InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى
تاقىرىبى: جيدە – پايدالى اعاش

سەكسياسى: تابيعات تاڭعاجايىپتارى

ورىنداۋشىلار: №264 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ 2 سىنىپ وقۋشىسى

اتى – ءجونى: بولات نۋرمۋحاممەد

وبلىسى: قىزىلوردا

جەتەكشىسى: №264 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ باستاۋىش
سىنىپ ءمۇعالىمى بايكاداموۆا گۋلسيم سەيتكالييەۆنا
2014 جىل

مازمۇنى
1. اننوتاسيا
2. جوسپار
3. كىرىسپە
4. نەگىزگى ءبولىم
5. قورىتىندى
6. ۇسىنىس
7. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1
اننوتاسيا
بۇگىنگى تاڭتا ەلىمىزدىڭ ەكولوگيالىق جاعداي الاڭداتىپ وتىرعان كەزەڭ بولىپ وتىر. بۇل ادامزات الدىندا تۇرعان ۇلكەن پروبلەما. تۋعان جەرىمىزدى كوكالداندىرىپ، اۋاسىن تازارتىپ، حالىقتىڭدەنساۋلىعىن جاقسارتىپ، ءومىرىن جاقسارتۋ، پاقىرلانۋدان قورعاۋ – العا نەگىزگى ماقسات بۇل بۇكىل قازاقستان ءۇشىن كوكەيتەستى ماسەلە.

2
جوسپار

كىرىسپە

نەگىزگى ءبولىم

I. جيدە قانداي اعاش؟
II. جيدەنىڭ ادام ومىرىندەگى پايداسى
قورىتىندى
ۇسىنىس

3
كىرىسپە
تابيعات پەن ادام ەگىز دۇنيە دەسەك تە بولادى. ويتكەنى ءبىرىنسىز بىرىنە ءومىر جوق. مەنىڭ تۋعان كەنتىم شيەلىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى الاڭداتادى. اۋانىڭ لاستانۋى ارقاسىندا ادامدار جۇرەك، قان تامىر قىسىمى، وكپە، دەمىكپە ت.ب. اۋرۋلارعا شالدىعۋدا. بۇرىن اجەلەرىمىز تەك ۇلكەن كىسى قايتىس بولدى دەسە، ءقازىر جاستار دا دۇنيەدەن كوپ كەتۋدە. بۇگىن بار ادام ەرتەڭ جوق. قاس قاعىم ساتتە جاقىندارىمىزدان ايىرىلىپ قالىپ جاتىرمىز. بۇعان قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى ءبىرىنشى اسەر ەتۋدە. اتام قازاق « بابىن تاپ تا، ب ا ق ءوسىر »، « اكەدەن مال قالعانشا، تال قالسىن » نەمەسە « اعاش جەمىسىمەن دە ، جەلەگىمەن دە قىمبات » دەپ كەتكەن. ءبىزدىڭ جەرىمىز سورتاڭ توپىراق. كەز كەلگەن اعاش وسە بەرمەيدى. وسى تىعىرىقتان شىعۋ ماقساتىندا ءوزىمنىڭ عىلىمي جوبامدى « جيدە – پايدالى اعاش » دەپ الىپ، جيدە اعاشىن زەرتتەپ، حالىققا ناسيحاتتاۋدى جيدەگە اسا ءمان بەرىپ كەنتىمىزدى كوكالداندىرايىق دەپ، كوپ قاسيەتتەرىن قولدانۋعا ۇسىنىس بەرگىم كەپ وتىر.

4
جۇمىستىڭ ماقساتى: ەلىمىزدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن جاقسارتۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى جەردىڭ توپىراعىنىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكە الا وتىرىپ، كوكالداندىرۋ جولىن قاراستىرۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ عىلىمي بولجامى: ەگەر جيدەنىڭ ەلىمىزدىڭ سورتاڭ جەرلەرىنە ەكسەك، باسقا اعاشتاردان گورى شىدامدى، بەرىك، جيدە جەردىڭ تاقىرلىعىنان ساقتاپ، ەلىمىزدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن جاقسارتۋعا ىقپالىن تيگىزەر ەدى.
زەرتتەۋ ءىسىنىڭ ماندىلىگى:قورشاعان ورتادا وسىمدىكتىڭ، اعاشتاردىڭ دۇرىس وسپەۋى – اۋانىڭ قۇرعاۋنان، لاستانۋىنا، جەر بەتىننىڭ تاقىرلانۋىنا اپارىپ ادام دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ەگەر تابيعاتتا وسىمدىك وسپەسە، ءولى ورگانيزممەن ءتىرى ورگانيزمدە زات الماسۋ بولمايدى. مادەني ەمەس وسىمدىكتەردىڭ ءوزى ولكەمىزگە ەكولوگيىلىق وزگەرىستەر اكەلىپ، تابيعات بەرگەن سىيىن وزگەرتە المايتىندىعىمىزدى عىلىمي تۇرعىدان قاراستىردىق.
زەرتتەۋدىڭ تاكتيكالىق ەرەكشىلىگى: جيدە اعاشىنىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋعا، ادام ومىرىنە تولىق پايداسى بار ەكەندىگى انىقتالىپ، تابيعات سىيىن كوبەيتۋگە كۇش سالىپ، زور ءمان بەرۋ كەرەكتىگى ۇسىنىلادى.
زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى: سورتاڭ توپىراقتى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جەرىندە ەلىمىزدى كوگەرتۋ، كوركەيتۋ، ەكولوگيالىق اپاتتان قۇتقارۋ جولىنىڭ ءبىرى – جيدە اعاشىن ءوسىرۋ ارعىلى بال الۋ، توساپ سۋسىندار جاساۋ، جۇقپالى اۋرۋدان ساقتانۋ، ارىلۋ ءۇشىن دارى-دارمەك ءوندىرۋ، كوسمەتيكالىق زاتتار لاك، بوياۋلار شىعارۋ، قولونەر، قۇرىلىس زاتتارىن ءوندىرۋ، وتىن رەتىندە پايدالانۋ. ەڭ نەگىزگىسى قورشاعان ورتانى قورعاۋ.

5
1. جيدە قانداي اعاش؟
قورقىت اتا جازباسىندا سىر بويىن مەكەندەگەن وعىز ۇلىسىنىڭ بەگى قازاننىڭ بەل بالاسى ورازدىڭ اۋزىمەن ايتىلعان مىناداي اسىل ءسوز جازىلعان:
« اتىڭ اعاش دەسەم، شامدانبا، اعاش! و، مەككە مەن مادەنيەنىڭ ەسىگى بولعان – اعاش! ەرلەردى ەرى ءاليدىڭ دۇلدىلىنە ەر بولعان – اعاش! زۇلىپقارعا ساپ بولعان، - اعاش! حاسان مەن حۇسايىنعا بەسىك بولعان – اعاش! مەنى ساعان اسار بولسا، قۇلاپ ءتۇس اعاش! » - دەپ كەلەتىن ايشىقتى ءسوز بار. جيدە پايدالى اعاش. ونىڭ قولدانىلمايتىن جەرى جوق. ودان ەشقانداي قالدىق قالمايدى. « قالاۋىن تاپسا قار جانار » دەگەندەيونىڭ دىڭگەگى، بۇتاقتارى، گ ۇلى، جەمىسى، ۇنتاعى مەن سۇيەگىدە قولدانىلادى. ونى مەن ءقازىر دالەلدەيمىن. نەگىزى، جيدە - جيدە تۇقىمداسىنا جاتاتىن مادەني، جاپىراعان تاستايتىن اعاشتاردىڭ ىشىندە ەڭ سوڭىندا گۇلدەيتىن ماڭگى جاسايتىن اعاش. دۇنيەجۇزىندە قوڭىرجاي جانە سۋبتروپيكتىك بەلدەۋدە وسەتىن ءۇش تۋىسى ەلۋدەي ءتۇرى بار. قازاقستاندا ەكى ءتۇرى وسەدى. ونىڭ ءبىرى ءسۇيىر جەمىستى جيدە. ونىڭ بيىكتىگى 3 – 8 مەتر، بۇتاقتارى تىكەندى، جاپىراقتارى سىرتىن مايدا كۇمىستى ءتۇستى تارامدالعان تۇكتەر جاۋىپ جاتادى. جاپىراعى ءبۇتىن جيەكتى كەزەكتەسىپ، نە قاراما - قارسى ورنالاسادى. گ ۇلى ەكى ءۇيلى، قوس كيدە دارا جىنىستى. جەل نەمەسە جاندىكتەر ارقىلى توزاڭدانادى. بىزدەر كوشەلەرگە، ءۇيىمىزدىڭ باۋ – باقشاسىنا كوشەتى ارقىلى تامىرىمەن دە، كەسىپالاپ قالەمشە ارقىلى كەز – كەلگەن سورتاڭ جەرگە وسىرە الامىز. جيدە جەر تالعامايدى. رەسپۋبليكامىزدىڭ باتىسىندا، وڭتۇستىگىندە جانە جوڭعار الاتاۋىندا، ىلە الاتاۋىندا، قاراتاۋدا، سونىمەن بىرگە ءوزىمىزدىڭ سىرداريا، شۋ، تالاس، ارىس وزەندەرى جاعالاۋىندا كوپ وسەدى. جيدە اعاشتىڭ پايداسى زور بولعاندىقتان اۋدان ورتالىعىندا، وبلىسىمىزدا ءوسىرۋدى ماقسات تۇتىپ، ونىڭ ومىردە قولدانىلىپ ىسكە اسىرۋدى ۇسىنامىن. جاسىنىڭ ۇزاقتىعى 40-50 جىل. ءبىزدىڭ وبلىس توڭىرەگىندە بۇنداي از ۋاقىت ىشىندە جەمىس بەرىپ، ۇزاق جاسايتىن جيدەدەن باسقا جەمىس جوق دەسەم قاتەلەسپەيتىن شىعارمىن.

6
2.جيدەنىڭ ادام ومىرىندەگى پايداسى جيدە 1. ادامدى تابيعات اپاتتارىنان قورعاۋعا، اۋانى تازارتۋعا قولدانىلادى
2. تاماق رەتىندە قولدانىلادى 3. مەديسينا سالاسىندا قولدانىلادى 4. حوش ءيىستى بوياۋلار جاساۋدا قولدانىلادى 5. قولونەر زاتتارىن جاساۋدا قولدانىلادى 6. ءۇي قۇرىلىسى زاتتارىندا قولدانىلادى 7. تۇرمىستىق زاتتار جاساۋدا قولدانىلادى 8. وتىن رەتىندە قولدانىلادى 9. قازاق حالقىنىڭ سەنىمىندە، ىرىمىندا قولدانىلادى

ەرتەرەكتە كوپەندىلەر ءبىرىنشى اعاش ەككە ونىڭ توڭىرەگىندىگى 6 قادام جەرگە قۇدىق قازعان. ودان قىرىق قادام جەر جەكە مەنشىگىنە كوشەدى دەپ تۇسىنگەن. بۇل قاعيداعا حاندار دا، بيلەر دە قارسى تۇرا الماعان. سوندا اعاش ءوسىرۋدىڭ ماڭىزىنا اپالارىمىز ۇلكەن ءمان بەرگەنى كورىنىپ تۇر. ەندەشە جيدە اعاشىن وتىرعىزىپ، ءوز كەنتىمىج، كوشەمىزدى تازا ۇستاپ، قادىرلەپ كۇتۋمىز كەرەك. مەن جوعاربدا ايتقانداي باسقا اعاشتارداي ەمەس جيدە اعاشىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن تومەندەگى مىسالدار ارقىلى دالەلدەي وتىرىپ ءوز ولكەمىزدە وتىرعىزىپ، ءوسىرۋدى ۇسىنامىن. 1) ادامدى تابيعات اپاتتارىنان قورعاۋعا، اۋانى تازارتۋعا قولدانىمىز. - جاپىراقتارىكومىرتەگىنى ءسىڭىرىپ، وتتەگىنى شىعارادى؛ - قوڭىرجاي كولەنكەسىندە جازدا ىستىق، كۇنگە كۇيمەي دەم الامىز؛ - كەنتىمىزدى كوكالداندىرىپ، كورقەيتەدى، جاسىل جەلەككە جامىلتىرادى؛ - جيدە اعاشىمەن قۇم توقتاتۋعا، ارىق، وزەن بويىن بەكىتۋگە بولادى؛ - گ ۇلىنىڭ حوش ءيىسى گۇلدەنگەن كەزدە اۋانى تازارتىپ، ادامداردىڭ كوڭىل – كۇيىنىڭ كوتەرىلۋىنە اسەر ەتەدى؛ 2) تاماق رەتىندە قولدانعاندا. - 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق كەزىندە جيدەنىڭ ۇنتاعنان ۇن جاساپ ونى يلەپ نان قىلىپ، ءپىسىرىپ جەپ اشتىققان امان قالعان؛ -جىل سايىن جەمىس بەرەدى؛ - جيدەدەن توساپ ( ۆارەنە ) جاسالادى؛ - سۋسىن ( كومپوت ) جاسالادى: - جيدە بالى قۇنارلى بولادى. جيدە گۇلدەگەن كەزدە ومارتاشىلار ارالارىن جىبەرىپ بال جيناتادى . جيدە بالىن انەميا، سالقىن ءتيىپ يممۋنيتەت تومەندەگەن دە جەسە وتە پايدالى. بۇرىن اۋدانىمىزداعى سپتۋ ماڭىندا جيدە توعايى بولعان، ءقازىر ۇيلەر سالىنىپ ونىڭ بارلىعى جويىلىپ كەتكەن.
3) مەديسينا سالاسىندا قولادانىلعاندا. - جيدەدە ە دارۋمەنى كوپ. سوندىقتان گۇلىن دە، جەمىسىندە كۇنگە قاپتاماي ارنايى جەردە كەپتىرىلىپ، قايناتىپ ىشكەن؛ 7 - ءىش اۋرۋىنا شالدىققان كەزدە؛ 3.1) جيدەنىڭ قابىعىنىڭ تالشىقتارىن الىپ

3.2) جيدەنىڭ جەمىسىن الىپ 1 ليتر سۋعا 1 كەسە سۋعا سالىپ قايناتىپ ىشكەن.سول كەزدە ءىش كەتۋ تەز تىيىلادى - جاسالعان سيروپتىڭ اسقازان، ىشەك قۇرىلىسىن تازارتۋعا پايداسى بار؛- انەميا بولعاندا، ادامنىڭ يممۋنيتەتى تومەندەگەندە جيدە جەۋ كەرەك؛- جيدە ءبىزدىڭ جەرىمىزدە مامىر،ماۋسىم ايلارىندا، سولتۇستىكتە ماۋسىم، شىلدە ايلارىندا گۇلدەيدى. گ ۇلى قوش ءيىستى، قىزعىلت سارى ءتۇستى. گ ۇلىنىڭ ءيىسى وتكىر ءجۇز مەترگە دەيىن جەتىپ تۇرادى؛- بالا تىلەپ جۇرگەن وتباسى جيدە گۇلدەگەندە ءيىسى ادام اعزاسىنا اسەر ەتىپ، تابيعي وگەرىستەر ەنگىزىپ، يمۋنيتەتىن كۇشەيتكەندىكتەن جيدەنىڭ استىنا بارىپ قونۋ كەرەك.سوندا دۇنيەگە ءسابي كەلۋىنە كومەگى بولادى؛ 4)حوش ءيىستى بوياۋلار جاساۋ. –جيدەنىڭ گۇلىنەن كوسمەتيكالىق زاتتار الىنادى؛ - ءيىسسۋلار؛ - لاكتار جاسايدى؛ - ساباعىنان الىناتىن ساعىزدى زاتتان كومەد،لاك جانە بوياۋلار وندىرىلەدى؛ 5) جيدە اعاشىن ساندىك ماتەريال ءۇشىن پايدالانادى
اعاشتىڭ تەحنيكالىق قاسەتى بەرىكتىك، سەپىندىلىك قاسيەتتەرىمەن، ساندىلىك ورنەكتىلىگىمەن باعالانادى.
- جيدە اعاشىنان كەسە سالعىش، كەبەجە، قامشىنىڭ سابى ت.ب زاتتار جاسالادى؛
- جيدە اعاشىنىڭ سۇيەگىنەن، جاپىراعىنان، بۇتاقتارىنان سان الۋان كارتينالار جاساۋعا بولادى؛
- سۇيەگىن قايناتىپ، شايىرىنان بوياۋ جاساۋعا بولادى؛
- جيدەنىڭ قابىعىن سۋعا قايناتىپتا بوياۋ الۋعا بولادى؛
- قايناتىلىپ، جۇمسار، اڭ سۇيەگىنەن قىز بالالارعا تابيعي ادەمى مونشاقتار جاسالادى؛
6) قۇرىلسىستا -دىنگەگىن قيىپ ۇستالار ءۇي سالۋعا پايدالانادى؛ -جاس بۇتاقتارىنان قاراشا ءۇيدىڭ سۇيەگىن جاساعان؛
7)تۇرمىستا- كەلى، كەلساپ جاساپ بۇرىن اجەلەر بيداي،تارى، كۇرىش تۇيگەن؛ - كۇبى جاساپ، ايران پىسىرگەن؛
8) وتىن رەتىندە قۋراعان جيدەنىڭ بۇتاعىن، ءدىنىن پايدالانعان
9) قازاق حالقىنىڭ سەنىمىندە، رىمىندا جيدە اعاشىنىڭ قاسيەتىنە سەنگەن.- نايزاعاي وتىنان ساقتانۋ ءۇشىن ۇيگە سەكسەۋىل نە جيدە اعاشىنىڭ بۇتاعىن ءىلىپ قوياتىن بولعان.بۇلدا اعاشتىڭ كيەلى ەكەندىگىن بىلدىرەدى.مىسالى. 8
توبىلعىنىڭ تۇبىنە قونساڭ – باسىڭ اۋىرادى، جانعاق استىنا قونساڭ ۋلاناسىڭ.

قورىتىندى
جيدە اعاشىنىڭ جوعارىدى ايتىپ كەتكەن قاسيەتتەرىن، پايداسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، تۋعان جەرىمىزدىڭ اۋاسىن تازارتۋعا، ەلىمىزدى كورقەيتۋ، ادامزات دەنسۋلىعىن جاقسارتۋعا قولدانۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ توپىراعىمىز سورتاڭ، بۇل جەردە كەز كەلگەن اعاشتىڭ وسپەيتىندىگىن ەستە ساقتاۋ كەرەك. كەنتىمىزدىڭ جاسىل جەلەككە اينالدىرۋ وتە قيىنعا ءتۇسىپ تۇر. ءتىپتى كوپ جەرلەر تاقىرلانىپ قالۋدا. تۋعان جەردىڭ تاعدىرى مەنى الاڭداتادى. - ارالدىڭ تۇزى - بايقوڭىر عارىش ايماعىنان كەلەتىن زارداپ - شيەلىدەن وندىرىلەتىن ۋران گازىنىڭ اسەرى - جەرىمىزدەن ءوندىرىلىپ جاتقان مۇناي – گاز قالدىقتارى - تەحنيكادان ءبولىنىپ شىعاراتىن ۋلى گازدار ت.ب. ادام ومىرىنە ۇلكەن ءقاۋىپ توندىرۋدە. مۇنىڭ ءبارى ويلاندىراتىن جاعداي. ءقازىر كەز كەلگەن كىشكەنە بالادان كارىگە دەيىن سۇراساڭىز « اۋىراتىن جەرىڭ جوق » دەگەندى ايتاتىندار از. بالالار تۋعاننان باس اۋرۋى، قان قىسىمى، بۇيرەك، جۇرەك اۋرۋلارى ت.ب. اۋرۋلارىمەن تۋىلادى. ءتىپتى داۋنا، سيندرومى بار بالالار سانى كوبەيۋدە. سوندىقتان دا جاكسى وسەتىن، قاي جاعىنان دا پايدالى جەدە اعاشىن ەگىپ، قوكالداندىرىپ، تابيعات اپاتىمەن كۇرەسۋىمىز كەرەك. ال ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلايتىن بىزدەر ەكەنىمىزدى ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. قازاقستاندا 1997 جىلى بۇۇ « تاقىرلانۋمەن كۇرەسۋ كونۆەنسياسىن بەكىتۋ » تۋرالى زاڭ قابىلداندى. ءسويتىپ كونۆەنسيا تالاپتارىن ورىنداۋ مىندەتتەرىن الدى. 1999 جىلدان باستاپ ستراتەگيالىق باعىتتار ورىندالىپ جاتىرن. ناقتا ايتار بولسام، ءقوقالداندىرامىز دەپ جىل سايىن اقشا ءبولىپ، اعاشتار مەن گۇلدەر وتىرعىزىلىپ جاتىر. ءبىراق ولاردىڭ كوبى الماي جاتادى. كەز كەلگەن اعاشتى وتىرعىزباي ءوزىمىزدىڭ توپىراعىمىز دا وسەتىن جوعارىدا مەن ايتىپ كەتكەن جان- جاقتى پايداسى بار مادەني، ادەمى اعاش جيدەنى وتىرعىزساق دەيمىن. كەزىنەدە الماتىنىڭ كوشەلەرىندە الما كوپ ءوسىپ تۇرعان ەمەس پە؟ كەز كەلگەن ادام دارۋمەندى جەمىستى سىرتان ىزدەمەگەن. كوشەدە كەلە جاتىپ – اق اپورتتى جەپ كەتە بەرگەن. بىزدە جيدەنى وتىرعىزىپ كەنتتى قورقەيتىپ جاقسارتساق نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى دەپ ويلايمىن. سوندا حالىق ءۇشىن دە، مەملەكەتىمىز ءۇشىن دە پايدالى ءىس بولار ەدى. جيدە – پايدالى اعاش دەپ الا وتىرىپ بىدە – ءبىر قالدىق قالمايتىن جيدە اعاشىنىڭ قاسيەتىن پايدالانايىق دەمەكشىمىن. ەگەر مەنىڭ ايتقان ۇسىنىسىمدى تىڭدارمان قابىل السا، تابيعاتتى قورعاۋعا قوسقان ۇلەسىم بول ەدى. 9

ۇسىنىس
1. ەلىمىزدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن جاقسارتۋ ماقساتىندا، جەرگىلىكتى جەردىڭ توپىراق ەرەكشەلىگىن ەسكە الا وتىرىپ، كوكالداندىرۋ جولىن قاراستىرۋ؛
2. جيدە اعاشىنىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ، ادام ومىرىنە تولىق پايداسى بار ەكەندىگى انىقتالىپ، دالەلدەنىپ، تابيعات سىيىن كوبەيتۋگە كۇش سالىپ، زور ءمان بەرىلسە؛
3. جيدە اعاشىنىڭ كوپتەپ ءوسىرۋ ارقىلى توساپ، سۋسىندار شىعاراتىن ءوندىرىستى دامىتۋ؛
4. ەڭ نەگىزگىسى – جيدە ءوسىرۋ ارقىلى قورشاعان ورتانىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن تۇراقتاندىرۋ.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. س.ارىستانعالييەۆ «جيدە»
2. ق. احمەتوۆ «جيدە تۇقىمداسى»
3. ر. ءالىمقۇلوۆ «قازاق ەنسيكلوپەدياسى» 201 بەت
4. م.ق. سماعۇلوۆا «بيولوگيا وقۋشى انىقتاماسى» ارمان پۆ باسپاسى
5. م. قونىسبەكوۆ «دارىلىك وسىمدىكتەر» «قازاقستان» باسپاسى الماتى 1905
6. ە.م. ۇپىشيەۆ، س. مۇقان ۇلى «تابيعاتتى پايدالانۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ»
7. التىنبەك نالىبايەۆ «اعاش ويۋ » الماتى «ونەر» باسپاسى 1994 جىلى
8. ينتەرنەتتەن google.kz سايتىنان اشىق ەنسيكلوپەديادان ماتەريال

---