىڭ ەلى-جەرى ءۇشىن اتقارعان ىستەرى از ەمەس.
يتاليادا قازا بولعان قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ دەرەگىن ىزدەپ تاۋىپ، ەسكەرتكىش – بەلگى ورناتتى، سول سەكىلدى ەلىمىزدەگى قالالار كوشەلەرىنە گەتەنىڭ ەسىمىن، سونىڭ قارىمتاسىنداي ەتىپ بەرليندەگى كوشەلەردىڭ بىرىنە اباي ەسىمىن بەرگىزدى، گەتە مۇراجايىنا «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ...» ءانى مەن قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن سىيعا تارتتى.
قالامگەردى وسىناي يگى ىستەرگە جەتەلەگەن قانداي كۇش دەپ ويلايسىز؟
– ول وتە ۇلتجاندى ازامات ەدى. گەرمانيادا جۇرگەندە ولاردىڭ گەتەسىنەن ءبىزدىڭ ابايدىڭ كەم ەمەس ەكەنىن ۇققانداي-تىن. اباي – بۇكىل قازاقتىڭ، ال گەتە نەمىس ۇلتىنىڭ ماقتانىشى. سوناۋ الشاقتا ءجۇرىپ، ەلىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتۋ ماقساتىندا جوعارىدا اتاپ وتكەندەي بەرليننەن ابايعا كوشە بەرگىزدى.
بۇل دا از ەڭبەكتى تالاپ ەتكەن جوق. ۇلى وتان سوعىسىندا يتاليانىڭ تريەست قالاسىندا وققا ۇشقان قازاق جاۋىنگەرلەرىنە ەسكەرتكىش-بەلگى ورناتتى. يتاليا بيلىگى سول جاۋىنگەرلەردى وزدەرىنىڭ تىزىمدەرىنە قوسپاق بولعاندا، اعاڭ بۇل شەشىممەن كەلىسپەي، قازاقتىڭ قانى تامعان جەرگە ەسكەرتكىش-بەلگى ورناتۋدى تالاپ ەتتى.
ەسكەرتكىشتە ءۇش تىلدە – قازاق، ورىس جانە يتاليان تىلدەرىندە مىناداي سوزدەر جازىلعان: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ يتالياداعى ەلشىلىگى مەن سوعىس ارداگەرى قالمۇحان يسابايدىڭ باستاماسىمەن تريەست قالاسىنىڭ جۇرتشىلىعى جانە مەرياسىنىڭ قولداۋىمەن ورناتىلعان».
ءبىز، قالمۇقان ەكەۋىمىز جۇبىمىز جازىلماي ەلۋ جەتى جىل بويى بىرگە عۇمىر كەشىپپىز. بالالى-شاعالى بولدىق. بالالاردىىڭ ەسىمىن ءوزى قويدى. تۇڭعىشىمىز ازات، ايقىز، سەرىك ءقاليدىڭ اتتارى تاريحي كەيىپكەرلەرمەن بايلانىستى.
قىزىمىز بايان باياناۋىلدا تۋعان سوڭ بايان دەپ اتاعان، ال، كەنجەمىز الما الماتىدا تۋعاننان كەيىن قالانىڭ قۇرمەتىنە الما دەپ قويعان بولاتىن. بالالاردىڭ ماماندىق تاڭداۋىنا ءوز ىقپالىن تيگىزدى، قازاق مەكتەبىندە وقىتتى.
ءتورت نەمەرەمىز بار. ولاردى ەرەكشە جاقسى كوردى، ءوزى بالاجان بولاتىن. نەمەرەلەر دە مۇنى سەزىپ، اتالارىن «كامپيت اتا» دەپ اتاپ كەتتى. مەن قالەكەڭ شىعارمالارىنىڭ ءبىرىنشى وقىرمانى بولدىم، ويتكەنى ءىسساپاردان ورالعاندا جازعان دۇنيەسىن ماعان بەرەتىن. مەن تەرىپ بەرەتىنمىن.
سول ماشينكانى گەرمانيادان الا كەلگەن-دى، قولعا ۇستاپ جۇرۋگە لايىقتالعان شاعىن عانا ەدى. وسى ماشينكامەن قالەكەڭنىڭ تالاي-تالاي تۋىندىلارىن، «ەرتىس-قاراعاندى» كانالى تۋرالى جازبالارىن تەردىم.
ءبىز دىنمۇحاممەد قونايەۆ، ءسابيت مۇقانوۆپەن كورشى بولدىق. ولار م.تولەبايەۆ كوشەسىندە، ءبىز فۋرمانوۆ كوشەسىندە تۇردىق. قونايەۆتىڭ ءۇيى ءۇش قاباتتى، سالتاناتى كەلىسكەن، اۋلاسى كەڭ ءۇي بولاتىن. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جۇبايى ءماريام اپا جاقسى ادام ەدى، مەنىمەن جىلىشىرايمەن امانداساتىن. «جىگىتىڭ كەلدى مە؟
كارتوشكەلەر (بالالارىڭ) امان با؟» دەيتىن.
مىنە، وسىنداي دا جارقىن ساتتەر كوپ بولعان ەدى، ومىرىمىزدە.
…ال ەستەلىك كىتاپ... (كۇلدى). بۇل ءبىر جاقسى وي ەكەن. ارينە، وسىنداي ۇلى تۇلعامەن ۇزاق جىلدار بىرگە - بىرگە عۇمىر كەشكەننەن كەيىن سالماقتى دا ساليقالى دۇنيە جازۋعا ويلانىپ كورۋگە بولادى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە!
You Might Also Like
-
كەيدە قالانىڭ قاربالاسىنان مازامىز كەتىپ، قايتا قالىپقا كەلۋ ءۇشىن جاقسى دەمالىسقا قاجەتتىلىك تۋىندايدى. جانىمىز جالعىزدىقتى، تىنىمدى تالاپ ەتىپ تۇرعاندا، سەرگىپ الۋ ءۇشىن تىپ-تىنىش مەكەن ىزدەي باستا...
-
№16 كوللەدج مكقك ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى دايىنداعان: مينياشار مەدەت دۇيسەنباي ۇلى «اتوموبيلدەرگە تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ، جوندەۋ جانە پايدالانۋ» ماماندىعى بويىنشا 2 كۋر...
