اقشانى اقىلمەن جۇمسايىق
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اقشانى اقىلمەن جۇمسايىق
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا اقشا، اقشا قىزمەتى، اقشا اينالىمى تۋرالى تۇسىنىگىن ماڭىزداندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتىن لوگيكالىق تاپسىرمالار ارقىلى دامىتۋ.
تاربيەلىگى: ەڭبەك سۇيگىشتىككە، ۇقىپتىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: پىكىر تالقى ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ۆاليۋتا داگەن نە؟ ۇلتتىق ۆاليۋتا دەگەن نە؟ اقشا دەگەن نە؟
تابىس دەگەن نە؟ شىعىن دەگەن نە؟ بيۋدجەت دەگەن نە؟
III. ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ.
ۆاليۋتا – وسى ەلدە پايدالانىلاتىن رەسمي مەملەكەتتىك ۇلتتىق اقشا بىرلىگى. ۇلتتىق ۆاليۋتا – ەلدىڭ اقشا بىرلىگى. قۇندىلىعى بويىنشا كەز كەلگەن باسقا تاۋارمەن سالىستىرۋعا، كەز كەلگەن تاۋارعا ايىرباستاۋعا بولاتىن امبەباپ تاۋار – بۇل اقشا
IV. نەگىزگى ءبولىم. 1 تاپسىرما. اقشا تۋرالى قانداي ماقال – ماتەل بىلەسىڭدەر؟
اقشانىڭ كۇشى مەن قاسيەتىن بىلدىرەتىن 7 ەرەجە
1. مال - باققانعا، اقشا – ادالدان تاپقانعا بىتەدى.
2. اقشا تۋرالى ارام وي دا - زيان.
3. الاعان قولىم – بەرەگەن. ۇستەمەلەپ بەرسەڭىز، ۇستەمە - لەپ الاسىز.
4. قايىرىمدىلىقپەن اينالىسساڭىز، شىعىننىڭ قايتارىمى مول بولادى.
5. باسى ارتىق دۇنيەڭىزدى باس - قالارعا بەرىڭىز. العىسىنىڭ كۇشى اقشا بولىپ قايتادى.
6. جاناشىرلىق جاساعاندى جاراتقان يەم جارىلقايدى. بىرەۋگە مىندەتتى تۇردە كومەك - تەسەتىن بول.
7. فانيدەگى باستى پارىزىڭ – قايىرىم، ساداقا. ونى ۇمىتساڭ، ءوزىڭ دە ۇمىتىلاسىڭ.
وقۋلىقپەن جۇمىس. 41 بەت. اقشانى اقىلمەن جۇمسايىق.
لوگيكالىق تاپسىرمالار:
ساتىپ الماس بۇرىن، الدىمەن نە كەرەك؟
ەگەر ارتىق اقشاڭ كوپ بولسا نە ىستەر ەدىڭ؟
اقشاسىز ساۋدا بولۋى مۇمكىن بە؟ بولسا قانداي؟ اقشانىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
وقۋشىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداۋ.
ءبىز قانشا جەردەن «اقشا قولدىڭ كىرى» دەگەنىمىزبەن، اقشا – تىرشىلىگىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى. ادامدار اقشا تابۋ ءۇشىن جانتالاسادى. اقشا تابۋ ءۇشىن قىزمەت ىستەيدى. ال سول اقشانى دا ادام ءوز يگىلىگىنە جۇمساي ءبىلۋى كەرەك. ءبىراق تاپقان تابىستىڭ باسىم بولىگىن ويىن - ساۋىققا، ءىشىپ - جەۋگە، اراق - شاراپقا جۇمساۋعا بولمايدى. وندا قالتاڭىزداعى قارجىنىڭ بەرەكەسى كەتەدى؛
ەگەر اقشا اينالىسى بولماسا، وندا تاۋار اينالىسى دا بولمايتىن ەدi. اقشا ءتۇرiندە كورiنەتiن تاۋارلاردىڭ قۇنى، ونىڭ باعاسى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ ەكونوميكالىق قىزمەتتi جۇزەگە اسىرۋدا الاتىن ورنى وتە زور. ويتكەنi اقشا ەكونوميكادا ەڭ ماڭىزدى كاتەگوريانىڭ بiرi. ونى مىنا تەڭدەستiرۋلەردەن كورۋگە بولادى: “اقشا – جالپىعا بiردەي ەكۆيۆالەنت”، “اقشا – ەرەكشە تاۋار”، “اقشا زات ەمەس، ول قوعامدىق قاتىناس”، “اقشا – ەڭبەك ولشەمi”، “اقشا باستاپقى كاپيتال” دەپ اتالۋى تەگiننەن – تەگiن بولماسا كەرەك.
1) اقشا – تولەم قۇرالى.
2) اقشا كومەگىمەن كەز كەلگەن يگىلىككە دەگەن قاجەتتىلىك قاناعاتتاندىرىلادى.
اقشا – اينالىم قۇرالى.
3) اقشا – قۇن شاماسى جانە ولشەم بىرلىگى.
4) اقشا – جيناقتاۋ قۇرالى.
قوسىمشا وقۋ ءۇشىن.
اقشانىڭ شىعۋ تاريحى.
العاشقىدا ءتۇرلى تايپالار مەن حالىقتاردا ىشكى جانە سىرتقى ساۋدا-ساتتىقتا ونىڭ باستى زاتتارى بولىپ تابىلاتىن تاۋارلار ءبولىنىپ شىعىپ، ولار قۇن تولەۋگە پايدالانىلدى. ياعني، ەرتە زاماندا گرەكتەردە، ريمدىكتەردە، سلاۆيانداردا، مونعولداردا، قىپشاقتاردا – مال، ەرتەدەگى رۋستە، سكانديناۆيادا – اڭ تەرىسى، قىتايدا – شاي، ابيسسينيادا – تۇز اقشا ءرولىن اتقاردى. كەيىن تاۋار ءوندىرىسى مەن تاۋار اينالىمىنىڭ دامۋى ناتيجەسىندە اقشا ءرولى ءتۇرلى مەتالدارعا اۋىستى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءۇشىنشى عاسىرداعى حۋننۋلار اقشا ورنىنا كۇمىس پىشاقتى پايدالانىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى ءبىرىنشى عاسىردا سالىق ەسەبىنە التىن، كۇمىس قۇيمالاردى الدى. دەشتى قىپشاق ەلىندە 6 - 8 عاسىرلاردا بيلەۋشى رۋلاردىڭ تاڭبالارى بەينەلەنگەن تەڭگەلەر قۇيىلدى. 17 عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندارىنىڭ اتىمەن وندىرىلگەن مىس اقشالار بولدى. قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – تەڭگە. ق ر پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋ تۋرالى» 1993 جىلعى 13 قاراشاداعى جارلىعىمەن وسى جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا تەڭگە اينالىسقا شىعارىلىپ، ەل اۋماعىنداعى بىردەن - ءبىر زاڭدى تولەم قۇرالىنا اينالدى. سودان بەرى 15 - قاراشا – تەڭگە كۇنى.
اقشانىڭ سەزىمتالدىعى ءبىرقاتار بولجامدار بويىنشا، اقشا جانسىز قاعاز بولىپ كورىنگەنىمەن، ونىڭ سەزىمتالدىق قاسيەتى بار. ارينە، بۇل – قيال عاجايىپ ەرتەگىگە ۇقسايدى. الايدا بيزنەس ساباقتارىن جۇرگىزۋشى كوپتەگەن ماماندار اقشانىڭ فيزيكالىق دەنە ەمەستىگىن دالەلدەپ، ونىڭ بويىندا قىزبالىق، سەزىمتالدىق قاسيەتتەردىڭ بارىن ايتادى. ولار: «قاعاز كۋپيۋر مەن مەتالل تيىندار (اقشالار) وزدەرىن قادىرلەپ، قاستەرلەپ، ايالاعان-دى جاقسى كورەدى. ادەمى دە ءساندى ءامياندا سالىنعان اقشا سول جەردەن شىققىسى كەلمەيدى. قولىڭىزعا اقشا تۇراقتاماسا، وزگەدەن ەمەس، اقشانى قادىرلەي الماعان وزىڭىزدەن كورىڭىز»، - دەيدى. وتە قىزىق بولجامدار.
اقشاعا بايلانىستى مۇنداي بولجامدارعا سەنسەك، قالتاڭىزدا اقشانى ۋماجداپ، جىرتىپ، مايىستىرىپ ۇستاماڭىز. وندا قارجىدان تاپشىلىق كورەسىز. جانە دە اقشا ءوزىن ۇنەمدەپ، ۇقىپتى تۇردە ۇقساتقاندى ۇناتاتىن كورىنەدى. ال «اقشا جوق» دەپ جىلاي بەرەتىندەردىڭ تيىنى تەڭگەنى قۇراماي، قانشا اقشا تاپسا دا قۇمعا سىڭگەن سۋداي قۇري بەرەدى ەكەن. ياعني، جوق دەسەڭ جوعالا بەرەدى.
V. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ وقۋلىق 41 بەت. 2 تاپسىرما. وتباسى بيۋدجەتى دەگەن نە؟ 6 سىنىپ وقۋشىسىنىڭ ءوز بيۋدجەتى بولۋى مۇمكىن بە؟ جەكە بيۋدجەت دەگەن نە؟ بالانستالعان، تاپشىلىعى، ارتىقشىلىعى بار بيۋدجەت دەگەنىمىز نە؟ تاپقانىن كوپ جۇمساماس ءۇشىن ادامدار نە ىستەيدى؟ سەنىڭ ءوز تابىسىڭ نەدەن قۇرالادى؟ سەن ۇنەمدەي الاسىڭ با؟ ۇنەمدەۋدىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭ؟
VI. باعالاۋ
VII. ۇيگە تاپسىرما: 41 بەت. « ارتىق اقشانى قالاي تابۋعا بولادى؟» ەسسە جازۋ.
VIII. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا اقشا، اقشا قىزمەتى، اقشا اينالىمى تۋرالى تۇسىنىگىن ماڭىزداندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتىن لوگيكالىق تاپسىرمالار ارقىلى دامىتۋ.
تاربيەلىگى: ەڭبەك سۇيگىشتىككە، ۇقىپتىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: پىكىر تالقى ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ۆاليۋتا داگەن نە؟ ۇلتتىق ۆاليۋتا دەگەن نە؟ اقشا دەگەن نە؟
تابىس دەگەن نە؟ شىعىن دەگەن نە؟ بيۋدجەت دەگەن نە؟
III. ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ.
ۆاليۋتا – وسى ەلدە پايدالانىلاتىن رەسمي مەملەكەتتىك ۇلتتىق اقشا بىرلىگى. ۇلتتىق ۆاليۋتا – ەلدىڭ اقشا بىرلىگى. قۇندىلىعى بويىنشا كەز كەلگەن باسقا تاۋارمەن سالىستىرۋعا، كەز كەلگەن تاۋارعا ايىرباستاۋعا بولاتىن امبەباپ تاۋار – بۇل اقشا
IV. نەگىزگى ءبولىم. 1 تاپسىرما. اقشا تۋرالى قانداي ماقال – ماتەل بىلەسىڭدەر؟
اقشانىڭ كۇشى مەن قاسيەتىن بىلدىرەتىن 7 ەرەجە
1. مال - باققانعا، اقشا – ادالدان تاپقانعا بىتەدى.
2. اقشا تۋرالى ارام وي دا - زيان.
3. الاعان قولىم – بەرەگەن. ۇستەمەلەپ بەرسەڭىز، ۇستەمە - لەپ الاسىز.
4. قايىرىمدىلىقپەن اينالىسساڭىز، شىعىننىڭ قايتارىمى مول بولادى.
5. باسى ارتىق دۇنيەڭىزدى باس - قالارعا بەرىڭىز. العىسىنىڭ كۇشى اقشا بولىپ قايتادى.
6. جاناشىرلىق جاساعاندى جاراتقان يەم جارىلقايدى. بىرەۋگە مىندەتتى تۇردە كومەك - تەسەتىن بول.
7. فانيدەگى باستى پارىزىڭ – قايىرىم، ساداقا. ونى ۇمىتساڭ، ءوزىڭ دە ۇمىتىلاسىڭ.
وقۋلىقپەن جۇمىس. 41 بەت. اقشانى اقىلمەن جۇمسايىق.
لوگيكالىق تاپسىرمالار:
ساتىپ الماس بۇرىن، الدىمەن نە كەرەك؟
ەگەر ارتىق اقشاڭ كوپ بولسا نە ىستەر ەدىڭ؟
اقشاسىز ساۋدا بولۋى مۇمكىن بە؟ بولسا قانداي؟ اقشانىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
وقۋشىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداۋ.
ءبىز قانشا جەردەن «اقشا قولدىڭ كىرى» دەگەنىمىزبەن، اقشا – تىرشىلىگىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى. ادامدار اقشا تابۋ ءۇشىن جانتالاسادى. اقشا تابۋ ءۇشىن قىزمەت ىستەيدى. ال سول اقشانى دا ادام ءوز يگىلىگىنە جۇمساي ءبىلۋى كەرەك. ءبىراق تاپقان تابىستىڭ باسىم بولىگىن ويىن - ساۋىققا، ءىشىپ - جەۋگە، اراق - شاراپقا جۇمساۋعا بولمايدى. وندا قالتاڭىزداعى قارجىنىڭ بەرەكەسى كەتەدى؛
ەگەر اقشا اينالىسى بولماسا، وندا تاۋار اينالىسى دا بولمايتىن ەدi. اقشا ءتۇرiندە كورiنەتiن تاۋارلاردىڭ قۇنى، ونىڭ باعاسى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ ەكونوميكالىق قىزمەتتi جۇزەگە اسىرۋدا الاتىن ورنى وتە زور. ويتكەنi اقشا ەكونوميكادا ەڭ ماڭىزدى كاتەگوريانىڭ بiرi. ونى مىنا تەڭدەستiرۋلەردەن كورۋگە بولادى: “اقشا – جالپىعا بiردەي ەكۆيۆالەنت”، “اقشا – ەرەكشە تاۋار”، “اقشا زات ەمەس، ول قوعامدىق قاتىناس”، “اقشا – ەڭبەك ولشەمi”، “اقشا باستاپقى كاپيتال” دەپ اتالۋى تەگiننەن – تەگiن بولماسا كەرەك.
1) اقشا – تولەم قۇرالى.
2) اقشا كومەگىمەن كەز كەلگەن يگىلىككە دەگەن قاجەتتىلىك قاناعاتتاندىرىلادى.
اقشا – اينالىم قۇرالى.
3) اقشا – قۇن شاماسى جانە ولشەم بىرلىگى.
4) اقشا – جيناقتاۋ قۇرالى.
قوسىمشا وقۋ ءۇشىن.
اقشانىڭ شىعۋ تاريحى.
العاشقىدا ءتۇرلى تايپالار مەن حالىقتاردا ىشكى جانە سىرتقى ساۋدا-ساتتىقتا ونىڭ باستى زاتتارى بولىپ تابىلاتىن تاۋارلار ءبولىنىپ شىعىپ، ولار قۇن تولەۋگە پايدالانىلدى. ياعني، ەرتە زاماندا گرەكتەردە، ريمدىكتەردە، سلاۆيانداردا، مونعولداردا، قىپشاقتاردا – مال، ەرتەدەگى رۋستە، سكانديناۆيادا – اڭ تەرىسى، قىتايدا – شاي، ابيسسينيادا – تۇز اقشا ءرولىن اتقاردى. كەيىن تاۋار ءوندىرىسى مەن تاۋار اينالىمىنىڭ دامۋى ناتيجەسىندە اقشا ءرولى ءتۇرلى مەتالدارعا اۋىستى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءۇشىنشى عاسىرداعى حۋننۋلار اقشا ورنىنا كۇمىس پىشاقتى پايدالانىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى ءبىرىنشى عاسىردا سالىق ەسەبىنە التىن، كۇمىس قۇيمالاردى الدى. دەشتى قىپشاق ەلىندە 6 - 8 عاسىرلاردا بيلەۋشى رۋلاردىڭ تاڭبالارى بەينەلەنگەن تەڭگەلەر قۇيىلدى. 17 عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندارىنىڭ اتىمەن وندىرىلگەن مىس اقشالار بولدى. قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – تەڭگە. ق ر پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋ تۋرالى» 1993 جىلعى 13 قاراشاداعى جارلىعىمەن وسى جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا تەڭگە اينالىسقا شىعارىلىپ، ەل اۋماعىنداعى بىردەن - ءبىر زاڭدى تولەم قۇرالىنا اينالدى. سودان بەرى 15 - قاراشا – تەڭگە كۇنى.
اقشانىڭ سەزىمتالدىعى ءبىرقاتار بولجامدار بويىنشا، اقشا جانسىز قاعاز بولىپ كورىنگەنىمەن، ونىڭ سەزىمتالدىق قاسيەتى بار. ارينە، بۇل – قيال عاجايىپ ەرتەگىگە ۇقسايدى. الايدا بيزنەس ساباقتارىن جۇرگىزۋشى كوپتەگەن ماماندار اقشانىڭ فيزيكالىق دەنە ەمەستىگىن دالەلدەپ، ونىڭ بويىندا قىزبالىق، سەزىمتالدىق قاسيەتتەردىڭ بارىن ايتادى. ولار: «قاعاز كۋپيۋر مەن مەتالل تيىندار (اقشالار) وزدەرىن قادىرلەپ، قاستەرلەپ، ايالاعان-دى جاقسى كورەدى. ادەمى دە ءساندى ءامياندا سالىنعان اقشا سول جەردەن شىققىسى كەلمەيدى. قولىڭىزعا اقشا تۇراقتاماسا، وزگەدەن ەمەس، اقشانى قادىرلەي الماعان وزىڭىزدەن كورىڭىز»، - دەيدى. وتە قىزىق بولجامدار.
اقشاعا بايلانىستى مۇنداي بولجامدارعا سەنسەك، قالتاڭىزدا اقشانى ۋماجداپ، جىرتىپ، مايىستىرىپ ۇستاماڭىز. وندا قارجىدان تاپشىلىق كورەسىز. جانە دە اقشا ءوزىن ۇنەمدەپ، ۇقىپتى تۇردە ۇقساتقاندى ۇناتاتىن كورىنەدى. ال «اقشا جوق» دەپ جىلاي بەرەتىندەردىڭ تيىنى تەڭگەنى قۇراماي، قانشا اقشا تاپسا دا قۇمعا سىڭگەن سۋداي قۇري بەرەدى ەكەن. ياعني، جوق دەسەڭ جوعالا بەرەدى.
V. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ وقۋلىق 41 بەت. 2 تاپسىرما. وتباسى بيۋدجەتى دەگەن نە؟ 6 سىنىپ وقۋشىسىنىڭ ءوز بيۋدجەتى بولۋى مۇمكىن بە؟ جەكە بيۋدجەت دەگەن نە؟ بالانستالعان، تاپشىلىعى، ارتىقشىلىعى بار بيۋدجەت دەگەنىمىز نە؟ تاپقانىن كوپ جۇمساماس ءۇشىن ادامدار نە ىستەيدى؟ سەنىڭ ءوز تابىسىڭ نەدەن قۇرالادى؟ سەن ۇنەمدەي الاسىڭ با؟ ۇنەمدەۋدىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭ؟
VI. باعالاۋ
VII. ۇيگە تاپسىرما: 41 بەت. « ارتىق اقشانى قالاي تابۋعا بولادى؟» ەسسە جازۋ.
VIII. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
You Might Also Like
-
اشىق ساباق "Our body" 2 سىنىپ اعىلشىن ءتىلى
