InfoHub Logo

اتىراۋ وبلىسى، ماقات اۋدانى، دوسسور پوسەلكەسى
ماقات مۇناي جانە گاز تەحنولوگيالىق كوللەدجى
ۇرپەكوۆ سەرگو وڭعارباي ۇلى
«مۇناي جانە گاز كەن ورىندارىن پايدالانۋ» ماماندىعىنىڭ ءىىى كۋرس ستۋدەنتى
عىلىمي جەتەكشىسى: بايتۋبەتوۆا كارىلگاش كاريمجانوۆنا
تاريح ءپانى وقىتۋشىسى

ءقازىر ءبىز وتانىمىزدىڭ تاريحىن  جالتاقسىز زەرتتەپ، ءتىلىمىزدىڭ، ءدىلىمىزدىڭ، رۋحاني مۇرالارىمىزدىڭ تامىرىن تەرەڭ تانۋعا كىرىستىك. وسى تۇرعىدان العاندا، حالقىمىزدىڭ عىلىمىن وركەندەتۋگە، ءبىلىمى مەن ادەبيەتىن دامىتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان، الاساپىران جىلداردا قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان، الىپتاردىڭ قاتارىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى ويىپ ورىن الادى.

سەيچاس مى پريستۋپيلي ك گلۋبوكومۋ يسسلەدوۆانيۋ يستوريي، يازىكا، دۋحوۆنوي كۋلتۋرى رودينى. سرەدي ۆىدايۋششيحسيا ليچنوستەي، دۋمايۋششەم و بۋدۋششەم كازاحسكوگو نارودا، بولشوي نەوسەنيمىي ۆكلاد ۆ رازۆيتيە ناۋكي، ليتەراتۋرى ي زنانيا، وكازال احمەت بايتۋرسىنۋلى.

زەرتتەۋدىڭ ماقساتى:  

حالقىنىڭ ازاتتىق الىپ، ەركىن ەل بولۋىن اڭساعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ سول ماقسات جولىندا جاساعان قىزمەتىن، ادامگەرشىلىك، ۇلتجاندىلىق  قاسيەتتەرىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋ، ۇرپاق جادىندا ماڭگى وشپەستەي ەتىپ ەستە قالدىرۋ.

تاۋەلسىزدىك-قاسيەتتى دە ءقادىرلى ءسوز! وسى قاسيەتتى ءسوز بىزگە وڭاي كەلمەگەنىن جاقسى تۇيسىنەمىز. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن اتا-بابالارىمىز قولىنا قارۋ الىپ تا، قالام الىپ تا بولاشاق ۇرپاعىنا اماناتتاپ قالدىرۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزگەنىن دە بىلەمىز.

جالپى، تاريحتىڭ ويلى-قىرلى بەتتەرىندە حالىق جۇرەگىندە ساقتالىپ، جادىندا جاتتالىپ قالاتىن ەسىمدەر بولادى. ال مەنىڭ وسى جۇمىستى جازۋىما جانە رۋحاني سانا-سەزىمىمنىڭ قالىپتاسۋىنا ايرىقشا اسەر ەتكەن تۇلعا-احمەت بايتۇرسىن ۇلى. مەن وسى احمەت بايتۇرسىنۇلىن ءپىر تۇتامىن. «قايتسەم حالقىما پايدامدى تيگىزەمىن، قالاي عانا ۇيقىسىنان وياتامىن، قايتسەم قارا حالىقتىڭ كوزىن اشامىن» - دەگەن ماقساتتى ويلارىن ۇنەمى جادىمدا ساقتايمىن. اباي اتامىز «بولماساڭ دا، ۇقساپ ب ا ق»-دەگەندەي، مەن دە تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىن كوتەرۋگە كوپ كۇش جۇمساعان قوعام قايراتكەرى-احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن، شىعارمالارىمەن قارۋلانىپ، جىگەرلەنىپ، ونىڭ ءىزىن جالعاستىرىپ، قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىن، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جانە رۋحانياتىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا وسى تاقىرىپتى تاڭداپ الدىم. ول بۇكىل ماعىنالى ءومىرىن حالقىنىڭ ازاتتىق الىپ، ەركىن ەل بولۋىنا ارناعان، قازاق حالقىنىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، مادەني، رۋحاني تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان ۇلى تۇلعا.

وسى ەڭبەگىمدە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى مادەنيەتىن، وركەنيەتىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسىن اشىپ كورسەتۋگە، قازاق حالقى، ۇلتى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەكتەرىنە شولۋ جاساۋعا تىرىستىم. احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى وزدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ك.نۇرپەيىسوۆ، م.قوزىبايەۆ، ك.كوشەربايەۆ، ءو.ايتباي ۇلى، ت.وماربەكوۆ. ءا.نىسانبايەۆ ت.ب جازادى. وسى جۇمىستى جازۋ بارىسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، «اقجول»، «ءتىل تاعىلىمى» ت.ب. ەڭبەكتەرى مەن شىعارمالارىن پايدالاندىم.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى - قازاق حالكىنىڭ XX عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، اقىن، اۋدارماشى، پەداگوگ-اعارتۋشى، پۋبليسيست، قوعام  قايراتكەرى، لينگۆيست، قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى.

حح عاسىر تابالدىرىعىن قازاق حالقى جەرىنەن ايىرىلىپ، شارۋاشىلىعى كۇيزەلىپ، ءبىلىم نارىنە قانباي، ساناسىن ۇيقى  باسىپ، ەلدىگىنەن ايىرىلىپ، مەملەكەتتىك قالپىن جوعالتىپ، داۋىل الدىنداعى تىمىرسىقتاي تۇنەرىپ اتتادى. سول تۇستاعى قازاق قوعامىندا وتكەندى اڭداپ، الدىن بولجاعان وزىق ويلى ازاماتتاردى، جالپى «حالقىم، ۇلتىم» دەگەن ادامدى ويلاندىرعان باستى وي ارناسى ءۇش ماسەلەدەن باستاۋ الادى. جەر-اتا-قونىس عاسىرلار بويى سىرتقى داۋدان قورعاۋدا سان ۇرپاقتىڭ قانى تامعان، بۇكىل تىرشىلىكتىڭ تىرەگى، ودان ايىرىلۋ ەل رەتىندەگى تاريحتىڭ ساحىناسىنان كەتۋمەن تەڭ ەدى. وقۋ – ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋ نەگىزى بولسا، ودان انا ءتىلى ءنار الماۋ حالىق رەتىندەگى سان عاسىرلىق سالت-سانانىڭ جيىنتىق بولمىسىنان ايىرىلۋ، ءسويتىپ، ۇلتتىق التىن تامىردان قول ءۇزىپ، ويانۋدىڭ جولىن قاراڭعى تۇنەككە اپارىپ تىرەۋ ەدى. ال پاتشالىق وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قىسپاعىنان بىرلىكتەن ايىرىلعان، ءوزىن-وزى بيلەۋدەن قالعان ەل ۇلى دامۋدىڭ وركەنيەتتى جولىنا ىعىسىپ، قۇلدىقتىڭ قۇردىمىنا قاراي جول تارتقان بولاتىن. مىنە، وسىناۋ جويىلۋدىڭ وسىناۋ قۇرباندىقتىڭ ءۇش ۇلكەن ماسەلەسى قازاق ازاماتتارىن بىرىگۋگە، كۇش بىرىكتىرۋگە، ءسويتىپ، ساياسي كۇرەس جولىنا شىعۋعا جۇمىلدىردى.

دانا ءوز زاماناسىنان وزىق تۋادى، توزىق ەلدى وزىق ەتەمىن دەپ حالقىنىڭ الدىنا شىعىپ، ورگە سۇيرەيدى، جولىندا تۇرعان كەساپاتتاردى وڭمەنىنەن تۇيرەيدى. ول وتارشىلدىقتىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى حالىقتى وياتۋ ءۇشىن حالىقتى وقىتۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. وسى جولدا گازەت شىعارىپ، ماقالا جازىپ، ۇيقىداعى ۇلتىن وياتىپ، زامانا اڭعارىن ءتۇسىندىردى، ولەڭ جازىپ، ماقسات-مۇددەسىن تانىتتى.

1911 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن «ماسا» - احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءتول ولەڭدەرىنىڭ توپتاماسى...حالىق تاعدىرىنا جانى كۇيىپ، ونى ۇيقىسىنان وياتۋعا، سەرپىلتىپ، جىگەرلەندىرىپ، العا جەتەلەۋگە كۇش سالعان ازاماتتىڭ ءۇنى ەستىلەدى.

ول كۇرەسكەن كەساپاتتار – ناداندىق، قاراڭعىلىق، كەرتارتپالىق، وتارشىلدىق، قازاق حالقىنىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى. وسى نادان، قاراڭعى، ۇيقىدا جاتقان حالىقتى ماسا بولىپ ىزىڭداپ شاعىپ وياتۋعا بار كۇش-جىگەرىن جۇمسايدى.

«اتا-بابالارىمىز اڭساعان ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىكتى الدىق. ەندىگى ماسەلە – سونى ەرتەڭگە جەتكىزۋ، كەلەسى ۇرپاققا، بولاشاققا قازاقستاننىڭ وسى تاۋەلسىزدىگىن اماناتتاۋ» دەپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ ايتقانداي، قازىرگى ءبىزدىڭ وسىنداي بەيبىتشىلىكتە ءومىر ءسۇرىپ، ءوزىمىزدىڭ تىلىمىزدە سويلەپ، ءدىنىمىزدى ۇستانۋىمىز، باسقا ەلگە تاۋەلدى بولماي، ەركىن ءومىر ءسۇرۋىمىز، «ۇلتىم-ارىم، حالقىم-جانىم» دەپ وتكەن وسىنداي ارىستارىمىزدىڭ ارقاسىندا. سوندىقتان ءارقاشان دا ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋىمىز كەرەك.

قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ  ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىن ۇلى، م.دۋلاتوۆ، م.جۇمابايەۆ، ج.ايماۋىتوۆ ت.ب. دارا تۇلعالارىنىڭ ساياسي ءومىر ساحناسىنا شىعۋى قازاقستاندا قوعامدىق-ساياسي، مادەني ويدىڭ دامىپ، نىعايۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ولار قازاق دالاسىندا تۇڭعىش دەربەس ساياسي پارتيا «الاش» پارتياسىن قۇردى. بۇل پارتيا حالىقتىڭ الدىڭعى قاتارلى بولىگىنىڭ  كوزقاراسىن ءبىلدىردى. نەگىزىنەن اعارتۋشىلىق، ساياسي وقيعالاردى جانە ولاردىڭ حالىق ومىرىنە اسەرىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنا باسا كوڭىل ءبولدى.

     “الاش” تۋىنىڭ استىندا

     كۋا بولسىن ارىمىز!

     كوركەيتۋگە الاشتى

     قۇرباندىق ءبىزدىڭ جانىمىز!

جاساسىن، الاش، جاساسىن! – دەپ س.تورايعىروۆ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا “الاش” قوزعالىسى جايلى تەبىرەنە جىرلاپ، تەك جەكە باسىنىڭ پىكىرىن عانا ەمەس، سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ كوڭىل-كۇيىن ءبىلدىردى. تاريح بەتىن پاراقتاساق، ۇلت  تاعدىرىن، حالىق قامىن جەتە ويلاعان الاش ارىستارى قىزىل يمپەرياعا قارسى قايمىقپاي كۇرەسىپ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن جاندارىن قۇربان ەتكەن بولاتىن. ا. بايتۇرسىن ۇلى وسى «الاش» پارتياسى باسشىلارىنىڭ ءارى كوسەمىنىڭ ءبىرى بولدى، قازاق اكسر-ىن قۇرۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. قازاق اكسر-ى ءقۇرىلعان سوڭ ۇكىمەت قۇرامىنا كىرىپ، وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولىپ جۇمىس ىستەدى.

ا.بايتۇرسىن ۇلى ءتىلتانۋ مەن ادەبيەت زەرتتەۋ جونىندە ءبىرقاتار ەڭبەكتەر جازدى. قازاق جازۋىنا رەفورما جۇرگىزۋدىڭ قاعيدالارىن بەلگىلەپ، ءبىرىنشى قازاق الىپپەسىنىڭ اۆتورى اتاندى. قازاق جازۋىنا رەفورما جاساۋدىڭ ول ۇسىنعان جوباسى پروگرەسشىل زيالىلاردىڭ اراسىندا قولداۋ تاۋىپ، 1924 جىلى رەسمي تۇردە قابىلداندى. 1929 جىلى ەشبىر نەگىزسىز تۇتقىندالىپ، تۇرمەدە وتىردى، سوڭىنان ارحانگەلسكىگە جەر اۋدارىلدى. 1934 جىلى م. گوركيي مەن ونىڭ ايەلى

ە. پ. پەشكوۆالاردىڭ ارالاسۋىمەن، حالىقارالىق قىزىل كرەست ۇيىمىنىڭ كومەگىمەن بوساتىلدى. الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى رەتىندە "حالىق جاۋى" دەپ اتىلعان ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەسىمى دە، شىعارمالارى دا كوپكە دەيىن جۇرتشىلىق ءۇشىن جابىق بولدى. تەك تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا عانا اقىننىڭ شىعارمالارى جارىق كوردى، مۇرالارى زەرتتەلە باستادى. 1937 جىلى تۇتكىندالىپ، اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلدى. 1988 جىلى اقتالدى.

قوستانايدا احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باستاماسى بويىنشا (سول كەزدەگى رەكتورى مارقۇم زۇلقاينار الدامجاروۆ) احاڭ كۇندەرى ءوتتى. قوستانايدىڭ ەڭ مارتەبەلى كوشەلەرىنىڭ بىرىندەگى «سوۆەتسكايا» دەگەن ءسوز الىنىپ تاستالىپ، «احمەت بايتۇرسىن ۇلى كوشەسى» دەگەن ءسوز سالتاناتتى تۇردە شەگەلەندى. بۇرىنعى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى عيماراتى الدىنداعى الاڭدا تۇرعان ءبىر عاسىرداي سانانى بيلەپ، وزىنە جارتى الەمدى باس ءيدىرىپ كەلگەن لەنيننىڭ ءمۇسىنى تۇعىرىنان الىنىپ، ورنىنا احمەت بايتۇرسىنۇلىنا ەسكەرتكىش ورناتىلاتىندىعى جازىلعان بەلگى تاس قويىلدى (كەيىن ەسكەرتكىشى ورناتىلدى).

وسىنداي ەل يگىلىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ءىرى تۇلعانى تاريح تا، حالقى دا ەشقاشان ۇمىتپايدى.

ءتۇيىن: «الاش ارىستارى بىزگە مەملەكەتتىك يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋدى تابىستاپ كەتتى. 1991 جىلى قۇرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتتى مەملەكەت – سول ارىستاردىڭ اسىل ارمانىنىڭ جۇزەگە اسۋى. ءبىز وسى مەملەكەتتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك» دەپ ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ ايتىپ كەتكەندەي، احمەت بايتۇرسىن ۇلى اباقتىعا جابىلىپ، اتىلعانىمەن، ونىڭ ارتىنا قالدىرعان اسىل سوزدەرى مەن ارمان ارقالاعان ويلارى ەل جادىندا، حالىق جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالادى. كەيىنگى ۇرپاق ونىڭ ىستەرىن جالعاستىرۋدا، ونىڭ ارمانداعان تىلەكتەرى جۇزەگە اسىرىلۋدا. سەبەبى، ۇلى دالانىڭ ءبىز سياقتى پەرزەنتتەرى قازاق ەلىن قازىردە وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىپ، مادەنيەتىنىڭ جوعارى دارەجەدە دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا.

---