اتى وشپەس تاريحي تۇلعا – سۇلتانبەك قوجانوۆ
ەلى ءۇشىن ەڭىرگەن، حالقىن شەكسىز سۇيگەن ۇلتشىل اعامىز سۇلتانبەك قوجانوۆ ەسىمى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعانى انىق. سۇلتانبەك قوجانوۆ – مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، عالىم، پۋبليسيست جانە رەداكتور. تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن زور ەڭبەگىن سىڭىرگەن كۇرەس قاتىسۋشىسى. 1919-1920 جىلدارى تۇركىستان قالاسىندا ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان جانە ازىق-تۇلىك كوميتەتىن باسقارعان. سول جىلدارى قازاقستاندا ءالى اياقتالماعان «ۇلكەن جىلان» دەپ اتالاتىن جۇتتىڭ زاردابىن شەككەن اش-جالاڭاشتارعا ازىق-تۇلىكتى ادىلەتتى ءبولىپ، حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن.
سۇلتانبەك اتامىز ومىرىندەگى ماڭىزدى ورىن العان وقيعا 1921 جىلى 3 جەلتوقساندا بۇكىلرەسەيلىك كەڭەستەردىڭ IX سەزىندە دەلەگات بولىپ قاتىسۋى ەدى. سول سەزدە جالىندى ءسوز سويلەپ، ورىندى تىڭ ويلار ۇسىنعان. ءۇزىلىس كەزىندە ۆ.ي. لەنين كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ: «جارايسىڭ، قىزۋ قاندى قىرعىز!» – دەيدى. سوندا اتامىز: «ءبىز قىرعىز-قايساق ەمەسپىز، ولاي دەۋ ءبىزدى كەمىتكەندىك بولادى، بىزدەر قازاقپىز. ناعىز قىزۋ قاندى قازاقتار ءالى دالادا ءجۇر، ولار سىزگە جەتكەن جوق. ولار ءالى سىزگە كەلەدى»، – دەيدى. وسى جولى لەنين س.قوجانوۆقا: «ەلگە ورالعان سوڭ حالىق-اعارتۋ ماسەلەسىمەن تەرەڭ اينالىسىڭىز»، – دەپ كەڭەس بەرگەن ەكەن.
1921 جىلى قازاندا سۇلتانبەك قوجانوۆ – حالىق اعارتۋ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى. ول ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلىندە وقىتۋدى تالاپ ەتتى. ول تۇركىستاننىڭ ءباسپاسوزى مەن ۇلتتىق تەاترىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوستى. قوجانوۆ «اق جول» گازەتىنىڭ شىعۋىن ۇيىمداستىردى جانە وسى گازەتتىڭ العاشقى رەداكتورى بولىپ تاعايىندالدى. ول اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جاعدايىنا ەرەكشە نازار اۋداردى. 1922-1924 جىلدارى ول تۇركىستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ورتا ازيا ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ مۇشەسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. قوجانوۆ ءوزىن ورتالىق ازياداعى ۇلتتىق-ايماقتىق دەليميتاسيا كەزەڭىندە ءوزىن مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تانىتتى.
1925 جىلدىڭ اقپانىنان باستاپ قوجانوۆ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ تاعايىندالدى. سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا كەڭەستەردىڭ 1ء-شى سەزى قازاقتاردىڭ شىن اتاۋىن قالپىنا كەلتىرىپ، پاتشا زامانىندا بۇرمالانعان «قىرعىز» اتاۋىن «قازاق» دەپ تۇزەتىپ، استانانى قىزىلوردا قالاسى دەپ وزگەرتتى. 1925 جىلى قاراشادا قوجانوۆ بۇكىلوداقتىق بولشيەۆيكتەردىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە شاقىرىلدى جانە ۇلتتىق رەسپۋبليكالار ءۇشىن جاۋاپتى نۇسقاۋشى رەتىندە كاۆكازعا، 1928 جىلى تاشكەنتكە جىبەرىلىپ، بۇكىلوداقتىق اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىنىڭ فيليالىن ۇيىمداستىردى. 1929 جىلى سۇلتانبەك قوجانوۆ ورتا ازيا ماقتا سۋارۋ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن قۇردى جانە ونىڭ العاشقى رەكتورى بولدى. 1929-1931 جىلدارى ول ورتا ازيا ءماقتا-جىپ فابريكاسىنىڭ ديرەكتورى بولىپ جۇمىس ىستەدى. 1931-1932 جىلدارى قوجانوۆ بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ اپپاراتىندا جۇمىس ىستەدى.
قازاقستاننىڭ استاناسىن تاڭداۋ، شەكاراسىن بەكىتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋدە ءوز ويلارىن باتىل ايتىپ، بىرنەشە ايتىستارعا قاتسىسىپ، كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. كوزى تىرىسىندە قازاقتاردىڭ كوسەمى اتانعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50
جىلدىق مەرەي تويىن سول كەزدەگى استانا ورىنبور قالاسىندا اتاپ وتۋگە رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ تىيىم سالۋلارىنا قاراماستان، سۇلتانبەك قوجانوۆ 1923 جىلى تاشكەنت قالاسىندا وتكىزەدى. ا.بايتۇرسىنوۆقا ارنالعان ماقالالاردى «اق جول» گازەتىندە باستىرادى. وسى جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ولەڭدەر جازىپ، سول ءۇشىن تۇرمەگە تۇسكەن ماعجان جۇمابايەۆتى دا تاشكەنتكە شاقىرىپ، جۇمىسقا ورنالاستىرادى، كىتابىن شىعارتادى. قازاق حالقى ءۇشىن باسىن باسكە تىگىپ، ۇلكەن ەرلىك، ازماتتىق كورسەتكەن جان.
تىكەلەي قوجانوۆتىڭ قاجىرلىعىنىڭ ارقاسىندا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا قۇرىلعان قازاق اسسر-ىنا قاراقالپاقستان، سىرداريا وبلىسى، ءمىرزاشول، بوستاندىق، شىرشىق ايماقتارى كىردى. وكىنىشكە وراي، ول جەرلەردەن قازاقستان كەيىنگى جىلدارى وزبەكستاننىڭ پايداسىنا بىرتىندەپ ايىرىلا باستادى دا، ن.حرۋششيەۆ باسقارعان زاماندا قازاقستان بۇل ايماقتاردان تۇگەلدەي ايىرىلىپ تىندى.
1937 جىلى 16 ماۋسىمدا س.قوجانوۆ قاماۋعا الىندى. سوت ءىسى ماسكەۋدە ءوتتى، 1938 جىلى 8 اقپاندا ول ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، 10 اقپاندا ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ جەرتولەسىندە اتىلىپ، ومىرىمەن قوش ايتىستى. 1958 جىلى ازامات رەتىندە اقتالعانىمەن، سۇلتانبەك قوجانوۆ ەڭبەكتەرى 1990 جىلعا دەيىن جابىق بولدى.
وسىناۋ اسقاقتاعان ارمانمەن ەلى ءۇشىن كەۋدەسىن وققا توسقان بابامىزدىڭ ەسىمى ۇرپاقتان ۇرپاققا، جۇرتتان جۇرتقا تارالۋى ءتيىس. قازىرگى ۇرپاقتىڭ مىندەتى – وسى جارقىن تۇلعانىڭ جارقىن ءومىرى تۋرالى اقپاراتتى حالىققا جەتكىزۋ. مىنا بىزدەرگە بەيبىت ءومىر سىيلاۋعا بارىن سالعانداردى ۇمىتپاي، ەسىمدەرى مەن ەڭبەكتەرىن ماڭگى جادىمىزدا ساقتاعانىمىز ءجون.
بولات سايلان، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ پروفەسسورى، ت.ع.د.
ءمولدىر مارحابا، 1-كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
مۋزەي – ەل تاريحى، ۇلتتىڭ مادەنيەتىنەن حابار بەرەتىن تاريحتىڭ قاينار كوزى. مۋزەيدە ساقتالعان ءاربىر قۇندىلىقتان سول جەكە مۇرا تاريحىن عانا ەمەس، سول مۇراعا بايلانىستى كەزەڭدى، ونى ...
