ار ۇيات جانە جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى تاربيە ساعاتى
ار، نامىس، ۇيات تۋرالى ماقال
1. ەردى نامىس ولتىرەر، قوياندى قامىس ولتىرەر.
2. ەر جىگىتكە ولىمنەن ۇيات كۇشتى.
3. جىگىتتىڭ قۇنى ءجۇز جىلقى، ارى مىڭ جىلقى.
4. اقىلىڭ بولسا ارىڭدى ساقتا:
ار - ۇيات كەرەك ءار ۋاقىتتا.
5. ەل نامىسى - ەر نامىسى.
6. ەر جىگىت ەلىنىڭ ۇلى، نامىسىنىڭ ق ۇلى.
7. ولىمنەن ۇيات كۇشتى.
8. مال ساقتاما، ار ساقتا.
9. مالىڭا سۇيەنبە، ارىڭا سۇيەن.
10. ۇلكەن پىشاق ۇيالعانىنان وتەدى.
2. «جاقسى جىگىت اقىلىنا جەڭدىرىپ ءىس قىلار، جامان جىگىت وڭاي ءىستى كۇش قىلار» دەگەننەن نەنى بايقاۋعا بولادى؟ وپاسىزدا ۇيات جوق، ۇياتسىزدا وپا جوق. (ءا. ناۋاي)
ماڭايلاما ار - ۇياتتان بەزگەنگە، مىڭداپ العىس يناباتتى سەزگەنگە. (ج. بالاساعۇني)
پالە - جالا جولىن ۇيات كەسەدى، ۇياتسىزدىق - ەردىڭ ەمسىز كەسەلى. اشىق مىنەز، پاكتىك، ۇيات سەرىك بوپ، جاراسادى قۋانىشقا كورىك بوپ. ادال ار مەن اق كوڭىل دە ەلەنەر - ەكى جالعان باقىتىنا بولەنەر. (ج. بالاساعۇني)
ۇيات - جامان ويدىڭ جۇگەنى. (ج. بالاساعۇني)
كوپ سوزدەن ۇيال - تەك وتىر. (ش. سۇلەيمەن)
ۇياتسىز ادام يتتەن دە جامان. (س. سارايي) ولىمنەن ۇيات كۇشتى. («ورحون جازۋ ەسكەرتكىشى»)
ارسىز - ادامنىڭ قورى. (ج. بالاساعۇني)
بار بالەدەن ۇيات ساقتايدى. بارلىق جاقسى ءىستىڭ بايلامى دا ۇياتتا. (ج. بالاساعۇني)
بۇل جالعاندى بۇزاتىن - ارسىز ادام. (ج. بالاساعۇني)
ۇياتى بارمەن - ۇرىس، ۇياتسىزبەن - ۇستاسپا. (م. قاشقاري)
تاقىرىبى: ارىڭدى جاسىڭنان ساقتا
ماقساتى: «ار» ۇعىمىنىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىق رەتىندە ءمانىن اشۋ.
مىندەتتەرى: ۇيات، ار، نامىس تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ؛ سىپايى قارىم - قاتىناس جاساۋ ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ؛ ۇياتى بار، ارلى بالا بولۋعا تاربيەلەۋ.
ادامنىڭ جەكە باسى دەگەنىمىز — ونىڭ كىسىلىگى. ال، كىسىلىك دەگەنىمىز — ادامنىڭ ابىرويى، بەدەلى، دارەجەسى. بۇنىڭ ءبارىنىڭ ۇيىتقىسى — ادەپتىلىك. ەندەشە، ادام ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىن، عۇمىر كەشۋ جولىن وسى ادەپتىلىككە نەگىزدەۋى كەرەك. ادەپتىلىك ادامنىڭ جەكە قۇلقىن جولعا قويادى، ونى قوعامعا پايدالى ادام ەتىپ شىعارادى. بۇل تۇرعىدان العاندا ادامداردىڭ كوعامدىق ءومىرى وسىعان بايلانىستى بولىپ كەلەدى. ياعني، قوعام جەكە ادامداردىڭ جاقسى بولۋىن قالايدى. ال، ادامدى جاقسى ەتەتىن — ادەپ. بىزدە «ار» سوزىنە عىلىمي تۇرعىدان قانداي انىقتاما بەرىلەدى؟ «شاكارىم» ەنسيكلوپەدياسىندا ا. توقسامبايەۆا: «ار - ادامگەرشىلىك سانا، ەتيكا - فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. ادامگەرشىلىك قازاق حالقىندا ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردىڭ جيىنتىق ماعىناسىن بىلدىرەتىن ۇعىم - ولشەم بولسا، ار ونىڭ شىعۋ تەگى، بۇلاق باستاۋى. اردى ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردىڭ ولشەمى، ادامگەرشىلىك ساناسى دەۋگە نەگىز بار»، - دەيدى.
نامىس ادامنىڭ جان دۇنيەسى مەن وتانىنىڭ، وتباسىنىڭ، ۇلتىنىڭ، قورشاعان ورتا مەن قوعامىنىڭ ءمانىن سەزىنۋىمەن ويانىپ، سونىڭ اماندىعى مەن بۇتىندىگى ءۇشىن كۇرەسىنەن كورىنىس تابادى. ادام ءوز بويىنداعى ەڭ اسىل قۇندىلىق يمان، ار - وجدان قازىناسى ەكەنىن تانىپ بىلگەننەن كەيىن، ونى قورعاۋ، ۇلعايتۋ قامىمەن عىلىم، ءبىلىم ىزدەپ ەڭبەكتەنسە ول شىن مانىندەگى نامىستى تاپقانى كۇمانسىز. بۇگىنگى ار، ۇيات تاقىرىبىنا كەلسەك
قانداي ادام — ۇياتتى؟
يناباتتى ادام - ۇياتتى.
سىيلى ادام - ۇياتتى
سابىر ويلى ادام - ۇياتتى
ابىرويلى ادام - ۇياتتى.
(بالاراعا سۇراق)
ۇيات دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
يناباتتى ادام دەپ كىمدى ايتامىز؟
سىيلى ادام دەپ كىمدى تۇسىنەسىڭدەر؟
سابىرلى ادامدى نە ءۇشىن ۇياتتى، دەپ ايتادى؟
«ويلى - ۇياتتى»، «ابىرويلى - ۇياتتى» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
بالالاردىڭ جاۋاپتارى.
وسيەت اڭگىمە
ءبىر كۇنى ار، ۇيات، نامىس ۇشەۋى باس قوسادى. ولار وتكەن - كەتكەندى اڭگىمە ەتەدى. اڭگىمە اراسىندا ۇشەۋى وزدەرىنىڭ ومىردەگى پايدالارى تۋرالى ايتا باستايدى. مەن ادام بويىنا كىشكەنتاي بوبەك كۇنىنەن ادەپتىلىكتىڭ ءنارىن سەبەمىن، — دەدى ۇيات.
ال مەن بولسام ادام بالاسىنا ءوزىنىڭ عانا ەمەس، دوسىنىڭ، تۋىسىنىڭ باسقا ادامداردىڭ اعاتتىق ىستەرىنە جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىندىرەمىن - دەيدى ار.
سوندا نامىس تۇرىپ: مەن بولسام، ادامعا ءوزى، دوسى، تۋىسىمەن قوسا بۇكىل وتباسى، سىنىپتى، مەكتەبى، اۋىلى، ءتىپتى ەلى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىندىرەمىن، - دەيدى.
وسىلاردىڭ ايتقانىن سىرتتارىنان باقىلاپ، تىڭداپ تۇرعان ادەپ: و، دوستارىم، مەن سەندەردىڭ سوزدەرىڭە تولىق قوسىلامىن، ۇشەۋىڭنىڭ دە ومىردەگى پايدالارىڭ - ادامدى ادەپتى ەتۋ. ويتكەنى ۇياتتى، ارلى، نامىسشىل ادام - ناعىز ادام. ۇشەۋىڭ دە ادام بالاسىنا اۋاداي قاجەتسىڭدەر، ءبىرىڭدى - ءبىرىڭ تولىقتىراسىڭدار. سوندىقتان دا ماڭگىلىككە اجىراماستاي تۋىس بولىڭدار دەپ باتا بەرىپتى. سودان بەرى نامىس - اعاسى، ار - ءىنىسى، ۇيات - كىشى ءىنىسى بولىپ، بىرگە ءومىر سۇرەدى ەكەن. سوندىقتان دا «ۇياتى بار بالا ارلى بالا بولىپ، ارلى بالا نامىسشىل بالا بولىپ وسەدى» دەگەن وسىدان قالعان ەكەن.
ۇيات، ار، نامىس سەندەرگە نە ءۇشىن قاجەت دەپ ويلايسىڭدار؟
ۇلكەندەردىڭ سەندەرگە «ۇيات بولادى» دەپ قانداي جاعدايلاردا ايتقانىن ەستەرىڭە تۇسىرىڭدەر جانە ايتىپ بەرىڭدەر.
بالالاردىڭ جاۋاپتارى.
دايەكسوز
«ار، ۇياتتىڭ اناسى - ادەپتىلىك» حالىق دانالىعى
ۇيات، ار ادامدى ادەپتى، ىزەتتى بولۋعا جەتەلەيدى. ادام كەيدە ءوزىنىڭ ءبىر وقىس قىلىقتارىنا، تۇرپايىلىق كورسەتكەنىنە، دۇرىس ىستەمەگەنىنە ۇيالادى. ۇيالۋدىڭ ءوزى جاقسى قاسيەت. ال ونى بولدىرماۋ ودان دا جاقسى.
شيە تەرگەندە
ءامينا اجە نەمەرەلەرى جانات پەن قاناتتى ەرتىپ، شيە تەرۋگە ورمانعا كەلدى. كوپ ۇزاماي - اق قالىڭ شيەگە كەزىكتى. جانات تەرگەن شيەسىن قولىنداعى ىدىسقا سالسا، قانات شيەسىن تويعانشا جەپ، سونان سوڭ ءوز بەتىمەن ويناپ كەتتى. تازا اۋادا ءارى جاقسى دەمالىپ، ءارى شيەگە تويىپ، ولار ۇيلەرىنە كوڭىلدى ورالدى. جانات ىدىستاعى شيەسىن اتاسىنا ۇسىنىپ جاتىپ:
اتا، مىنا شيەنى ادەيى ءسىز جەسىن دەپ، ورماننان تەرىپ اكەلدىم، — دەدى.
كوپ جاسا، جاناتجان، — دەدى اتاسى ءبىر شيەنى الىپ، اۋزىنا سالىپ.
وسكەندە سەن مەنى اسىرايدى ەكەنسىڭ.
ءوزىڭ دە جە، جاناتجان، — دەدى ول ءبىر كەزدە.
اتا، ءبىز شيەنى ورماندا تويعانشا جەدىك
«اس يەسىمەن ءتاتتى» — دەيدى حالىق. سەن كومەكتەسپەسەڭ، مەن جالعىز ءوزىم تاۋىسا الاتىن ەمەسپىن.
قاناتجان، سەن نەگە وتىرمايسىڭ، — دەدى اتاسى، بوساعا جاققا تۇرىپ قالعان قاناتتى كورىپ، — جاناتتىڭ شيەسىن جە
قاتتى ۇيالعان قانات كوزى جاساۋراپ، سىرتقا اتا جونەلدى.
قانات قانداي ارەكەتى ءۇشىن ۇيالدى؟
قانات وسى ارەكەتىن قايتالامايدى دەپ ويلايسىڭدار ما؟
نەلىكتەن؟ اڭگىمەنى ءوز ويلارىڭمەن قالاي اياقتار ەدىڭدەر؟
قورىتىندى — بالالار، بۇگىنگى ساباقتان ار، ۇياتتىڭ ناعىز ادام بولىپ وسۋگە تيگىزەتىن پايداسى كوپ ەكەنىن تۇسىندىك. ۇياتى جوق، ءوزىنىڭ اعاتتىق ىستەرىنە ۇيالمايتىن بالالارعا ۇلكەندەر رەنجيدى. ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن ناعىز ادام بولۋى قيىن - اۋ دەپ قينالادى. ال ۇياتى بار، ارلى بالالاردىڭ بولاشاعىنان ۇلكەندەر كوپ ءۇمىت كۇتەدى. نامىسقا كىر كەلتىرۋشىلىك، مورالدىق رۋحتىڭ اسقاقتىعىن قورلاۋ – ماسقارا بولۋشىلىق.
اتا - بابالارىمىزدىڭ بالانى بەسىگىنەن جاقسى ادەتتەرگە باۋلىعان. «ۇلكەندى سىيلا»، «سالەم بەر، جولىن كەسىپ وتپە» دەگەن سەكىلدى ۇلاعاتتى سوزدەردىڭ ءمانى وتە زور. ادامگەرشىلىكتى، ار - ۇياتى بار ادامنىڭ بەت - بەينەسى ءيمانجۇزدى، جارقىن، بيازى، ءوزى پاراساتتى بولادى. ونداي ادامدى حالىق «يمان ءجۇزدى كىسى» دەپ قۇرمەتتەپ سىيلاعان.
بالالارىمىزدى يماندىلىققا تاربيەلەۋ ءۇشىن ولاردىڭ ار - ۇياتىن، نامىسىن وياتىپ، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، كىشىپەيىلدىك، قامقورلىق كورسەتۋ، ادالدىق، ىزەتتىلىك سياقتى قاسيەتتەردى بويىنا ءسىڭىرۋ قاجەت. بالانى ۇلكەندى سىيلاۋعا، كىشىگە ىزەت كورسەتۋگە، يماندى بولۋعا، ادامگەرشىلىككە باۋلۋ ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ جەمىسى.
ۇلدارعا وسيەت
ۇلكەن بولسىن، قۇربى - زامانداس،
بارلىعىمەن قازاقشالاپ امانداس.
تەك ىزگىلىك تۇرسىن ويعا ۇيالاپ،
قايتا سوعار بىرەۋگە ەتكەن قيانات.
بولعىڭ كەلسە ەلگە سىيلى ءبىر ۇلان،
ۇستاز سىيلاپ، ونەگە ۇيرەن، ءبىلىم ال.
دۇنيەگە تىم قۇمارتىپ، قۇنىقپا،
وندايدا زاڭ ىلەر ءبىر كۇن قۇرىققا.
السىزدەرگە بوستان - بوسقا سوقتىقپا،
تولتىرما اۋىز بالاعات پەن بوقتىققا.
جىگىت بولساڭ، بولسىن ءىرى تىرلىگىڭ،
ەل - جۇرتىڭنىڭ ويلا قامىن، بىرلىگىن.
بار بايلىقتى تاباسىڭ تەك ەڭبەكتەن،
قور بولمايدى ىسپەن ماڭداي تەرلەتكەن.
جۇرت قىزىقسىن سەنىڭ ءاربىر ىسىڭە،
ۇلكەنگە سىي، كورسەت ىزەت كىشىگە.
جاۋ تابالاپ، تەپپەۋ ءۇشىن ەل شەتكە،
اتا - اناڭا ادەپسىزدىك كورسەتپە.
جاستايىڭنان ساقتا ءداستۇر - سالتىڭدى
جىگىت بولساڭ ءقادىر تۇتقان حالقىڭدى.
قىزدارعا كەڭەس
قاي كەزدە دە ءتۇزۋ بولسىن سالەمىڭ،
ءقادىر تۇتار سوندا سەنى بار ەلىڭ.
ءبىلىمدى بول ىسمەرلىككە بەيىمدى
ومىرىڭە كەرەك بولار كەيىنگى.
جان بولماساڭ جاسىندا ادەپ كورمەگەن،
ۇلكەن جولىن كەسىپ وتپە كولدەنەڭ.
شەكتەن شىعىپ، ءسانقويلىققا ۇرىنبا.
بەتتى بوياپ، قايشى سالما بۇرىمعا.
ۇياتتى بول، ساقتا ارىڭدى جاسىڭنان
سوندا عانا ب ا ق كەتپەيدى باسىڭنان.
قۋما بوسقا ماقتان مەنەن جەلىكتى،
قىز دەگەنىڭ قىلىعىمەن كورىكتى.
ءىسىڭ بىتپەي اڭگىمە ايتپا كوپىرىپ،
سودان شىعار وسەك پەنەن وتىرىك.
ءتۇن ۇيقىسىن تورتكە بولگەن سەن ءۇشىن
اتا - اناڭدى سىيلاپ ءوتۋ بورىشىڭ.
بيازىلىق سەنەن تاپسىن جاراسىم،
ساقتا ەسىڭە، سەن بولاشاق اناسىڭ.
جاستان ۇيرەن ۇلتتىق ادەپ - عۇرىپقا،
قازاق قىزى ەكەنىڭدى ۇمىتپا!
سەيفوللا نۇراسىل
سلايدىن جۇكتەۋ
1. ەردى نامىس ولتىرەر، قوياندى قامىس ولتىرەر.
2. ەر جىگىتكە ولىمنەن ۇيات كۇشتى.
3. جىگىتتىڭ قۇنى ءجۇز جىلقى، ارى مىڭ جىلقى.
4. اقىلىڭ بولسا ارىڭدى ساقتا:
ار - ۇيات كەرەك ءار ۋاقىتتا.
5. ەل نامىسى - ەر نامىسى.
6. ەر جىگىت ەلىنىڭ ۇلى، نامىسىنىڭ ق ۇلى.
7. ولىمنەن ۇيات كۇشتى.
8. مال ساقتاما، ار ساقتا.
9. مالىڭا سۇيەنبە، ارىڭا سۇيەن.
10. ۇلكەن پىشاق ۇيالعانىنان وتەدى.
2. «جاقسى جىگىت اقىلىنا جەڭدىرىپ ءىس قىلار، جامان جىگىت وڭاي ءىستى كۇش قىلار» دەگەننەن نەنى بايقاۋعا بولادى؟ وپاسىزدا ۇيات جوق، ۇياتسىزدا وپا جوق. (ءا. ناۋاي)
ماڭايلاما ار - ۇياتتان بەزگەنگە، مىڭداپ العىس يناباتتى سەزگەنگە. (ج. بالاساعۇني)
پالە - جالا جولىن ۇيات كەسەدى، ۇياتسىزدىق - ەردىڭ ەمسىز كەسەلى. اشىق مىنەز، پاكتىك، ۇيات سەرىك بوپ، جاراسادى قۋانىشقا كورىك بوپ. ادال ار مەن اق كوڭىل دە ەلەنەر - ەكى جالعان باقىتىنا بولەنەر. (ج. بالاساعۇني)
ۇيات - جامان ويدىڭ جۇگەنى. (ج. بالاساعۇني)
كوپ سوزدەن ۇيال - تەك وتىر. (ش. سۇلەيمەن)
ۇياتسىز ادام يتتەن دە جامان. (س. سارايي) ولىمنەن ۇيات كۇشتى. («ورحون جازۋ ەسكەرتكىشى»)
ارسىز - ادامنىڭ قورى. (ج. بالاساعۇني)
بار بالەدەن ۇيات ساقتايدى. بارلىق جاقسى ءىستىڭ بايلامى دا ۇياتتا. (ج. بالاساعۇني)
بۇل جالعاندى بۇزاتىن - ارسىز ادام. (ج. بالاساعۇني)
ۇياتى بارمەن - ۇرىس، ۇياتسىزبەن - ۇستاسپا. (م. قاشقاري)
تاقىرىبى: ارىڭدى جاسىڭنان ساقتا
ماقساتى: «ار» ۇعىمىنىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىق رەتىندە ءمانىن اشۋ.
مىندەتتەرى: ۇيات، ار، نامىس تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ؛ سىپايى قارىم - قاتىناس جاساۋ ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ؛ ۇياتى بار، ارلى بالا بولۋعا تاربيەلەۋ.
ادامنىڭ جەكە باسى دەگەنىمىز — ونىڭ كىسىلىگى. ال، كىسىلىك دەگەنىمىز — ادامنىڭ ابىرويى، بەدەلى، دارەجەسى. بۇنىڭ ءبارىنىڭ ۇيىتقىسى — ادەپتىلىك. ەندەشە، ادام ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىن، عۇمىر كەشۋ جولىن وسى ادەپتىلىككە نەگىزدەۋى كەرەك. ادەپتىلىك ادامنىڭ جەكە قۇلقىن جولعا قويادى، ونى قوعامعا پايدالى ادام ەتىپ شىعارادى. بۇل تۇرعىدان العاندا ادامداردىڭ كوعامدىق ءومىرى وسىعان بايلانىستى بولىپ كەلەدى. ياعني، قوعام جەكە ادامداردىڭ جاقسى بولۋىن قالايدى. ال، ادامدى جاقسى ەتەتىن — ادەپ. بىزدە «ار» سوزىنە عىلىمي تۇرعىدان قانداي انىقتاما بەرىلەدى؟ «شاكارىم» ەنسيكلوپەدياسىندا ا. توقسامبايەۆا: «ار - ادامگەرشىلىك سانا، ەتيكا - فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. ادامگەرشىلىك قازاق حالقىندا ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردىڭ جيىنتىق ماعىناسىن بىلدىرەتىن ۇعىم - ولشەم بولسا، ار ونىڭ شىعۋ تەگى، بۇلاق باستاۋى. اردى ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردىڭ ولشەمى، ادامگەرشىلىك ساناسى دەۋگە نەگىز بار»، - دەيدى.
نامىس ادامنىڭ جان دۇنيەسى مەن وتانىنىڭ، وتباسىنىڭ، ۇلتىنىڭ، قورشاعان ورتا مەن قوعامىنىڭ ءمانىن سەزىنۋىمەن ويانىپ، سونىڭ اماندىعى مەن بۇتىندىگى ءۇشىن كۇرەسىنەن كورىنىس تابادى. ادام ءوز بويىنداعى ەڭ اسىل قۇندىلىق يمان، ار - وجدان قازىناسى ەكەنىن تانىپ بىلگەننەن كەيىن، ونى قورعاۋ، ۇلعايتۋ قامىمەن عىلىم، ءبىلىم ىزدەپ ەڭبەكتەنسە ول شىن مانىندەگى نامىستى تاپقانى كۇمانسىز. بۇگىنگى ار، ۇيات تاقىرىبىنا كەلسەك
قانداي ادام — ۇياتتى؟
يناباتتى ادام - ۇياتتى.
سىيلى ادام - ۇياتتى
سابىر ويلى ادام - ۇياتتى
ابىرويلى ادام - ۇياتتى.
(بالاراعا سۇراق)
ۇيات دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
يناباتتى ادام دەپ كىمدى ايتامىز؟
سىيلى ادام دەپ كىمدى تۇسىنەسىڭدەر؟
سابىرلى ادامدى نە ءۇشىن ۇياتتى، دەپ ايتادى؟
«ويلى - ۇياتتى»، «ابىرويلى - ۇياتتى» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
بالالاردىڭ جاۋاپتارى.
وسيەت اڭگىمە
ءبىر كۇنى ار، ۇيات، نامىس ۇشەۋى باس قوسادى. ولار وتكەن - كەتكەندى اڭگىمە ەتەدى. اڭگىمە اراسىندا ۇشەۋى وزدەرىنىڭ ومىردەگى پايدالارى تۋرالى ايتا باستايدى. مەن ادام بويىنا كىشكەنتاي بوبەك كۇنىنەن ادەپتىلىكتىڭ ءنارىن سەبەمىن، — دەدى ۇيات.
ال مەن بولسام ادام بالاسىنا ءوزىنىڭ عانا ەمەس، دوسىنىڭ، تۋىسىنىڭ باسقا ادامداردىڭ اعاتتىق ىستەرىنە جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىندىرەمىن - دەيدى ار.
سوندا نامىس تۇرىپ: مەن بولسام، ادامعا ءوزى، دوسى، تۋىسىمەن قوسا بۇكىل وتباسى، سىنىپتى، مەكتەبى، اۋىلى، ءتىپتى ەلى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىندىرەمىن، - دەيدى.
وسىلاردىڭ ايتقانىن سىرتتارىنان باقىلاپ، تىڭداپ تۇرعان ادەپ: و، دوستارىم، مەن سەندەردىڭ سوزدەرىڭە تولىق قوسىلامىن، ۇشەۋىڭنىڭ دە ومىردەگى پايدالارىڭ - ادامدى ادەپتى ەتۋ. ويتكەنى ۇياتتى، ارلى، نامىسشىل ادام - ناعىز ادام. ۇشەۋىڭ دە ادام بالاسىنا اۋاداي قاجەتسىڭدەر، ءبىرىڭدى - ءبىرىڭ تولىقتىراسىڭدار. سوندىقتان دا ماڭگىلىككە اجىراماستاي تۋىس بولىڭدار دەپ باتا بەرىپتى. سودان بەرى نامىس - اعاسى، ار - ءىنىسى، ۇيات - كىشى ءىنىسى بولىپ، بىرگە ءومىر سۇرەدى ەكەن. سوندىقتان دا «ۇياتى بار بالا ارلى بالا بولىپ، ارلى بالا نامىسشىل بالا بولىپ وسەدى» دەگەن وسىدان قالعان ەكەن.
ۇيات، ار، نامىس سەندەرگە نە ءۇشىن قاجەت دەپ ويلايسىڭدار؟
ۇلكەندەردىڭ سەندەرگە «ۇيات بولادى» دەپ قانداي جاعدايلاردا ايتقانىن ەستەرىڭە تۇسىرىڭدەر جانە ايتىپ بەرىڭدەر.
بالالاردىڭ جاۋاپتارى.
دايەكسوز
«ار، ۇياتتىڭ اناسى - ادەپتىلىك» حالىق دانالىعى
ۇيات، ار ادامدى ادەپتى، ىزەتتى بولۋعا جەتەلەيدى. ادام كەيدە ءوزىنىڭ ءبىر وقىس قىلىقتارىنا، تۇرپايىلىق كورسەتكەنىنە، دۇرىس ىستەمەگەنىنە ۇيالادى. ۇيالۋدىڭ ءوزى جاقسى قاسيەت. ال ونى بولدىرماۋ ودان دا جاقسى.
شيە تەرگەندە
ءامينا اجە نەمەرەلەرى جانات پەن قاناتتى ەرتىپ، شيە تەرۋگە ورمانعا كەلدى. كوپ ۇزاماي - اق قالىڭ شيەگە كەزىكتى. جانات تەرگەن شيەسىن قولىنداعى ىدىسقا سالسا، قانات شيەسىن تويعانشا جەپ، سونان سوڭ ءوز بەتىمەن ويناپ كەتتى. تازا اۋادا ءارى جاقسى دەمالىپ، ءارى شيەگە تويىپ، ولار ۇيلەرىنە كوڭىلدى ورالدى. جانات ىدىستاعى شيەسىن اتاسىنا ۇسىنىپ جاتىپ:
اتا، مىنا شيەنى ادەيى ءسىز جەسىن دەپ، ورماننان تەرىپ اكەلدىم، — دەدى.
كوپ جاسا، جاناتجان، — دەدى اتاسى ءبىر شيەنى الىپ، اۋزىنا سالىپ.
وسكەندە سەن مەنى اسىرايدى ەكەنسىڭ.
ءوزىڭ دە جە، جاناتجان، — دەدى ول ءبىر كەزدە.
اتا، ءبىز شيەنى ورماندا تويعانشا جەدىك
«اس يەسىمەن ءتاتتى» — دەيدى حالىق. سەن كومەكتەسپەسەڭ، مەن جالعىز ءوزىم تاۋىسا الاتىن ەمەسپىن.
قاناتجان، سەن نەگە وتىرمايسىڭ، — دەدى اتاسى، بوساعا جاققا تۇرىپ قالعان قاناتتى كورىپ، — جاناتتىڭ شيەسىن جە
قاتتى ۇيالعان قانات كوزى جاساۋراپ، سىرتقا اتا جونەلدى.
قانات قانداي ارەكەتى ءۇشىن ۇيالدى؟
قانات وسى ارەكەتىن قايتالامايدى دەپ ويلايسىڭدار ما؟
نەلىكتەن؟ اڭگىمەنى ءوز ويلارىڭمەن قالاي اياقتار ەدىڭدەر؟
قورىتىندى — بالالار، بۇگىنگى ساباقتان ار، ۇياتتىڭ ناعىز ادام بولىپ وسۋگە تيگىزەتىن پايداسى كوپ ەكەنىن تۇسىندىك. ۇياتى جوق، ءوزىنىڭ اعاتتىق ىستەرىنە ۇيالمايتىن بالالارعا ۇلكەندەر رەنجيدى. ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن ناعىز ادام بولۋى قيىن - اۋ دەپ قينالادى. ال ۇياتى بار، ارلى بالالاردىڭ بولاشاعىنان ۇلكەندەر كوپ ءۇمىت كۇتەدى. نامىسقا كىر كەلتىرۋشىلىك، مورالدىق رۋحتىڭ اسقاقتىعىن قورلاۋ – ماسقارا بولۋشىلىق.
اتا - بابالارىمىزدىڭ بالانى بەسىگىنەن جاقسى ادەتتەرگە باۋلىعان. «ۇلكەندى سىيلا»، «سالەم بەر، جولىن كەسىپ وتپە» دەگەن سەكىلدى ۇلاعاتتى سوزدەردىڭ ءمانى وتە زور. ادامگەرشىلىكتى، ار - ۇياتى بار ادامنىڭ بەت - بەينەسى ءيمانجۇزدى، جارقىن، بيازى، ءوزى پاراساتتى بولادى. ونداي ادامدى حالىق «يمان ءجۇزدى كىسى» دەپ قۇرمەتتەپ سىيلاعان.
بالالارىمىزدى يماندىلىققا تاربيەلەۋ ءۇشىن ولاردىڭ ار - ۇياتىن، نامىسىن وياتىپ، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، كىشىپەيىلدىك، قامقورلىق كورسەتۋ، ادالدىق، ىزەتتىلىك سياقتى قاسيەتتەردى بويىنا ءسىڭىرۋ قاجەت. بالانى ۇلكەندى سىيلاۋعا، كىشىگە ىزەت كورسەتۋگە، يماندى بولۋعا، ادامگەرشىلىككە باۋلۋ ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ جەمىسى.
ۇلدارعا وسيەت
ۇلكەن بولسىن، قۇربى - زامانداس،
بارلىعىمەن قازاقشالاپ امانداس.
تەك ىزگىلىك تۇرسىن ويعا ۇيالاپ،
قايتا سوعار بىرەۋگە ەتكەن قيانات.
بولعىڭ كەلسە ەلگە سىيلى ءبىر ۇلان،
ۇستاز سىيلاپ، ونەگە ۇيرەن، ءبىلىم ال.
دۇنيەگە تىم قۇمارتىپ، قۇنىقپا،
وندايدا زاڭ ىلەر ءبىر كۇن قۇرىققا.
السىزدەرگە بوستان - بوسقا سوقتىقپا،
تولتىرما اۋىز بالاعات پەن بوقتىققا.
جىگىت بولساڭ، بولسىن ءىرى تىرلىگىڭ،
ەل - جۇرتىڭنىڭ ويلا قامىن، بىرلىگىن.
بار بايلىقتى تاباسىڭ تەك ەڭبەكتەن،
قور بولمايدى ىسپەن ماڭداي تەرلەتكەن.
جۇرت قىزىقسىن سەنىڭ ءاربىر ىسىڭە،
ۇلكەنگە سىي، كورسەت ىزەت كىشىگە.
جاۋ تابالاپ، تەپپەۋ ءۇشىن ەل شەتكە،
اتا - اناڭا ادەپسىزدىك كورسەتپە.
جاستايىڭنان ساقتا ءداستۇر - سالتىڭدى
جىگىت بولساڭ ءقادىر تۇتقان حالقىڭدى.
قىزدارعا كەڭەس
قاي كەزدە دە ءتۇزۋ بولسىن سالەمىڭ،
ءقادىر تۇتار سوندا سەنى بار ەلىڭ.
ءبىلىمدى بول ىسمەرلىككە بەيىمدى
ومىرىڭە كەرەك بولار كەيىنگى.
جان بولماساڭ جاسىندا ادەپ كورمەگەن،
ۇلكەن جولىن كەسىپ وتپە كولدەنەڭ.
شەكتەن شىعىپ، ءسانقويلىققا ۇرىنبا.
بەتتى بوياپ، قايشى سالما بۇرىمعا.
ۇياتتى بول، ساقتا ارىڭدى جاسىڭنان
سوندا عانا ب ا ق كەتپەيدى باسىڭنان.
قۋما بوسقا ماقتان مەنەن جەلىكتى،
قىز دەگەنىڭ قىلىعىمەن كورىكتى.
ءىسىڭ بىتپەي اڭگىمە ايتپا كوپىرىپ،
سودان شىعار وسەك پەنەن وتىرىك.
ءتۇن ۇيقىسىن تورتكە بولگەن سەن ءۇشىن
اتا - اناڭدى سىيلاپ ءوتۋ بورىشىڭ.
بيازىلىق سەنەن تاپسىن جاراسىم،
ساقتا ەسىڭە، سەن بولاشاق اناسىڭ.
جاستان ۇيرەن ۇلتتىق ادەپ - عۇرىپقا،
قازاق قىزى ەكەنىڭدى ۇمىتپا!
سەيفوللا نۇراسىل
سلايدىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى:فيزيكا - تابيعات تۋرالى عىلىموسى ساباقتا قول جەتكىزەتىن وقۋ ماقساتتارى (وقۋ باعدارلاماسىنا سىلتەمە)7. 1. 1. 1 - فيزيكالىق قۇبىلىستارعا مىسالدار كەلتىرۋساباقتىڭ ماقساتىفيزيكالىق قۇ...
