اتا سالتىم – اسىل قازىنام
اتا سالتىم – اسىل قازىنام
بەكتۇر قىزى ايعانىم، 264 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ 2 سىنىپ وقۋشىسى
وميرالييەۆا ايگۋل دانكيبەكوۆنا
264 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى. قىزىلوردا قالاسى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى
كىرىسپە
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگى: قازاق - كونە داۋىردەن باستاۋ الاتىن كۇردەلى دە باي تاريحى، سان قىرلى مادەنيەتى، وزىندىك يگى ءعۇرىپ-داستۇرى بار، پەيىلى ءوزىنىڭ بايتاق دالاسىنداي كەڭ دە قوناقجاي حالىق.
قازاق «قازاق» دەگەن اتىن وسى كەزگە دەيىن قازاقي سالت-داستۇرلەرىمەن، ىرىمدارىمەن، توي-مەرەكە، ادەپ-عۇرىپتارىمەن تالاي ەلدى تاڭ قالدىرىپ كەلەدى. تاۋەلسىز ەلىمىزدە اتا-بابامىزدىڭ قالدىرعان اسىل مۇراسىن قادىرلەپ، جوعالعاندى جاڭعىرتىپ، قايتا جاڭارتاتىن ەندىگى بولاشاق ءۇرپاق-بىزدىڭ قولىمىزدا.
جۇمىستىڭ ماقساتى:
قازاق حالقىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەرى، ىرىمدارى وتە كوپ. اتا-بابالارىمىزدان ساقتالىپ قالعان ءسالت-داستۇردىڭ ءبىرى – «ەرۋلىك». وسى ءداستۇردىڭ تاريحىن، ءمان-ماعىناسىن تەرەڭ زەرتتەپ، ونىڭ حالقىمىزىڭ سالت-ساناسىندا الاتىن ورنىن ايقىنداۋ، ۇرپاققا پاش ەتۋ.
جۇمىستىڭ مىندەتتەرى:
1. قازاقتىڭ سالت–داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى - «ەرۋلىك»تاريحىنا زەر سالۋ.
2. «ەرۋ»، «كورشى»، «ايرىلىسار كوجە» سالتتارىن اجىراتا ءبىلۋ.
3. ەرۋلىكتىڭ وتباسى تاربيەسىندەگى ماڭىزىنا توقتالۋ
نەگىزگى ءبولىم
2. 1 قازاقى سالتىڭ – ءاتا-داستۇرىڭ
قازاق – كونە داۋىردەن باستاۋ الاتىن كۇردەلى دە باي تاريحى، سان قىرلى مادەنيەتى، وزىندىك يگى ءعۇرىپ-داستۇرى بار، ەتنوگرافيالىق احۋالى ءار قيلى، پەيىلى ءوزىنىڭ بايتاق دالاسىنداي كەڭ دە قوناقجاي حالىق. حالقىمىزدىڭ ءبىتىم-بولمىسىن زەرتتەگەن ەتنوگراف عالىمداردىڭ اتاپ وتكەنىندەي، قازاق – جايشىلىقتا تاۋبەشىل، جاۋگەرشىلىكتە تاۋەكەلشىل، زەردەلى دە ويشىل، سابىرلى دا ءتوزىمدى، شىدامدى دا جومارت، ەلگەزەك تە ەلىكتەگىش، كەڭپەيىل دە كىشىپەيىل، ەرەگەسكەنمەن ەرەگەسەتىن، دوسپەن دوس بولا الاتىن، ادىلدىكتى باعالاي بىلەتىن حالىق. قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ سوزىمەن ايتقاندا:
«ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز،
ءبىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز.
ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ،
جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ،
نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز.
ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز،
باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز.
دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز،
ءدام-تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز» – دەگەن.
اتا ءداستۇرىن ارداقتاۋ – قازاقتىڭ حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ ۇلتتىق ۇجدانى.
«اتادان بالا تۋسايشى، اتا جولىن قۋسايشى» دەپ، حالىق اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان جاقسى قاسيەتتەردى كەلەسى ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ، ىزگىلىككە تاربيەلەيدى. اتا ءداستۇرى بويىنشا ەڭ اۋەلى اكەنى، سودان سوڭ اتانى، اتا-بابانى قۇرمەتتەپ، سولاردىڭ الدىندا ۇرپاقتىق قارىزداردى وتەۋ – كەيىنگى ۇرپاقتىڭ مىندەتى. ول ۇرپاقتىق بورىشتار: انانىڭ اق ءسۇتىن، ەڭبەگىن وتەۋ، اتا داستۇرلەرىن قۇرمەتتەپ، ودان ءارى ول داستۇرلەردى جالعاستىرۋ، ادامگەرشىلىك قاعيدالاردى قالتقىسىز ورىنداۋ بولىپ تابىلادى. تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدە اتا-بابامىزدان قالعان قازىنانىڭ ءبىرى سالت-داستۇرلەردى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس. ەندەشە وسى ەلدىڭ ەرتەڭى جاسوسپىرىمدەرگە ءسالت-داستۇرىمىزدى ناسيحاتتاي وتىرىپ، عاسىردان-عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان تاربيە كوزىن ماقسات ەتۋ. ءار جۇمىستى ۇلتتىق نەگىزدە قۇرا وتىرىپ، حالقىمىزدىڭ تاماشا ءسالت-داستۇرىنىڭ ءبىرى – «ەرۋلىك» جونىندە كەيىنگى ۇرپاق جان-جاقتى ءبىلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
قازاقستان – ۇلان-بايتاق تەرريتورياسى بار الەمدەگى ەڭ ۇلكەن توعىز مەملەكەتتىڭ ءبىرى. جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان بۇرىن قازاقتار ەڭ كوپ ساندى تۇركى حالقى بولعان سەكىلدى. «قازاق كوپ پە، ماساق كوپ پە» دەگەن تۇرىكمەن ماتەلى وسىنى مەڭزەيدى. حالىقتىڭ ءوز اتا قونىسىندا ازشىلىققا اينالۋى – قازاقتار سەكىلدى ءوز تاريحىندا الدەنەشە رەت جويقىن قاسىرەتكە ۇشىراپ، تاعدىردان كوپ تەپەرىش كورگەن ەلدە عانا بولاتىن ءجايت. كەڭ-بايتاق اتامەكەننىڭ ءاربىر قارىس سۇيەمىن سان عاسىر بويى اتا-بابامىز سىرتقى جاۋدان سوم بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن قان توگىسىپ، جان بەرىسىپ قورعاپ، ۇلتجاندىلىق، وتانسۇيگىشتىك رۋحىن بويعا ءسىڭىرۋدى كەلەر ۇرپاققا اماناتتاعان. الايدا تىرشىلىك تەزىنەن وتكەن، جاستاردى ۇلتتىق ۇردىسكە تاربيەلەۋدە ماڭىزى بار كوپتەگەن داستۇرىمىزدەن دە جازىپ قالعانىمىز بەلگىلى. ومىردەگى بار سۇرەڭسىزدىك، ادام بويىنا كولەڭكە تۇسىرەتىن بۇكىل جامانشىلىق اتاۋلى اتا سالتىنا، ەلدىك داستۇرىنە سولقىلداقتىقتان ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. ۇلتتىق تاربيەدەن قاعاجۋ قالىپ بارا جاتقان جاستاردىڭ وتانشىلدىق سەزىمىنە دە كەسىرى تيەتىنىن ءومىر دالەلدەپ بەرەدى. «اتا سالتىڭ – حالىقتىق قالپىڭ» دەگەندەي، ءوز جۇرتىنىڭ قادىر-قاسيەتىنەن مالىمەت بەرەتىن عۇرىپ قاسيەتپەن، وعان مەيلىنشە قۇرمەتپەن قاراۋ – ۇلتىمىزعا، ەلدىگىمىزگە سىن. تىندار قۇلاققا، كورەر كوزگە، سەزىنەر جۇرەككە تانىمال، باسقا ەلدەردە جوق ءداستۇر ورنەكتەرى، ورتاق مۇرالارى، تۇرمىس-تىرشىلىگىندەگى كەرەمەت سالت-عۇرپى ماقتانىش سەزىمىن تۋدىرىپ، جۇرتشىلىقتى جالپى وتانشىلىق پەن ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋدە ماڭىزدى مىندەت اتقارماق. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تىرشىلىگىندە، قارتتاردى قۇرمەتتەۋ، ۇلكەندەردى سىيلاۋ، بالالارعا جاناشىرلىق، جاستارعا قامقورلىق ەتۋ، اتا-انانى ارداقتاۋ، ايەلدەردى ايالاۋ ىزگى داستۇرگە اينالعان. «قاسقا قاتال، دوسقا ادال بولۋ» – قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى مىنەز-قۇلقى. قازاق حالقى تاريحتان بەرى وتە مەيماندوس حالىق بولعان. سوندىقتان مەيماندوستىقتان ادەت-عۇرپىن ايتا كەلسەك.
2. 2 ەرۋلىك – كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ سالتى
قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى بولىپ تابىلادى. حالىقتىڭ يگى ادەتتەرى داعدىلانا كەلە ادەت-عۇرىپتار، سالت-داستۇرلەرگە حالىقتىڭ ومىرىندە قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەر سالت-سانا بولىپ قالعان. حالىقتىڭ سالت-داستۇرلەرى، راسىمدەر مەن ءجون-جورالعىلار، ىرىمدار مەن تىيىمدار، ءتۇرلى سەنىمدەر ومىردە قولدانىس تاۋىپ كەلەدى. ونىڭ ءبارى دامىپ، تولىسىپ، جاڭارىپ وتىرادى. قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى وسى ۇلتتىڭ مىنەز-قۇلقىن، قاسيەتتەرىن كورسەتەدى. كەيبىر سالت-داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتار سول حالىقتىڭ تۇرمىسىنا، تاربيەسى مەن مىنەزى، سەنىمىنە، ىرىمىنا قاراي قالىپتاسىپ كەلەدى. قازاق «ات تۇياعىن تاي باسار» دەپ كەيىنگى ۇرپاقتىڭ اتا سالتىن بۇزباۋىن، ۇمىتپاۋىن تالاپ ەتەدى.
سالت – كاسىپكە، سەنىمگە، تىرشىلىككە بايلانىستى ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر. ول ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرادى. ۋاقىت وتكەن سايىن سالتقا وزگەرىس ەنىپ، وزگەرىپ، قوعامعا بايلانىستى بەيىمدەلىپ كەلەدى. جاڭا قوعامدىق قاتىناسقا ساي كەلمەيتىن داستۇرلەر ىعىسىپ، ومىرگە قاجەتتى جاڭالارى دامىپ وتىرادى.
ءداستۇر – ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىساتىن، تاريحي قالىپتاسقان نورمالار مەن ۇردىستەر. ول – قوعامدىق ۇيىمدار مەن حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ، ءىس- ارەكەتىنىڭ رۋحاني نەگىزى. ءداستۇر مادەنيەتپەن تىعىز بايلانىستى، سوندىقتان مادەنيەتى دامىعان ەل داستۇرگە دە باي. اتا-انانى قۇرمەتتەۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ، ادالدىق، ادەپتىلىك، مەيىرىمدىلىك سەزىمدەرى وزىق داستۇرلەرگە جاتادى.
قاسيەتتى قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى وتە كوپ. سونىڭ ىشىندە قازىرگى كەزدە ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ ءبىرى – «ەرۋلىك» تۋرالى ىزدەنىپ، سونى سىزدەرگە ۇسىنىپ وتىرمىن. اتا-بابالارىمىز ۇلتتىق داستۇرىندە جولى ءتۇسىپ، ۇيىنە ات باسىن تىرەگەن جولاۋشى – قۇدايى قوناققا مال سويىپ، كەڭ داستارقان جايىپ، ءدام-تۇزىن تاتقىزاتىن. جاڭا قونىستى بەتكە الىپ، اۋىل تۇسىنان وتپەكشى كوش ادامدارىنا اق جاۋلىقتى انالار زەرەڭدەرى تولى اق قىمىز، شۇبات، ايران ۇسىنعان. تۇستەندىرىپ نە قونا جاتقىزىپ سىيلى مەيمانعا لايىق كادەلى قوناقاسى بەرگەن. «كوش كولىكتى، كورىكتى بولسىن» دەسىپ اتتاندىرعان. اۋىلعا، ۇيگە قوڭسى قونعان وتباسىنا ەرۋلىك اتاۋلى دامدەستىك سىيلى داستارقان جايىلعان. جاڭا عانا شاڭىراق كوتەرگەن جاس جۇبايلار دا كورشى-كولەمىن شاقىرىپ، «تانا تاعار» اتاۋلى العاشقى قوناعاسىن ۇسىنعان.
ەرتەڭگىسىن سالەمدەسۋگە كەلگەن «تاڭعى اس – تاڭىردەن» ىرىمىمەن ءدام تاتقىزباي جىبەرمەگەن. وسى رەتتە ايتا كەتەرلىك ءجايت – قازاقتىڭ داستارقاندى كيەلى ساناۋى. داستارقان تازا ۇستالعان، جيەگى جيىلماعان، ۇستىنە ىدىس-اياقتان، تاعامنان وزگە نارسە قويىلماعان. داستارقان باسىندا وتىرعاندارعا بەيپىل ءسوز ايتۋعا، ۇرىس-كەرىسكە، ناسىباي اتىپ، شىلىم شەگۋگە، ۇستىنەن اتتاپ وتۋگە تىيىم سالىنعان. كەز كەلگەن قازاق ازاماتى جول - جونەكەي جاياۋ-جالپى شارشاعان جولاۋشىنى كەزدەستىرسە، ەرۋلى اتىنا مىنگىزگەن نە استىنداعى اتىنا مىنگەستىرگەن. تۇلدىرسىز جاقىبايدى كورسە، ەسىركەپ، يىنىنە بىركيەر، «دۇشپانكوز» كيىمىن جاپقان.
ەرۋلىك – كوشپەلى قازاق حالقى كوشى-قوندى اسا كەلەلى ءىس سانادى. كوشۋ- قازاقتار ءۇشىن سالتانات ەسەپتەلدى. قازاق ساناسىندا كوشە الماي جۇرتتان قالۋدان ۇلكەن قورلىق جوق. قازاق قاۋىمى كوشكەن كۇنى – ەرۋدە كيمەيتىن جاقسى كيىمدەرىن كيەدى، كوشتەگى جۇك ارتقان تۇيەگە كىلەم-كىلەمشە، سىرماقتارىن وڭ بەتىنە قاراتىپ جاۋىپ، سالتانات ەتەدى. ەرۋ وتىرعان اۋىلدار جانىنا كەلىپ، قونعان اۋىلدى جابىلا قارسى الىپ، «قونىس جايلى بولسىن» ايتىپ، ولاردىڭ جۇگىن ءتۇسىرىسىپ، ءۇيىن تىگىسەدى جانە «ەرۋلىك» اپارادى. بۇل ەرۋلىككە داستارقان كوتەرىپ، شاي اپارۋ، سابالاپ قىمىز اپارۋ، ءتىپتى قوي سويىپ اپارۋ ىستەرى دە بولادى. بۇل كوشىپ، شارشاپ كەلگەن تۋىس- جۇراعاتتارىنا جاسالعان سىي-قۇرمەت جانە قامقورلىق ەدى. بۇل ىستەر اعايىن اراسىندا «ەرۋگە قارۋ» رەتىندە الما- كەزەك بولىپ وتىرادى. مۇنى قازاقتار «اعايىن بەرەكەسى»دەپ اتايدى.
كوشىپ كەلە جاتقان كوش ەرۋ وتىرعان اۋىلدار ۇستىنەن وتكەندە توقتاماسا دا ادامدارى ءدام تاتادى. ولار ات ۇستىنەن سۋسىنداپ كەتەدى. قازىرگى كەزدە جاڭادان كوشىپ كەلىپ قونىستانعان كورشىنى بۇرىننان تۇراتىن ادامدار ۇيىنە شاقىرىپ قوناقاسى بەرەدى. بۇل جاڭا ادامداردى بوتەنسىرەتپەي ءوز ورتاسىنا تارتۋدىڭ، سىيلاسۋدىڭ ۇلكەن بەلگىسى. مۇنىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق ءمانى دە بار. مىسالى، جاڭا كوشىپ كەلگەن ۇيدە وتىن، سۋ بولمايدى. ونى اكەلۋگە ءبىراز ۋاقىت كەرەك. مىنە، كەڭ ويلاپ، تەرەڭ تولعايتىن قازاق سالتى مۇنى دا ۇمىتپاعان.
ەرۋ – «ەرۋ وتىرعان اۋىل كوشىپ كەلىپ كەرەگەسىن جايماي، جاپپانىڭ استىندا جاتقان اۋىلعا ەرۋلىك بەرمەسە ۇلكەن ۇياتقا قالاتىنى ەرتەدەن كەلە جاتقان سالت». كوشىپ بارا جاتقان ءۇي ۇزاق جولدا وزدەرى دە، ات-كولىگىن دە تىنىقتىرۋ ءۇشىن جولدا وتىرعان ءبىر اۋىلدىڭ جانىنا كەلىپ 1- 2 كۇن ايالدايدى. ءۇي تىكپەي ابىلايشىلاپ (شاڭىراقتى ۋىقپەن كوتەرىپ وتىرۋ) نەمەسە جاپپا تىگىپ (كەرەگەلەردىڭ باسىن قوسىپ) وتىرادى. كوشۋلەردىڭ مۇنداي ايالداۋىن «ەرۋ» دەيدى. وسىنداي كەزدە اۋىل ادامدارى كەلىپ، سالەمدەسىپ، ءجون سۇراسادى. ولاردى «ەرۋلىككە» شاقىرىپ، قوناق ەتىپ، ريزا قىلىپ، جولعا شىعارىپ سالادى. ەگەر ەرۋ كوشتىڭ يەسى 4-5 كۇن وتىراتىن بولسا، «ەرۋلىككە-قارۋلىق» دەپ ءبىر قويىن سويىپ، اۋىل ۇلكەندەرىن شاقىرىپ، باتاسىن الادى. بۇل سالتتا ەلىمىزدىڭ بىرلىگى مەن ادامگەرشىلىك، سىيلاستىق بەلگىسى جاتىر.
كورشى – قونىسى ورتاق، ەتەنە ارالاسىپ، كۇندەلىكتى جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ، امان-ساۋلىق سۇراسىپ جۇرەتىن كىسىلەر. قازاق حالقى «كورشىنى قۇداي قوسادى» دەيدى. جاڭا ورىنعا كوشىپ كەلىسىمەن ەرۋلىك بەرىپ، قونىس تويىن جاساۋ داستۇرىندە دە ەڭ اۋەلگى نيەت-كورشى قولاڭدارمەن تانىسۋ بولعان. «ادام كۇنى - اداممەن» دەمەكشى، كۇندەلىكتى ومىردە اركىم-اق كورشىنى قاجەتسىنەدى. ويتكەنى، ءبىر ءىس تۋىپ قينالعاندا، ءبىر نارسە قاجەت بولعاندا ەڭ الدىمەن كورشىلەردەن كومەك سۇراپ جاتامىز. كورشىمەن سىيلاستىق - ەلدىڭ سىيلاستىعىن، كورشىمەن تاتۋلىق-قوعامنىڭ تاتۋلىعىن ۇقتىراتىندىقتان، يسلام ءدىنى كورشىمەن جاراسىمدى سىيلاستىقتا بولۋعا شاقىرادى. «الىس تۋىستان جاقىن كورشى» ارتىق دەپ بەكەر ايتپاعان.
ايرىلىسار كوجە - كورشى قونعاندا «ەرۋلىك» بەرىپ، قىستاي نەمەسە جازداي بىرگە وتىرعان، سىيلاسقان وتباسىلار قونىس اۋدارىپ بولىنگەن جاعدايدا ولار ەندى «ايرىلىسار كوجەگە» شاقىرادى. «كوجە» دەپ سىپايىلاپ اتاعانى بولماسا سىيلى، سىباعالى تاباق تارتىلادى. ولار بىر-بىرىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، «ۇرىسپاي ايرىلعان ۇيالماي قوسىلار» دەپ تاعى دا امان-ساۋ قوسىلۋعا تىلەك بىلدىرەدى. بۇدان ولاردىڭ ءبىرىن-بىرى سىيلاۋ، قيماستىق كوڭىلدەرى كورىنەدى. «ايرىلىسار كوجە» – ادالدىق ءارى ادەمى ءداستۇر.
2. 3 قوناقاسى – قازاقتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى
مەيماندوستىق – قازاقتار ۇيىنە كەلگەن ءار قانداي مەيماندى (ونىڭ قايسى ۇلت بولۋىنا قاراماي) تانىسا دا، تانىماسا دا جىلى شىرايمەن قۇشاق جايا قارسى الىپ، سىيلاپ كۇتەدى. ءوزىنىڭ اياۋلى اسىن قوناقاسىعا بەرەدى. «قوناقاسى – قازاقتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى» بولىپ ەسەپتەلەدى. قوناق كەلسە «قوي سويىپ، قول قۋسىرۋ» – قازاقتار ءۇشىن اسا ابىرويلى ءىس جانە جالتارتپايتىن مىندەت. وتە ءقادىرلى قوناقتارعا تاي سويىلىپ، قوناقاسىن بەرىپ اتتاندىرادى. سويىلاتىن مالدى الدىمەن قوناقتار وتىرعان ءۇيدىڭ بوساعاسىنا اكەلىپ، باتا تىلەيدى. قوناقتار باتا جاساعان سوڭ مال سويىلىپ، ەت اسىلادى. ەت پىسكەنشە مەيماندارعا كەڭ داستارقان جايىلىپ، داستارقانعا قۇرت، ىرىمشىك، باۋىرساق، جەنت، سارى ماي قويىلىپ، قايماقتاعان شاي قۇيىلادى. شايدان سوڭ جازدىگۇنى بولسا قىمىز، قىستىگۇنى بولسا ەزىلگەن قۇرت بەرىلەدى. وسى كەزدە ادەتتە ءۇي يەسى جاعىنان دومبىرا شەرتىلىپ، كۇي تارتىلىپ، ءان ايتىلادى. ەت پىسكەن سوڭ قولعا سۋ قۇيىلىپ، ەت تارتىلادى. قوناقتار الدىنا قويىلعان قويدىڭ باسى، جامباسى، سۇبەسى تاعى باسقا جىلىكتەردەن جاسالعان تاباق تارتىلادى. قوناقتىڭ ەڭ سىيلىسى باستىڭ وڭ ەزۋىنەن ءبىر كەسىپ جەپ، وڭ قۇلاعىن كەسىپ تاباققا قويىپ، باستى ءۇي يەسىنە قوس قولداپ قايتارادى. مەيمان كۇتۋدە مالدىڭ ون ەكى جىلىگىنىڭ ءوز الدىنا مارتەبەسى بار. جاسى ۇلكەن سىيلى قوناقتارعا باس پەن جامباس، كۇيەۋ مەن كەلىنگە اسىقتى جىلىك پەن ءتوس تارتىلادى. بالالارعا ءتىل، قۇلاق، بۇيرەك، جۇرەك بەرىلەدى. تاماق جەپ بولعان سوڭ اس قايتارۋ، ياعني باتا تىلەيدى، قوناقتاردىڭ قولىنا سۋ قۇيىلادى. مىنە، قازاق حالقىنىڭ مەيمان كۇتۋ ءداستۇرى وسىنداي!
ەرۋلىككە، قوناقجايلىلىققا قاتىستى ماقال-ماتەلدەر:
*ءسالت-داستۇرىن ەل بۇزباس، ۋادە – سەرتىن ەر بۇزباس.
*التى جىل اش بولساڭ دا، اتاڭنىڭ سالتىن ۇمىتپا.
*انت بۇزعان وڭبايدى، سالت بۇزعان سورلايدى.
*قوناق كەلسە قۇت كەلەر.
*قوناعىڭنىڭ التىنىن الما، العىسىن ال.
*وت جاعىلماعان ءۇي – قورا، كىسى كەلمەگەن ءۇي – مولا.
*سانالى ەل سالتىن ساقتار.
قورىتىندى
اتا سالتىڭ – اسىل قازىناڭ
جالپى، بۇل عىلىمي جۇمىستا بالا تاربيەسىنە، جالپى ادام تاربيەسىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ، ونىڭ ءساتتى قاعيدالارى مەن ەرەجەلەرىن جاساعانداردىڭ ءبىرى – قازاق حالقى. ونىڭ تاربيە-تاسىلدەرى مەن تاجىريبەلەرى وتە كوپ. حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جاساعان زور ەڭبەكتەرىن جازىپ شىعۋ ۇلكەن ەڭبەك. سول جۇمىستىڭ ءبىر تامشىسى رەتىندە ۇلتتىڭ تاربيە ىسىندەگى ءسالت-داستۇردىڭ ءبىرى «ەرۋلىك».
اتا ءداستۇرى بويىنشا ءاربىر ۇرپاق قازاقتىڭ تاريحىن، ءسالت-داستۇرىن، ادەت-عۇرىپتارىن، وسيەت-ونەگەلەرىن وزىنە ۇلگى-ونەگە تۇتۋعا ءتيىس. «ەرۋلىك» سالت- ءداستۇرىن زەرتتەي كەلە مەنىڭ كوڭىلگە تۇيگەنىم جانە ۇققانىم – ونىڭ ادام ومىرىندەگى الاتىن ورنىنىڭ ماڭىزدى ەكەنى، تاربيەلىك ءمانىنىڭ زور ەكەنى مەن ونىڭ ادامدى ىزگىلىككە، قوناقجايلىققا، مەيىرىمدىلىككە، سىيلاستىققا باۋليتىنىنا كوز جەتكىزدىم.
بۇل بولاشاق ۇرپاعىنان زور ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان حالقىمىز ءۇشىن ماڭىزدى. ءبىز ءوز ۇرپاعىمىزدى ءبىلىمدى دە تاربيەلى، ونەگەلى دە ىزەتتى، مەيىرىمدى ءارى قايىرىمدى، قوناقجاي ەتىپ تاربيەلەگىمىز كەلسە، حالىقتىق سالت-داستۇرگە، ونىڭ ىشىندە ەرۋلىككە ەرەكشە ءمان بەرۋىمىز كەرەك.
ەلدىڭ تۋىن كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىك تالاپتارىن ورىنداۋ ىسىنە باتىل بەتبۇرىس جاساعان بۇگىنگى تاڭدا ادامزاتتىق يگىلىكتەردى، حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان مادەني سالت- داستۇرلەرىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
اتا تەگىن ارداقتاۋ ءداستۇرى، كوبىنەسە وتباسىندا، مەكتەپتە، بالاباقشادا ءسوز بولىپ وتىرسا، كەيىنگى ۇرپاق قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن بويىنا ءسىڭىرىپ، تاربيەلىك ءمانىن بىلەر ەدى دەپ ويلايمىن.
ىزدەنۋ جۇمىسىمدى مىنا ولەڭ جولدارىمەن اياقتايمىن:
تۋعان سوڭ ادام بوپ، باۋىرلاسقان ءتانىمىز،
بىلىمسىزدەن جامان جوق. بۇزىلماعان انتىمىز.
ەل ءداستۇرىن بىلمەسەڭ، كەڭ دالانىڭ ەجەلگى،
جۇرت ايتادى «نادان» دەپ. قازاق دەيتىن حالقىمىز.
اتا-باباڭ ارداقتى، وزگە ۇلتتاي ءبىزدىڭ دە،
جاماندىققا بارماپتى. بار ءداستۇر مەن سالتىمىز.
ارداق تۇتىپ ۇلكەندى،
اتا جولىن جالعاپتى.
ۇسىنىس:
بالا تاربيەسىندەگى اتا-بابالارىمىزدان قالعان ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزدى ناسيحاتتايتىن بالالارعا ارنالعان قازاق فيلمدەرى، مۋلتفيلمدەر، سۋرەتتى كىتاپتار، بەينەتاسپالار، ەلەكتروندى كىتاپشالار شىعارىلسا دەپ ويلايمىن.
ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1.قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى. س.كەنجەاحمەت ۇلى. الماتى. «انا ءتىلى»1994ج
2. جەتى قازىنا. س.كەنجەاحمەت ۇلى. 1-كىتاپ. الماتى. «انا ءتىلى»2003ج.
3. قازاق ماقال- ماتەلدەرى. الماتى. «قازاقستان» 1990ج
4. قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى. الماتى.
5. حالىق تاعىلىمى. ءا.تابىلدييەۆ. 1992ج
6. قازاق ەتنوپەداگوگيكاسى.الماتى.1999ج
7. بالدىرعان، ايگولەك، ءمولدىر بۇلاق جۋرنالدارى.
You Might Also Like
-
باقا، باقا، بالپاق، باسىڭ نەگە جالپاق؟ تەمىر تەلپەك كوپ كيىپ، باسىم سودان جالپاق.
-
سارى قوزى، كوك قوزى، قارىندارى توق قوزى. كۇزدىگۇنى كوپ قوزى، قىستىگۇنى جوق قوزى.
