اتا – بابا ءداستۇرى - ۇرپاققا امانات اشىق تاربيە ساعاتى
اتا – بابا ءداستۇرى - ۇرپاققا امانات
اشىق تاربيە ساعاتى 5 سىنىپ
2016 - 2017 وقۋ جىلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اتا – بابا ءداستۇرى – ۇرپاققا امانات
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ بويىنا حالقىمىزدىڭ اسىل ءقادىر – قاسيەتتەرىن ءسىڭىرۋ، ۇلكەندى سىيلاي بىلۋگە، سالت - داستۇرلەرىمىزدى قادىرلەي بىلۋگە باۋلۋ. وقۋشىلاردى سالت - داستۇردەن ءنار الىپ وسۋىنە، يناباتتىلىققا، جامان مەن جاقسىنى اجىراتا بىلۋگە، اتالى سوزدەن عيبرات
الۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەرى: سۋرەتتەر، ماقال - ماتەلدەر، توپتىق تاپسىرمالار، ت. ب.
قۇرمەتتى ۇستازدار مەن وقۋشىلار سىزدەر بۇگىن 5 ا سىنىبى دايىنداعان
«اتا – بابا ءداستۇرى - ۇرپاققا امانات» اتتى اشىق تاربيە ساعاتىمىزعا قوش كەلدىڭىزدەر!
«امانداسۋ سالتىمىز،
ەسەنبىسىز جالپىڭىز،
باعالىنى ارتىنا،
قالدىرعان-دى حالقىمىز» - دەي وتىرىپ، اشىق تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز.
تۋعان جەر، قازاقستان، تۋعان انا،
اتىمىز سەنەن بولەك اتالا ما؟
كۇنشۋاق سەنىڭ ىستىق مەيىرىڭە
تاسىڭ دا تەبىرەنبەي جاتا الا ما؟
توپقا ءبولىنۋ: ءۇيىنىڭ ۇلكەن بالالارى ءبىر بولەك، كىشى بالالارى ءبىر بولەك
بولىپ بولىنەدى.
1 توپ «شاڭىراق»
2 توپ «امانات»
/ توپتاستىرۋ ءادىسىن سىزۋ ارقىلى قورعاپ شىعادى/
قازاقستان – قازاق حالقىنىڭ قاسيەتتى اتا-مەكەنى، كىندىك قانى تامعان جەرى. ءتاڭىرى جەر قايىسار مال بەرىپ، استى - ءۇستى بايلىققا تۇنىپ تۇرعان وسىنداي ولكەنى بۇيىرتقان حالقىمنىڭ ارمانى جوق. ەندىگى كەزەكتى وقۋشىلارعا بەرەمىن.
تاقپاقتار
1. راۋان.
«ءبىز قازاق دەگەن - مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت – بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز. ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوزدى اسىرماعان ەلمىز، ءدام - تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز، ءداستۇرىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز» دەپ قازىبەك بابام ايتقانداي، ەن دالانى جايلاعان، كوشپەلى عۇمىر كەشكەن قازاق حالقىنىڭ وزىنە ءتان، وزگە ۇلتتاردان ەرەكشەلەيتىن سالت - داستۇرلەرى بار.
2. اسەم
حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جيناعان باي قازىناسى، سالت - داستۇرلەرى مەن ادەت عۇرىپتارى ۇرپاقتان - ۇرپاققا مۇرا بولىپ ءوز جالعاسىن تابۋدا.
3. نابيرا
ارمىسىڭدار، اڭساعان دانا حالقىم.
سالەم بەرۋ - ەجەلگى اتا سالتىم
ءار ەلدەردە جۇرسە دە قالىڭ قازاق
ءبىر ماقساتقا ارنالعان ارمان تالاپ.
4. جاقىپبەك
تانىماساڭ تانىپ ال، مەن قازاقپىن
جانىم جايلاۋ، كوڭىلىم كەڭ قازاقپىن
ۇلىسىم باي، نۇر جەرى كەڭ قازاقپىن،
ىرىسىم باي، نۇر جەرى كەڭ قازاقپىن
5. زەينەپ
مەن قازاق، قازاقپىن دەپ ماقتانامىن
ۇرانعا «الاش» دەگەن اتتى الامىن
سۇيگەنىم - قازاق ءومىرى، ءوزىم قازاق
مەن نەگە قازاقتىقتان ساقتانامىن؟!
6. ىرىسداۋلەت
التاي، ەرتىس، سىرداريا، ەسىل، جايىق
اراسىن قونىس قىلدىم ىرگە جايىپ
ەلىم، جەرىم، قورعايتىن ەرىم بولىپ،
ەر جەتتىم ەن دالادا لىقا بايىپ
7. ساندۋعاش
مەن قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن
جورگەگىمدە تانىستىم مۇڭ تىلىممەن
جىلىعاندا جۇرەگىم كۇن تۇتىلىپ
قۋانعاندا كۇلكىمنەن ءتۇن تۇرىلگەن
8. ەرلان
مەن قازاقپىن، بيىكپىن، بايتاق ەلمىن،
قايتا تۋدىم ومىرگە، قايتا كەلدىم.
مەن مىڭ دا ءبىر ءتىرىلدىم ماڭگى ولمەسكە،
ايتا بەرگىم كەلەدى، ايتا بەرگىم.
9. ديليارا
مەن قازاقپىن، اجالسىز انامىن يەن،
قۇرساعىما سىيدىرام دالانى كەڭ.
پاك ءسابيمىن بەسىكتە گۋىلدەگەن،
داۋىرلەرمەن قۇرداسپىن، دانامىن مەن
10. قايرات
مەن جىگىتپىن، ايقاسقا، سىنعا اسىقپىن،
جۇرەگى بار كەۋدەمدە شىن عاشىقتىڭ
جانارتاۋداي جويقىنمىن جۇلقىنعاندا
شارىقتاسام قىران بوپ شىڭعا شىقتىم
11. بالاۋسا
ءتىلىم بار دا قازاعىم بار، حالقىم بار
ءداستۇرىم بار، اتا جولى سالتىم بار،
كەڭ دالاداي جينالماعان شالعايى،
اڭقاۋ اشىق مىنەزىم بار اڭقىلدار
12. ءابدىماناپ
قازاقپىن مەن، قازاقتىڭ تەنتەگىمىن،
جاۋ شەبىندە سىنالعان سەمسەرىمسىڭ.
تايىز ەمەس تەرەڭمىن، تامىرلىمىن،
يىلمەيدى ەشكىمگە ەڭسە بۇگىن.
13. مەرۋەرت
كوتەردىك ءسال دە بولسا ەڭسەمىزدى،
ەل بولايىق قىزىعار كورسە ءبىزدى.
جاڭعىرتىپ اتا ءداستۇر، سالت - سانامىز،
حالقىما يماندىلىق بەرسە ىزگى.
14. قۋانىش
ارداقتاپ اتالاردىڭ زيالى اتىن،
كۇن كەلدى ءداستۇر ءۇشىن تۋ الاتىن.
قاشاندا اتا جولىن ۇمىتقاندار
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ۇيالاتىن.
15. اقنيەت
ەمەس پە توي حالقىمنىڭ قازىناسى،
بابامنىڭ دەمەۋ بولسىن اق باتاسى.
قاستەرلەمەي كىم اتا سالتىن تاستار،
«بەرەكە تىلەپ» اق اجە شاشۋ شاشار.
16. نۇرقانات
ماڭگى تولى قازاعىمنىڭ عۇمىرى،
سان اسىلدىڭ اشىلىپ تۇر عۇمىرى.
كەشە عانا كەرەكسىز عىپ تاستاعان
عاجاپ ەكەن ادەبى مەن عۇرىبى.
17. تاڭىربەرگەن
جاقسى ءداستۇر ساقتار ەلدىڭ ەلدىگىن،
ەرلىگىن دە ۇعىنارسىڭ سەن بۇگىن.
تانىتادى قالپىمەن - اق قوناقجاي
ناعىز قازاق جۇرەگىنىڭ كەڭدىگىن.
18. جاسمين
مىنەكي، سونداي جومارت مەنىڭ حالقىم،
ەشقانداي ۇمىتپاعان اتا سالتىن.
جاس ۇرپاق، ويلان ءوزىڭ، ءبىل تاريحتان،
قازاق بوپ قال، قادىرلە قازاق حالقىن!
جۇرگىزۋشى:
بىزدەر بۇرىن كورمەگەن
سالت - ءداستۇرىم وشپەگەن.
ۇيرەنەمىز دارىپتەپ
زامانىندا ورلەگەن.
ەندى قازاقى سالت - داستۇرلەرگە توقتالايىق.
1. بالاۋسا.
اسار (سالت.) ءبىر جانۇيانىڭ قولىنان كەلمەيتىن جۇمىستاردى اتقارۋ ءۇشىن ءبىر اۋىلدىڭ ادامدارى «اسارعا» شاقىرىلادى7
2. ىرىسداۋلەت
اساتۋ (ءداستۇر). ەت جەلىنىپ بولعاننان كەيىن توردە وتىرعان اقساقال تاباققا قالعان ەتتى جاس بالالار مەن جىگىتتەرگە اساتۋعا ءتيىس. بۇرىنعى كەزدە جاس بالالار «ەت اسايمىز» دەپ قوناق كەلگەن ءۇيدىڭ ماڭايىندا جۇرەتىن بولعان.
3. مەرۋەرت
ايتتىق (ءداستۇر). ايت كۇنى «اتتىق» دەپ سۇراعان ادامدارعا بەرىلەتىن سىيلىق.
4. ساندۋعاش
اقسارباس (ءدىني ىرىم). ادامنىڭ ءقاۋىپ - قاتەرگە ۇشىراعاندا، جانى قىسىلعاندا اللا اتىمەن ايتقان قۇدايىسى. مۇنداي جاعدايدا ۇشىراعان ادام «اقسارباس» ءۇش رەت ايتۋ كەرەك. امان قالعان كىسى وسىدان كەيىن ەل - جۇرتى شاقىرىپ قۇدايى بەرەدى.
5. راۋان
اق قۇيىپ شىعارۋ (ىرىم) ۇيگە كىرگەن جىلانعا دا اق قۇيىپ شىعارادى (ماتەل). قازاق حالقى ءسۇتتى، قىمىزدى، شۇباتتى، ايراندى، تاعى باسقا ءسۇت ونىمدەرى «اق» دەپ اتايدى دا، ونى قاسيەتتى، كيەلى دەپ ۇعادى. اقتى جەرگە توكپەيدى، اياققا باسپايدى.
6. جاسمين
سىرالعى (ءداستۇر). باتىردان ساۋعا، اڭشىدان سىرالعى ماتەل. ولجالى، قانجىعاسى قاندانىپ كەلە جاتقان اڭشىدان نەمەسە ساياتشىدان سۇرالاتىن جول. ءمارت اڭشىلار مۇندايدا «سىرالعى» سۇراعاننىڭ ءسوزىن جەرگە تاستامايدى.
7. ايدا
ءسۇيىنشى. قۋانىشتى حابار جەتكىزەتىن ادام «ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى» دەپ كەلەدى. مۇندايدا قۋانىشتى ءۇي يەسى «قالاعانىڭدى» ال دەيدى نەمەسە وعان ۇنايتىنداي سىيلىق ۇسىنادى. 8. قايرات
شىلدەحانا - جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە جاسالاتىن ويىن - ساۋىق توي.
9. زەينەپ
شاشۋ - قۋانىش ايعاعى رەتىندە جاسالاتىن سالتاناتتى ءداستۇر.
10. نابيرا
بەسىك - قاسيەتتى، كيەلى، قۇتتى مۇلىك، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ تابىلادى.
جۇرگىزۋشى: قازاق حالقىندا تىيىم سوزدەر ادەپتىلىكتى، جاقسى مىنەز - قۇلىقتى سىڭىرۋگە، تازالىق ساقتاۋعا ارنالعان. ىرىم - تىيىم ۇلاعات كوزى دەيمىز. ال ەندى وقۋشىلار قانداي ىرىمدار بىلەدى ەكەنىن تاماشالايىق.
1. زەينەپ
ۇناسىن، ۇناماسىن،
بۇزبا قۇستىڭ ۇياسىن.
2. قۋانىش
ۇقساما تەنتەك بالاعا،
پىشاقتىڭ ءجۇزىن جالاما.
3. ءابدىماناپ
شارشاساڭ ءسال - ءپال ايالدا،
ءبىراق جەردى تايانبا.
4. ساندۋعاش
قۇر بەتالدى ەرمەككە
بوس بەسىكتى تەربەتپە.
5. ىرىسداۋلەت
جاقتىر، مەيلىڭ جاقتىرما،
ناندى جەرگە لاقتىرما.
6. جاسمين
جوق ادەتتى شىعارما،
تۇندە كولدەن سۋ الما
7. نابيرا
ادامداردى ساناما،
تۇندە ايعا قاراما.
8. ديليارا
اقىل - ەسىڭ بۇتىندە،
كىسىگە قاراي تۇكىرمە.
9. راۋان
ۇلتتىق سالتتان بۇلجىما:
جۇما كۇنى كىر جۋما.
10. مەرۋەرت
داستارحانعا ەمىنبە،
كوپ الدىندا كەرىلمە.
11. ايدا
ءتىرى جاندى يىقتاما،
بەي ۋاقىتتا ۇيىقتاما.
12. بالاۋسا
ايتقان ءسوزدى باعامدا:
كۇلمە كەمتار ادامعا.
13. ەرلان
ءسۇيسىنسىن جۇرت ىسىڭە،
ساقتا اتا عۇرپىڭدى.
ەشقاشان ۇلكەن كىسىگە،
وتىرما بەرىپ سىرتىڭدى.
جۇرگىزۋشى:
اتا ءداستۇر ابىروي كوتەرگەنگە،
و، بۇل سوزدەر سۇيەكتەن وتەر دەمدە!
توقتالامىز ەندى ءبىز، ال حالايىق،
قاناتتى ءسوز، ماقال مەن ماتەلدەرگە
«ءسوزدىڭ كوركى - ماقال» دەگەن ۇعىم بار. ءبىزدىڭ مەرەكەمىز قىزا تۇسكەن ءتارىزدى. ماقالداپ سويلەۋ جارىسىنا دا كەزەك بەرەيىك.
1. كورىنىس: ەكى دوستىڭ كەزدەسۋى.
2. كورىنىس: اقساقال مەن بالانىڭ سالەمدەسۋى.
جۇرگىزۋشى:
سالت ءداستۇر، ادەت عۇرىپ - اتادان بالاعا قالىپ وتىراتىن مول مۇرا. حالىق تاربيەنى بالاعا
انا قۇرساعىندا جاتقانىنان باستايدى. «اتادان قالعان اسىل ءسوز» شەشەن، بيلەردىڭ سوزدەرى
تاقيادا جاسىرىنعان، اۆتورىن تابۋ كەرەك.
وركەنىم ءوسسىن دەسەڭ،
كەكشىل بولما –
كەساپاتى تيەر ەلىڭە.
ەلىم ءوسسىن دەسەڭ،
ءورشىل بولما –
وسكەنىڭدى وشىرەسىڭ
باسىنا ءىس تۇسكەن پاقىرعا،
قاستىق قىلما -
قايعىسى كوشەر باسىڭا.
جاناشىرى جوق جاقسىعا،
جاردەمشى بول اسىعا،
قيىن - قىستاۋ كۇندەردە
ءوزى كەلەر قاسىڭا،
بۇگىن ساعى سىندى دەپ،
جاقىنىڭدى باسىنبا. /قازىبەك بي/
داۋ مۇراتى - ۇتۋ،
ساۋدا مۇراتى - ۇتۋ،
قىز مۇراتى - كەتۋ،
جول مۇراتى - جەتۋ. /سىرىم شەشەن/
سۋالمايتىن سۋات جوق،
تارتىلمايتىن بۇلاق جوق،
قۇيرىعى سۋدا تۇرسا دا،
ۋاقىتىسى جەتكەندە،
قۋرامايتىن قۇراق جوق.
دۇنيە دەگەن ءپاني بۇل،
بالاسى جوق تا ميات جوق.
بارەنەن دە قيىن سول ەكەن،
ارتىندا جانعان شىراق جوق... /ايتەكە بي/
جاڭبىر جاۋماسا جەر جەتىم،
باسشىسى بولماسا ەل جەتىم،
ۇقپاسقا ايتقان ءسوز جەتىم...
اتىڭ جاقسى بولسا،
ەر جىگىتتىڭ پىراعى،
بالاڭ جاقسى بولسا،
جان مەن ءتاننىڭ شىراعى،
ايەلىڭ جاقسى بولسا،
ءبىرىنشى – يمانىڭ،
ەكىنشى – جيعانىڭ،
ءۇشىنشى - ىرىسىڭنىڭ تۇراعى.../تولە بي/
جۇرگىزۋشى: «سەرگىتۋ ءساتى» ال، ەندى بالالار، جۇمباق جاسىرىپ، بوي سەرگىتىپ الايىق.
ەكى توپ ءبىر - بىرىنە جۇمباقتار جاسىرادى.
ءار توپ ءۇش - ءۇش جۇمباقتان جاسىرادى.
جۇرگىزۋشى:
مانگە تولى قازاعىمنىڭ تىرلىگى،
سان اسىلدىڭ اشىلىپ تۇر تۇعىرى.
كەشە عانا كەرەكسىز عىپ تاستاعان،
عاجاپ ەكەن ادەتى مەن عۇرىپى - دەي كەلە، ەكى توپقا سۇراقتار قويىلادى.
/قورجىنداعى بىلەزىكتەگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ./
1 توپقا قانداي سالت داستۇرلەردى بىلەسىڭدەر؟
2 توپقا قازاق ەلىندە ەرتەدەن كەلە جاتقان مەيرامداردى اتاڭىز؟
(ورازا ايت، رامازان ايت، ناۋرىز تويى، سوعىم باسى، سابان توي ت. ب.)
3 ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىن اتاپ بەر
(سوقىر تەكە، شەرتپەك، اقسۇيەك، ورامال تاستاۋ، ساقينا سالماق ت. ب
4 قازاق ەلىندە ەرتەدەن كەلە جاتقان مەيرامداردى اتاڭىز؟
(ورازا ايت، رامازان ايت، ناۋرىز تويى، سوعىم باسى، سابان توي ت. ب.)
5 ءۇش دانانى اتاپ بەر /اباي، شوقان، ىبىراي/
6 ءۇش بايلىقتى اتاپ بەر /دەنساۋلىق، اق جاۋلىق، ون ساۋلىق/
7 جەتى قازىنانى اتاپ بەر / ەر جىگىت، سۇلۋ ايەل، ءىلىم - ءبىلىم، جۇيرىك ات، قىران
بۇركىت، بەرەن مىلتىق /
8 جەتى اتانى اتاپ بەر /بالا، اكە، اتا، ارعى اتا، بابا، تۋ اتا، تەك اتا/
جۇرگىزۋشى:
«ءتىلىم باردا قازاعىم بار، حالقىم بار،
ءداستۇرىم بار، اتا جولى سالتىم بار.
تۋعان تىلدە سىرى تەرەڭ جانىم بار،
تۋعان تىلدە ءانىم مەنەن ءسانىم بار.»- دەي كەلە ەندىگى كەزەكتى كونسەرتتىك باعدارلاماعا بەرەمىز.
1. بي: «جۇمىر قىلىش» قىزدار توبى
2. بي: «بايگە» ۇلدار توبى
جۇرگىزۋشى: ءار ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ تاربيەمىز انانىڭ اق سۇتىنەن، انا الديىنەن، اتانىڭ قاسيەتتى سوزدەرىنەن باستاۋ الادى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاربيە تاسىلدەرى مەن تاجىريبەلەرى وتە كوپ. حالقىمىزدىڭ ادەت عۇرپىن، ءداستۇرىن، تاريحىن ءبىلۋ، ونى قاستەرلەۋ - ءارقايسىسىمىزدىڭ بورىشىمىز. زەيىن قويىپ تىڭداعاندارىڭىزعا راحمەت!
قوش ساۋ بولىڭىزدار!
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، شاردارا اۋدانى،
«ۇزىن - اتا» جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
شىنتەميروۆا زاۋرە پىرمانبەك قىزى
اشىق تاربيە ساعاتى 5 سىنىپ
2016 - 2017 وقۋ جىلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اتا – بابا ءداستۇرى – ۇرپاققا امانات
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ بويىنا حالقىمىزدىڭ اسىل ءقادىر – قاسيەتتەرىن ءسىڭىرۋ، ۇلكەندى سىيلاي بىلۋگە، سالت - داستۇرلەرىمىزدى قادىرلەي بىلۋگە باۋلۋ. وقۋشىلاردى سالت - داستۇردەن ءنار الىپ وسۋىنە، يناباتتىلىققا، جامان مەن جاقسىنى اجىراتا بىلۋگە، اتالى سوزدەن عيبرات
الۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەرى: سۋرەتتەر، ماقال - ماتەلدەر، توپتىق تاپسىرمالار، ت. ب.
قۇرمەتتى ۇستازدار مەن وقۋشىلار سىزدەر بۇگىن 5 ا سىنىبى دايىنداعان
«اتا – بابا ءداستۇرى - ۇرپاققا امانات» اتتى اشىق تاربيە ساعاتىمىزعا قوش كەلدىڭىزدەر!
«امانداسۋ سالتىمىز،
ەسەنبىسىز جالپىڭىز،
باعالىنى ارتىنا،
قالدىرعان-دى حالقىمىز» - دەي وتىرىپ، اشىق تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز.
تۋعان جەر، قازاقستان، تۋعان انا،
اتىمىز سەنەن بولەك اتالا ما؟
كۇنشۋاق سەنىڭ ىستىق مەيىرىڭە
تاسىڭ دا تەبىرەنبەي جاتا الا ما؟
توپقا ءبولىنۋ: ءۇيىنىڭ ۇلكەن بالالارى ءبىر بولەك، كىشى بالالارى ءبىر بولەك
بولىپ بولىنەدى.
1 توپ «شاڭىراق»
2 توپ «امانات»
/ توپتاستىرۋ ءادىسىن سىزۋ ارقىلى قورعاپ شىعادى/
قازاقستان – قازاق حالقىنىڭ قاسيەتتى اتا-مەكەنى، كىندىك قانى تامعان جەرى. ءتاڭىرى جەر قايىسار مال بەرىپ، استى - ءۇستى بايلىققا تۇنىپ تۇرعان وسىنداي ولكەنى بۇيىرتقان حالقىمنىڭ ارمانى جوق. ەندىگى كەزەكتى وقۋشىلارعا بەرەمىن.
تاقپاقتار
1. راۋان.
«ءبىز قازاق دەگەن - مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت – بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز. ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوزدى اسىرماعان ەلمىز، ءدام - تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز، ءداستۇرىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز» دەپ قازىبەك بابام ايتقانداي، ەن دالانى جايلاعان، كوشپەلى عۇمىر كەشكەن قازاق حالقىنىڭ وزىنە ءتان، وزگە ۇلتتاردان ەرەكشەلەيتىن سالت - داستۇرلەرى بار.
2. اسەم
حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جيناعان باي قازىناسى، سالت - داستۇرلەرى مەن ادەت عۇرىپتارى ۇرپاقتان - ۇرپاققا مۇرا بولىپ ءوز جالعاسىن تابۋدا.
3. نابيرا
ارمىسىڭدار، اڭساعان دانا حالقىم.
سالەم بەرۋ - ەجەلگى اتا سالتىم
ءار ەلدەردە جۇرسە دە قالىڭ قازاق
ءبىر ماقساتقا ارنالعان ارمان تالاپ.
4. جاقىپبەك
تانىماساڭ تانىپ ال، مەن قازاقپىن
جانىم جايلاۋ، كوڭىلىم كەڭ قازاقپىن
ۇلىسىم باي، نۇر جەرى كەڭ قازاقپىن،
ىرىسىم باي، نۇر جەرى كەڭ قازاقپىن
5. زەينەپ
مەن قازاق، قازاقپىن دەپ ماقتانامىن
ۇرانعا «الاش» دەگەن اتتى الامىن
سۇيگەنىم - قازاق ءومىرى، ءوزىم قازاق
مەن نەگە قازاقتىقتان ساقتانامىن؟!
6. ىرىسداۋلەت
التاي، ەرتىس، سىرداريا، ەسىل، جايىق
اراسىن قونىس قىلدىم ىرگە جايىپ
ەلىم، جەرىم، قورعايتىن ەرىم بولىپ،
ەر جەتتىم ەن دالادا لىقا بايىپ
7. ساندۋعاش
مەن قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن
جورگەگىمدە تانىستىم مۇڭ تىلىممەن
جىلىعاندا جۇرەگىم كۇن تۇتىلىپ
قۋانعاندا كۇلكىمنەن ءتۇن تۇرىلگەن
8. ەرلان
مەن قازاقپىن، بيىكپىن، بايتاق ەلمىن،
قايتا تۋدىم ومىرگە، قايتا كەلدىم.
مەن مىڭ دا ءبىر ءتىرىلدىم ماڭگى ولمەسكە،
ايتا بەرگىم كەلەدى، ايتا بەرگىم.
9. ديليارا
مەن قازاقپىن، اجالسىز انامىن يەن،
قۇرساعىما سىيدىرام دالانى كەڭ.
پاك ءسابيمىن بەسىكتە گۋىلدەگەن،
داۋىرلەرمەن قۇرداسپىن، دانامىن مەن
10. قايرات
مەن جىگىتپىن، ايقاسقا، سىنعا اسىقپىن،
جۇرەگى بار كەۋدەمدە شىن عاشىقتىڭ
جانارتاۋداي جويقىنمىن جۇلقىنعاندا
شارىقتاسام قىران بوپ شىڭعا شىقتىم
11. بالاۋسا
ءتىلىم بار دا قازاعىم بار، حالقىم بار
ءداستۇرىم بار، اتا جولى سالتىم بار،
كەڭ دالاداي جينالماعان شالعايى،
اڭقاۋ اشىق مىنەزىم بار اڭقىلدار
12. ءابدىماناپ
قازاقپىن مەن، قازاقتىڭ تەنتەگىمىن،
جاۋ شەبىندە سىنالعان سەمسەرىمسىڭ.
تايىز ەمەس تەرەڭمىن، تامىرلىمىن،
يىلمەيدى ەشكىمگە ەڭسە بۇگىن.
13. مەرۋەرت
كوتەردىك ءسال دە بولسا ەڭسەمىزدى،
ەل بولايىق قىزىعار كورسە ءبىزدى.
جاڭعىرتىپ اتا ءداستۇر، سالت - سانامىز،
حالقىما يماندىلىق بەرسە ىزگى.
14. قۋانىش
ارداقتاپ اتالاردىڭ زيالى اتىن،
كۇن كەلدى ءداستۇر ءۇشىن تۋ الاتىن.
قاشاندا اتا جولىن ۇمىتقاندار
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ۇيالاتىن.
15. اقنيەت
ەمەس پە توي حالقىمنىڭ قازىناسى،
بابامنىڭ دەمەۋ بولسىن اق باتاسى.
قاستەرلەمەي كىم اتا سالتىن تاستار،
«بەرەكە تىلەپ» اق اجە شاشۋ شاشار.
16. نۇرقانات
ماڭگى تولى قازاعىمنىڭ عۇمىرى،
سان اسىلدىڭ اشىلىپ تۇر عۇمىرى.
كەشە عانا كەرەكسىز عىپ تاستاعان
عاجاپ ەكەن ادەبى مەن عۇرىبى.
17. تاڭىربەرگەن
جاقسى ءداستۇر ساقتار ەلدىڭ ەلدىگىن،
ەرلىگىن دە ۇعىنارسىڭ سەن بۇگىن.
تانىتادى قالپىمەن - اق قوناقجاي
ناعىز قازاق جۇرەگىنىڭ كەڭدىگىن.
18. جاسمين
مىنەكي، سونداي جومارت مەنىڭ حالقىم،
ەشقانداي ۇمىتپاعان اتا سالتىن.
جاس ۇرپاق، ويلان ءوزىڭ، ءبىل تاريحتان،
قازاق بوپ قال، قادىرلە قازاق حالقىن!
جۇرگىزۋشى:
بىزدەر بۇرىن كورمەگەن
سالت - ءداستۇرىم وشپەگەن.
ۇيرەنەمىز دارىپتەپ
زامانىندا ورلەگەن.
ەندى قازاقى سالت - داستۇرلەرگە توقتالايىق.
1. بالاۋسا.
اسار (سالت.) ءبىر جانۇيانىڭ قولىنان كەلمەيتىن جۇمىستاردى اتقارۋ ءۇشىن ءبىر اۋىلدىڭ ادامدارى «اسارعا» شاقىرىلادى7
2. ىرىسداۋلەت
اساتۋ (ءداستۇر). ەت جەلىنىپ بولعاننان كەيىن توردە وتىرعان اقساقال تاباققا قالعان ەتتى جاس بالالار مەن جىگىتتەرگە اساتۋعا ءتيىس. بۇرىنعى كەزدە جاس بالالار «ەت اسايمىز» دەپ قوناق كەلگەن ءۇيدىڭ ماڭايىندا جۇرەتىن بولعان.
3. مەرۋەرت
ايتتىق (ءداستۇر). ايت كۇنى «اتتىق» دەپ سۇراعان ادامدارعا بەرىلەتىن سىيلىق.
4. ساندۋعاش
اقسارباس (ءدىني ىرىم). ادامنىڭ ءقاۋىپ - قاتەرگە ۇشىراعاندا، جانى قىسىلعاندا اللا اتىمەن ايتقان قۇدايىسى. مۇنداي جاعدايدا ۇشىراعان ادام «اقسارباس» ءۇش رەت ايتۋ كەرەك. امان قالعان كىسى وسىدان كەيىن ەل - جۇرتى شاقىرىپ قۇدايى بەرەدى.
5. راۋان
اق قۇيىپ شىعارۋ (ىرىم) ۇيگە كىرگەن جىلانعا دا اق قۇيىپ شىعارادى (ماتەل). قازاق حالقى ءسۇتتى، قىمىزدى، شۇباتتى، ايراندى، تاعى باسقا ءسۇت ونىمدەرى «اق» دەپ اتايدى دا، ونى قاسيەتتى، كيەلى دەپ ۇعادى. اقتى جەرگە توكپەيدى، اياققا باسپايدى.
6. جاسمين
سىرالعى (ءداستۇر). باتىردان ساۋعا، اڭشىدان سىرالعى ماتەل. ولجالى، قانجىعاسى قاندانىپ كەلە جاتقان اڭشىدان نەمەسە ساياتشىدان سۇرالاتىن جول. ءمارت اڭشىلار مۇندايدا «سىرالعى» سۇراعاننىڭ ءسوزىن جەرگە تاستامايدى.
7. ايدا
ءسۇيىنشى. قۋانىشتى حابار جەتكىزەتىن ادام «ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى» دەپ كەلەدى. مۇندايدا قۋانىشتى ءۇي يەسى «قالاعانىڭدى» ال دەيدى نەمەسە وعان ۇنايتىنداي سىيلىق ۇسىنادى. 8. قايرات
شىلدەحانا - جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇرمەتىنە جاسالاتىن ويىن - ساۋىق توي.
9. زەينەپ
شاشۋ - قۋانىش ايعاعى رەتىندە جاسالاتىن سالتاناتتى ءداستۇر.
10. نابيرا
بەسىك - قاسيەتتى، كيەلى، قۇتتى مۇلىك، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ تابىلادى.
جۇرگىزۋشى: قازاق حالقىندا تىيىم سوزدەر ادەپتىلىكتى، جاقسى مىنەز - قۇلىقتى سىڭىرۋگە، تازالىق ساقتاۋعا ارنالعان. ىرىم - تىيىم ۇلاعات كوزى دەيمىز. ال ەندى وقۋشىلار قانداي ىرىمدار بىلەدى ەكەنىن تاماشالايىق.
1. زەينەپ
ۇناسىن، ۇناماسىن،
بۇزبا قۇستىڭ ۇياسىن.
2. قۋانىش
ۇقساما تەنتەك بالاعا،
پىشاقتىڭ ءجۇزىن جالاما.
3. ءابدىماناپ
شارشاساڭ ءسال - ءپال ايالدا،
ءبىراق جەردى تايانبا.
4. ساندۋعاش
قۇر بەتالدى ەرمەككە
بوس بەسىكتى تەربەتپە.
5. ىرىسداۋلەت
جاقتىر، مەيلىڭ جاقتىرما،
ناندى جەرگە لاقتىرما.
6. جاسمين
جوق ادەتتى شىعارما،
تۇندە كولدەن سۋ الما
7. نابيرا
ادامداردى ساناما،
تۇندە ايعا قاراما.
8. ديليارا
اقىل - ەسىڭ بۇتىندە،
كىسىگە قاراي تۇكىرمە.
9. راۋان
ۇلتتىق سالتتان بۇلجىما:
جۇما كۇنى كىر جۋما.
10. مەرۋەرت
داستارحانعا ەمىنبە،
كوپ الدىندا كەرىلمە.
11. ايدا
ءتىرى جاندى يىقتاما،
بەي ۋاقىتتا ۇيىقتاما.
12. بالاۋسا
ايتقان ءسوزدى باعامدا:
كۇلمە كەمتار ادامعا.
13. ەرلان
ءسۇيسىنسىن جۇرت ىسىڭە،
ساقتا اتا عۇرپىڭدى.
ەشقاشان ۇلكەن كىسىگە،
وتىرما بەرىپ سىرتىڭدى.
جۇرگىزۋشى:
اتا ءداستۇر ابىروي كوتەرگەنگە،
و، بۇل سوزدەر سۇيەكتەن وتەر دەمدە!
توقتالامىز ەندى ءبىز، ال حالايىق،
قاناتتى ءسوز، ماقال مەن ماتەلدەرگە
«ءسوزدىڭ كوركى - ماقال» دەگەن ۇعىم بار. ءبىزدىڭ مەرەكەمىز قىزا تۇسكەن ءتارىزدى. ماقالداپ سويلەۋ جارىسىنا دا كەزەك بەرەيىك.
1. كورىنىس: ەكى دوستىڭ كەزدەسۋى.
2. كورىنىس: اقساقال مەن بالانىڭ سالەمدەسۋى.
جۇرگىزۋشى:
سالت ءداستۇر، ادەت عۇرىپ - اتادان بالاعا قالىپ وتىراتىن مول مۇرا. حالىق تاربيەنى بالاعا
انا قۇرساعىندا جاتقانىنان باستايدى. «اتادان قالعان اسىل ءسوز» شەشەن، بيلەردىڭ سوزدەرى
تاقيادا جاسىرىنعان، اۆتورىن تابۋ كەرەك.
وركەنىم ءوسسىن دەسەڭ،
كەكشىل بولما –
كەساپاتى تيەر ەلىڭە.
ەلىم ءوسسىن دەسەڭ،
ءورشىل بولما –
وسكەنىڭدى وشىرەسىڭ
باسىنا ءىس تۇسكەن پاقىرعا،
قاستىق قىلما -
قايعىسى كوشەر باسىڭا.
جاناشىرى جوق جاقسىعا،
جاردەمشى بول اسىعا،
قيىن - قىستاۋ كۇندەردە
ءوزى كەلەر قاسىڭا،
بۇگىن ساعى سىندى دەپ،
جاقىنىڭدى باسىنبا. /قازىبەك بي/
داۋ مۇراتى - ۇتۋ،
ساۋدا مۇراتى - ۇتۋ،
قىز مۇراتى - كەتۋ،
جول مۇراتى - جەتۋ. /سىرىم شەشەن/
سۋالمايتىن سۋات جوق،
تارتىلمايتىن بۇلاق جوق،
قۇيرىعى سۋدا تۇرسا دا،
ۋاقىتىسى جەتكەندە،
قۋرامايتىن قۇراق جوق.
دۇنيە دەگەن ءپاني بۇل،
بالاسى جوق تا ميات جوق.
بارەنەن دە قيىن سول ەكەن،
ارتىندا جانعان شىراق جوق... /ايتەكە بي/
جاڭبىر جاۋماسا جەر جەتىم،
باسشىسى بولماسا ەل جەتىم،
ۇقپاسقا ايتقان ءسوز جەتىم...
اتىڭ جاقسى بولسا،
ەر جىگىتتىڭ پىراعى،
بالاڭ جاقسى بولسا،
جان مەن ءتاننىڭ شىراعى،
ايەلىڭ جاقسى بولسا،
ءبىرىنشى – يمانىڭ،
ەكىنشى – جيعانىڭ،
ءۇشىنشى - ىرىسىڭنىڭ تۇراعى.../تولە بي/
جۇرگىزۋشى: «سەرگىتۋ ءساتى» ال، ەندى بالالار، جۇمباق جاسىرىپ، بوي سەرگىتىپ الايىق.
ەكى توپ ءبىر - بىرىنە جۇمباقتار جاسىرادى.
ءار توپ ءۇش - ءۇش جۇمباقتان جاسىرادى.
جۇرگىزۋشى:
مانگە تولى قازاعىمنىڭ تىرلىگى،
سان اسىلدىڭ اشىلىپ تۇر تۇعىرى.
كەشە عانا كەرەكسىز عىپ تاستاعان،
عاجاپ ەكەن ادەتى مەن عۇرىپى - دەي كەلە، ەكى توپقا سۇراقتار قويىلادى.
/قورجىنداعى بىلەزىكتەگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ./
1 توپقا قانداي سالت داستۇرلەردى بىلەسىڭدەر؟
2 توپقا قازاق ەلىندە ەرتەدەن كەلە جاتقان مەيرامداردى اتاڭىز؟
(ورازا ايت، رامازان ايت، ناۋرىز تويى، سوعىم باسى، سابان توي ت. ب.)
3 ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىن اتاپ بەر
(سوقىر تەكە، شەرتپەك، اقسۇيەك، ورامال تاستاۋ، ساقينا سالماق ت. ب
4 قازاق ەلىندە ەرتەدەن كەلە جاتقان مەيرامداردى اتاڭىز؟
(ورازا ايت، رامازان ايت، ناۋرىز تويى، سوعىم باسى، سابان توي ت. ب.)
5 ءۇش دانانى اتاپ بەر /اباي، شوقان، ىبىراي/
6 ءۇش بايلىقتى اتاپ بەر /دەنساۋلىق، اق جاۋلىق، ون ساۋلىق/
7 جەتى قازىنانى اتاپ بەر / ەر جىگىت، سۇلۋ ايەل، ءىلىم - ءبىلىم، جۇيرىك ات، قىران
بۇركىت، بەرەن مىلتىق /
8 جەتى اتانى اتاپ بەر /بالا، اكە، اتا، ارعى اتا، بابا، تۋ اتا، تەك اتا/
جۇرگىزۋشى:
«ءتىلىم باردا قازاعىم بار، حالقىم بار،
ءداستۇرىم بار، اتا جولى سالتىم بار.
تۋعان تىلدە سىرى تەرەڭ جانىم بار،
تۋعان تىلدە ءانىم مەنەن ءسانىم بار.»- دەي كەلە ەندىگى كەزەكتى كونسەرتتىك باعدارلاماعا بەرەمىز.
1. بي: «جۇمىر قىلىش» قىزدار توبى
2. بي: «بايگە» ۇلدار توبى
جۇرگىزۋشى: ءار ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ تاربيەمىز انانىڭ اق سۇتىنەن، انا الديىنەن، اتانىڭ قاسيەتتى سوزدەرىنەن باستاۋ الادى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاربيە تاسىلدەرى مەن تاجىريبەلەرى وتە كوپ. حالقىمىزدىڭ ادەت عۇرپىن، ءداستۇرىن، تاريحىن ءبىلۋ، ونى قاستەرلەۋ - ءارقايسىسىمىزدىڭ بورىشىمىز. زەيىن قويىپ تىڭداعاندارىڭىزعا راحمەت!
قوش ساۋ بولىڭىزدار!
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، شاردارا اۋدانى،
«ۇزىن - اتا» جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
شىنتەميروۆا زاۋرە پىرمانبەك قىزى
You Might Also Like
