سۇلتانماحمۇت سۇيگەن سۇلۋ
«كەۋدەسى جاقسىلاردىڭ التىن ساندىق» دەيدى. بۇل ءسوز بابالاردان قالىپتى. سول راس! جاقىندا رەداكسياعا باياناۋىل اۋدانى س.تورايعىروۆ اتىنداعى اۋىلدان ارداگەر ۇستاز شولپان ءابىلعازى قىزى جاقىپوۆا كەلدى. وسى ايماقتان وتكەن تاريحي تۇلعالاردىڭ جۇرت بىلە بەرمەيتىن مالىمەتتەر، فوتوسۋرەتتەر جايلى كورگەن-بىلگەنىمەن ءبولىستى. سونىڭ ءبىرى – سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ سۇيگەن قىز ماليكە مۇقتار قىزى!
ونەر-بىلىمىمەن اسقان، اقىن، الۋان-الۋان تاقىرىپقا قالام سىلتەپ، ادەبيەت پەن مادەنيەتكە تولاعاي مۇرا قالدىرىپ ۇلگەرگەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ 28 جاسقا قاراعان شاعىندا ومىردەن «قۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىپ» ءوتتى، ول 1920 جىلى 21 مامىردا قايتىس بولدى.
اقىننىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى – باياناۋىل اۋدانىنىڭ تورايعىر اۋىلى. سول اۋىلدا جەرلەنگەن. باسىنا بەلگىتاس قويىلىپ، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا كەسەنەسى كوتەرىلدى. بۇعان ۇيىتقى بولعان ايگىلى قالامگەر ءابىش كەكىلبايەۆ بولاتىن. سول اۋىلدا مۇراجايى بار. وسىدان 3-4 جىل بۇرىن بارعانىمىزدا مۇراجاي تىم جۇدەۋ ەدى.
سىلاعى ءتۇسىپ، قابىرعاسىنىڭ قاپتامالارى بوساپ، ونى قىزمەتكەرلەرى سىممەن ءىلدالدالاپ بايلاپ، جاپسىرىپ قويىپتى. بەرتىن كەسەنەسىنىڭ دە بەرەكەسى كەتتى، كۇتۋسىز قالدى دەگەندى ەستىپ ءجۇرمىز. وكىندىرەتىن، ەلدىگىمىزگە سىن جاعداي. شەرحان مۇرتازا ايتقان «ءبىرى كەم دۇنيە» وسى بولار.
«سۇلتانماحمۇت اقىن ەسكە تۇسكەندە، ولەڭدەرىن وقىعاندا جانىم كادىمگىدەي قۇلازيدى. ەل قامىن ويلار ەگدەنىڭ ءسوزىن ايتقان جاپ-جاس جىگىتتىڭ اقىلى، اقىندىعى تاڭقالدىرادى. امال نە، ءومىردىڭ قىزىعىن كورە المادى، جار دا سۇيە المادى، سوڭىندا ۇرپاعى دا قالعان جوق،- دەپ ەدى فاريزا وڭعارسىنوۆا انا جىلى اقىننىڭ مەرەيتويىن ۇيىمداستىرۋعا پاۆلودارعا ارنايى كەلگەنىندە.
– سۇلتانماحمۇت - ۇمىتىلماۋى، حالىق جادىندا ماڭگى قالۋعا ءتيىس اقىن» دەپ، ءوزىنىڭ سۇلتانماحمۇتقا ارنايى شىعارعان ولەڭىن «سارىارقا سامالىنا» بەردى. ول جارىق كوردى...
رەداكسياعا س.تورايعىروۆ اتىنداعى اۋىلدان ارنايى كەلگەن ارداگەر ۇستاز شولپان ءابىلعازى قىزى جاقىپوۆا سۇلتانماحمۇت اقىن جايلى ءبىر مالىمەت ايتتى. ول – سۇلتانماحمۇتقا قازاق عۇرپىمەن جاستايىنان اتاستىرىلعان ماليكە قىزدىڭ جاعدايى.
– ماليكە – سۇلتانماحمۇتپەن اتالاس. ءبارىمىز ايدابول – جانعازى – ەدىگەدەن تارايمىز. ەدىگەنىڭ 5 بالاسىنىڭ ءبىرى – شوڭ، شىن اتى – اقداۋلەت، سوسىن تورايعىر بي – شىن اتى – باقداۋلەت، قيعارا، سارمان، قوسداۋلەت. شوڭنىڭ مىڭداپ جىلقى ايداعان اقىن دەگەن بالاسى – ءبىزدىڭ اتامىز.
ياعني شوڭنان اقىن، ايمان، ال ايماننان كەنجەتاي، ودان ابدان، شاكەن، كاۋكەن تۋادى. شاكەن - ۇلى اتاسى ايماننىڭ ەسىمىن العان دا، كاۋكەن - اكەسى كەنجەتايدىڭ اتىندا. كىرباس، بوقشال - اقىننىڭ كىشى ايەلىنەن تۋعان. مۇقتار - كىرباستىڭ بالاسى. سوندا مۇقتاردىڭ قىزى ماليكە مەن ايمانوۆتار نەمەرە تۋىس بولىپ كەلەدى.
مۇقتاردان حاسەن، جۇماش، ماليكە، راقيما، ناعيما، رىمجان تۋعان. ولاردىڭ ارعى اتالارى باي بولسا دا، كىشى انا بالالارى كەدەيلىكتە ءومىر سۇرگەن، بايبىشە بالالارىنىڭ مالىن باعىپ كۇن كورگەن. ماليكە قىز - شوڭنىڭ ۇرپاعى. مەنىمەن دە اتالاس بولىپ كەلەدى، - دەيدى شولپان ءابىلعازى قىزى.
سونداي-اق مۋزىكا اسپاپتارىن جاساۋدىڭ شەبەرى، وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا احمەت جۇبانوۆپەن بىرگە قازاق ۇلت اسپاپتار وركەسترىن قۇرىپ (قازىرگى قۇرمانعازى وركەسترى)، قازاقتىڭ كونە اسپاپتارىن جاساپ، بۇكىل ونەر ۇجىمىن مۋزىكالىق اسپاپپەن قامتاماسىز ەتكەن، ەسىمى بۇكىل الاشقا ايگىلى قامار قاسىموۆ تا - شوڭنىڭ ۇرپاعى.
قامار مەن سۇلتانماحمۇت - تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ، اسىق ويناپ، بىرگە وسكەن. كەلەسى جىلى ەكەۋىنىڭ دە تۋعانىنا 125 جىل.
ماليكە – مۇحتار كىرباسوۆتىڭ بالالا-رىنىڭ ۇلكەنى ەكەن. تۋمالىق جولمەن قاراعاندا سۇلتانماحمۇتپەن ءتورت اتادان قوسىلاتىن نەمالتاي قارىنداسى. سويتە تۇرا اكەلەرى قۇدالاسقان دەيدى.
ماليكە – ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق قىزدارىنىڭ بىرەگەيى بولعان، وقىعان، زيالى، مادەنيەتتى ءارى كوركەم ەكەن. ورىسشا، قازاقشا ءبىلىم العان، ءتۇرلى كۋرستاردان وتكەن، باياناۋىلداعى قازاق ايەلدەرىنەن شىققان تۇڭعىش وقىتۋشى.
وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى مەكتەپتە ءمۇعالىم، كەيىن باياناۋىلداعى پارتيا-سوۆەت مەكتەبىندە ۇستازدىق ەتەدى. ءوزىنىڭ جازىلماسىنا كوزى جەتكەن اقىن قىزدىڭ اناسى گۇلزيپا جەتپىسبايقىزىنا حابار ايتىپ: «ماليكەنى ماعان جىبەرسىن، كورەيىن دەپ ەدىم» دەپ ءوتىنىش ەتەدى.
اكە-شەشەسىنىڭ رۇقساتىمەن ماليكە سۇلتانماحمۇتقا كەلەدى. اعالى-قارىنداستاي تابىسىپ، مۇڭايىپ ايىرىلىسادى.
بۇل تۋرالى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەرمەك وتەبايەۆتىڭ جازباسىندا بار. اقىن ءوزىنىڭ اۋىر ناۋقاستان ەندى جازىلماسىنا كوزى جەتىپ، ماليكەگە: «جار قيماق پەن جان قيماق – ءبارى بىردەي. قيدىم، قيدىم، امال جوق قيماعانمەن» دەگەن ولەڭ ءسوز قالدىرعان ەكەن.
سۇلتانماحمۇت وعان عاشىقتىق كوڭىلىن ەرتە بىلدىرەدى. ماليكە 12 جاسىندا مىناداي ولەڭ شىعارىپتى:
نازىك داۋىس، انگە ۇستا،
رازى شات تۇرمىسقا.
جۇعىمدى مۇنداي بالا جوق،
بۇل ماڭايدا، بۇل تۇستا.
اسىراۋعا كونەدى،
دەپ كوڭىلىم سەنەدى.
قانداي ۇرىق ەكسەڭ دە،
ءسوزسىز جەمىس بەرەدى.
يمەنەتىن كەز كەلىپ،
جاتتىعى جوق ادامعا.
وقىعانعا كەز كەلىپ،
تۇسىنسە ەدى زامانعا.
ورىس، نوعاي قىزدارى
قالار ەدى تاباندا.
اقىن ماليكەگە اشىق كوڭىلىن ءبىلدىرىپ، «م...-عا»، «اق ساۋلە»، تاعى باسقا ولەڭدەر ارناعان. اقىننىڭ ماليكە قىزعا دەگەن عاشىق كوڭىلى جايلى ەرمەك وتەبايەۆتىڭ جازباسىندا بىلاي دەلىنەدى: «سۇلتانماحمۇت ايلى كەشتەردە شىدەرتىنىڭ جاعاسىندا سەرۋەن جاساعاندى ۇناتقان.
ونى بىلەتىندەر ۇيقىسىنان ويانعان سۇڭقارداي بويىن تۇزەپ، كوزىن جايناتىپ، ويىنان تەز ايىعىپ، سەرگيتىن دەپ سيپاتتايتىن.
سول شىدەرتىنىڭ جاعاسىندا ءبىر ءتۇنى كەيىپسىز، رەنىش، قايعىلى حالدە بولدى. ول جايت ماليكەگە بايلانىستى ەدى. كوپ اشىلىپ سويلەمەي، تۋىسى ءشايبايدىڭ: - ساعان بۇگىن نە وي ءتۇستى؟
اۋىرامىسىڭ، نەگە رەنجىدىڭ؟ - دەگەنىنە: «سەن بىلمەيسىڭ، جان قيماق پەن جار قيماق بىردەي-اۋ ءوزى»، - دەپ تاعى ۇندەمەدى.
ءبىرازدان كەيىن: «ماقال دەگەن - كوپتىڭ ۇناتقان ءسوزى. حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى. بۇل ءبىر وزگەرمەيتىن شىندىق-اۋ ءوزى. «كوز – كوڭىل ايناسى» دەيدى، جان مەن جۇرەكتىڭ ايناسى دەپ نەگە ايتپادى ەكەن؟» - دەپ تاعى ويعا كەتتى.
– مەن، - دەدى، بۇل دەرتىمنەن جازىلمايتىنىما كوزىم جەتەدى، اقىرى مەنى الادى عوي. بۇل تۋرالى كوپ بروشيۋرالار وقىدىم. سوندىقتان بۇگىننەن باستاپ ماليكەنى الماسقا بەل بايلادىم. بەكىندىم، - دەدى دە: - سەن ماليكەنىڭ كوزىنە ءبىر قاراپ كورشى؟!
كوزى قانداي اشىق، قانداي تەرەڭ سىرلى، كۇلكىسى قانداي تازا، جانى قانداي تازا، - دەپ ماليكەنىڭ ءار ءتۇرلى وزگەشە جايىن ايتىپ ماقتاي ءتۇستى.
– ءبىر جاقسى ادامعا كەزدەسىپ، باقىتتى جاساعان كۇنىن كورسەم، جانىم جاي تابار ەدى. نەگە كوردىم، نەگە ءسۇيدىم، نەگە كۇيدىم، نەگە قيدىم؟ امال نە قيماعانمەن، مەنەن نە باقىت تابادى؟
ماعان ءتيىپ، مەنەن ايىرىلىپ قالسا، ونىڭ جانى ماڭگى قاسىرەتتە قالماي ما؟ وندا ماليكەلىك زاتى جوعالادى عوي. قوي، ول باقىتتى بولسىن! – دەپ ءوز شەشىمىن بەكىتكەن» دەيدى.
سۇلتانماحمۇت پەن ماليكەنىڭ بىر-بىرىنە دەگەن سەزىمدەرى تۋرالى قوس عاشىقتىڭ كوزىن كورگەن ناعيما (ماليكەنىڭ ءسىڭلىسى) مۇقتار قىزىنىڭ دا ەستەلىگى بار. وندا بىلاي دەلىنگەن:
شوڭ ءبيدىڭ ۇرپاعىمىز، بىزدەردى بي بالاسى دەيتىن. ...سۇلتانماحمۇتتى جاقسى بىلەمىن. ونىڭ اق سۇر، قوراسان داقتى دوڭگەلەك ءجۇزى، اتامىز شوقاڭا (شوقپىت) تارتقان قاقپاق جاۋىرىندى قاپساعاي بويى، اياعىن اۋىر باساتىن تارتىمدى تۇلعاسى، شاعىنداپ كيىنەتىن جيناقىلىعى، اندا-ساندا تىق-تىق جوتەلەتىنى، نەنى دە بولسا اشىق، انىق، شەگەلەي سويلەيتىنى - ءبارى كوز الدىمدا.
ولەڭدەرىنىڭ ءبىرازىن جاتقا ايتامىن. اۋىل ارالاس، قوي قورالاس.
سۇلتانماحمۇتتى تاعى ءبىر جاقسى ءبىلۋ سەبەبىم - 1919 جىلدىڭ جاز سالىمىندا شوقاڭ مەنىڭ اپام ماليكەگە قۇدا ءتۇستى - سۇلتانماحمۇتقا ايتتىردى. قالىڭعا تورت-بەس قارانىڭ رەتىن بەردى. بالانىڭ كىشىسى مەنى شاقىرىپ، «كەل، مىنا قاعازدى اپارىپ بەر»-گە تالاي جۇمسادى (بۇل جەردە سۇلتانماحمۇتتى ايتىپ وتىرعان بولۋ كەرەك. س.م.) ماعان اينا-تاراق، سابىن، ءتاتتى سياقتىلاردى ءجيى سىيلاپ، ءوز سەنىمىنە كىرگىزىپ الدى.
سۇلتانماحمۇت قاتاڭ جاتقاندا دا ءجيى باراتىن مەن بولدىم. ونى جەرلەگەندە باسى-قاسىندا ءجۇردىم. تەك قالىڭدىق اتالعان اپام عانا جەرلەۋگە جۇرت كوزىنەن يمەنىپ، قاتىسا المادى. سۇلتانماحمۇت جيىرما سەگىزگە قاراپ تۇرعاندا وكپە اۋرۋىنان دۇنيە سالدى.
اۋرۋىن ماليكەگە ميراس قىلىپ كەتتى. ماليكە دە 1932 جىلى جيىرما سەگىزگە قاراپ تۇرعاندا، ول كەزدە باياناۋىلداعى سوۆپارتشكولا دەگەندە وقىتۋشى ەدى، ومىردەن ءوتتى.
ءيا، بۇعان قاراعاندا اقىن مەن ماليكە اكەلەر پاتۋاسىمەن جاي عانا اتاستىرىلماعان، كادىمگىدەي بىر-بىرىنە ىنتىق، عاشىق جاندار بولعانعا ۇقسايدى.
ناعيما اپانىڭ ايتۋىنشا، ايماننىڭ كىشى ايەلىنەن تۋعان جاعىپار مەن كەنجەتايدىڭ كومەگىمەن ماليكە كەيىن ومار يمانبايەۆ دەگەن جىگىتكە تۇرمىسقا شىققان. سۇيگەنىنەن ايىرىلىپ، باقىتسىزدىققا جاستايىنان دۋشار بولعان ماليكە قىزعا ۇيلەنگەن ومار كىم؟
ول - سۇلتانماحمۇتتىڭ زامانداسى، بىرگە جۇرگەن، وقىعان، اۋىلداعى ەستى ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ومار مەن ماليكە قالاي ءومىر ءسۇردى، ارالارىندا بالا بولدى ما ەكەن؟ بۇل ساۋالىمىزعا شولپان ءابىلعازى قىزى بىلاي دەيدى:
- مەن وماردى كورگەنمىن. رۋى - ۋاق. قونىستارى جاسىباي كولىنىڭ ماڭىندا. جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا مەن قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 5-كۋرسىندا وقيمىن. بىرگە وقيتىن روزا دەگەن قۇربىمنان كونسپەكت الۋىم كەرەك ەدى.
ول ءبىر پاتەردە تۇراتىن-دى. روزانى ىزدەپ سول ۇيگە باردىم. بۇل قۇربىمنىڭ كۇيەۋى سيازبەك احمەتوۆ - وماردىڭ جيەنى بولادى. ەسىك الدىندا ەكەۋىمىز سويلەسىپ تۇرعاندا ۇيدەن ءبىر اقساقال شىقتى. مەن امانداستىم. روزادان: «بۇل كىم؟» دەپ سۇرادى. سوندا روزا:
– بۇل - باياناۋىلدان، ماليكەنىڭ ءسىڭلىسى، - دەدى. اقساقال ەلەڭ ەتىپ، ماعان قادالا قارادى. سوندا سوڭىنان شىققان ايەلى:
– قانشا جىل وتسە دە ماليكەنى ۇمىتا المادىڭ عوي، - دەگەنى... اتا ۇندەمەدى. سوعان قاراعاندا ومار دا ماليكەنى قاتتى ۇناتسا كەرەك. ەكەۋىنىڭ ورتاسىنان بايان دەگەن ۇل قالعان. ومار اتامىز كوپ جىلدار قاراعاندىداعى تاۋ-كەن تەحنيكۋمىندا وقىتۋشى بولدى. 1973 جىلى، وندا مەن ءمۇعالىم ەدىم، باياناۋىلدىڭ وقۋ بولىمىنە بايان ومار ۇلى ينسپەكتور بولىپ كەلدى.
وتباسىمەن اجىراسقان ەكەن، باياناۋىلدا جەسىر بيكەن اپايعا ۇيلەنىپ، ونىمەن كوپ تۇرمادى. كەيىن سول اپايعا جولىعىپ، باياندى سۇراعانىمدا: «ءيا، بايان - ومار مەن ماليكەنىڭ بالاسى» دەگەن-دى.
ءسويتىپ، تاعدىر ايىرعان قايران سۇلتانماحمۇتتىڭ سۇيگەنى ماليكە قىزدىڭ جاعدايى دا جاقسى بولمادى، ول دا كوكىرەك اۋرۋىنان 28 جاسىندا ومىردەن ەرتە وتكەن ەكەن.
حح عاسىردىڭ رەاليست اقىنى، عىلىمنىڭ ءارالۋان سالاسىنان حاباردار بولعان، ءوز بەتىنشە كوپ وقىپ، ىزدەنگەن، ءوز زامانىنىڭ وقىمىستى جاستارىنىڭ قاتارىنان كورىنگەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «اداسقان ءومىر»، «كىم جازىقتى؟»، «كەدەي»، «قامار سۇلۋ» پوەمالارى مەن اسقاق قيالعا باستايتىن ليريكاسى ونى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى ەتتى.
ول ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، حح عاسىر باسىنداعى قازاق ءومىرىنىڭ شەجىرەشىسى بولدى. ءومىرى قىسقا، تاعدىرى قيىن بولعانىمەن، شىعارماشىلىعى حالىقپەن بىرگە جاساپ كەلەدى. اقىن... ولگەن جوق!
You Might Also Like
-
جوعارى قان قىسىمى — بۇگىنگى كۇنى كەڭ تاراعان جۇرەك-قان تامىر اۋرۋى. ەرەسەك ادامداردىڭ 20-30 پايىزى وسى سىرقاتتان زارداپ شەگەدى. جاس ۇلعايا كەلە بۇل اۋرۋدىڭ جيىلىگى ارتىپ، 65 جاستان اسقان ادامد...
-
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعادييەۆ پاريجدە يۋنەسكو-نىڭ باس كونفەرەنسياسىنىڭ 39-شى سەسسياسىندا ءسوز سويلەدى، دەپ حابارلايدى ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى.
