InfoHub Logo

ينفورماتيكانىڭ كەيبىر جالپىلاما ۇعىمدارىن مىسالدارمەن عانا شەكتەيتىن مۋزەي سىرتىنداعى جينالىستار بويىنشا اقپاراتتىق قىزمەت كورسەتۋ سيپاتتاماسىن باياندايمىز. اقپاراتتىق قىزمەت كورسەتۋدىڭ نەگىزى اقپاراتتىق ىزدەۋ، ياعني قاجەتتى قۇجاتتاردى ىزدەۋ اقپاراتتىق سۇرانىسقا سايكەس ولار تۋرالى مالىمدەمەلەر مەن باسقا دا دەرەكتەردىڭ بولۋى.

قارقىندى جانە وڭتايلى ىزدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن اقپاراتتىق ىزدەۋ جۇيەسى (ءاىج) قۇرىلادى – اقپاراتتىق – ىزدەۋ اۋقىمى مەن اقپاراتتىق – ىزدەۋ ءتىلى (ءاىت) – قۇجاتتار، تەحنيكالىق قۇرالدار جانە ادامدار، ءوزارا ءىس-قيمىل جاسايتىن جۇيە – بارلىعى ءبىر جيىنتىقتى قۇرايدى.

اقپاراتتىق-ىزدەۋ اۋقىمى مەن اقپاراتتىق-ىزدەۋ ءتىلى – ينفورماتيكانىڭ بىردەن-بىر نەگىزگى تۇسىنىكتەرىنىڭ ءبىرى. اقپاراتتىق-ىزدەۋ اۋقىمى ىزدەۋگە ارنالعان دەرەكتەردىڭ مەن قۇجاتتاردىڭ رەتكە كەلتىرىلگەن جيىنتىعى دەگەندى بىلدىرەدى، ياعني اقپاراتتىق-ىزدەۋ تىلىندە جازىلعان ناقتى اقپارات.

اقپاراتتىق-ىزدەۋ ءتىلى – جاساندى، ونىڭ كومەگىمەن قۇجاتتاردىڭ مازمۇنى كورسەتىلەدى جانە دەرەكتەر سيپاتتالادى، باسقاشا ايتقاندا – بۇل اقپاراتتى جۇيەلەۋ قۇرالى. اقپاراتتىق-ىزدەۋ ءتىلى (ءاىت)  نەگىزگى بەلگىسى قانداي دا مالىمدەمەگە بەلگىلى ءبىر تۇسىنىكپەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ. مىسالى، حابارلاما: 1874 جىلى كۋربە «تاۋداعى لاشىق» پەيزاجىن سالدى – تومەندەگى تۇسىنىكتەردىڭ كومەگىمەن تالداۋ جاساۋعا بولادى: شىعارمانىڭ ءتۇرى بەينەلەۋ ونەرى (كەسكىندەمە)؛ شىعارمانىڭ اتى (زات) – سۋرەت؛ سۋرەتتىڭ اتاۋى – «تاۋداعى لاشىق»؛ سۋرەت اۆتورى – گيۋستاۆ كۋربە؛ سۋرەتتىڭ سالىنعان ۋاقىتى – 1874 ج. وسىنداي  جازبالاردى جالپى قىسقاشا ىزدەۋدىڭ ۇلگىسى «تاۋداعى لاشىق» كارتيناسى دەپ قاراستىرۋعا بولادى.

ىزدەۋ ۇلگىسى – اقپاراتتىق – ىزدەۋ تىلىندە كورىنگەن (دەرەكتەر، قۇجاتتار جانە زاتتار) زاتتىڭ اقپاراتتىڭ ماعىنالى سيپاتتاماسى. اقپاراتتىق-ىزدەۋ ءتىلىنىڭ (ءاىت) تابيعي تىلدەن ايىرماشىلىعى الۋان ءتۇرلى ۇعىمدار مەن ولاردىڭ ايتىلۋى بەلگىلى ءبىر تارتىپكە كەلتىرىلگەن تۇيىنگە – كىلت سوزگە ءتان قالىپتاسادى.  

كەز-كەلگەن زاتتى ونىڭ جاراتىلىسىنا بايلانىستى ەرەكشەلىكتەرى نەمەسە وزىندىك قاسيەتتەرىن كورسەتەتىن تۇسىنىك-بەلگىلەرىنىڭ كومەگىمەن سيپاتتاۋعا بولادى. مىسالى، مۋزەي سۋرەتتەرىن بىرىنشىدەن، ونىڭ مۋزەيدە پايدا بولعانىنان باستاپ (مۋزەي اتاۋى، ءتۇسىم ۋاقىتى، تۇگەندەۋ ءنومىرى)، ەكىنشىدەن، شىعارماشىلىق نەگىزدەرىن كورسەتەتىن (ءتۇرى، زاتتىڭ اتاۋى، كورىنىس اتاۋى، شىعارماشىلىق مەكتەپ، اۆتورى، ۋاقىتى، ماتەريالى جانە ت.ب.) بەلگىلەرى ارقىلى سيپاتتاۋعا بولادى [1]. 

سونداي-اق زاتتىڭ انىقتاماسىن «شىعۋ تەگى» جانە «اتقاراتىن قىزمەتى» بەلگىلەرىنە قاراي كورسەتەدى. زاتتىڭ جالپى قاسيەتى ءبىر توپ زاتتار ءۇشىن جالپى، ناقتى بەلگىلى ءبىر جاعدايدا تەك وزىندىك، باسقا زاتتاردان ەرەكشەلىگى ايقىن كورىنەدى. مىسالى، وزىندىك قاسيەتىن «دايىنداۋ ماتەريالى» دەپ بەلگىلەيمىز، ءارتۇرلى بۇيىمداردا مىناداي سيپاتتامالار كورىنىس تابادى: اعاش، فارفور، شىنى جانە ت.ب.، ال «ولشەمى» دەگەن بەلگىدە (بارلىق زاتتارعا بىردەي) – بىرنەشە ءتۇرىن كورۋگە بولادى: 120ح80،55 (ۇزىندىعى)، 200 (سالماعى) جانە ت.ب. وسىنداي ناقتى سيپاتتامالار زاتتاردىڭ «ماتەريال» جانە «ولشەم» بەلگىلەرى بولىپ تابىلادى. وسىلايشا، اقپاراتتىق-ىزدەۋ ءتىلى (ءاىت) لەكسيكاسى بىر-بىرىمەن بايلانىستى ەكى ەلەمەنتتى قۇرايدى – بەلگىسى جانە وعان سايكەس ءمانى.

زاتتار قوسىمشا اقپارات بەرەتىن بىرنەشە ءوزارا بايلانىستى بەلگىلەرى ارقىلى سيپاتتالا بەرۋى مۇمكىن، مىسالى: «زاتتىڭ قۇرىلۋ كۇنى» بەلگىسى «ناقتى شىققان كۇنى» مەن «شىققان كۇنىنىڭ جاناماسى» بەلگىلەرىن بىرىكتىرەدى. سوڭىندا، ناقتى كورسەتكىشتەرى بولۋى دا مۇمكىن: «عاسىر»، «جارتى عاسىر»، «شيرەك عاسىر» جانە ت.ب. مۇنداي جاعداي بەلگىلى ءبىر جاعدايدا عاسىردى انىقتاۋمەن شەكتەلەدى، ەكىنشىدەن شىققان كۇنىن ناقتىراق انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى: XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى، XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى. مۇنداي بەلگىلەر ناقتى ءبىر توپقا بىرىكتىرەدى جانە ولاردىڭ ءتيىستى اتاۋلارىن يەمدەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.

زاتتىڭ بارلىق بەلگىلەرىن الدىن-الا تۇگەندەپ شىعۋ ءۇشىن دەسكريپتورلار جيىنتىعى – كىلت سوزدەر پايدالانىلادى؛ ەكىنشىدەن مۇنداي مۇمكىندىك بولماعان جاعدايدا ەركىن – دەسكريپتور پايدالانىلمايدى – ءماتىن قولدانىلادى. بۇل مىسالى، ساندىق كورسەتكىشتەرگە قاتىستى (ولشەمى، سالماعى جانە ت.ب.) جانە ەسكەرتكىشتەردىڭ دەرەكتى كۋالىكتەرى جاڭعىرتىلعان كەزدە – جازۋلار، بەلگىلەر، مورلەر جانە ت.ب.، ونىڭ تاريحى تۋرالى ماعلۇماتتار جازىلادى جانە ادەبيەتى كورسەتىلەدى.

ءنورماتيۆتى سوزدەرمەن ايقىندالعان زاتتاردىڭ اتاۋلارى، بەلگىلەرى مەن ءمانى ولاردىڭ نەگىزگى ماڭىزىن كورسەتەتىن قۇرالى، اقپاراتتىق-ىزدەۋ ءتىلى (ءاىت) لەكسيكالىق بىرلىگى بولىپ تابىلادى.

سوزدىك قۇرامىنان باسقا كەز كەلگەن ءتىلدىڭ، سونىمەن قاتار اقپاراتتىق ءتىلدىڭ وزىندىك «سينتاكسيسى» - ءسوز تىركەستەرى مەن سويلەمدە سوزدەردىڭ بايلانىسۋ تاسىلدەرى بولادى. اقپاراتتىق-ىزدەۋ ءتىلى (ءاىت) سينتاكسيسى ىزدەۋ ۇلگىسى قۇرىلىمىندا جۇزەگە اسادى.

ىزدەۋ ۇلگىسى قۇجات، دەرەك جانە زاتتىڭ ىزدەۋ ەرەكشەلىكتەرى نەمەسە ءار ءتۇرلى قاسيەتتەرىن سيپاتتايتىن بەلگىلەرىن قۇرايدى. ىزدەۋ ۇلگىسىنىڭ كوپتۇرلىلىگى بەلگىلەر جيىنتىعىنىڭ قۇرامىمەن انىقتالادى. ءار ءتۇرلى زاتتاردى سيپاتتاۋ كەزىندە نەگىزگىلەرىن جيناقتالىپ، امبەباپ بەلگىلەرى پايدالانىلۋى مۇمكىن – بۇدان ءبىرىڭعايلاندىرۋ تالاپتارىنىڭ مىندەتى كەلىپ شىعادى. سونىمەن بارلىق مۋزەيدەن تىس جينالىستاردىڭ جالپى بەلگىسى «ەسكەرتكىشكە مەنشىك»، ال زات ءۇشىن – «ولشەم» نەمەسە «ماتەريال» [2].   

ءبىرىڭعايلاندىرۋ ءارتۇرلى زاتتاردىڭ سيپاتتامالارىن ستاندارتتاۋعا جانە ىزدەۋ مالىمەتتەرىنە تولىق جاۋاپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كەز كەلگەن اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسى (ءاىج) اقپاراتتىق مۇمكىندىكتەرى اقپاراتتىق-ىزدەۋ ءتىلى (ءاىت) جاساۋ كەزىندە جاسالىنادى، ياعني دەرەكتەردى سيپاتتاۋ مەن لەكسيكاسىنىڭ قۇرىلىمىن قۇراستىرۋ كەزىندە قالىپتاسادى. ءتىل مۇمكىندىكتەرى ونى تۇسىنۋدەگى امبەباپتىعى، ماڭىزدىلىعى جانە سانىمەن انىقتالادى. ىزدەۋ ۇلگىسىن جاساۋدا اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسىندەگى زاتتاردى سيپاتتاي الاتىن نەمەسە سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الاتىن بەلگىلەر جيىنتىعى قالىپتاسادى. مىسالى، ەگەر ءبىر زات ءۇش باعداردا – ولشەمى، اۆتورى، كۇنى سيپاتتالسا، ياعني سول دەڭگەيدە بولادى.

اقپاراتتىق ىزدەۋ ءۇشىن جانە ىزدەۋ ۇلگىسى تۇرىندە ءاىت جازىلعان مالىمەتتەر ىزدەۋ جۇيەسىنىڭ (اقپاراتتىق – ىزدەۋ ءماسسيۆى) دەرەكقور بانكى بولىپ تابىلادى. ءاىت دەرەكقوردىڭ لەكسيكاسى مەن لوگيكالىق قۇرىلىمىن انىقتايدى، ال اقپاراتتىق-ىزدەۋ ءماسسيۆى وزىنە ناقتى اقپاراتتى جۇكتەيدى.

ىزدەلىنىپ وتىرعان مالىمەتتەر ءتۇرى اقپاراتتىق ىزدەۋ جانە دەرەكقوردىڭ سيپاتىن، ياعني اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسى (ءاىج) ءتۇرىن انىقتايدى. قۇجاتتىق جانە فاكتوگرافيالىق ىزدەۋ جۇيەلەرىن اجىراتادى. قۇجاتتىق ىزدەۋدە قۇجاتتىڭ اقپاراتتىق دەرەككوزى (اقپاراتتىڭ ءوزى ەمەس)، ال فاكتوگرافيالىق ىزدەۋدە ناقتى دەرەكتەردى ىزدەۋ جۇزەگە اسىرىلادى. قاراپايىم قۇجاتتىق اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسى (ءاىج) كىتاپحانالىق تىزىمدەمە، ال فاكتوگرافيالىق ىزدەۋگە – مۋزەيدىڭ تۇگەندەۋ كىتابى مىسال بولا الادى. 

ىزدەۋ ءۇشىن جاسالعان مالىمەتتەر جۇيەدەگى اقپارات تاسىمالداۋشى – قۇجاتتاردا بەلگىلەنەدى. اقپاراتتاردى وڭدەۋ بويىنشا ءبىرىنشى جانە ەكىنشى قۇجاتتار دەپ اجىراتادى. بىرىنشىسىندە، باستاپقى اقپاراتتار ساقتالادى: ولارعا كىتاپتاردى، عىلىمي جيناقتاردى، جۋرنالداردى ت.ب. ەنگىزۋگە بولادى. ەكىنشىسى ساراپتامالىق وڭدەۋدىڭ ناتيجەلەرى بولىپ تابىلادى. نەگىزگى قۇجاتتارعا قويىلاتىن تالاپتار – باياندامانىڭ جان-جاقتى تولىق، دۇرىستىعى – اقپاراتتىڭ وزەكتىلىگى وسى[3].   

اقپاراتتى ساقتاۋ ءتاسىلىن تاڭداۋدىڭ ءتاسىلى: ءداستۇرلى قاعاز تۇرىندە تەحنولوگياسى نەمەسە اۆتوماتتاندىرىلعان ەۆم قولدانۋ. اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسى (ءاىج) تەحنيكالىق قۇرالدار ارقىلى ىسكە اسىرۋ، اقپاراتتى وڭدەۋ جانە ساقتاۋ، جازۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇرىلعىلار بويىنشا اجىراتادى. ولار قولمەن ىزدەۋ، مەحانيكالىق جانە اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەسى بولىپ بولىنەدى.

اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسى (ءاىج) قولمەن ىزدەۋدى پايدالانۋ، اسىرەسە، قانداي دا ءبىر قۇرالدىڭ كومەگىنسىز ىزدەيتىن ماماندارعا كىتاپحانالىق كورسەتكىشتەر، كاتالوگتار مەن كارتوتەكالاردى ىزدەۋدە قولدانىلادى.

مەحانيكالاندىرىلعان اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسىنە (ءاىج) كومەكشى ىزدەۋ قۇرالدارى قولدانىلادى: اقپارات تاسىمالداعىشتار ءارتۇرلى كودتاۋ جۇيەسىمەن پەرفولەنتالار مەن پەرفوكارتالار ماگنيتتىك جانە بەينە ماگنيتتىك لەنتالار، ميكروفيلمدەر پايدالانىلادى. 

اۆتوماتتاندىرىلعان اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسى ەۆم مەن اۆتوماتتى نەمەسە جارتىلاي اۆتوماتتى ىزدەۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. كادرلىق قامتاماسىز ەتۋ كەز كەلگەن اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ قيىن جانە قىمبات بولىگى. جالپى جۇيەنىڭ وڭدەلۋىمەن قاتار، ونىڭ ودان ءارى پايدالانىلۋى مامانداردىڭ كاسىبي دايىندىعىنىڭ دەڭگەيىنە دە بايلانىستى.

مۋزەيدەن تىس مادەنيەت جانە تاريح قورى، ەسكەرتكىشتەر بويىنشا اقپاراتتىق قامتاماسىز ەتۋ. بەلگىلى بولعانداي، اقپاراتتىق قامتاماسىز ەتۋ جيناقتاۋ، ساقتاۋ، سۇرانىس بويىنشا ىزدەۋ جانە پايدالانۋشىعا اقپاراتتى بەرۋ بولىپ تابىلادى. مۋزەيدەن تىس ەسكەرتكىشتەر قورىنىڭ ەرەكشەلىگىن بەلگىلەي وتىرىپ، ءاربىر كەزەڭنىڭ جاي-كۇيىنە قىسقاشا سيپاتتاما بەرەيىك.

«مۋزەيدەن تىس» توپتىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى بۇل توپتى بىرنەشە ەرەكشەلىكتەرگە بولۋگە بولادى. كەز كەلگەن ەسكەرتكىشتى كەز كەلگەن باسقا زات سياقتى سيپاتتاۋعا بولادى – كىتاپ، سۋرەت، تيىن جانە ت.ب.، ەكىنشىدەن، مۋزەي نەمەسە مۋزەيدەن تىس جيىنداردا بەلگىلى ءبىر فۋنكسيونالدىق ورتادا ول زات سياقتى. بۇل رەتتە مۋزەيدەن تىس ەسكەرتكىشتەر توبىنىڭ بولۋىندا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىقتار بولادى جانە تۇتىنۋشىلار نەگىزىندە انىقتالادى (جەكە جيناق، ءدىني بىرلەستىك جانە ت.ب.) [4]. 

قورتىندىلاي كەلە، استانا قالاسى مۋزەيلەرىندە اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسىن قۇرۋدا اقپاراتتىق-تەحنيكالىق قۇرالداردى قولدانۋ وتە ءتيىمدى. جاڭا اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالار  ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋ ۇدەرىسى دامۋىنا ناقتى جاعداي جاساۋدا. ويتكەنى، اقپاراتتىق–ىزدەۋ جۇيەسىن قۇرۋ ءوزىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا قىزمەتكەرلەردى ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋىنا ىقپال ەتەدى.

اشيروۆ نۋرسۋلتان باحتيار ۇلى

---