InfoHub Logo

اسان قايعى جەتى جىل جەلمايا ءمىنىپ، جەر قاراپ جيدەلىبايسىندى ۇناتىپ، حالىققا ايتىپ وتىرعاندا ون بەس جاستاعى جۇپار دەگەن قىزىنىڭ ۇعىپ، سەزگەن ىستەرى.

اسانقايعى دەگەن كىسى جەتى جىل جەلمايا ءمىنىپ، قونىس قاراپ ۇناتقان جەرى جيدەلىبايسىن دەگەن جەر ەكەن. «قۇداي جاراتقان جەردىڭ وڭدىسى. ادام جۇزگە كەلمەي ولمەگەن، قويلارى جىلىنا ەكى قوزداعان، جەر شۇيگىنى سول ەكەن»، — دەگەندە، حالىق: «وعان قالاي جەتەمىز»، — دەپتى. اسان ايتادى: «وعان جەتۋ وڭاي، مالدى ءۇش جىل تۋ قىلىپ جەلدەندىرىپ، جىلقىعا ايعىر سالما، قويعا قوشقار قوسپا، تۇيەگە بۋرا قوسپاساق بولادى»، — دەگەندى حالىق اۋىر كورىپ، كوشپەيدى. اكەسىنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعان ءسوزىن كەستە تىگىپ وتىرعان قىزى جۇپار ۇعىپ وتىرادى. سول جۇپار سۇلۋعا ايشورا دەگەن باي ەرنازار دەگەن بالاسىنا قۇدا بولىپ، ون جەتى جاسقا كەلگەندە الىپ بەرەدى. جەلەك استىندا وتىرعان جۇپار كەلىنشەك ەرنازارعا:

— ءسىز حالىقتى ارالاپ ءجۇرىپ سۇلۋلىعى مەنەن دە سۇلۋ ءبىر قىزدى قالىڭدىق قىپ ايتتىرىپ ال! — دەيدى. كۇيەۋى جۇپاردىڭ بۇل سوزىنە نانبادى. جۇپارعا:

— ءسىز اسپاننىڭ قىزى، سىزدەي سۇلۋ تابىلا قويا ما؟ — دەدى.

اقىرى سوزبەن كۇيەۋىن ناندىرىپ:

— نە دەگەنىڭىز، ەل بولعان سوڭ تابىلماي ما؟ — دەگەن سوڭ، كۇيەۋى ەل ارالاپ ءجۇرىپ ءبىر بايدىڭ قىزىن ايتتىرىپ الادى.

جۇپار:

— ەندى مىنادان دا سۇلۋ ايەل ال! — دەيدى. ەرنازار:

— ەندى ماعان ايەلدىڭ قاجەتى جوق، — دەيدى. جۇپار:

— ساعان كەرەكسىز بولعانىمەن، ماعان كەرەك، — دەپ، بولماي تاعى ءبىر ايەل الدىرادى. ءۇش ايەل جۇپاردى قۇرمەتتەيدى، ءتاتۋ-تاتتى ءومىر كەشەدى. ءۇش ايەل اراسى ءبىر جاساردان ءاربىرى ون بەس ۇل تابادى. ۇشەۋى قىرىق بەس ۇل تابادى. جۇپار قىرىق بەس ۇلعا قىرىق بەستەن قىلىش، نايزا، ساۋىت، دۋلىعا، ساداق، قورامساق جاساتادى.

جۇپار ءبىر كۇنى كۇيەۋىنە:

— مەنىڭ اكەم جەتى جىل جەلمايا ءمىنىپ، جەر شارلاعان ەكەن. «تاپقان جەرىم — جيدەلىبايسىن دەگەن جەر بار ەكەن: تايى قۇلىندايدى، تايلاعى بوتالايدى، توقتىسى قوزداپ، مال كىندىگى ۇزىلمەيتىن، ۇرىستان امان بولاتىن جەر ەكەن» دەپ ەدى. قالاي جەتەمىز، الىس دەپ ەدى، اكەم: «قويعا قوشقار، جىلقىعا ايعىر، سيىرعا بۇقا، تۇيەگە بۋرا قوسپاي ءۇش جىل مالدى جەلدەندىرىپ كوشسە، جەتەمىز» دەگەن ەدى. مەن ىشىمنەن ەرگە تيگەن سوڭ: «قۇداي جەتكىزسە، اتام ايتقان جيدەلىبايسىنعا بارارمىن» دەپ، سول ويلاعان ويىما قۇداي جەتكىزدى، — دەپ مالدى جەلدەندىرىپ الىپ، مالعا ەركەك مال جىبەرمەيدى. جيدەلىبايسىنعا اۋىپ كەتكەن ەكەن. كوشىپ جيدەلىبايسىنعا دا جەتەدى. شەتتەن توقتاماي «حان قورىعى» دەگەن جەرگە كەلىپ قونادى. باسقالاردى باسقا جاققا تاستايدى. ول ۋاق حان بولىپ تۇرعان ادام اقشاحان دەگەن ەكەن. «قورىقتان كوشىر!» دەپ ادام جىبەرەدى. كەلگەن ادام قاراسا، ءبىر ەركەك، ءبىر ايەل عانا. كەلگەن ادام ولارعا دەرەۋ كوشۋگە بۇيىرادى. جۇپار:

— جولاۋشى ەدىك، ات بۇرلىققان سوڭ ءتۇسىپ ەدىك، ءازىر كەتەمىز، — دەيدى. حانعا ايتقان سوڭ، حان جاتا بەرەدى. جۇپار كەشتە بارلىق كوشتى قورىققا قوندىرىپ، ءۇي تىكتىرىپ، ەكى توقالدى ەكى جاعىنا الىپ، جاتاقتى بۇرىنعىدان دا ارتىق جاساتىپ، ابدەن جايلانىپ تويعان سوڭ، بالالارىن وتىرعىزىپ بىلاي دەگەن ەكەن:

— شىراقتارىم، بوتەن ەلگە، كورمەگەن جەرگە كەلدىك. جولاۋشى — ەلدەن كوپ بولماس، شۇقاناق — كولدەن كوپ بولماس» دەگەن. كەشە جالعىز اربامەن كەلگەن بىرەۋ كوش دەگەندە، ءقازىر كوشەمىز دەگەن ەدىم. وسىنشا كوپ ۇل، مالدى كورگەن سوڭ حان كوپ اداممەن «كوشىڭدەر!» دەپ كەلەر. سەندەر ەرتەڭ تاڭنان تۇرىپ، اتقا مىنىڭدەر. ۇيدە بولماڭدار. بەستەن ۇشكە ءبولىنىپ، وزىمنەن تۋعان ون بەسكە اق ات، اق شاپان، اق تۇماق كيىڭدەر. ورتانشىدان تۋعان ون بەسكە قارا ات، قارا شاپان، قارا تۇماق كيدىرىپ، كىشى توقالدان تۋعان ون بەسكە كۇرەڭ ات مىنگىزىپ، كۇرەڭ شاپان كيگىزىپ ۇيىقتاپ قالماي، اۋىلعا قاراڭدار. كىسىلەر كەلىپ، ۇيگە كىرگەندە ۇزدىك-سوزدىق بولماي، بىردەي كەلىپ ادەپپەن سالەم بەرىڭدەر. وزدىكتەرىڭمەن ارالاسپاي، بولەك وتىرىڭدار. «ادام اقىلى كوزىندە» دەگەن. جابايى ادام تارىزدەنبەي، جادىراپ تۇرىڭدار! — دەپ بالالارىنا اقىل ايتىپ، مالدى قورىققا قويا بەرىپ، جاتىپ قالادى.

جۇپار تاڭنان تۇرىپ، بالالارىن تۇرعىزىپ، اتقا مىنگىزەدى دە جىبەرەدى. ءوزى جاتىپ قالماي حان جاققا قاراپ تۇرسا، شاپقان كوبەيىپ، حان ەلى جينالىپ اۋىلعا كەلە جاتادى. حان كەلە جاتقان جولعا جۇپار كىلەم توسەپ، ءوزى حان الدىنان شىعىپ ورداسىنا ءتۇسىرىپ، ورداعا كىرگىزەدى. وردا
تورىنە ون بەستىڭ قارۋلارىن ءىلىپ قويادى. ءۇيدىڭ ەكى جاعىنا قالعان ەكىنشى ون بەس قارۋ-جاراعىن ءىلىپ قويادى. حان ورداعا كىرىپ، بۇعان قاراپ وتىرا بەرەدى. حان:

— سىزدەر كىم بولاسىزدار، قايدا باراسىزدار؟ — دەپ ءسوز سۇراعاندا، جۇپار بايبىشە:

— ءبىز سارىارقادان كوشكەن ەلمىز. اكەم اسان قايعى جەتى جىل جەر شولىپ ءجۇرىپ «ۇرىس بولمايتىن قونىس بار ما ەكەن؟» دەپ، سوندا تاپقان قونىسى — وسى جيدەلىبايسىن دەگەن جەر. ەل كونبەگەن سوڭ ءوزى قاتىن-بالاسىمەن اۋىپ كەتكەن ەدى. مەن اتامنىڭ ارتىنان ىزدەپ، قارا قازان سارى بالا قامى ءۇشىن كوشىپ كەلە جاتقان بالامىز، — دەپ ايتىپ بولىپ، —  بۇرىنعىنىڭ ءبىر ءسوزى بار ەدى:

«اقىلىڭ اۋسا — بالعا بار،
قونىسىڭ اۋسا — حانعا بار.
قارنىڭ اشسا — بايعا بار،
قايعىلى بولساڭ — حانعا بار»، —

دەگەن ەدى. وسى ۋاقىتىندا اقىل اۋعاندا، قونىس اۋعان دا، قارنى اشقان دا، قايعىلى بولعان دا ءبىز بولعان سوڭ، قارا ءعارىپ باس بولعانشا ەتەگىنە ىلەسكەن حانعا بارىپ، جولداس بولايىن دەپ ءوزىمسىنىپ، رۇقسات سۇراماي قورىعىڭىزعا قونىپ جاتقانىم، — دەپ جاۋاپ بەرىپ وتىرعاندا، ۇيگە كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ادامدار:

— كۇنشىعىستان ءبىر توپ كەلەدى، — دەدى. سوڭىنان: — وڭ جاقتان ءبىر توپ كەلەدى، — دەگەنشە، — سول جاقتان ءبىر توپ، — دەيدى. كەلگەندەرگە اۋىلداعىلار جينالدى. كەلگەن جىگىتتەر دەرەۋ دالادا تۇرماي، حانعا كەلىپ سالەمدەستى. جىگى بويىنشا وتىرعاندا، حان:

— جۇپار بايبىشە، بۇلاردى تانىستىر! — دەدى.

— الدىڭعى ون بەس اق وزىمنەن تۋعان، ورتاڭعى قارا ون بەس ورتانشى سىڭلىمنەن تۋعان، سوڭعى كۇرەڭ ون بەس كىشى سىڭلىمنەن تۋعان، — دەگەندە، حان:

— ءوزىڭىز اساننان تۋىپ، ۇستىڭىزگە ايەل الدىرعانىڭ قالاي؟ — دەگەندە، جۇپار قايتارعان ەكەن:

— ۋا، تاقسىر، بۇرىنعىنىڭ ءسوزى بار ەمەس پە:

«يت جامانى ءۇي قوريدى،
قاتىن جامانى ەر قوريدى.
جولداسى جامان بي قوريدى،
حان جامانى جەر قوريدى».

جانە بۇرىنعىلار «بايتال كوپ بولسا، قۇلىن كوپ بولادى» دەپ. سول بۇرىنعىلار وتىرىك ايتىپتى دەۋگە بولا ما؟ ءبىر ەردەن تۋعان بالانىڭ بوتەندىگى بولا ما؟ مەن ايەل الدىرماسام، مىنا بالالار قايدان پايدا بولار ەدى؟ — دەگەندە، حان جۇپارعا جاۋاپ قايتارا الماي، دالاعا شىعادى. ازدان سوڭ حان:

— مىناۋ ايەل دە بولسا، وزىنە سەنگەن ادام بولۋ كەرەك قوي دەپ ويلايمىن. قورىققا سۇراقسىز، ىزدەنىپ كەلىپ قونۋى جانە قىرىق بەس ۇل — اناۋ، سايلانعان قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايمان —  اناۋ. وسى قورىقتى سەندەر ۇناتساڭدار مەن جۇپارعا بەرگىم كەلەدى، — دەگەندە كوپ:

— جەتى اتادان كەلە جاتقان قورىقتى ءبىر قاتىنعا بوسقا بەرەم دەگەنىڭىز — نە دەگەنىڭىز؟ — دەيدى. حان:

— اي، حالىق-اي! مەن دە وسى قورىقتى بوسقا بەرگىم كەلىپ وتىرعانىم جوق. مەن دە ءىستىڭ ارتىن ويلاپ، ءقاۋىپ كورىپ وتىرمىن. ءبىز كوپ بولعانمەن قويمىز، ولار از بولعانمەن قاسقىر سياقتى. ولار سارىارقادان كوشكەندە-اق جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ شىققان جوق پا؟ جانە اناۋ قىرىق بەس
ۇلدىڭ وزىندەي جاۋىنگەر، سايماندارىداي سايمان بىزدە بار ما؟ قان توگىپ، ۇرىس-تالاس قىلعانشا ءوز قولىمىزدان ابىروي مەن ەرۋلىككە دەپ بەرگەنىمىز ماقۇل دەپ ويلايمىن، —  دەگەن سوڭ، كوپ:

— ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى دە دۇرىس. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىز، — دەپتى.

حان ۇيگە كىرىپ وتىرعان سوڭ، قوناققا دەپ سويعان تۋ بيە مەن قوي ەتىن اسقىزىپ، دايارلاپ، سونشاما كوپ قولدى ءبىر كىسىدەي كۇتىپ، قۇرمەتتەپ ۇشەۋ ارا ءبىر تاباق جاساپ، الدارىنا اكەلىپ قويادى. كوپ حالىق ەت جەپ، سورپا ءىشىپ بولعان سوڭ قول جۋىپ، جايلانىپ وتىرعان سوڭ حان ايتادى:

— ۋا، جۇپار حانىم، مىنا قورىق مەنىڭ جەتى اتامنان قالعان قورىق ەدى. سوناۋ سارىارقادان جەر دەپ اڭساپ كەلىپسىز. بۇل قورىقتى سىزگە ەرۋلىككە بەردىم. بۇدان بىلاي «جۇپار قورىعى» اتالسىن! — دەپتى. سوندا جۇپار حانىم بالالارىنا:

— شىراقتارىم، حان بىزگە جەتى اتاسىنان كەلە جاتقان قورىعىن بەرگەن بولسا، بۇرىنعىنىڭ ءسوزى بار ەدى: «حان قاراشاسىنا قايىر قىلسا، قاراشا حانعا سىي قىلادى» دەگەن. حانعا بايگە ات باستاتقان توعىز، قارا كىلەم، قارا نار، تاي-تۇياق جامبى، وزگەلەرگە ات، شاپان جول بەرىپ سىيلا! — دەپتى.

جۇپاردىڭ مۇنداي جول-جورالعىسىنا، بىلىمىنە، قايتارعان جاۋابىنا كوركىنە حان ابدەن ريزا بولىپ:

— بايبىشە، ءسىز ءبىزدىڭ جولىمىزعا كىلەم جايدىڭىز. سوندا ءدال ءبىزدىڭ جولىمىز ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭىز؟ — دەدى. جۇپار ايتتى:

— دالاعا شىعىپ، كوپ قولعا قاراپ تۇرعانىمدا كوپ قول جىلقىعا قاراي بوي ۇردى. ءسىز كەلە جاتقان جاعىڭىز تۋرا بۇرىلماي اۋىلعا كەلە جاتقان سوڭ حان وسى جاعىندا ەكەن دەپ ويلاپ ەدىم، — دەپتى. حان قوش ايتىسىپ، ەلىنە قايتادى. ەردىڭ باقىتىنا جاقسى قاتىن كەز بولادى. «ىرىس الدى — جاقسى قاتىن» دەگەن وسى. جۇپاردىڭ بىلىمىمەن سوعىسسىز حان قورىعى «جۇپار قورىعى» اتانىپتى.

---