ات ابزەلدەرى
بايانداما
تاقىرىبى: ات ابزەلدەرى (پرەزەنتاسياسىمەن)
ات ابزەلىنىڭ تولىق جيناعى كوشپەلىلەر مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن اڭعارتادى. كوشپەندى ءومىر سۇرۋدە جىلقى ەڭ قاجەتتى مال بولىپ ەسەپتەلدى، سوندىقتان دا ات ابزەلدەرىن قازاقتار ءقادىر تۇتقان. ەر جاسالۋى مەن تەحنيكاسىنا قاراي بەس توپقا بولىنەدى: شىعىس جانە نايمان ەرى، ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستان، جەتىسۋ جانە سىرداريا ەرلەرى. ءبىرىنشى ءتۇرىنىڭ الدىڭعى جاعى كەڭ ءارى بيىك بولىپ كەلەدى. ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستان ەرلەرى نايمان ەرىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى، ولاردىڭ الدىڭعى جاعى تومەن. باتىس قازاقستان ەرى فورماسى جاعىنان ەرەكشە، ول وتە جەڭىل، ءارى جىڭىشكە بولىپ كەلەدى. جەتىسۋ ەرلەرى جىڭىشكە ءارى الدىڭعى بەتى بيىك جانە ولار «شوشاق باس ەر»، «ۇيرەك باس ەر» دەپ اتالدى.
ونىڭ جيىنتىعى ەر - تۇرمان. ەردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. تۇرىنە قاراپ بىلايشا اتالادى: قازاقى ەر، قوقان ەر، قۇراندى ەر، جاس بالاعا ارنالعان اشاماي، قازىقباس ەر، كۇمىستەلگەن ايەل ەرى، اقباس ەر، ىرىس ەرى.
قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان قول - ونەرىنىڭ ءبىرى — ات ابزەلدەرىن جاساۋ. ەردى بىلعارىمەن قاپتاپ، ورنەكتەپ، بەدەر سالىپ، كۇمىستەپ، سۇيەكتەپ، اسىل تاستار سالىپ اشەكەيلەيدى. كۇمىستەن ورنەكتەلگەن ەردى «كۇمىس ەر» دەيدى.
ەر - تۇرمان دەگەنىمىز – سالت اتقا مىنۋگە ارنالعان ابزەل - جابدىقتار جيىنتىعى. ال ەر - تۇرمان جاسايتىن شەبەر ۇستا ەرشى دەپ اتالادى. ەرشىلەر ەرتە زاماندا ەردى نەگىزگى ءۇش توپقا بولگەن: 1) اتامان ( بەس جاسقا دەيىنگى بالالار مىنەتىن ەردىڭ وتە جەڭىل، ىقشام ءارى قاراپايىم ءتۇرى، 2) ايەلدەرگە ارنالعان ەرلەر سۇيەگى، قاڭقاسى اۋىر ءارى التىن، كۇمىس، اسىل تاستارمەن، سۇيەكپەن، مۇيىزبەن وتە شەبەرلىكپەن اشەكەيلەنەدى. ەر - تۇرمانعا — وعان قوسىمشا كەرەكتى جابدىقتار جاتادى: توقىم، تەرلىك، تەبىنگى، ۇزەڭگى، تارتپا، ومىلدىرىك، قۇيىسقان، جۇگەن، نوقتا، شىلبىر، تىزگىن، اتكورپە، كوپشىك، كەجىم، ات جابۋ، ورە، تۇساۋ، كىسەن ت. ب.
وسىنىڭ ءبارى اعاشتان ويىلىپ جاسالعان قاڭقانى تولىقتىرىپ ەر - توقىم اتاۋىنا يە بولادى.
تەرلىك - اتتىڭ ارقاسىنا جابىلاتىن كولەمى توقىمنان ءسال ۇلكەن تەردى سورىپ تۇراتىن ماتەريالدان دايارلانادى. قازىرگى كەزدە بۇل ماتەريالدىڭ ءرولىن ودەيالو ويناپ ءجۇر. تەرلىك – ەردىڭ استىنان توسەيتىن جاپپاسى. ول كيىزدەن جاسالادى. جىلقىنىڭ ارقاسىنا تولىعىمەن جاۋىپ تۇرعانداي ەتىپ سالىنادى. ول اتتىڭ تەرىن الادى. ونى ۇنەمى كۇتىپ، كەپتىرىپ وتىرادى.
توقىم - كولەمى تەرلىكتەن كىشى ەردىڭ قاڭقاسىنىڭ ەكى قاپتالىنا ولشەنىپ قيىلعان كيىز. ءتورت بۇرىشتى بولىپ كەلەدى. بۇل اتتىڭ ارقاسىن اعاش ەر جاۋىر قىلماۋ ماقساتىندا توسەلەدى.
ەر توقىم ءارى بەرى جىلجىماس ءۇشىن جانە ەكى قاپتالعا اۋىپ كەتپەس ءۇشىن ويلاپ تابىلعان قايىس باۋلار بايلانادى. ال، ايىل ەردىڭ قاپتالىنىڭ ارتقى جاعىنا بايلانعان باۋ. بۇل اتتىڭ ارتقى قابىرعالارى تۇسىنان بايلانادى.
جۇگەن - سىرت قاراعان كوزگە نوقتاعا ۇقسايدى. ءبىراق جىلقىنى باعىندىرۋ، قالاعان جاعىڭىزعا جۇرگىزتۋ ماقساتىندا ءتىلدىڭ جوعارعى جاعىنان سالىناتىن، ەكى ەزۋدىڭ تۇسىندا تۇراتىن اۋىزدىعى بولادى.
جۇگەندە شىلبىر بولمايدى. ونىڭ ورنىنا اۋىزدىقتىڭ ەكى باسىنداعى شىعىرشىققا بايلانعان تىزگىن بولادى. قازاقتىڭ «ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر» ءسوزى وسىدان شىقسا كەرەكتى.
نوقتا - جىلقىنىڭ باسىنا تۇمسىعى ارقىلى كيىلەتىن ات ابزەلى. نوقتانى قايىستان نەمەسە جىبەك جىپتەن دە ءورىپ جاساي بەرەدى. نوقتانىڭ استىڭعى جاعىندا شىعىرشىققا بايلانعان شىلبىر بولادى. شىلبىر اتتى دوعارىپ بايلاۋ، جەتەككە الۋ ماقساتىندا ءورىلىپ جاسالعان ءجىپ.
ۇزەڭگى - اتقا جەردەن تەز ءمىنۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان تەپكىشىك نەمەسە ىلمەك. ۇزەڭگى - ەردىڭ ءبىر بولىگى. ول اتتى سالت مىنگەندە اياق سالىپ، دەمەۋگە كومەك بەرەدى. ۇزەڭگى ەر - توقىمعا تارتپا ارقىلى بەكىتىلەدى. بۇلدا ەردىڭ اعاش قاپتالىنا قايىسپەن بايلانۋ ارقىلى ەردىڭ ءبىر بولىگىنە اينالادى.
تارتپا – تەرىدەن جاسالعان بەرىك، جالپاق باۋ. ەردى ەكى جاعىنان نىقتاپ، ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قولدانادى.
قۇيىسقان - ءبىر ۇشى اتتىڭ قۇيرىعىنا ءىلىنىپ، ەكى ۇشى ەردىڭ ەكى قاپتالىنا بەكيتىن قۇرىلعى. بۇل ەر توقىمنىڭ الدىعا قاراي جىلجىپ كەتپەۋى ءۇشىن قاجەت. مىسالى، تاۋلى جەردەن ەڭىسكە قاراي تۇسكەندە اتتىڭ موينىنان اۋىپ تۇسپەس ءۇشىن.
ومىلدىرىك - كەرىسىنشە اتتىڭ كەۋدەسىنەن (توسىنەن) ەردىڭ الدىڭعى ەكى قاپتالىنا بەكيتىن قۇرىلعى. بۇل ەر توقىمنىڭ ارتقا جىلجىماۋىن قامتاماسىز ەتەدى. كوبىنە شوقتىعى بيىك جىلقىلارعا قولدانىلادى.
قانجىعا - ەردىڭ ارتقى ەكى قاپتالىنا بەكىگەن ەكى باۋ. بۇل اۋلاعان اڭىڭدى بايلاپ الۋعا نەمەسە قاجەتتى زاتتارىڭدى بايلاپ الۋعا ارنالعان باۋ.
قامشى اتقا مىنگەن ادامدى قامشىسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. قامشى - بىرىنشىدەن اتىڭ جىلدامدىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇرال بولسا، ەكىنشىدەن قارۋ رەتىندە دە پايدالانىلعان. باسىنا قورعاسىن قۇيىلىپ ورىلگەن بۇزاۋباس قامشىلارمەن دالدەپ ۇرعاندا قاسقىردىڭ تۇمسىعىن قاق بولۋگە دە بولادى. قامشى تۇرلەرى: دۇرە قامشى، دىراۋ قامشى، بايگە قامشى، كوكپار قامشى
التى ءورىم، سەگىز ءورىم، توعىز ءورىم ت. ب. اتا - بابالارىمىز قامشىنىڭ سابىن توبىلعىدان، ءورىمىن تاسپالاپ تىلىنگەن قايىستان ورگەن.
قامشىنىڭ بىلەككە كيىلەتىن ىلمەك باۋىن بۇلدىرگە دەپ اتايدى. حالىق انىندەگى:
قولىمدا ءبىر قامشىم بار بۇلدىرگەلى. ءبىر ءسوز ايتقىم كەلەدى كۇلدىرگەلى - دەگەن جولدار وسى سوزىمىزگە دالەل بولا الادى.
شىدەر، تۇسامىس، ورە.
اۋىلدىق جەردە وسكەندەر بىلەتىن بولار بۇل اتاۋلاردىڭ نە ەكەنىن. ءمىنىس مال نەمەسە ساۋىندى بيەلەر ۇزاپ كەتپەس ءۇشىن جىلقىلاردىڭ اياعىنا تاعىلاتىن ابزەل.
تۇسامىس نە تۇساۋ - جىلقىنىڭ الدىڭعى ەكى اياعىنا تاعىلاتىن ارقاننان ەسىلگەن (كەيىن كەلە رەمەننەن كەسىپ جاسالىپ ءجۇر) ابزەل.
ورە - جىلقىنىڭ الدىڭعى اياعى مەن ارتقى اياعىنا تاعىلاتىن ابزەل.
شىدەر - الدىڭعى ەكى اياقتان جانە ارتقى ءبىر اياقتان سالىناتىن ابزەل.
تاعا - اۋىلدىق جەرلەردە ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا ءىلىپ قوياتىن تاعانى بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەس. تاعا - اتتىڭ تۇياعىنا قاعىلاتىن ات ابزەلى. تاۋلى - تاستى جەرلەردە جىلقىنىڭ تۇياعى مۇجىلمەس ءۇشىن جانە مايتابانىنا تاس باتپاس ءۇشىن اتتى تاعالاپ وتىرادى.
تاقىرىبى: ات ابزەلدەرى (پرەزەنتاسياسىمەن)
ات ابزەلىنىڭ تولىق جيناعى كوشپەلىلەر مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن اڭعارتادى. كوشپەندى ءومىر سۇرۋدە جىلقى ەڭ قاجەتتى مال بولىپ ەسەپتەلدى، سوندىقتان دا ات ابزەلدەرىن قازاقتار ءقادىر تۇتقان. ەر جاسالۋى مەن تەحنيكاسىنا قاراي بەس توپقا بولىنەدى: شىعىس جانە نايمان ەرى، ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستان، جەتىسۋ جانە سىرداريا ەرلەرى. ءبىرىنشى ءتۇرىنىڭ الدىڭعى جاعى كەڭ ءارى بيىك بولىپ كەلەدى. ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستان ەرلەرى نايمان ەرىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى، ولاردىڭ الدىڭعى جاعى تومەن. باتىس قازاقستان ەرى فورماسى جاعىنان ەرەكشە، ول وتە جەڭىل، ءارى جىڭىشكە بولىپ كەلەدى. جەتىسۋ ەرلەرى جىڭىشكە ءارى الدىڭعى بەتى بيىك جانە ولار «شوشاق باس ەر»، «ۇيرەك باس ەر» دەپ اتالدى.
ونىڭ جيىنتىعى ەر - تۇرمان. ەردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. تۇرىنە قاراپ بىلايشا اتالادى: قازاقى ەر، قوقان ەر، قۇراندى ەر، جاس بالاعا ارنالعان اشاماي، قازىقباس ەر، كۇمىستەلگەن ايەل ەرى، اقباس ەر، ىرىس ەرى.
قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان قول - ونەرىنىڭ ءبىرى — ات ابزەلدەرىن جاساۋ. ەردى بىلعارىمەن قاپتاپ، ورنەكتەپ، بەدەر سالىپ، كۇمىستەپ، سۇيەكتەپ، اسىل تاستار سالىپ اشەكەيلەيدى. كۇمىستەن ورنەكتەلگەن ەردى «كۇمىس ەر» دەيدى.
ەر - تۇرمان دەگەنىمىز – سالت اتقا مىنۋگە ارنالعان ابزەل - جابدىقتار جيىنتىعى. ال ەر - تۇرمان جاسايتىن شەبەر ۇستا ەرشى دەپ اتالادى. ەرشىلەر ەرتە زاماندا ەردى نەگىزگى ءۇش توپقا بولگەن: 1) اتامان ( بەس جاسقا دەيىنگى بالالار مىنەتىن ەردىڭ وتە جەڭىل، ىقشام ءارى قاراپايىم ءتۇرى، 2) ايەلدەرگە ارنالعان ەرلەر سۇيەگى، قاڭقاسى اۋىر ءارى التىن، كۇمىس، اسىل تاستارمەن، سۇيەكپەن، مۇيىزبەن وتە شەبەرلىكپەن اشەكەيلەنەدى. ەر - تۇرمانعا — وعان قوسىمشا كەرەكتى جابدىقتار جاتادى: توقىم، تەرلىك، تەبىنگى، ۇزەڭگى، تارتپا، ومىلدىرىك، قۇيىسقان، جۇگەن، نوقتا، شىلبىر، تىزگىن، اتكورپە، كوپشىك، كەجىم، ات جابۋ، ورە، تۇساۋ، كىسەن ت. ب.
وسىنىڭ ءبارى اعاشتان ويىلىپ جاسالعان قاڭقانى تولىقتىرىپ ەر - توقىم اتاۋىنا يە بولادى.
تەرلىك - اتتىڭ ارقاسىنا جابىلاتىن كولەمى توقىمنان ءسال ۇلكەن تەردى سورىپ تۇراتىن ماتەريالدان دايارلانادى. قازىرگى كەزدە بۇل ماتەريالدىڭ ءرولىن ودەيالو ويناپ ءجۇر. تەرلىك – ەردىڭ استىنان توسەيتىن جاپپاسى. ول كيىزدەن جاسالادى. جىلقىنىڭ ارقاسىنا تولىعىمەن جاۋىپ تۇرعانداي ەتىپ سالىنادى. ول اتتىڭ تەرىن الادى. ونى ۇنەمى كۇتىپ، كەپتىرىپ وتىرادى.
توقىم - كولەمى تەرلىكتەن كىشى ەردىڭ قاڭقاسىنىڭ ەكى قاپتالىنا ولشەنىپ قيىلعان كيىز. ءتورت بۇرىشتى بولىپ كەلەدى. بۇل اتتىڭ ارقاسىن اعاش ەر جاۋىر قىلماۋ ماقساتىندا توسەلەدى.
ەر توقىم ءارى بەرى جىلجىماس ءۇشىن جانە ەكى قاپتالعا اۋىپ كەتپەس ءۇشىن ويلاپ تابىلعان قايىس باۋلار بايلانادى. ال، ايىل ەردىڭ قاپتالىنىڭ ارتقى جاعىنا بايلانعان باۋ. بۇل اتتىڭ ارتقى قابىرعالارى تۇسىنان بايلانادى.
جۇگەن - سىرت قاراعان كوزگە نوقتاعا ۇقسايدى. ءبىراق جىلقىنى باعىندىرۋ، قالاعان جاعىڭىزعا جۇرگىزتۋ ماقساتىندا ءتىلدىڭ جوعارعى جاعىنان سالىناتىن، ەكى ەزۋدىڭ تۇسىندا تۇراتىن اۋىزدىعى بولادى.
جۇگەندە شىلبىر بولمايدى. ونىڭ ورنىنا اۋىزدىقتىڭ ەكى باسىنداعى شىعىرشىققا بايلانعان تىزگىن بولادى. قازاقتىڭ «ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر» ءسوزى وسىدان شىقسا كەرەكتى.
نوقتا - جىلقىنىڭ باسىنا تۇمسىعى ارقىلى كيىلەتىن ات ابزەلى. نوقتانى قايىستان نەمەسە جىبەك جىپتەن دە ءورىپ جاساي بەرەدى. نوقتانىڭ استىڭعى جاعىندا شىعىرشىققا بايلانعان شىلبىر بولادى. شىلبىر اتتى دوعارىپ بايلاۋ، جەتەككە الۋ ماقساتىندا ءورىلىپ جاسالعان ءجىپ.
ۇزەڭگى - اتقا جەردەن تەز ءمىنۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان تەپكىشىك نەمەسە ىلمەك. ۇزەڭگى - ەردىڭ ءبىر بولىگى. ول اتتى سالت مىنگەندە اياق سالىپ، دەمەۋگە كومەك بەرەدى. ۇزەڭگى ەر - توقىمعا تارتپا ارقىلى بەكىتىلەدى. بۇلدا ەردىڭ اعاش قاپتالىنا قايىسپەن بايلانۋ ارقىلى ەردىڭ ءبىر بولىگىنە اينالادى.
تارتپا – تەرىدەن جاسالعان بەرىك، جالپاق باۋ. ەردى ەكى جاعىنان نىقتاپ، ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قولدانادى.
قۇيىسقان - ءبىر ۇشى اتتىڭ قۇيرىعىنا ءىلىنىپ، ەكى ۇشى ەردىڭ ەكى قاپتالىنا بەكيتىن قۇرىلعى. بۇل ەر توقىمنىڭ الدىعا قاراي جىلجىپ كەتپەۋى ءۇشىن قاجەت. مىسالى، تاۋلى جەردەن ەڭىسكە قاراي تۇسكەندە اتتىڭ موينىنان اۋىپ تۇسپەس ءۇشىن.
ومىلدىرىك - كەرىسىنشە اتتىڭ كەۋدەسىنەن (توسىنەن) ەردىڭ الدىڭعى ەكى قاپتالىنا بەكيتىن قۇرىلعى. بۇل ەر توقىمنىڭ ارتقا جىلجىماۋىن قامتاماسىز ەتەدى. كوبىنە شوقتىعى بيىك جىلقىلارعا قولدانىلادى.
قانجىعا - ەردىڭ ارتقى ەكى قاپتالىنا بەكىگەن ەكى باۋ. بۇل اۋلاعان اڭىڭدى بايلاپ الۋعا نەمەسە قاجەتتى زاتتارىڭدى بايلاپ الۋعا ارنالعان باۋ.
قامشى اتقا مىنگەن ادامدى قامشىسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. قامشى - بىرىنشىدەن اتىڭ جىلدامدىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇرال بولسا، ەكىنشىدەن قارۋ رەتىندە دە پايدالانىلعان. باسىنا قورعاسىن قۇيىلىپ ورىلگەن بۇزاۋباس قامشىلارمەن دالدەپ ۇرعاندا قاسقىردىڭ تۇمسىعىن قاق بولۋگە دە بولادى. قامشى تۇرلەرى: دۇرە قامشى، دىراۋ قامشى، بايگە قامشى، كوكپار قامشى
التى ءورىم، سەگىز ءورىم، توعىز ءورىم ت. ب. اتا - بابالارىمىز قامشىنىڭ سابىن توبىلعىدان، ءورىمىن تاسپالاپ تىلىنگەن قايىستان ورگەن.
قامشىنىڭ بىلەككە كيىلەتىن ىلمەك باۋىن بۇلدىرگە دەپ اتايدى. حالىق انىندەگى:
قولىمدا ءبىر قامشىم بار بۇلدىرگەلى. ءبىر ءسوز ايتقىم كەلەدى كۇلدىرگەلى - دەگەن جولدار وسى سوزىمىزگە دالەل بولا الادى.
شىدەر، تۇسامىس، ورە.
اۋىلدىق جەردە وسكەندەر بىلەتىن بولار بۇل اتاۋلاردىڭ نە ەكەنىن. ءمىنىس مال نەمەسە ساۋىندى بيەلەر ۇزاپ كەتپەس ءۇشىن جىلقىلاردىڭ اياعىنا تاعىلاتىن ابزەل.
تۇسامىس نە تۇساۋ - جىلقىنىڭ الدىڭعى ەكى اياعىنا تاعىلاتىن ارقاننان ەسىلگەن (كەيىن كەلە رەمەننەن كەسىپ جاسالىپ ءجۇر) ابزەل.
ورە - جىلقىنىڭ الدىڭعى اياعى مەن ارتقى اياعىنا تاعىلاتىن ابزەل.
شىدەر - الدىڭعى ەكى اياقتان جانە ارتقى ءبىر اياقتان سالىناتىن ابزەل.
تاعا - اۋىلدىق جەرلەردە ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا ءىلىپ قوياتىن تاعانى بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەس. تاعا - اتتىڭ تۇياعىنا قاعىلاتىن ات ابزەلى. تاۋلى - تاستى جەرلەردە جىلقىنىڭ تۇياعى مۇجىلمەس ءۇشىن جانە مايتابانىنا تاس باتپاس ءۇشىن اتتى تاعالاپ وتىرادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
