كىنامشىل بويجەتكەن
ماي ايىنىڭ ءىشى. گۇبىرنەلىك قالانىڭ باقشاسى مەيرام كۇنىنە كۇندىزدەن ازىرلەنگەن. كۇن باتۋعا تاقاعاننان بەرى قاراي، قالانىڭ قىزىقتى كوكسەگەن جاستارى الدەنەشە كوڭىلدى توپ بولىپ، كۇلىسىپ-ازىلدەسىپ كەلىپ، باقشاعا كىرىپ جاتقان. بۇگىن كۇن ىستىق بولعان. سوندىقتان مىناۋ باقشانىڭ كولەڭكەسىنەن شىققان سالقىن لەپ مايىسىپ قانا تەربەتە سوققاندا، دەنەنى تەز كوتەرىپ، سەرگىتكەندەي بولۋشى ەدى.
مەيرام كۇننىڭ ءتۇس مەزگىلىنەن بەرى قاراي، باقشاعا بارامىز دەپ ازىرلەنگەن بوزبالا مەن ايەلدەر كۇن باتاردان-اق بولەك-بولەك جايراڭداعان توپ بولىپ، ۇزىلمەستەن كەلىپ جاتىر. قالا حالقىنا كوپتەن بەلگىلى بولعان باقشا وركەسترى كۇندىزدەن قۇتىرىپ ويناپ، دامەلى جاستىڭ كوڭىلىنە قوزعاۋ سالىپ شاقىرىپ تۇرعان.
قۇمى مەن شاڭى كوپ ىستىق قالادا مايدىڭ قوڭىر سالقىن كەشى كىشكەنە سۇلۋ باقشانىڭ ىشىنە جانار وتى سونبەگەن جاستاردى ەركىن دەمالىسقا، تۇستەي سۇلۋ سەزىمگە شاقىرىپ، كۇتىپ تۇرعانداي. باقشانىڭ ءساندى شۇبار توبى كورىنىسكە شىققان ساحنا سۇلۋلارىنداي بولىپ، نەشە الۋان تىلىمەن بىلدىرلاپ، جەلىكتى كۇلكى، سەزىمدى قالجىڭمەن وركەستر كۇيىنىڭ ىشىندە تولقىنىپ، بۇرالىپ ءوتىپ جاتتى. كۇن باتىپ، قاس قارايۋعا اينالعان كەزدە باقشا مەزگىل سايىن جاندانىپ، ىستىق لەپتى تىرشىلىك قىزۋىمەن اجارلانىپ كەلە جاتقان. باقشا، تىرشىلىك كۇنىنشە، جىلىتاتىن ۇياشا تالاي مەڭىرەۋ ويدى دا وياتىپ سەرگىتكەندەي.
كەيبىر شەتكى اللەي ۇزاق قوڭىر، قاراڭعى بولىپ كەلىپ، قاراڭعى ءتۇن سىرىمەن قوسىلىپ، ىستىق دەمالىس، ۇزىلگەن جۇرەك كۇيىن ەسكەرتكەندەي بولاتىن. ەكى جاقتاعى قاراڭعى قالىڭ توعاي ىشىندە تۇڭعيىق قارا كوزدى ءتۇن سىرى وركەستردىڭ سەزىمدى كۇيىنە ءتىل قوسقانداي. قالقىپ تۇرىپ يەك قاعىپ، جۇمساق جەل سىلكىنتكەن جاپىراقتارىن ءتىلشى قىلىپ، سول كۇيمەن سىبىرلاسىپ سىرلاسقانداي بولۋشى ەدى.
بۇل باقشا — ءومىر بازارى. كەيدە قۇلاشتاپ، كەيدە كەزى كەلسە — توپتاپ، كەيدە جەكەلەپ ساتىلاتىن سەزىم بازارى.
باقشادا جازدىڭ ءتۇنى بولدى. اشىق اسپاننىڭ كوپ جارىق جۇلدىزدارى باقشانىڭ توبەسىنەن ءتونىپ، تالاسا قاراعانداي.
باقشانىڭ حالقى ءار الۋان بولۋشى ەدى. كوپشىلىگى — ورىس جاستارى؛ بۇلاردىڭ اراسىندا اندا-ساندا تاتار، قازاق جاستارى دا كەزدەسەتىن.
ازىرشە كوپ حالىق ۇلكەن اللەيدە مىڭ تىلمەن سويلەگەن قالىڭ سەلدەي بولىپ تىنىمسىز اعىلىپ، تولقىنىپ ءوتىپ جاتتى.
گۇبىرنە باقشاسىنىڭ ۇلكەن اللەيىندە ەكى-ۇش جەردە دوڭگەلەك فونتان بار ەدى. ولاردىڭ تۇسىندا سەيىلشىلەر ەكى جارىلىپ، جارىعى مول الاڭدا ءبىرىن-بىرى كورىپ، ەرسىلى-قارسىلى وتەتىن.
ساعات 8 مولشەرىنەن وسى اللەيدەگى توپقا كەلىپ ارالاسقان ءۇش قازاق جىگىتى ءوزارا اندا-ساندا كۇلىسىپ-اڭگىمەلەسىپ، اجارى ءتاۋىر ايەلدەرگە تەلمىرە قاراپ، «وسى سۇلۋ، وسى سۇيكىمدى» دەپ، قۇمارلانعان پىشىنمەن قىزىققان سوزدەرىن ايتىپ ءجۇردى. بۇلاردىڭ ورتاداعىسى الاسا بويلى، جۇعىمدى، كىشىلەۋ دەنەلى، قىزىل شىرايلى قاراشا جىگىت ەدى. تۇڭعيىقتانىپ، سۇلۋ اجارمەن قارايتىن پەنسنە كيگەن قارا كوزدى، قىر مۇرىندى، قىسقالاۋ قارا بۇيرا شاشتى جىگىت. بۇل — گۇبىرنەلىك قالاعا شەت جەردەن جاڭادان كەلگەن عابباس بولاتىن. جانىنداعى ەكى جىگىت — سونىڭ وسى قالاداعى بۇرىن باسقا جەردە بىرگە وقىعان جولداستارى.
بۇل قالاعا كەلگەنىنە كوپ بولماسا دا، عابباستىڭ وزگە تانىستارى دا كوبەيىپ قالىپ ەدى. سول كوپ تانىستىڭ ىشىندە عابباسقا اسىرەسە اسەر بەرگەن عايشا بار. بۇگىنگى باقشا ىشىندە سەيىلدە كەلە جاتقاندا، عابباستىڭ قاسىنداعى ءبىر جولداسى: «كەلۋشى مە ەدى؟» — دەگەندە، عابباس كەلۋىن كۇتكەن كىسىدەي: «سوزىنە جەتسە — كەلمەكشى ەدى، قايتا ويلانسا — ءوزى بىلەدى!» — دەپ كۇلگەن بولاتىن.
عايشا مەن عابباستىڭ تانىسقانىنا از ۋاقىت بولىپ ەدى، ءبىراق گۇبىرنەلىك قالانىڭ سوڭعى كەزدەرىندە بولعان ساۋىقتارى مەن تاعى بىر-ەكى جەردە قوناقتا بولعان جيىلىستا بۇل ەكەۋى بىر-بىرىنە قايتا-قايتا ۇشىراي بەرگەن.
عايشا گۇبىرنەلىك قالاداعى قازاقتىڭ ءتاۋىر قىزى بولادى. عابباس — قازاقتىڭ باسقا وبلىستان كەلگەن ءتاۋىر جىگىتى. بۇلار ءبىر-بىرىنىڭ اتىن بۇرىن دا ەستىگەن ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، ەكەۋى دە بالالىق، بۇيىعىلىق شاقتان وتكەن. سوندىقتان ەكەۋىنە دە جاقىنداپ سويلەسىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسىپ، جەڭىل تۇردە قالجىڭداسۋعا دا كوپ قيىنشىلىق بولماعان. بۇگىنگى كەشتىڭ الدىندا بۇلاردىڭ اقىرعى كورىسۋى الدىڭعى وتكەن تۇندە تاتار تەاترىندا بولعان.
سول كەشتە عابباس كوپ توسەلگەن داعدى بويىنشا، ەپتەپ شىرعا تارتقاندا، عايشا قارىنداس اسا كوپ سىر بىلدىرمەسە دە، سوزالاڭداپ، انتەك ءيىلىپ كەلە جاتقان تارىزدەنىپ ەدى. سوندىقتان عايشامەن قوشتاسىپ، ايرىلار جەردە جاس جىگىت: «جاقىندا ۇيدەن شىقپاق نيەتىڭ بار ما؟ جوق الدە بۇگىنگى ساۋىق تويدىردى ما؟» — دەپ، كۇلىمسىرەپ سۇراعاندا، بۇل ءوزى «كورىسەيىك» دەگەن ءسوزدى ايتپاعان كىسى سياقتانىپ، شىن نيەتىن ىشىنە بۇگىپ وتىرعان بولىپ سويلەپ ەدى.
عايشا دا ول ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن بايقاماعان كىسىشە: «جازعىتۇرىمعى ۋاقىت قوي، ۇنەمى سارىلىپ ۇيدە وتىرا بەرۋ اۋىرىراق تيەدى. ونىڭ ۇستىنە ەرتەڭ باقشادا جاقسى سەيىل بولماقشى دەيدى، سوعان بارارمىن!» — دەگەن.
عابباس باقشادا سەيىل بولاتىنىن بۇرىن ەستىمەسە دە: — مەن دە سوعان بارماقشى ەدىم. ولاي بولسا، ەرتەڭ كەزدەسەرمىز... — دەپ ەدى.
عايشا ۇندەمەي ىرزالىق بىلدىرگەندەي بولدى. ازىرگە تۇسپال سوزبەن، ەمەۋرىنمەن ۇعىسقان جاستار وسى سوزبەن ءبىرىن-بىرى ەرتەڭگى باقشادا كورەتىندەرىنە نىق سەنىپ ايرىلىسقان بولاتىن. بۇگىن عابباستىڭ باقشاعا كەلۋدەگى ماقساتى سول عايشانى كەزدەستىرۋ ەدى.
عابباسقا قاسىنداعى جولداستارى عايشا جايىن كوپتەن بايان ەتكەن گۇبىرنەلىك قالاداعى قازاق وقىعاندارى بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن عايشا جايىن سويلەپ-سويلەپ، اياعىندا، اتىن توزدىرىپ بولعان سوڭ توقتاعان-دى. قازاقتان شىققان بىرەن-ساران ايەلدىڭ جەرىنە جەتپەي توقتامايتىن ەل اۋزى عايشانىڭ باسىنا ءوز باعاسىن الداقاشان بەرىپ بولىپ، نىق بايلاۋىن جاساعان. ءبىر زاماندار عايشانىڭ اتىنا ءبىرى ارتىنان ءبىرى تىزبەكتەپ كەلەتىن الدەنەشە جىگىتتىڭ اتىن قوساقتاعان بولاتىن. سول اڭگىمەلەردىڭ شەت-جاعاسىن عابباس تا ەستىگەن ەدى. ءبىراق عابباس جاڭا تانىس بولعان قۇلىقتى ايەل تۋرالى وزگەلەر كەلگەن بايلاۋعا كەلگەن جوق-تى. ول عايشامەن تانىستىعىن، ونىمەن جۇرگەن ءجۇرىسى مەن اڭگىمەسىن ازىرشە ەشكىمگە سىرتقا شىعارعان جوق. ءبىراق سىرتتان قاراپ، كولەڭكەگە تون پىشەتىن كوزدەن ءوز ىستەرى ءۇشىن قىسىلعان دا جوق-تى.
عايشانىڭ كەلۋىن توسىپ جۇرگەن مەزگىلدە، جانىنداعى جولداستارى:
— سەن بۇنى جاڭا كوردىڭ، العاشقى كورىنىسىندە ايەلدىڭ جاقسى-جامانى ايرىلماي دا قالاتىن. ونىڭ ۇستىنە، عايشا جاقسى اكتريسا دەسەتىن. ءبىراق، ەسىڭە سالعانىمىز، بۇل ۇلكەن رومانعا گەروينيا بولۋعا تاتىمايدى. ودان بەرگىڭدى، قازاقتىڭ بالاسىسىڭ عوي، ءوزىڭ دە بىلەرسىڭ، — دەسكەن.
بۇل ءسوز كۇلكى مەن قالجىڭ ەسەبىندە ايتىلىپ ەدى. سوندىقتان پارىز-قارىزى جوق ءبىر اڭگىمە بولىپ قالا بەردى. وسىنداي سوزدەرمەن ءۇش جىگىت ۇلكەن اللەيدىڭ ورتا فونتانىنا شىققاندا، قارسى توپتىڭ ىشىندە اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتقان ەكى جاس ايەلدى كوردى. بۇنىڭ ءبىرى عايشا، ەكىنشىسى سونىڭ جولداسى — تاتار قىزى ءمادينا توتاش ەدى.
عابباستى ەكى جاعىنداعى جولداسى دا ءتۇرتىپ قالدى. ءبىر-بىرىن الىستان كورگەن جاستار كورىسكەن جەردەن الىس تا بولسا باس ءيىسىپ امانداسىپ، بىرىنە-بىرى قارسى ءجۇردى.
جاستار جاقىنداسىپ كەلىپ امانداسىپ، ەندى جۇرۋگە اينالعاندا، بەسەۋى بىردەي قاتار ءجۇرۋ قالىڭ كىسى كەلە جاتقان اللەيدە ىڭعايسىز، يكەمسىز بولدى. عابباس پەن عايشا ەكەۋى ءبىر ءبولىنىپ، انا ەكى جىگىت ءمادينا توتاشپەن بىرگە قالدى. العاشقى جەردەن-اق كەشەگى جاقىنىراق تانىس بولىپ قالعان قالىپقا ەكى جاس وڭاي كەلە كەتتى. ابدەن ءۇيىر بولىسپاعان ادامداردا مۇنداي كەزدەسكەن ۋاقىتتا ەڭ بولماسا باس كەزىندە توساڭدىق بولۋشى ەدى. عابباس پەن عايشا ول ءحالدى جازىپ جىبەردى. العاشقى سوزدەن-اق بۇلار كۇلىسىپ، دامىلسىز اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى.
عابباستىڭ العاشقى ءسوزى:
— باقشاعا كەشەڭدەپ كەلدىڭىز، الدە بۇرىنعى كەلۋلەر جالىقتىرعان با؟ ەكى ويلى بولىپ بارىپ كەلگەننەن امانسىز با؟ — دەدى.
عايشا كەسەكتەۋ داۋسىمەن كۇلە سويلەپ:
— جوق، مەنى باقشانىڭ جالىقتىراتىن ورنى جوق، ويتكەنى وسى باقشاعا مەنەن سيرەك كەلەتىن ادام جوق! — دەدى.
— ولاي بولسا، كەشىرەك كەلۋىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟ الدە كەش بارساق تا، قۇر قالماسپىز دەدىڭىز بە؟
عايشا بۇل سوزگە مايىسىڭقىراپ كۇلىپ:
— راس، باقشانىڭ قىزۋ كەزى دە وسى ۋاقىتتا باستالادى. ونىڭ ۇستىنە قازاق تابيعاتىنىڭ ءوزى وسى سياقتى ۇنەمى شۋ مەن دىردۋدى سۇيە بەرمەيدى عوي. قىزىق شىعار دەپ كەلسەڭ، جالىقتىرىپ جىبەرەتىن دە ۋاقىتى بولادى. سوندىقتان كىسى ۇنەمى اسىعىپ جۇرمەيتىن بولىپتى! — دەدى.
عايشا قازاق تابيعاتىن ءسوز قىلعاندا، ارتىنداعى ەكى قازاق جىگىتى ءمادينانىڭ كوزىنشە ەشنارسەنى اشىپ ايتا الماي، بىرىنە-بىرى قاراپ، كوزبەن تابىستى. ەكەۋى دە اۋىزدارىنا دىم تاتتىلىگىمەن جايسىز تيەتىن ءبىر زات تۇسكەندەي بولىپ، ەزۋ تارتىپ كۇلىستى. Iشتەي: مۇنىڭ اتى «شىرعا!» دەستى. تەگىندە عايشانى گۇبىرنەدەگى وقىعاندار «شەشەسى تاتار بولسا كەرەك، تولىق قازاق ەمەس» دەيتىن دە سوزدەرى بولاتىن. ءبىراق عايشا قازاقتىڭ ءوز قانى ەكەنىن بىلدىرمەك بولىپ، قازاق ايەلىندەگى تابيعاتتى جاڭا كورگەن تانىسىنىڭ بارىنە داعدىلى ءبىر ماشىعى سياقتانىپ ايتا بەرۋشى ەدى. ماقتانۋشى ەدى. اركىمگە ءارتۇرلى سويلەپ كورگەن عايشانىڭ بۇل شىنىندا ءبىر ءادىسى ەدى.
عابباس ءالى كۇنگە عايشا سوزىنە وزگە جولداستارىنداي سۋىق سىنمەن قاراعان جوق-تى. سوندىقتان الگى سوزىنە وراي قىلىپ:
— ولاي بولسا، مەنىڭ دولبارىم تەرىسكە كەتكەن جوق ەكەن. راسىندا، ەكى-ويلى بولىپ كەلگەن ەكەنسىز عوي. ءبىراق بۇگىنگى كۇن وزگە كۇندەردەي بولماس. جالىقتىرماس دەپ سەنەيىك! — دەدى.
عايشا ءتۇبى كورىنىپ جاتقان ساياز سۋدىڭ جايداقتاپ اققان اعىسى سياقتانىپ، جەرىنە جەتىپ قالعان كىسىشە، عابباسقا ۇعىمدى بولارلىق كۇلكىمەن بەتىنە قاراپ ۇزاق كۇلدى. بۇل كەزدە عابباس تا قوسا كۇلىپ، عايشانىڭ كۇلگەن پىشىنىنە ەرىگەندەي كوزبەن كوپ قارادى. عايشا ءپىشىندى ايەل ەدى. بۇندا ەڭ الدىمەن قازاق ايەلىنىڭ كوبىندە كەزدەسپەيتىن بيىك، سۇلۋ دەنە بار. تولىق ەتتى، اق ءجۇزدى ايەل بولاتىن. اشىق موينى بۇعاقتى، جۇمىر سۇلۋ ەدى. بەت تۇلعاسى دا، از كەسەكتەۋ كەلسە دە، سۇيكىمدى سۇلۋ بولاتىن. كوزى قوي كوزدەۋ، بۇيرالانعان قارا شاشتى ەدى. ساندىلىكتىڭ ورىندى شارتىن بىلگەن ايەل مايدىڭ اق جىبەك كيىمىن كيگەندە قارا شاشى مەن اق دەنەسىنە قاي قازاق جىگىتىنىڭ بولسا دا كوزى ەرىكسىز توقتايتىنىن بىلگەن-دى. ايەلدى سىرتقى كورىنىسى مەن جاراستىق جاعىنان باعالايتىن عابباسقا عايشانىڭ ەندىگى ءپىشىنى تەز اسەر ەتكەندەي بولدى. عايشامەن كۇلكىلى قالجىڭعا ارالاسقان سايىن، عابباس قازاق جىگىتتەرىنىڭ بۇرىنعى بارلىق ءسوزىن ەستەن شىعارىپ، ۇمىتۋعا اينالدى. «كىم بىلەدى، الدە ول قازاقتىڭ وسەكشىل تابيعاتىنان شىققان ءبىر سوزدەر شىعار. ول ءۇشىن مىنا سياقتى قازاق قىزىنان تارتىنۋدىڭ ورنى جوق» — دەگەندەي بولدى. وسى قالىپتا بىرەر ساعاتتاي ەكى جاستى جالىقتىرماعان قىزىقتى قالجىڭ، كوڭىلدى اڭگىمەنىڭ مەزگىلى ءوتتى.
بۇل ۋاقىتتا ءمادينانىڭ قاسىندا قالعان ەكى جىگىت ءمادينادان ايرىلىپ، ءوز بەتتەرىمەن ءبىرازىراق اڭگىمەلەسىپ ءجۇرىپ، اياعىندا: «عايشا مەن عابباستى تابىستىردىق؛ ءمادينا ءبىزدى تاستاپ كەتتى. ەندىگى جۇرىسىمىزدە نە ماعىنا بار؟ بۇگىنگى باقشا بىزگە ىرزا شىعار، ەندى قايتايىق»، — دەسىپ، كەتىپ قالدى.
ءمادينانىڭ بۇلاردىڭ قاسىنان كەتۋىنە سەبەپ بولعان نارسە بۇل جىگىتتەر كومپانياسىنىڭ كوڭىلسىزدىگى ەدى.
مۇنىڭ ەكەۋىنىڭ دە ۇيىندە قازاق قاتىنى بولاتىن. جانە ونسىز دا، تاتار ايەلىمەن بۇرىن ۇيلەسىپ، جاقىنداسىپ كورگەن ادامدار ەمەس ەدى. ەكەۋىندە دە ايەلمەن وڭاي ۇيلەسەتىن، اسىرەسە باقشا ىشىندە ۇيلەسەتىن مىنەز جوق-تى. تابيعاتى اۋىر ادامدار.
ونىڭ ۇستىنە ءمادينا قاستارىندا قالعاندا بۇلار بوزبالا مىندەتىن اتقارىپ، ونى كوڭىلدەندىرىپ، كۇلدىرىپ وتىرۋدىڭ ورنىنا، ءوزارا تۇسپالمەن سويلەسىپ اركىم-اركىمدى قاعىتقانداي بولىپ كۇلىسە بەرگەن سوڭ ءمادينا قارسى كەلە جاتقان ءبىر توتاشتى كورىپ: — رايحان! — دەپ قازاقتىڭ ەكى كوڭىلسىز جىگىتىنەن قۇتىلعانىنا قۋانعانداي، ءبولىنىپ جۇگىرىڭكىرەپ، كۇلىپ كەتىپ قالدى.
ەكى جىگىتكە كەتەرىندە قوش دەگەن ءسوزدى دە ايتقان جوق. شەشەسىن كورىپ تالپىنىپ جۇگىرگەن جاس بالاداي، كەتىپ قالعان. مىنالار سىن تاقپاي-اق قالا بەرگەن.
ارتتارىندا اۋىر كوزبەن قادالىپ كەلە جاتقان ەكى قازاق جىگىتىنەن قۇتىلعان سوڭ، عايشا مەن عابباس تا بۇرىنعىسىنان گورى جازىلىڭقىراپ قالىپ ەدى بۇلار ءبىراز جۇرگەن سوڭ، باقشانىڭ بۋفەتىنە كىرىپ، كەشكى تاماقتى جەپ، ازىراق جەڭىل اراقتى ءىشىپ شىقتى. بۇل كەزدە باقشا تىرشىلىگى بۇگىنگى كەشتە بولارلىق. بارلىق قىزۋدىڭ تورىنە جەتىپ ەدى. انشەيىندە كەڭ كورىنەتىن اللەيگە جۇرت زورعا سىيىپ، سەڭدەي بولىپ سىرەسىپ-تۇتاسىپ، قالىڭ تولقىن بولىپ ىرعالىپ ءوتىپ جاتتى. سانسىز كوپ تىلمەن ءار الۋان كۇلكى باقشا ءىشىن جازعىتۇرىمعى جىرشى قۇستار مەكەنىندەي كورسەتەدى. بىردە ەكپىندەپ، بىردە قۇمارلىقپەن ءۇزىلىپ، كەيدە ەرەكشە سەزىمدىلىكپەن ىرعالىپ، تولقىنىپ، باقشا مۋزىكاسى وينايدى.
بۋفەتتەن شىققاندا كوپ ۋاقىت ءوتىپ جاتقان جۇرتقا قاراپ وتىرعان عايشا عابباستىڭ ەكى جولداسىنىڭ كەتىپ قالعانىن ايتىپ كۇلىپ: «ءبىزدىڭ كەلىسە المايتىن جىگىتتەرىمىزدىڭ ءبىرى — وسى ەكەۋى»، — دەدى.|
عابباس سەبەبىن سۇراعاندا، عايشا ازىراق قولدان جاساعان مۇڭلى پىشىنمەن:
— ماعان ءارتۇرلى بولىمسىز سەبەپپەن سىرتتان ءجۇرىپ نارازى بولاتىن جىگىتتەر بار. ايتەۋىر تىرشىلىك دەگەننىڭ ءوزى دە بىرگە — جاعىپ، ەكىنشىگە جاققىزبايتىن ءبىر دەرت قوي. جازىقسىز بولساڭ دا جالا، وسەك، ورىنسىز قيانات دەگەن نارسە قازاق بالاسىنىڭ كوڭىلىنەن تابىلا بەرەدى. نە قىلعان تاۋسىلمايتىن جاۋلىق ەكەنىن بىلمەيمىن! — دەدى.
بۇل ءسوز بۇرىنعى كۇلكى-قالجىڭنان گورى، اڭگىمەنى ەندى از مۇڭ مەن ناز ارالاسقان نازىك جىلى سىرعا قاراي اۋىستىرۋعا سەبەپ بولدى. سوندىقتان ەكى جاس بۋفەتتەن شىققان بەتىمەن كوڭىلدىڭ قازىرگى كۇيى مەن سەزىمدى اڭگىمە جەتەكتەپ، ۇلكەن اللەيدەن تارايتىن ءبىر قاراڭعى اللەيگە ءتۇستى. بۇل كەزدە ەكەۋى قولتىقتاسىپ العان ەدى. بۋفەتتىڭ باسقىشىنان تۇسەردە عابباس جاس ايەلدىڭ نازىكتىگىن قوشەمەتتەپ قادىرلەگەن پىشىنمەن قولتىعىنان سۇيەپ تۇسىرگەن. سول بەتپەن قولدارىن الىسپاي، اقىرىن سۇيەنىسىپ ءجۇرىپ كەتكەن.
قاراڭعى، قوڭىر كولەڭكەلى، مۇڭعا باتقان سىبىر مەن سىر اللەيى بۇلاردىڭ كوڭىل كۇيىنە كۇي قوستى. عايشا سويلەگەن ءومىر جۇدەۋلىگىن عابباس تا ءبىرتالاي ۋاقىت قوستاعان تۇسپەن ماقۇلداپ اڭگىمە قىلىپ كەلىپ، اياعىندا، عايشانىڭ جۇمساق بىلەگىن قولتىعىنا قىسىڭقىراي كۇرسىنىپ:
— راس، ءومىر جۇدەۋ، كىمدى دە بولسا ءماز قىلار قىزىعى جوق. ءبىراق ونىڭ تولقىنى بويدى بيلەپ جەڭە بەرسە ءبىر جولاتا تۇقىرتىپ اكەتەدى. سوندىقتان اندا-ساندا سۇلۋ سەزىم وتىنا بەرىلگەندەي ءبىر ۇمىتۋ بولماسا، ۇنەمى ۋايىم-قايعى تىرشىلىك ەمەس. سۇر ءومىردىڭ ىشىندە كۇنشۋاققا شىققانداي بوپ، اندا-ساندا سەزىم كۇنىنە جىلىنۋ دا كەرەك ەمەس پە؟ — دەگەن.
بۇل ءسوز عايشانى كۇلدىرىپ، بۇرىنعى كوتەرىڭكى كوڭىلدى كۇيىنە قايتا اكەلدى. عايشا باسىنداعى ءسوزىن «جوق، ول ورىنسىز» دەپ داۋلاساتىن كىسىشە باستاسا دا، اياعىندا، ءوزىن-وزى ادەيى اتۋ جەرگە اكەلگەن اڭعال اڭداي بولىپ، عابباس ءبىر ءسوز ايتسا — جەڭىلىپ قالاتىن جەرگە كەلدى. العاشقى قارسى بولماق بولىپ ايتقان ءسوزى دالەلسىز، ماعىناسىز، وڭاي عانا ۇتىلاتىن ءسوز بولدى...
سودان كەيىن ءبىر ساتىدا: راس، ادامنىڭ ءومىرى جىلىناتىن كۇنشۋاق ىزدەيتىنى راس»، — دەدى.
عابباستىڭ كوپتەن كۇتىپ، نىساناعا العان جەرىنە عايشا كۇلكى، قالجىڭ، كۇرسىنۋ اراسىندا سوزىلىپ كەلىپ، جاڭا عانا جەتكەندەي. جاس جىگىت ەندى ءبىر قاراڭعى توعايدىڭ تۇبىنە كەلىپ توقتاپ، عايشانىڭ ەكى قولىن كوتەرىڭكىرەپ ۇستاپ، قارسى الدىندا تۇرىپ، كوپتەن دايىنداعان انىق تىلەك، شىن ماقساتىن ايتتى.
باسى مەن اياعى انىقتاپ دالەلدى بولىپ قۇرالماسا دا، اندا-ساندا اراسىندا شەشەن سوزدەر ارالاسىپ كەلىپ، شىن سەزىمنىڭ ءتىلى سياقتى ايتىلدى. از دىرىلدەڭكىرەگەن داۋىسپەن بىرگە، بۋىندى العان ىستىق سەزىم لەبى دە بىلىنگەندەي بولدى.
جازۋشى جىگىت ءوز سوزىنە، ءبىر مۇينەتكە بولسا دا، شىنىم دەپ سەنگەن جۇرەكپەن سويلەدى. داۋسىنا ءدىرىل كىردى.
ول ىشكى سىرىن سۇيەمىن... قۇمارمىن... تىلەگىم، ءۇمىتىم... دەگەن سياقتى ىستىق سەزىم تىلىمەن ءبىتىردى.
سول سوزدەر عايشانى وزگەرتەر، تولقىنتار دەگەن سەنىممەن ايتىلعان. عايشا ءبىرتالاي نازىك ءسوزدى ەستىسە دە بۇرىنعى قالپىنان كوپ وزگەرمەدى. عابباستا دا بۇرىنعى كوپ ەستىگەن سوزدەرىنىڭ ءبىرىن عانا قايتا ەستىگەندەي بولىپ، تاعى كۇلدى. ءبىراق ەندىگى كۇلكىسى: «ولاي بولسا — نەسى بار، بوگەت نە؟» — دەگەن سياقتى.
عابباس الدىڭعى ءسوزى بولسا ەگىلىپ ەلجىرەگەن سوزدەر ەكەنىن سوندا بايقاعانداي بولسا دا، تاسقىنداعان قۇمارلىقپەن قىزدىڭ ەكى قولىن ءوز يىعىنا ارتىپ، موينىن قۇشاقتاتىپ، ءوزى دە كوپتەن اسىققان قۇمارلىقپەن قاتتى قىسىپ قۇشاقتاپ، عايشانىڭ كۇلىپ تۇرعان اۋزىنان ۇزاق ۋاقىت ءسۇيىپ تۇردى. بۇلار كوپكە شەيىن تىلگە كەلمەي، قۇمارتىپ قىزعان دەنەمەن، ىستىق دەمالىس، اساۋ اشىق سەزىممەن كوپ ءسۇيىستى.
جاستار بويىن بۋعان قۇمارلىقتىڭ تولقىنىنان بوساعاندا، ءتۇن ورتاسىنان اۋىپ قالىپ ەدى. سول كولەڭكەلى كۇڭگىرت اللەيدەن ءالى دە شىققان جوق. مۋزىكا عابباس جەڭگەن مايداندى قۇتتىقتاعانداي بولىپ، قۇمارلىق كۇيىن ويناپ جاتتى.
قىز بەن جىگىت اشىق ءسوز بەن ايقىن سىرعا بەتى اشىلعان قالىپپەن ەندىگى قالعان ۋاقىتتى دامىلسىز سۇيىسپەن، اقىرىن سىبىر، ءتاتتى سوزبەن وتكىزدى.
بۇلار بۇرىنعى پەردەلەپ، بۇركەپ سويلەيتىن ءسوزدىڭ ءبارىن ەندى اتىن اتاپ، اشىق سويلەسەدى. ەندىگى سىبىردىڭ ىشىندە قۇشاقتاسىپ، يىقتارىمەن سۇيەنىسىپ كەلە جاتىپ، ءبىر كەزدە ءومىردىڭ قىزىق شاعى — ماحاببات كۇنشۋاعىن ءسوز قىلدى. كەيدە سۇيىسكەن ءومىر — تىرشىلىكتىڭ بارلىق ماعىناسى دەگەن دە ءسوز بولدى. كەيدە جاي ءومىردىڭ قوڭىر جۇدەۋ بولىپ، كوڭىلدەرىن جۇدەتىپ قۇلازىتاتىنى دا ايتىلدى. قازاق قاۋىمىنىڭ «قياناتشى وسەكشىلدىگى» دە سويلەندى. بۇل سوزدەردىڭ بارلىعى دا عايشانىڭ باستاۋىمەن، سونىڭ اڭگىمەسىنەن تۋىپ وتىرىپ ەدى. بارلىعىنا عابباس ءتۇر قوسىپ، دالەل تاۋىپ، عايشانىڭ بارلىق سوزدەرىن تۇگەلىمەن ماقۇلداپ، قوستاپ ءجۇردى.
وسى سياقتى شىن سەزىمگە بايلانىپ، قۇمارلىق ۋىتىمەن بويالعان ۇزاق اڭگىمەنىڭ ىشىندە ءبىر ۋاقىت عايشا ەندىگى دوستىق تۇبەگەيلى بايلاۋلى دوستىق بولۋىن تىلەگەندەي بولدى. ەستى ايەل بۇل تىلەگىن ولاق قىلىپ ايتقان جوق. ولاقتىق بۇل ءسوزدىڭ ءدال بۇگىنگى تۇندە شۇعىل تۋىپ قالعاندىعىندا بولماسا، ايتۋىندا ورىندى بولدى، كەلىستىرگەن ەپپەن سويلەندى.
باسىندا عابباس ءارتۇرلى كومەسكى سوزدەرمەن بۇركەي جاۋاپ بەرسە دە، ارتىنان ءبىر اشىق ءسوز سويلەۋ قاجەت بولعاندىقتان، بۇل ءسوزدىڭ شۇعىل كەلگەندىگىن ايتىپ ويلانباقشى بولدى. عابباستىڭ بۇگىنگى سەزىمىنە عايشانىڭ سوڭعى ءسوزى تاتتىگە اششىنى ارالاستىرعانداي ءتيىپ ەدى. ءبىراق ءالى عايشا بۇعان قىمبات، ءالى دە سۇلۋ، جاقسى ايەل، سوندىقتان جاس جىگىتتىڭ كوڭىلىندەگى ءسۇيۋ مەن قۇمارلىق مىناداي از بوگەتكە قاراپ كەمىگەن جوق.
عايشا كوپتى كورسە، عابباستىڭ دا بۇل العاش كورگەن ايەلى ەمەس. تالايمەن تالاي تۇردە كەزدەسسە دە، كوپشىلىگىنەن وسى ءسوزدى ەستىگەن. ءبىراق ولاردىڭ كوبى عايشادان ەپتى، ورىندى قىلىپ ايتقان ەمەس. عايشا انشەيىندەگى كوپ ايەلدەي ايتسا، عابباس تا داعدىلى ءبىر جاۋاپتى بەرە سالار ەدى. كەيدە عابباس: ءبىر كورگەن جەردەن «ال» دەپ ايتا قوياتىن قالتادا دايىن تۇرعان نەعىلعان بايلاۋ؟ ولاي بولسا ماعان دا سونشا جاۋاپ پارىز-قارىزى جوق دەپ: «الامىن» دەگەن ءسوزدى دە ايتىپ سالىپ، ءبىرتالاي جەرگە ايەل دە، ءوزى دە سۇيرەتىلىپ بارىپ قالۋشى ەدى. ءبىراق بۇگىن عايشاعا ونى ىستەگەن جوق. بۇل عايشادان تىلەگى ءبىتىپ،. قۇمارىنا قانىپ بولعاندىقتان ەمەس، عايشانى شىنداپ بايقاپ، ويلانىپ كورىپ، ءدال باعا بەرمەك بولعان ماقساتىنان تۋىپ ەدى. عايشا ەستى ءسوز، سۇلۋ ءپىشىن، سەزىمدى سۇلۋ دەنە، ىستىق قۇشاق، ۇزاق سۇيىسىمەن عابباستىڭ بۇرىنعى جەڭىل باعالايتىن ايەلدەرىنەن كوپ ارتىق، كوپ ماڭىزدى سياقتانىپ ەدى.
بۇلاردىڭ اڭگىمەسى العاشقى ءسۇيىس ۋاقىتىنان باستاپ، ءبىر ۋاقىت قىزۋلى سىبىر كۇيىنەن سولعىنداعان جوق ەدى. كەيدە بىرىنە-بىرىن تارتقان سەزىم بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن ءۇزىپ-ۇزىپ تە كەتەدى. وندا جاس جىگىت قىزدىڭ بەت-اۋزى مەن كوزىنەن سۇيگەندى قاناعات قىلماي، بارلىق تولىق سۇلۋ دەنەسىن قۇمار قۇشاقپەن سيپاي قىسىپ، اشىق موينى، كەۋدەسىنەن، بىلەگىنەن دە جابىسىپ، ۇزاق-ۇزاق كۇيدىرە ءسۇيۋشى ەدى.
وسى سياقتى ءحالدىڭ ورتاسىندا تاڭ اعارىپ اتۋعا اينالعاندا ءبىرىن-بىرى شىنىمەن قۇمارلانىپ سۇيگەندەي كۇيگە جەتكەن جىگىت پەن قىز توعايدا جاڭا ويانعان تورعايلاردىڭ العاشقى جىرلارىن ەستىپ كەلە جاتىپ، باقشادان شىقتى. تاڭنىڭ اقىرىنداپ سوققان سالقىن جەلى بار ەدى. جىبەك كيىمنىڭ ەتەگىمەن بۇرالىپ-ويناپ كەلەدى. كەيدە الدىنان قارسى كەلگەن جەل عايشانىڭ تولىق جۇمىر كەۋدەسى مەن سۇلۋ ەتتى ساندارىن جىكتەندىرىپ، بىلگىزىپ قويادى.
بۇل عابباستىڭ كوزىنە ىلىنبەي قالعان جوق. عايشانى جۇمىر بەلىنەن قىسىپ قۇشاقتاپ، جۇرىسىنە بوگەت قىلىپ توقتاتىڭقىراپ كەلىپ، ءبىر تىلەك ايتتى.
جاستار عايشا تۇراتىن ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ قوشتاسۋعا اينالعاندا، ەكەۋى دە بۇگىنگى تۇنگە تولىق ىرزا بولعان پىشىنمەن ەرتەڭ وسى ۇيدە كورىسپەكشى بولىپ ايرىلىپ ەدى.
ارادا بەس كۇن ءوتتى. باقشادا بولعان كۇننەن سوڭ، ءۇش كۇندەي عابباس عايشانىڭ پاتەرىنە ايتقان ۋاعىنان قالماي كەلىپ تۇرعان. ول سوڭعى كەلگەنىندە ەرتەڭ تاعى كەلمەك بولىپ كەتىپ ەدى. ءبىراق ول كۇنى كەلگەن جوق.
كەشە بولماسا، بۇگىن كەلۋىنە قيسىندى ەدى. عايشا كەش بولۋعا اينالعاننان بەرى قاراي ءوز بولمەسىندە جاقسى كورگەن جىگىتىن كۇتىپ وتىردى. بۇگىن دە بۇرىنعى كەلەتىن مەزگىلىنەن ءوتىپ بارادى. كەش باتقانىنا ءبىرتالاي بولدى. جاقسى جيىلعان كىشكەنە ءۇيدىڭ ءىشى قاراڭعىلانىپ كەلەدى. شام جاعاتىن مەزگىل دە الداقاشان بولىپ ەدى...
ءبىراق عايشا ءساندى جيىلعان توسەگىنىڭ ۇستىندە قوڭىر تارتقان بەيۋاقىتتا مۇڭلى ويمەن سارىلعان كىسىدەي بولىپ، عابباستى كۇتىپ جاتتى.
مۇنىڭ كوڭىلى عابباستى جار قىلۋعا الداقاشان-اق ۇيعارىپ، قابىلداپ ەدى. ءبىراق سۇلۋ سەزىم، ىستىق قۇشاق يەسى سۇلۋ جىگىت ءالى كۇنگە كەلمەيدى. كەلسە، توسەكتەگى عايشا جاتقان قالپىنان تۇرماي-اق، از كوتەرىلىپ قارسى الار ەدى. قازىرگى كىشكەنە ءۇيدىڭ الا كولەڭكەسىندە قاسىنا وتىرعىزىپ سۇيەر ەدى، قىسار ەدى؛ جىبەكتەي ءجۇز بۇرالىپ، كەشەگى، الدىڭعى كۇندەردەي سۇيگەن جىگىتتىڭ ىستىق دەمىن سەزىپ، تال بويى يگەندەي بولىپ جاتىپ، ءتاتتى ءتۇس كورە، كوزىن جۇمىپ قالعىر ەدى.
كىشكەنە سۇيكىمدى بولمە... قىزدىڭ توسەگى... الاكولەڭكە كەش... سۇيگەنىن كۇتىپ سارىلعاندىقتان، جاستىعىن قۇشاقتاپ جاتقان قىز... جۇمساق اق دەنە... تولقىندى قارا شاش مىناۋ... وسىنىڭ ءبارى راس بولسا، جاس جىگىت قايتىپ قانا كەشىگەدى؟ تانىس بولعانى انادا عانا... نەگە ول تىنىمسىز كەلىپ، مازاسىن كەتىرمەيدى؟ الدە بۇ دا سۋىنعان جانسىز با؟ الدە بۇل دا قىزىل گۇلدى جۇلىپ العانشا عانا قىزىعىپ، العان سوڭ، ءبىر-اق يىسكەپ تاستاي ما؟.. اتتەڭ قازاقتىڭ سالقىن كوڭىل سۋىق جىگىتى-اي! . جۇرەگىندە وت سەزىمنىڭ لاپىلى جوق. ءبارى دە جانعا سولەكەت تيەتىن تارامىس-اۋ! بولساڭ ەتتىڭ باسقالارداي!.. دەگەن وي كەلگەندە، عايشانىڭ كوز الدىنان ۇزىندى-قىسقالى دەنەلەرىمەن توعىز جىگىتتىڭ سۋرەتى ەلەستەپ ءوتتى.
بۇل ۇزىن سانى ەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەستەن قالماستاي قىمباتتارى دا بار. باسىندا عايشاعا ەكەۋ-ۇشەۋدىڭ سۋرەتى تالاسا كەلدى. وتكەن كۇننىڭ ەلەسى قازىرگى كوڭىلىن ابدەن جەڭىپ بولماعان جاس ايەل قايسىسىنا توقتارىن انىقتاپ تاڭداي الماي تۇرعاندا، ولاردىڭ ءبارىن كەيىن شەگەرگەندەي بولىپ، ءبىر سالقىن وي كەلدى.
ول وي: الدە سول كۇنا سۇمدىعىمنان با؟ سولار ءۇشىن بۇل كۇيگە ۇشىرادىم عوي. ايتپەسە قازاقتىڭ تالاي قارا قىزى تەڭىن تاۋىپ كەتىپ جاتىر. مەن ءارى وقىعانمىن، ءارى بارىنەن ارتىقپىن. نەگە ءالى كۇنگە مەندە كۇيەۋ جوق؟ ءوڭ ەسكىرىپ بارادى. جىلدان-جىلعا ءوتىپ كەلەدى. الداقاشان مەن ءۇي يەسى بولۋىم كەرەك. مەن قارتايماقپىن با؟ كارى قىز بولام با؟ — دەگەندە عايشا بۇل ويدىڭ پىشىنىنەن شوشىپ كەتكەندەي بولدى. كوزىنىڭ الدىنا، بەتىنە ءاجىم تۇسكەن، ەكى جاعى سولعان... شاشىنا اق كىرگەن، كەيبىر تىستەرى كەتيگەن، تۋعاننان شاشىنىڭ اعىنا شەيىن قۋراپ، جالعىز ءوزى سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقان cap دالادا، ەلسىزدە قۇلازىعان مولاداي جالعىزدىق كورىندى. عايشا بۇل ويعا تەگىندە ءبۇيتىپ كوپ تەرەڭدەپ بارا الماۋشى ەدى. ءوزىن ايايتىن. سوندىقتان قازىرگى جۇدەۋ كوڭىلدى ۇدەتپەي باسىپ تاستاپ، بۇرىنعى كەزدەردە كوڭىلىن تەربەتكەن ادامدارعا قاراي ويىن جىلجىتىپ، اۋىپ كەتتى.
اۋەلى ەڭ العاشقىسى... ول كەزدە عايشا گيمنازيانىڭ ءۇشىنشى يا ءتورتىنشى كلاسىندا ەدى. جاسى 14—15 شاماسىندا بولاتىن. وندا بۇگىنگىدەن الدەقايدا سۇلۋ، الدەقايدا اجارلى ەدى.
جاس جۇرەكتىڭ قوماعايلىعىمەن ءومىر سۋسىنىن قانا جۇتا الماي، اسىعىپ ءدىرىل قاعىپ، الدىنان بەلگىسىز قىزىق كۇتەتىن. ونداعى قيالى مەن ءبىتىمسىز زور تىلەگى كەلەشەكتەگى كۇندەردەن ەرتەگىنىڭ التىندى سارايلارىن، كۇمىس بايتەرەك، كۇمىس بۇلاقتارىن تىلەيتىن. سۇلۋلىعى جازدىگۇنگى ساعىمداي، التىن ايدارلى جاقسى جاردى ويى سۋرەتتەۋشى ەدى. عايشانىڭ ونداعى سۇلۋ ءجۇزى مەن جاس دەنەسىنىڭ ۋىزداي اپپاق، تولىق، نازىك كورىكتىلىگى ءومىردىڭ بولىمسىز از سىيىنا قاناعاتتانبايتىن سياقتى. ول كۇندە اق جۇزىندە ماحاببات كۇن شۋاعىنداي بولىپ، قىزۋلى تىرشىلىك بەلگىسىن ءبىلدىرىپ، قىزىل قان وينايتىن.
تۇرعان پاتەرى باي تاتاردىڭ ءۇيى ەدى. عايشا تۇرعان ۇيدە ول ءۇيدىڭ جاقىنى — تاتاردىڭ ءبىر بالا جىگىتى بولاتىن. ونىڭ جاسى 16—17-دە. ول دا گيمنازيادا وقيدى، جاسىنا قاراي، عايشادان بىرەر كلاسس ىلگەرى بولاتىن. ءوزى سۇلۋ دەنەلى، قىزىل ءجۇزدى، قارا بۇيرا شاشتى، قارا كوزدى، وتە سۇيكىمدى جاس جىگىت ەدى.
بۇلار بىرەر ايداي بىرگە تۇرعان؛ ساباققا بىرگە بارىپ، قايتاردا بىرگە قايتىپ جۇرەتىن. جاس جىگىتتىڭ اتى عازيز ەدى. ول سەزىمدى نازىك جىگىت. از ۇيالشاقتىعى بولاتىن. كوپ زامانداي عازيز ىشىنە مۇڭلى سۇلۋ سىر جاسىرعانداي بولىپ، ۇندەمەي قورعانىپ، كۇرسىنىپ جۇرگەن-دى.
ءبىر كۇنى بۇگىنگىدەي ءبىر قوڭىر كەشتە، الاكولەڭكەدە ەكى جاس عايشانىڭ بولمەسىندە كوڭىلدى اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، اياعىندا، ويىن اراسىندا ءبىر نارسەگە تالاسىپ الىسقان-دى... ەكەۋى وڭاشا ءۇيدىڭ ىشىندە جۇگىرىپ: ءبىرى قاشىپ، ءبىرى قۋىپ، داۋىستاپ ويناپ ءجۇرىپ، اياعىندا عازيز الدىلىگىن قىلىپ، عايشانى توسەگىنىڭ جانىنا كەلگەندە بەلىنەن قۇشاقتاپ اكەلىپ جىققان. عايشا جىڭىشكە داۋىسپەن شىڭعىرىپ، ساقىلداپ كۇلىپ جۇرگەندە، ىستىق لەپپەن كۇلگەن سۇلۋ ەرىندەرى عازيزدىڭ سول بەتى مەن موينىنان قاندى قايناتىپ، سىرعاناپ وتكەن. بۇل قوزعالىستى عايشا الىس ۇستىندە بايقاماي ىستەپ ەدى. ءبىراق جاس جىگىتكە ماستىق ۋىن ىشكىزگەندەي ءتيدى. عايشا سول كۇلگەن بەتىندە تۇرەگەلەمىن دەگەندە، كوپتەن قۇمارلىق جەڭگەن عازيز سۇلۋ قىزدى قاتتى قىسىپ قۇشاقتاپ تۇرىپ، ىپ-ىستىق بەتىنەن ءسۇيىپ-سۇيىپ العان. ماستىق جەڭىپ ءسۇيىپ السا دا، بۇل ءىس قازىرگى سەكونتتە ءولىم حالىمەن بىردەي بولارلىق، اۋىر ۋاقىت ەدى. ەكەۋى دە كەلەسى سەكونتتى «ەندى نە بولار ەكەن؟» دەگەندەي كۇدىكپەن، قالتىراعان جۇرەكپەن كۇتىپ ەدى.
ىستىق بەتىنە سۇلۋ جىگىتتىڭ دىرىلدەگەن ەرنى تيگەن ۋاقىتتا عانا بارلىق ويىننىڭ ماعىناسىن ۇققان عايشا باسىندا ءۇنى ءوشىپ تىنا قالىپ، ەشبىر قارسىلىق كورسەتپەپ ەدى. سونىمەن ءبىر ساتتە ءعازيزدى موينىنان قاتتى قۇشاقتاپ قىسىپ، بۇل كۇنگە شەيىن كۇنالى بولىپ كورمەگەن ەكى تازا ەرىندەرىن اسىعىپ كەلىپ تابىستىرۋعا عايشانىڭ ءوزى باسشى بولىپ ەدى. كولەڭكەلى قوڭىر كەشتە ۇزاق ءسۇيىس، وتتاي ىستىق دەمالىس... ءۇندى ءوشىرىپ، بويدى ۇيىتقان قۇيىنداي قۇتىرعان جاستىق... جالىنداعان ىستىق قۇشاق... ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ قانا شىعاتىن ءبىر اۋىز، جارىم اۋىز بولسا دا كوپ ماعىنالى سوزدەر...— ىستىقتادىم... اۋىرتىپ سۇيەسىڭ... ۋ-ۋ... دەپ كۇرسىنگەن سياقتى قىسقا-قىسقا بەلگىلەر... باسى وسى ەدى... «توتىنامانىڭ» العاشقى ءبىر بۇتاعى وسىمەن باستالاتىن. ارعىسى ونان دا... ونان دا ءارى ۇزاق قىزىق ەدى.
بۇدان كەيىن ەكى-ۇش جىل ءوتتى... ارادا عازيزدەن باسقا ەكى ءنومىر ءوتتى... بۇلار قازاق جىگىتتەرى ەدى. بىرەۋى بوساڭ، ولاقتاۋ شاكىرت ەدى، ول ءبيشى بولاتىن. ءبىراق عايشانى كۇننىڭ كوزىنەن دە قىزعاناتىن بولدى. وزىندە وتكىر قىلىق از بولسا دا، ءسۇيىسۋى مەن قۇمارلىعى تىم مول بولىپ تاۋسىلمايتىن ۇزاق ەرتەگى تارىزدەنىپ جالىقتىرىپ ەدى... ەكىنشى قىزمەتتە جۇرگەن، كەكسە تارتىپ قالعان، جاقسى كيىنىپ، جاقسى مايلاناتىن قۋلىعى، ورامى مول كۇلدىرگىلەۋ جىگىت ەدى. ونىڭ الداۋى مەن شىرعاسى كوبەيە بەردى... سوندىقتان عايشا ودان دا جالىقتى. بۇل ەكى جىگىتتىڭ العاشقىسىن عايشا دەرتتى قىلىپ تاستاپ ەدى. سوڭعى ايىرىلعانىنا قينالماعان سياقتاندى. بۇلاي بولعانى جاس قىزدى بۇرىنعىلاردان گورى از وكىندىرىپ كەتتى.
بۇدان سوڭ تاعى ءبىر جىل وتكەندە 17-جىلدىڭ وزگەرىسى بولدى... وزگەرىستەن ءبىر جىل بۇرىن ساباعىن بىتىرمەسە دە، عايشا وقۋدان شىعىپ، سالت بويجەتكەن بولىپ ءجۇر ەدى. وعان بۇل كەزدەردە ۇنەمى دوستى ىزدەيتىن، تۇبەگەيلى جاردى كەرەك قىلاتىن مەزگىل جەتىپ ەدى... عايشا بۇدان ءبىر جىل بۇرىن سوڭعى قازاق جىگىتىمەن جۇرگەندە-اق كۇيەۋگە تيۋ اڭگىمەسىن ويلاپ ەدى. ساباقتان شىعۋىنا، ءبىر جاعىنان، سول دا سەبەپ بولىپ ەدى.
ءبىراق سوڭعى جىگىتپەن ۇيلەسە المادى. سوندىقتان كەلەشەكتەن ودان گورى ارتىعىراق قىزىق كۇتىپ قالا بەرگەن...
فيەۆرال توڭكەرىسىنىڭ العاشقى جيىنى، دىردۋى كوپ كۇندەرى بولىپ جاتقاندا، عايشا دا قازاق جيىندارىندا بولىپ ءجۇردى. ءتىلماش پەن شولاق تورەنى تۇلپار ساناپ، جاۋىردى جابا توقىعانداي بوپ ءيسى وقىعان قازاقتىڭ ءبارىن بىردەي كەرەگىنە جاراتپاق بولعان بۇل توڭكەرىس عايشانى ءبىرتالاي اسپانداتىپ كوتەرگەندەي بولدى. عايشا وبلىس جينالىسىندا ايەل اتىنان قۇرمەتتى وكىل بولدى...
ءاربىر جەردەن كەلگەن ەل جۋاندارى بولسا دا، شەتتەن كەلگەن قازاق وقىعاندارى بولسا دا عايشانى «وقىعان قازاق قىزى» دەپ قادىرلەپ، كوركى مەن سىرتقى قالپىن تاماشالاعانداي ەدى... ءبىراق سول كۇندە دە عايشا الەۋمەت قىزمەتكەرىنىڭ ورنىنان دا، اق جاعالى، ءيىسمايلى بوزبالانىڭ قۇشاعىنا كوپ قولايلى بوپ شىقتى.
عايشا ءومىرىنىڭ بۇل ءبىر وزىنشە جاندى، قىزۋلى كەزى بولعان. گۋبىرنەنىڭ سەزىنە بۇنى ءوزى تۋعان ۇيەزى وكىل قىلىپ سايلاعان. سوندىقتان، ۇندەمەي جۇرسە دە، سەزد جيىنىنان عايشا قالعان جوق. بۇل كەز قالاعا قازاق وقىعانىنىڭ ءار الۋانى جيىلعان كەز ەدى. وقۋدا جۇرگەن بىرەن-ساران ستۋدەنتتەر كەلگەن. ۇلكەن وقۋ بىتىرگەن دوكتور، ادۆوكاتتار، تاعى سونداي ءىرى دەپ سانالعان قازاق ازاماتتارى كەلگەن. بەلگىلى گازەت جازۋشىلارى دا بولاتىن.
عايشا سەزد ماجىلىستەرىندە بولعاندا، وسىلاردىڭ ءباpiن دە ۇناتقانداي بولىپ، ىشىنەن وزىنە جاقسى پار بولار دەگەندەرىن ىرىكتەي، تاڭداي ءجۇردى. ءارقايسىسىنىڭ ءارتۇرلى قولايلى قاسيەتى بار. كەيبىرى سوزگە شەشەن، ماجىلىستە ءقادىرلى، ماقتاۋلى جىگىت. كەيبىرى ءپىشىندى جانە كورنەكتى سۇلۋ كيىنگەن؛ تاعى بىرەۋلەرى ەلدىڭ بولىس، بي، قاجىلارىنا ەرتەدە وتكەن الدەقانداي ەڭبەگىمەن اتى شىققان، سولاردىڭ ماقتاپ كوتەرگەن ادامى.
باسىندا عايشانىڭ ءوزى كوڭىلىمەن ۇناتقانداي بولىپ قادىرلەگەنى وسى سەزدە كوزگە كورىنىپ، ەرەكشە شەشەن، ءبىلىمدى دەپ اتالعان ءبىر ستۋدەنت ەدى. بۇل سۋىرىلعان، جالىندى جىگىت قاسىم بولاتىن.
قاسىم تريبۋناعا شىعىپ، لاپىلداتا سويلەيتىن، اعىن سۋداي كوزدى الداعىش شاپشاڭدىعىنان باسقا، جاي ومىردە دە كۇلدىرگى، سۇيكىمدى بوزبالا ەدى. باسىندا بۇل عايشانى قادىرلەپ، الداندىرىپ جۇرەتىن كىسى سياقتاندى. ءارقاشان ءماجىلىس اراسىندا كوپ ىشىندە عايشاعا ەرەكشە ىقىلاس بولگەندەي بولىپ، كۇلىپ كەلىپ قالجىڭداپ، ءارتۇرلى جايدان اڭگىمەلەسىپ قوياتىن. عايشانىڭ بۇرىنعى كورىپ جۇرگەن جىگىتتەرىنىڭ بارىنەن قاسىم بولەك ەدى. ولاردان بۇنىڭ اتاعى دا، ورنى دا ارتىق. ونىڭ ۇستىنە قالجىڭشىل، ا نىق، ورامدى. جاس قىزدىڭ ءوز كوڭىلىندە قيال قىلعانداي بولىپ جۇرەتىن، ونەرلى قاۋىمنىڭ ءبىر ءىرى ادامى سياقتانىپ ەدى. سوندىقتان، عايشا «مەنىڭ ىزدەگەنىم وسى شىعار» دەپ، بۇعان جابىسا جاقىنداسىپ ەدى. «قاسىم اعا» دەپ وزگەدەن بولەك قادىرلەگەندەي بولىپ، ءارقاشان قاسىم سويلەگەن ءسوزدى وزگەنىڭ بار سوزىنەن ورىندى، دالەلدى كورىپ، داۋىسقا سالعان داۋلى ءسوز بولسا دا — سونىڭ جوباسىن قۋاتتاپ، قاسىمنىڭ اسەرىمەن ءبىرتالاي جەرگە شەيىن الەۋمەت جۇمىسىنىڭ اعىمىنا دا توسەلىپ قالعانداي بولىپ ەدى.
ءبىراق قاسىمنىڭ بۇعان جاقىنداعان قالجىڭى مەن اڭگىمەسى ۇزاققا بارمايتىن سياقتاندى. ەڭ الدىمەن ونىڭ الماق بولىپ جۇرگەن قالىڭدىعى بار بولىپ شىقتى. ونىڭ ۇستىنە، عايشا كۇننەن-كۇن وتكەن سايىن، انشەيىن جولداستىق جۇرىستەن گورى ءىستى ۇلعايتىپ، قاسىمنىڭ باۋرىنا كىرىپ بارا جاتقان سياقتاندى. بۇل عايشانىڭ ەركەككە ەڭ العاشقى رەت ءوزى جابىسىپ كورگەننىڭ باسى ەدى. ونىسى، اقىرىندا، جولسىز تالاپ بولدى.
ازدان سوڭ قاسىم ءوز بەتىمەن كەتتى. عايشا ۇزىلگەن ۇمىتپەن از ۋاقىت ىڭعايسىزداۋ حالدە ءجۇرىپ بارىپ، ارتىنان تەز وڭالدى.
ءۇمىت كوزى ەكىنشى، ءۇشىنشى قاتارداعى جىگىتتەرگە قاراي اۋىستى. ولاردان دا كوڭىل سۋسىنى قانا العان جوق. سونىمەن وزگەرىستىڭ العاشقى ءبىر جىلى ءوتتى.
بۇل ارەدىكتە عايشانىڭ ەكى دوسى بولدى. بىرەۋى جاسى 35 شاماسىنا كەلگەن، ۇلكەن وقىعان جىگىت ەدى. مۇنىمەن عايشانىڭ ءجۇرىسى جارتى جىلعا سوزىلعان ۇزاق ءجۇرىس بولدى. بۇلار بىرىنە-بىرى تۇبەگەيلى جاقىندىقپەن قوسىلماقشى دا بولدى. بۇل ءحالدى گۇبىرنە قازاعىنىڭ ءبارى قۇلاقتانىپ، ەكەۋىنە دە «قايىرلى بولسىن» ايتىپ جۇرگەنى دە بولعان. عايشانىڭ بۇل جىگىتىنىڭ اتى مۇقان بولاتىن. ءبىراق ول ۇلكەن وقىعان دەگەن اتى عانا بولماسا، ولگەنشە ونەرسىز، جابايى كوپتىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ ۇستىنە، قىزعانشاقتىق سياقتى نەشە ءتۇرلى دەرتتى ادەتتەرى ءبىلىندى. مۇقان مەن عايشا ءبىرتالاي ۋاقىت ءبىرى الىپ، ءبىرى تيەتىن كىسى سياقتى بولىپ بارىپ، اياعىندا، بولىمسىزدان اشۋلانىسىپ ۇرىس شىعىپ، ەكى ايرىلىپ كەتتى. بۇل ۋاقىتقا شەيىن عايشانىڭ كوڭىلىندە قىزىقتى جاردى تاڭداۋ ادەتى جوعالعان جوق ەدى. ول ومىردەن دە ءالى دە بۇرىنعى قالپىنشا كوپ تىلەۋشى ەدى. سوندىقتان مۇقاننان ايرىلىپ كەتسە دە، بۇل وقيعا الدىڭعى باعىنا ەشبىر كەسىر تيگىزبەيتىندەي كورىنىپ ەدى.
عايشا مەن مۇقان ايرىلىسىپ كەتتى. ءبىراق بۇل ايرىلىسۋ جاس قىزدىڭ ابىرويىنا ەلەۋسىز بولىپ، اسەر ەتپەي تەككە كەتكەن جوق. عايشانىڭ ايىرىلىسارداعى ەسەبى تاجىريبەسىزدىك بولىپ شىقتى. قازاق قاۋىمىنىڭ داعدىسى مەن ادەتىن بىلمەگەندىك بولدى. بۇل كۇنگە شەيىن دە عايشا جايىن سىرتتان ءسوز قىلۋشى قىزىل اۋىزدار بار ەدى. عايشا ءوز كوڭىلىندە ەشكىم بوتەن ءسوز ايتىپ سىناماس، بىلمەس دەپ ءجۇرۋشى ەدى. مۇقاننان ايرىلعان كۇنى گۇبىرنەلىك قالانى عايشانىڭ العاشقى جاماناتى باسىپ كەتتى.
جالعىز مۇقان ەمەس، بۇنىڭ الدىنداعى سىرلار دا نەشە الۋان بولىپ سويلەنىپ، اشىلىپ قالدى. كەيبىر جەرلەردە مۇقاننان ءوز ىقتيارىمەن ايرىلىسسا دا، ونى بىلگەن سوڭ، وقىعان جىگىتتىڭ ءوزى تاستاپ كەتتى دەگەن سوزدەر بولدى. بۇل وقيعانىڭ تۇسىندا عايشا ءومىرىنىڭ ەڭ ءادىل سىنشىسى بولعاندار: «عايشا ازىرشە كۇيەۋگە تيمەي، ەركىن جۇرىسپەن ءومىر قىزىعىن كورە تۇسەمىن دەپ ايتادى ەكەن»، — دەگەن سوزدەردى شىعاردى.
قالايدا بولسا، ەل اۋزىنا اتى ءىلىنىپ قالعان ايەل، قاسىندا ەركەك قورعاۋشىسى جوق بولعان سوڭ، وسەكشىل قاۋىمنان وڭدى-سولدى سوققىنى كورە باستادى. باسىندا نامىستانىپ جىلاپ، اركىمگە شاعىپ اقتىعىن ايتىپ كورىپ ەدى؛ ونىڭ دا پانالىعى بولعان جوق. ەندىگى جۇرت عايشاعا بەلگىلى سىنمەن قارايتىن بولىپ ءوزىنىڭ نىق بايلاۋىن جاساعانداي، سۋىق قاراي باستادى. عايشانىڭ باعاسى وزگەرىستىڭ العاشقى كۇندەرىنە قاراعاندا، كۇننەن-كۇنگە تومەندەپ، ءتۇسىپ بارا جاتقان سياقتاندى. بۇل حال سىرتتاعى جۇرتقا بۇرىن كوپتەن ءمالىم بولسا، از زاماننىڭ ىشىندە عايشانىڭ وزىنە دە انىق سەزىلدى. بۇدان سوڭعى ەكى-ۇش جىل سول بەتپەن كۇننەن-كۇنگە ءقادىرىن ءتۇسىرىپ، باسىن كەمىتكەن جىلدار بولدى. عايشا راسىندا جىلدان-جىل وتكەن سايىن تومەندەپ بارا جاتقانداي بولدى.
سوڭعى جىلدار ىشىندە تاعى دا ءۇش-تورت جاقسى تانىسى بولدى. بۇلاردىڭ ىشىندە قازاق بولسا، عايشامەن قىزىعى تەز باسىلىپ قالاتىن جانارسىز جاندار بولىپ، ورىس، نوعاي بولسا، قىزىعى الدەقايدا ۇزاققا باراتىن ەدى. وسى سوڭعى ساننىڭ ىشىندە عايشانىڭ اۋەلى جاقىندارىنداي تولقىنتىپ قوزعاۋ سالىپ، كوپ قۋانتىپ، كوپ قىزدىرعانى دا بولىپ ەدى. ءبىراق الدەنەدەن ەكەنى بويجەتكەن قىزعا ءمالىم ەمەس، ايتەۋىر سولاردىڭ ءبارى دە بايانسىز بولىپ، وتكەن داۋرەندەي قايتىپ ورالماي، جىلجىپ ءوتىپ كەتىپ جاتتى. ءبىر كەزدە ءتاتتى بولعان جاقىندارى سول كۇيىن كوكسەپ كەپ: ىستىق، قىزۋ، قۋانىشتى جۇرەكپەن بۇنى قايتا اينالىپ، تاپقان ەمەس.
بۇگىنگى قوڭىر كەشتە سول وتكەن كۇننىڭ ءارتۇرلى شاعىن ەسىنە الىپ، مەزگىلى كەتكەن داۋرەننىڭ قىزىل-جاسىلدى سۋرەتتەرىن ارالاپ جاتقاندا، عايشانىڭ كوڭىلى سوڭعى ساننىڭ ىشىندەگى ءبىر ادامعا توقتادى. ول سىرتقا شىعارىپ ايتىپ، جىرداي قىلىپ سۋرەتتەۋگە قولايلى دا ادام ەمەس ەدى. ءبىراق جالىندى وتى باسىلۋعا اينالىپ، سولعىنداۋ تارتقان جۇرەككە دەنە قىزىعىنداي اشىق قىزىقتى مول قىلىپ بەرگەن سول ادام ەدى.
ول گۇبىرنەلىك قالاعا كەلگەن ءبىر سيركتىڭ بالۋانى بولاتىن. مۇقانمەن از ءجۇرىسىنىڭ ۋاقىتىندا عايشا ونەرلى قاۋىمنىڭ كوسىلگەن مولدىعى مەن قىزىقتى جەلىگىن دە كوپ كوردى. سونىمەن بىرگە جالاڭاش قۇمارلىقتىڭ دا بەتىن اشىپ، سونىڭ بارلىق ماۋىققىش، ەلتىگىش تۇلعاسىن كورىپ شىققانداي بولدى.
تولىق، جۋان اق دەنەلى، سۇلۋ كەلگەن باس بالۋان عايشامەن تانىس بولعانىنا ەكى-ۇش كۇن وتكەن سوڭ، ءبىر تۇندە قىزدى ارباكەشكە وتىرعىزىپ، گۇبىرنەلىك قالانىڭ وزدەرى جاتقان جاقسى نومىرىنە الىپ كەلگەن. ەكەۋى ءتۇن بويى ۇيىقتاماي وتىرىپ، نەشە ءتۇرلى جاقسى اراقتى مول ماستىققا شەيىن ىشكەن. عايشا بۇل سىرىن ولگەنشە جاسىرىن قىلىپ ۇستاماق بولسا دا، ارتىنان ءبىلىنىپ قالىپ ەدى. ول ءتۇن عايشانىڭ ونسىز دا وسال ءجىبىن ءبىرجولاتا ەركىنشە كوسىلىپ بوساتقان ءتۇنى ەدى. ول سيرك ويىنشىلارىنىڭ باياعىدان تانىسى بولىپ، بىرگە بولىپ ويناپ كەلە جاتقان قىزدارىنداي اشىلىپ كەتتى.
ماس بالۋاننىڭ جۇرتتان بولەك دەنەسى مەن وسكەلەڭ قىلىقتارىنىڭ ءبارى دە بۇرىن نازىكسىنىپ جۇرگەن قىزعا ەلدەن ەرەكشە ءبىر قىزىق سياقتاندى. الىپ دەنەلى بالۋان ءوزى دە جالاڭاشتانىپ الىپ، مۇنى دا ەركىنە قويماي، ويناپ-كۇلىپ ءجۇرىپ جالاڭاشتاپ، ەكى قولىنا كىشكەنە بالاشا كوتەرىپ الىپ قىسىپ، ءسۇيىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، جۇگىرىپ-ويناپ جۇرگەن ۋاقىتتا عايشا بۇرىن ءوزى كورمەگەن ۇلكەن سۇلۋ اڭمەن تاڭسىقتىق قىلىپ، ەركەلەپ-ويناپ جۇرگەندەي بولىپ ەدى.
ول تۇندەر اساۋ ماستىق... جالاڭاش قۇمارلىقتى مەيلىنشە قاندىرعان ءبىر تۇندە بولىپ ەدى. وزگە كوپتىڭ ىشىندە ونىڭ دا مەزگىلى ءوتتى. بۇل كۇندە ول دا ءبىر الىسقا كەتكەن شاق بولىپ جوعالدى... ءبىتتى... ول تۇندەردىڭ ارتى قازاق قاۋىمى جاعىنان عايشاعا تاعى دا تەڭىز تولقىنىنداي ۇلكەن سوققىنداردى الىپ كەلدى. بۇل ءنومىردىڭ ارتى عايشانى ەل كوزىندە ءبىرجولاتا باسىپ، تومەندەتىپ تاستاعانداي بولدى. ول قىزىعى ءۇشىن عايشا وزگەنى قويىپ، وزىنشە جۇرەتىن باستا تانىس ايەلدەرىنەن دە كوپ رەنجىتەرلىك ءسوز ەستىدى.
كەيبىر قازاق جىگىتتەرى ەلدە جوق قاتالدىقپەن عايشانىڭ قىلىعىن بەتىنە ايتىپ، ۇيالتۋعا اينالدى. سوندىقتان ول سوڭعى قىلىعىنىڭ ءىزىن باستىرۋ ءۇشىن، ءبىر ۇيەزدىك قالاعا كەتىپ قالىپ، ءبىر جىلدان اسا سوندا ءجۇرىپ ەدى. بۇل ۋاقىتتا كۇيەۋسىز تىرشىلىكتىڭ كۇنى قاراڭ ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتتى. وزىنشە كوپ ويلانىپ، كوپ تولعانعان كىسى سياقتاندى. سوندىقتان ەندى كۇيەۋ دەگەندى ەرەكشە دەرتتىلىكپەن ىزدەيتىن كۇنگە جەتىپ ەدى. بۇل زامانداعى عايشانىڭ كۇندىز-تۇنى ويلايتىن بار ارمانى، بار ايتىسى سول ەدى. سونىمەن «كوك ەتىكتى كەز كەلمەي، كون ەتىكتىنى كوزگە ىلمەي» جۇرگەن حال عايشانىڭ باسىنا بۇگىننەن كوپ بۇرىن تۋىپ ەدى. قايدا بارسا دا ءبىر باسىن وتكىزە الماعانداي، بارلىق ادام بالاسىنىڭ قاۋىمىندا جالعىز باسى سىرتقا قاعىلىپ، كەرەكسىز بولىپ قالعان ادامداي ەدى. گۇبىرنەلىك قالادان ەكىنشى ۇيەزگە كەتىپ ءبىرتالاي ۋاقىت وتكىزگەندە، عايشا وسى ءحالدىڭ اۋىرلىعى مەن قايعىلى جۇدەۋلىگىن كوپ سارىلىپ ويلاپ شىققان. ەندى كوكەيدى تەسكەن ارمانعا جەتۋ ءۇشىن، بۇرىنعى وزگەمەن تەڭ باعالى بولعان داۋرەندى قايتا تابۋ كەرەك. گۇبىرنەلىك قالاعا بارىپ جاڭعىرىپ كەلگەن كىسى بولىپ، بۇرىنعى قالىپتان وزگەرگەنىن ءبىلدىرۋ كەرەك. كىم بىلەدى، الدە باقىت ءجۇزى بۇعان دا قايتادان ءبىر بۇرىلار... اعارىپ جۇدەپ اتقان تاڭداي، قىزارىپ بالقىپ باتقان التىن شاپاقتاي بۇرىنعىشا ءتاتتى سۇلۋ جىر، قالعىتاتىن ەرتەگىدەي بولماسا دا، ەكىنشى تۇستەگى ءبىر قىزىق شاق قايتادان ورالار...
وسى سياقتى ۇمىتتەرمەن عايشانىڭ گۇبىرنەلىك قالاعا كەلگەنىنە ءۇش اي بولىپ ەدى. گۇبىرنەلىك قالا باسىندا ۇندەمەي، جىبىرلاماي، سىناۋ ءۇشىن ىشتەن تىنعان جانداي بولىپ، عايشانى جاقسى مومىن پىشىنمەن قارسى الدى. عايشانىڭ دا ەندى گۇبىرنەلىك قالاعا كەلگەن اركىمگە ءوزىنىڭ ەندىگى جايىن سەزدىرىپ، تۇزەلگەنىن بىلدىرگىسى كەلدى... سوندىقتان دا ول ساۋىق كەشتەردە قازاق ساحناسىنا ەكى-ۇش رەت شىعىپ كوردى. عايشا ويىنشى جاستارعا باستىق بولا ءجۇرىپ، اعارتۋ جولىنا قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، مۇمكىن بولعانىنشا، قىزى جاقسى بولىپ شىعاتىن پەسالاردى تاڭداپ قوياتىن. نەعۇرلىم قىزىنىڭ ءرولى ۇزىنىراق بولىپ، نازىك سەزىمدى قىز گەروينيا بولىپ شىعاتىن پەسا بولسا، سونى جاقسى دەپ ەسەپتەپ، قازاق جيىنىنا سولاردى قويىپ، ءوزى باس گەروينيا بولىپ ەكى-ۇش جول ويناپ شىقتى. عايشا ساحناعا شىعاردا كيىمدى پەسانىڭ شارتىنان سوناعۇرلىم ارتىق كيىپ، گريم-بوياۋلارىن دا باسا جاققىزاتىن.
ەكى-ۇش رەت ويىن بولدى. عايشاعا اركىم بوساڭ سوزبەن راحمەت ايتادى. ءبىراق ۇلى وزگەرىس سەزىلمەگەندەي، كوپ بىلىنبەيدى. اتتەڭ، قازاق قاۋىمى تۇنىق كۇنى بولمايتىن لاي سۋ عوي؛ ايتپەسە، تىم بولماسا، ونەرگە باس ءيىپ، سەرپىلمەس پە ەدى؟..
عايشا بۇل جولى بۇل قالادا بويىن تارتىپ، ءدال ۇستاعان بولىپ ءجۇردى. ەشكىممەن جالپىلداپ ويناپ كەتكەن جوق. بۇرىنعىشا كوزگە ءتۇسىپ جارقىلداپ، الدەكىممەن كوپ كۇلىسكەن دە جوق. ءبىراق سوندا دا گۇبىرنەلىك قالا جىگىتتەن جۇتاعانداي. بار ەركەگى ءومىر قىزىعىن تاۋىسىپ ءبىتىرىپ، جارمەڭكەسىن تاراتقانداي... كۇيەۋ بولار جىگىتتىڭ قۇلاعى دا كورىنبەيدى.
وسىمەن عايشانى سارىلتىپ قاجىتقان جىلداي ۇزاق ءۇش اي ءوتىپ ەدى... وسى سوڭعى ايدىڭ اقىرعى كۇندەرىندە گۇبىرنەلىك قالاعا عابباس كەلگەن. بۇرىن اتىن ەستىپ جۇرگەن عابباستى ءوزى تۇرعان قالاعا كەلدى دەگەندە، عايشا سوڭعى ءتاۋىر وينالعان ساۋىق كەشىنىڭ ءوتىپ كەتكەنىنە وكىنىپ ەدى.
ءبىراق ول ءوتىپ كەتتى. ەندى تاعى بىردەمە ويناتۋعا قازاق ارتيستەرىنىڭ قۇرالۋى قيىن. سونىمەن جۇرگەندە عابباسپەن تانىس تا بولىپ، بارىنشا جاقىنداسىپ، بۇگىنگى كەشتەگى حالگە كەلىپ ەدى.
ەندى عابباس قالاي بولسا، عايشانىڭ قازاق جىگىتىنە جاساعان اقىرعى شابۋىلى. بۇرىنعى جاقسى ءيىستى، سايالى كوپ بۇتاققا قوناقتاماي كەلگەندىگى اقىرعى قونىسى وسى بولۋ كەرەك. عابباس تا تۇراقتاماي، ەسكى داعدىشا جىلجىپ كەتسە، عايشانىڭ تاعى دا تاۋى شاعىلعانى... اقىرعى جىگەر، اقىرعى جاندى ءۇمىتتىڭ ءۇزىلىپ، ءوشىپ، سونگەنى. سوندىقتان بۇعان بويدا قالعان ونەردى سالۋ كەرەك ەدى.
وسىنى عابباستىڭ كەلگەنىنەن بەرى قاراي ءجۇز قايتارا ويلاپ شىققان عايشا كەشەگى كۇن سۇيگەن جىگىتىنە حات جازىپ جىبەرىپ ەدى. حاتتى عابباس العان
بۇل قاعازدا عايشا جۇرەگىنىڭ قايعىسى مەن ءوز ءومىرىنىڭ وكىنىشتى ارمانىن تۇگەندەپ، ءتىزىپ جازىپ ەدى. عايشا حاتىنداعى ءوز ءومىرىنىڭ جۇدەۋلىگىن، ءوز باسىنىڭ سۇيەۋ كورمەگەن جالعىزدىعىن ايتقان جەرلەرى شىن وكىنگەن جۇرەكپەن جازىلعان ءسوز ەدى. ءبىراق سونىڭ اراسىندا ماعىناسىز ءومىردىڭ جۇلدىزى، ماحابباتتىڭ كوپتەن شولدەپ تاپقان جالعىز سۋاتى عابباس بولىپ، ونسىز تىرشىلىك قاناعات ەمەس بولىپ، جازىلعان سوزدەرى ماشىق بولىپ كەتكەن داعدىلى وتىرىك ەدى. اسىرەسە ورىنسىز كەتكەن — تاتيانانىڭ ونەگينگە ايتقان:
«... شىنىڭدى ايت — كىمسىڭ تەربەتكەن،
يەمبىسىڭ ساقتاۋشى؟
الدە ازعىرىپ اۋرە ەتكەن،
جاۋمىسىڭ تەۋىپ تاپتاۋشى؟
شەش كوڭىلىمنىڭ جۇمباعىن:
الدە ءبارى الدانىش،
جاس جۇرەك جايىپ ساۋساعىن،
تالپىنعان شىعار ايعا الىس؟..» —
دەگەن سوزدەرى ەدى.
بۇل جەرگە كەلگەندە ولەۋسىرەگەن جۇرەكپەن اقىرىن عانا يەك قاعۋدىڭ ورنىنا، عابباس حاتتى ءبىر جولداسىنا لاقتىرىن تاستاپ، ساقىلداپ كۇلىپ ەدى. بۇل سۇلۋ جىر مىنا جەردە سيىرعا ەر-توقىم ەرتتەگەندەي ۇيلەسپەيتىن، جاداعاي كۇي بولىپ سەزىلىپ ەدى.
عايشا بۇل حاتىنا جاۋاپ العان جوق-تى. كەلەم دەگەن حابارىن دا الا العان جوق. سوندىقتان سەنىستەن ايرىلىپ قالعان كوڭىلى كەيدە كەلۋىنە سەنسە دە، كەيدە سەنە الماي دال بولىپ، قوبالجىپ قويادى... شىدامى تاۋسىلىپ، قايرات بىتكەن السىزدىكتەن كەيدە جاستىقتى باۋرىنا باسىپ قاتتى قۇشاقتايدى. بۇل ۋاقىتتا ءۇيدىڭ ىشىنەن الا كولەڭكە كەتىپ، قاراڭعى بولىپ ەدى. ءتۇن بولىپ قالعان ەكەن. عايشا كۇرسىنىپ، ەندى تۇرەگەلىپ، وت جاعايىن دەگەن ۋاقىتتا ۇيىنە جاقىنداپ كەلە جاتقان اياق دىبىسى ەستىلدى. عايشا توسەگىنە قايتا شالقايىپ، جاستىققا باسى تيگەندە؛ ەسىك اشىلدى. قاراڭعى بولمەدەن قوماعاي كوز قادالا قاراعاندا، جالعىز كەلگەن جىگىتتىڭ اق جاعاسىن كورىپ، جۇرەگى لۇپىلدەپ سوعىپ كەتتى.
بۇل جاڭىلعان جوق ەدى. كەلگەن عابباس ەكەن. ول قاراڭعى بولمەگە كىرىپ، ءبىراز اڭىرىپ قالعاندا، عايشا توسەگىنەن از كوتەرىلىپ:
— ايتەۋىر كەلدىڭ-اۋ! — دەپ كۇرسىندى.
عابباس عايشانىڭ بارىنا قۋانعانداي بولىپ:
— عايشامىسىڭ، بارسىڭ با؟ — دەپ ەسىككە قايتا اينالىپ بوگەلىپ: — عايشا، ەسىك جابۋعا رۇقسات پا؟ — دەدى.
قىز بۇل ءسوزدىڭ ارتىنداعى بار ماعىنانى ۇعىپ، نامىستانىپ كۇيگەندەي بولىپ:
— نەگە؟ نە سەبەپتى؟ — دەدى.
جىگىت ساسقان جوق. سالماقپەن:
— ەكەۋمىز بىردەي بارمىز، بىزگە ءۇشىنشى كىسىنىڭ كەرەگى جوق. سوندىقتان جاۋىپ قويماسام؟.. — دەپ جاۋاپ كۇتىپ تۇردى.
عايشا:
— ونىڭ بەر جاعىندا نە دەگەلى تۇرعانىڭ ءمالىم عوي.
ماعان جالعىز سول ماقساتپەن كەلگەنشە، كەلمەسەڭ ەتتى! — دەدى.
بۇل ءسوزدىڭ ىشىندە شىنىمەن كۇيگەننىڭ دە، نازدىڭ دا بەلگىسى بار ەدى. ءبىراق عابباس عايشانىڭ باسىنا سەنگەن كوڭىل مەن جاۋاپ بەرمەي-اق، ەسىكتىڭ شاپپاسىن ءىلىپ الىپ، عايشانىڭ قاسىنا كەلدى. كەلگەن جەردەن عايشاعا: «تۇرما، جات! — دەپ قويىپ، ءوزى سىرتقى كيىمىن تاستاپ، بىرگە جاتىپ قالدى. ءارتۇرلى قىسقا-قىسقا ءسوز بولىپ، قۇمارتقان قۇشاق، ىستىق دەمالىستىڭ ىشىندە ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەن سوڭ، كەلەلى اڭگىمە باستالدى.
بۇل اڭگىمەگە كەلگەندە، عايشانىڭ داۋسى دا وزگەرىپ، سويلەر ءسوزى دە شىن سياقتانىپ كوبەيىپ كەتىپ ەدى. ول عابباستان كوپتەن كۇتكەن جاۋابىن تىلەدى. كەشەگى جازىلعان حات، ونىڭ الدىندا الدەنەشە رەت ايتىلعان ءسوز، بوس ايتا سالعان نارسە ەمەس. ونىڭ ءتيىستى جاۋابى بولۋعا كەرەك ەدى. بۇل ورىندى تىلەك، شىن اڭگىمە ەدى. اسىرەسە ىشىندە سول دەرتتەن تىنىم العىزبايتىن جالىندى شوق جاتقاندا، عايشانىڭ ءسوز قىلۋى ابدەن دۇرىس ەمەس پە؟
سوندىقتان ءار نارسەگە الاڭداپ، مىنا ءسوزدىڭ جەلىسىن بۇزا بەرگەن عابباسقا ول قادالا سويلەپ:
— نەگە بايلادىڭ؟ ماعان نە ايتاسىڭ؟ — دەگەن سۇراقتى اشىق قويدى...
عابباس باسىن قاسىدى. سورىنا كەلگەندە، ول بۇل اڭگىمەنى ويلانامىن دەسە دە، ءالى ءتىپتى دە ويلانعان جوق ەدى. ول تەگىندە الۋ-الماۋ اڭگىمەسىن ويلاماقشى دا ەمەس ەدى. «عايشاعا نە جاۋاپ بەرىپ، وسى ءحالدى سوزا تۇرۋ كەرەك؛ قادالعىش قىزدى نە دالەلمەن بوگەي تۇرۋعا بولار ەدى؟» سونى دا ويلاعان جوق ەدى. سوندا دا قارمانىپ كورىپ، بۇرىننان قينالىپ جۇرگەن كىسىشە كۇرسىنىپ الىپ:
— عايشاجان! مەن وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە ءتىپتى ءالسىزبىن. السىزدىگىم، سەنىڭ باسىڭدى بىلە الماي، ەكى ويلى بولۋدا ەمەس؛ ءوز ءومىرىمنىڭ ءبىر شەشىلمەگەن ءتۇيىنى بولعاندىقتان. وزىڭە بەلگىلى، مەنىڭ قىردان العان قاتىنىم بار. مەن ءالى ونى تاستاعان جوقپىن، — دەپ، جۇدەگەن قايعىلى پىشىنمەن ءبىرتالاي وزىنشە ءدامدى سەبەپتەردى ايتىپ شىقتى. بۇنىڭ دا ايتقان ءسوزى ۇزاق ەدى. ءبىراق عايشاعا بۇل ءسوزدىڭ شىن ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى بولاتىن. ويتكەنى «عابباس وسى جولى قازاق قاتىنىن تاستاپ كەلدى» دەگەن حاباردى دا استىرتىن ەستىپ ەدى. سوندىقتان عايشا جىگىت جاۋابىنا قاناعاتتانعان جوق. عابباس قاتىنىنداي قاتىن، شىن كوڭىلى بولسا، بۇلارعا بوگەت بولمايتىندىعىن ايتىپ كەلىپ:
— اياعىندا، ماعان بۇگىنگى كۇن بايلاۋلى جاۋابىڭدى بەر. بوگەت قاتىنىمدا دەسەڭ، ءتىپتى سودان ايرىلعان كۇندە مەندىكپىن دەسەڭ دە توقتايمىن، — دەدى.
بۇل سوزدەر بۇرىننان عايشادان شەت جاعالاپ كورىنىپ جۇرگەن سولەكەت مىنەزدىڭ انىق بەتىن اشتى. عابباستى عايشادان الىستاتىپ، سۋىتقانداي بولدى. سوندىقتان ول بەكىنگەن پىشىنمەن:
— سەنى الامىن دەگەن ۋادەنى بۇگىن بەرە المايمىن، — دەدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن جەردە: عايشا الدانىپ قور بولعانىن جاڭا ەستىگەن تازا ايەلدەي بولىپ، عابباستان قۇشاعىن الىپ، جۇرەگى ۇزىلگەندەي وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى.
عابباسقا بۇل جىلاۋ ىڭعايسىز ءتيىپ ەدى. باسىندا توقتاتامىن دەپ ايتقان ءسوزىنىڭ اسەرى بولمادى. عايشا ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا شاماسى كەلمەي، ءىشى-باۋىرى ەزىلگەندەي بولىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جاتتى. عابباس باسقانىڭ بابىن تابا الماي، عايشانى قۇشاقتاپ بەتىنەن سۇيمەك بولىپ كەلدى دە، وقىستان ءبىر وي كەلىپ، جىلاپ جاتقان قىزدىڭ بەتى مەن ەكى كوزىن سيپادى. عايشا بۇل قىلىققا اشۋلانعانداي بولىپ، عابباستىڭ قولىن تارتىپ تاستادى. ءبىراق ورتەنگەندەي بولىپ ەگىلىپ جىلاپ جاتقان قىزدىڭ كوزىندە ءبىر تامشى جاس جوق ەكەن...
عابباس قولىن تارتىپ الىپ، تەرىس اينالا بەردى:
— ءتۇۋ، ساراماس، كوزىڭدە ءبىر تامشى جاس جوق قوي! — دەدى.
عايشانىڭ ءوزى-وز بولىپ، جامان ۇستالعان جەرى وسى ەدى. ول داۋسى قولدان جاساعانداي وزگەرىپ:
— مەن جىلاعاندا، كوزىمنەن جاس شىقپايتىن ادەتىم! — دەدى.
عابباس تۇرىپ، كيىنىپ جاتىپ:
— راس ايتاسىڭ، قايعىڭ ۇلكەن بولعاسىن سويتەسىڭ عوي! — دەدى.
بۇدان ءارى ەكەۋىندە دە ءسوز بولعان جوق. جاس جىگىت كيىنىپ بولعان سوڭ «قوش!» دەپ شىعىپ كەتتى. نە دەرىن بىلمەي، توسەگىنە جابىسىپ، تاس بولىپ قاتقان قالپىندا عايشا قالا بەردى.
عابباستىڭ بۇگىنگى مىنەزدەرى عايشانى ابدەن تورىقتىردى. ەندى عابباستىڭ قايتا اينالىپ كەلۋى ەكىتالاي. جاس جىگىت ەسىكتى جاۋىپ شىعىپ كەتىپ بارا جاتقان ۋاقىتتا عايشا ىشىنەن اقىرعى رەت: «سەنەن دە ايرىلدىم با، قوش!» — دەگەندەي بولىپ قالا بەردى. بۇل اقىرعى ءۇمىت بولاتىن. ەڭ سوڭعى سەنگەن ادامى وسى ەدى. عابباس ءبىرجولاتا عايشانى كورمەي كەتپەس-اۋ؟ ءوز تىلەگى ءۇشىن ءالى دە تالاي رەت سوعار؛ ءاي، ءبىراق ول ەندى عايشانىڭ تىلەگىنە تابىلمايتىن بولدى عوي! ونىڭ ءوز قۇمارلىعى ءۇشىن كەلگەنى عايشانى جۇباتۋعا جاراي ما؟
عابباس عايشاعا ول ءۇشىن ءتىپتى از كەرەك ەدى. بارلىق ءجۇرىستىڭ ماقساتى ول بولاتىن بولسا، تالاي عابباس تابىلۋى قيىن ەمەس. عابباستىڭ بۇگىنگى كەتۋى عايشانىڭ زور ءۇمىتىن جوق قىلدى عوي.
شىنىمەن-اق بارلىق قىزىق، كۇتكەن ءومىرى وسىنداي دال بولىپ، قاڭعىپ قالۋمەن وتكەنى مە؟ ءومىر بويى كىمگە كەزدەسسە دە، ىلعي تارقاپ كەتكەن بازاردىڭ سوڭىنا ىلىنۋمەن وتكەنى مە؟ ءومىر بازارىندا عايشانىڭ سىباعاسى ىلعي اقىرعى پەردەنىڭ، قايعىلى ءحالدىڭ ويىنشىسى بولىپ ءوتۋ مە؟..
تىرشىلىكتەن بارلىق الارىم وسى ما؟ وسى مازاق، وسى قورلىققا ۇنەمى كونىپ، يلەنىپ وتكەنىم بە؟ بۇيتكەنشە... قور بولعانشا بۇل تىرشىلىك جوق-اق بولسىن دەپ، عايشا ۇشىپ تۇرىپ، جىلدام كيىنىپ، ءوڭى قاشىپ، جاقىن جەردەگى اپتەككە كەلىپ، بۇرىن ءبىر تانىس دارىگەردەن الىپ قويعان رەسەپتپەن ءبىر كىشكەنە ساۋىتقا قۇيعان اپيىن ساتىپ ۇيىنە قايتتى. جولشىباي عايشا گۇبىرنەلىك قالانىڭ كوشەسىنە، بارلىق تىرشىلىك يەلەرىنە كوزىمەن، كوڭىلىمەن قوشتاسىپ كەلدى.
قازىرگى حالدە تىرشىلىك شىنىمەن-اق كەرەكسىز سياقتانىپ ەدى.
ۇيگە كەلگەن سوڭ ءالى كۇنگە قاراڭعى بولىپ تۇرعان بولمەسىنە شام جاعىپ، بىر-ەكى حات جازدى. بۇنىڭ ءبىرىن ۇيىندەگى شەشەسىنە ارنادى. بىرەۋىن قايعىلى قىسقا سوزبەن عابباسقا جازدى.
كوڭىلى بۇل ۋاقىتتا ءولىمدى وڭاي كورگەندەي، تىرشىلىكتەن ءقازىر-اق «قوش» دەگەن ءبىر-اق سوزبەن جىلجىپ جۇرە بەرەتىندەي بولىپ ەدى.
حاتتى جازىپ بولعان سوڭ، كىشىلەۋ ساۋىتتىڭ ىشىندەگى قارا ءتۇستى ۋعا ءبىراز قاراپ وتىردى. ءبىر-اق سەكونتتە ءىشىپ سالۋ، كوزدى جۇمىپ ءبىر-اق بەكىنۋ. ءقازىر ءتۇبىن اعارتىپ جوق قىلۋ... سودان ارعىسىنا عايشا ولەمىن دەپ تىلەنبەي-اق قويادى. كۇشتى ۋ ءوز جۇمىسىن ءوزى بىتىرەدى. اۋەلى باسىن اينالدىرادى. اياعىن شالىس باسقىزىپ، سەندەلتەدى. سودان ءارى سۇر ومىرگە «قوش» دەپ جىعىلادى. ارجاعى ماڭگى ۇيقى، ماڭگى جوقتىق. ارتىنداعى ەل عايشانىڭ جۇرەگىندە قانداي دەرتتىڭ جۇرگەنىن، بۇنىڭ باسى قانشالىق قايعىلى، مۇڭلى ەكەنىن سوندا عانا بىلەدى. وكىنىپ باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاعادى. — اسىلدىڭ ءقادىرىن بىلمەپپىز-اۋ! — دەپ قىنجىلادى... سويتە مە؟ جوق — الدە بۇل جەردە دە بىردەمە دەپ، ولگەن جۇزىنە قاراپ تۇرىپ كۇلە مە؟.. جارايدى، نە، بولسا دا دەپ ۋدىڭ اۋزىن اشىپ، قولىنا الىپ، اۋزىنا كوتەرىپ الىپ كەلدى. اقىرعى رەت ايناسىنا قاراپ تۇرىپ ىشپەكشى بولدى. عايشا اينانىڭ الدىندا كەلگەندە، ستول ايناسىنىڭ ەكى جاعىندا تۇرعان بەلگىلى بالۋان مەن ءعازيزدىڭ سۋرەتىنە كوزى ءتۇستى...
ولارعا دا ويىمەن «قوش» دەپ، بالۋاننىڭ جۋان ساندارىنا كوزىنىڭ قىرىمەن قاراپ تۇرىپ، ۋ ساۋىتىن اۋزىنا اكەلىپ توڭكەرىپ قالدى... اپيىن يەگىنىڭ ۇستىنەن جەرگە سىرىلداپ تامىپ جاتتى. عايشا ساۋىتتىڭ ءتۇبى اعارعانشا توڭكەرىپ تۇرىپ، بار ۋ بىتكەن جەردە ساۋىتتى جەرگە ءبىر سالىپ سىندىرىپ تاستاپ، ءوزىن-وزى ءولىم جازاسىنان قايتادان ازات قىلىپ كۇرسىنىپ، تيىشتىق الىپ وتىرا كەتتى.
— مەنىڭ كۇناما وسى جازا دا. جەتەر... ءتاۋىر-اق ءوزىمدى ايامادىم عوي. ءتىپتى شىن ءولۋ كەرەك بولسا، ولە الادى ەكەم... جارايدى، ازىرشە بارا تۇر، عايشا!.. بۇل جولى اقتالىپ شىقتىڭ!.. — دەپ بۇرىنعى قالپىندا تىرشىلىك كۇندەرىن تاعى دا كۇتىپ قالا بەردى. (...)
You Might Also Like
-
الماتى وبلىسى ۇيعىر اۋدانى شىرىن اۋىلى «شىرىن ورتا مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ 8 سىنىپ وقۋشىسى ابدۋللايەۆ زاير زاينۋللايەۆيچ جەتەكش...
-
ينفورماتيكانىڭ كەيبىر جالپىلاما ۇعىمدارىن مىسالدارمەن عانا شەكتەيتىن مۋزەي سىرتىنداعى جينالىستار بويىنشا اقپاراتتىق قىزمەت كورسەتۋ سيپاتتاماسىن باياندايمىز. اقپاراتتىق قىزمەت كورسەتۋدىڭ نەگىزى اقپار...
