ايالاساڭ ايالا، تابيعاتتى!
ايالاساڭ ايالا، تابيعاتتى!
ماقساتى: تابيعاتتى قورعاۋ، ساقتاۋ قاجەتتىگى تۋرالى وي، ىنتا تۋعىزۋ. تۋعان جەر تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ. تابيعاتتاعى سۇلۋلىقتى كورە ءبىلۋ، ەموسيالىق اسەر الا بىلۋگە، ءوز ورتاسىندا سىمباتتى دا شىنىققان تۇلعا بولۋعا باۋلۋ، ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ.
ءمۇعالىم: - ارمىسىزدار قۇرمەتتى قوناقتار مەن ۇستازدار جانە وقۋشىلار! بۇگىنگى تاڭدا الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن عالامدىق «ەكولوگيا» ماسەلەسىنە ءۇن قوسۋ ءۇشىن «ايالاساڭ، تابيعاتتى ايالا» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز.
1 – جۇرگىزۋشى: تابيعات، جەر – انا، وتان، تۋعان جەر، اتامەكەن دەگەن قۇلاققا جىلى ەستىلىپ، جۇرەككە شاتتىق سەزىم ۇيالاتاتىن قاسيەتتى، ءقادىرلى سوزدەر.
2 - جۇرگىزۋشى: ادامنىڭ ءوزى تابيعات پەن جەر – انانىڭ پەرزەنتى. جەر – انانى سۇيە ءبىلۋ ونى ايالاۋ – ادامنىڭ ازاماتتىق بورىشى.
1 – وقۋشى: - تابيعاتتى قورعاۋ – ءبارىمىزدىڭ بورىشىمىز. ويتكەنى ءقازىر تەڭىزىمىز تارتىلىپ، ورمانىمىز كەسىلىپ، قۇنارلى جەرلەرىمىز سورتاڭدانىپ قالدى. وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ ارينە ادام.
2 – وقۋشى: - بارىدە ادامداردىڭ راقىمسىز ىستەرىنەن، تابيعاتتى ايالاي بىلگەن كەشەگى اتا – بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتپەلەرىن ورىنداماعاننىڭ كەسىرى.
3 – وقۋشى: - ارال تەڭىزى بۇل كۇندەرى سۋالىپ، سورتاڭعا اينالىپ جاتىر. سۋدىڭ تىرشىلىك كوزى ەكەنىن ۇققان اتا – بابامىز سۋعا ۇلكەن ءمان بەرگەن.
1 - جۇرگىزۋشى: اتالارىمىز سۋ بولماسا تىرشىلىكتىڭ قيىن بولاتىنىن ماقال – ماتەلدەر ارقىلى جەتكىزگەن.
2 - جۇرگىزۋشى: - «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە»، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»، «سۋسىز جەر – نۋسىز جەر». ەندى مىنە، «توزعان جەردە توقشىلىق بولمايدى» دەگەندەي سۋى تارتىلىپ، ءسانى كەتكەن ارال ماڭىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى دە قيىنداپ وتىر.
ارال تۋرالى سۋرەتتەرگە شولۋ جاسالادى.
4 – وقۋشى: - ادامداردىڭ كىناسىنەن بۇل كۇندەرى ەلىمىزدە بۇلىنبەگەن جەر قالعان جوق. ارال ءوڭىرى، بالقاش ايماعى، قاسيەتتى اباي جەرى، تۇز باسقان سىر ءوڭىرى ءبارى دە ءوزىنىڭ كەسكىن – كەلبەتىن جويىپ وتىر.
5 – وقۋشى: - شىركىن، مەن سيقىرشى بولسام، ارالدى، بالقاشتى سۋعا تولتىرىپ، قامىس قۇراقتارىن قالپىنا كەلتىرىپ، قۇس بازارىن دۋمانداتار ەدىم. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنا قاراعاندا كۇنىنە قانشاما قۇستار، وسىمدىكتەر تىرشىلىگىن توقتادى ەكەن. نەگە دەيسىڭ بە، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى، ادامداردىڭ قاتىگەزدىگى وسىنىڭ بىردەن – ءبىر سەبەبى.
6 – وقۋشى: - ال، مەن قولىمنان كەلسە ۋلى گازداردىڭ اۋاعا توگىپ جاتقان زاۋىت، فابريكالارعا، ماشينالارعا باقىلاۋ ورناتىپ، تارتىپكە كەلتىرەر ەدىم. وسكەمەندەگى، شىمكەنتتەگى، اتىراۋداعى زاۋىتتاردىڭ ءتۇتىنى مەن گازدارىنان قانشاما ادام، قانشاما تابيعات ۋلانىپ جاتىر. زاۋىت، فابريكا باسشىلارى بايلىققا بەلشەسىنەن كەنەلەمىز دەپ، ەڭ نەگىزگى بايلىعىمىزدان ايىرىلىپ جاتقانىن بىلە مە ەكەن؟
7 – وقۋشى: - اقتوبە وبلىسىنداعى كولدەردەگى ءولىپ جاتقان اققۋلاردى، جايىق وزەنىندە يتبالىقتاردى كورگەندە جىلاعىڭ كەلەدى. زاۋىتتان شىققان ۋلى زاتتارى بار كولشىكتەردەگى كادىمگى كول ەكەن دەپ ۇشىپ كەلگەن قۇستاردىڭ ءبارى قىرىلىپ قالعان.
8 – وقۋشى: و، دوستارىم، قۇستا قانداي ايىپ بار،
كەلگەن قۇسقا قۇشاعىڭدى جايىپ قال.
الەم تەڭىز، ءومىر تولقىن، جىل قۇسى،
جەلكەندەرىن جەل كوتەرگەن قايىقتار.
1 – جۇرگىزۋشى: تابيعي بايلىقتى يگەرىپ، دۇلەي كۇشىن جەڭدىك دەپ ءجۇرىپ، وزىمىزگە – ءوزىمىز قاستاندىق جاسادىق.
2 – جۇرگىزۋشى: سوناۋ 1949 جىلدان باستاپ سەمەي دالاسىندا يادرولىق قارۋ جارىپ سىناق جۇرگىزىلدى.
9 – وقۋشى: ءومىر قىمبات قاشان دا ءاربىر جانعا،
ونى قورعاۋ بورىشىڭ، ەلىم، وندا.
كەشەگى ءبىر جىلداردا اينالىپتى
قازاعىمنىڭ دالاسى پوليگونعا.
10 – وقۋشى: اۋا رايى بۇزىلدى جەرىمىزدىڭ
وزەن – كولى تارتىلدى ەلىمىزدىڭ
نەشە ءتۇرلى قۇبىجىق قاپتاپ كەتتى
كورمەۋىمىز مۇمكىن بە ونى ءبىزدىڭ.
ماقساتى: تابيعاتتى قورعاۋ، ساقتاۋ قاجەتتىگى تۋرالى وي، ىنتا تۋعىزۋ. تۋعان جەر تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ. تابيعاتتاعى سۇلۋلىقتى كورە ءبىلۋ، ەموسيالىق اسەر الا بىلۋگە، ءوز ورتاسىندا سىمباتتى دا شىنىققان تۇلعا بولۋعا باۋلۋ، ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ.
ءمۇعالىم: - ارمىسىزدار قۇرمەتتى قوناقتار مەن ۇستازدار جانە وقۋشىلار! بۇگىنگى تاڭدا الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن عالامدىق «ەكولوگيا» ماسەلەسىنە ءۇن قوسۋ ءۇشىن «ايالاساڭ، تابيعاتتى ايالا» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز.
1 – جۇرگىزۋشى: تابيعات، جەر – انا، وتان، تۋعان جەر، اتامەكەن دەگەن قۇلاققا جىلى ەستىلىپ، جۇرەككە شاتتىق سەزىم ۇيالاتاتىن قاسيەتتى، ءقادىرلى سوزدەر.
2 - جۇرگىزۋشى: ادامنىڭ ءوزى تابيعات پەن جەر – انانىڭ پەرزەنتى. جەر – انانى سۇيە ءبىلۋ ونى ايالاۋ – ادامنىڭ ازاماتتىق بورىشى.
1 – وقۋشى: - تابيعاتتى قورعاۋ – ءبارىمىزدىڭ بورىشىمىز. ويتكەنى ءقازىر تەڭىزىمىز تارتىلىپ، ورمانىمىز كەسىلىپ، قۇنارلى جەرلەرىمىز سورتاڭدانىپ قالدى. وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ ارينە ادام.
2 – وقۋشى: - بارىدە ادامداردىڭ راقىمسىز ىستەرىنەن، تابيعاتتى ايالاي بىلگەن كەشەگى اتا – بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتپەلەرىن ورىنداماعاننىڭ كەسىرى.
3 – وقۋشى: - ارال تەڭىزى بۇل كۇندەرى سۋالىپ، سورتاڭعا اينالىپ جاتىر. سۋدىڭ تىرشىلىك كوزى ەكەنىن ۇققان اتا – بابامىز سۋعا ۇلكەن ءمان بەرگەن.
1 - جۇرگىزۋشى: اتالارىمىز سۋ بولماسا تىرشىلىكتىڭ قيىن بولاتىنىن ماقال – ماتەلدەر ارقىلى جەتكىزگەن.
2 - جۇرگىزۋشى: - «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە»، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»، «سۋسىز جەر – نۋسىز جەر». ەندى مىنە، «توزعان جەردە توقشىلىق بولمايدى» دەگەندەي سۋى تارتىلىپ، ءسانى كەتكەن ارال ماڭىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى دە قيىنداپ وتىر.
ارال تۋرالى سۋرەتتەرگە شولۋ جاسالادى.
4 – وقۋشى: - ادامداردىڭ كىناسىنەن بۇل كۇندەرى ەلىمىزدە بۇلىنبەگەن جەر قالعان جوق. ارال ءوڭىرى، بالقاش ايماعى، قاسيەتتى اباي جەرى، تۇز باسقان سىر ءوڭىرى ءبارى دە ءوزىنىڭ كەسكىن – كەلبەتىن جويىپ وتىر.
5 – وقۋشى: - شىركىن، مەن سيقىرشى بولسام، ارالدى، بالقاشتى سۋعا تولتىرىپ، قامىس قۇراقتارىن قالپىنا كەلتىرىپ، قۇس بازارىن دۋمانداتار ەدىم. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنا قاراعاندا كۇنىنە قانشاما قۇستار، وسىمدىكتەر تىرشىلىگىن توقتادى ەكەن. نەگە دەيسىڭ بە، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى، ادامداردىڭ قاتىگەزدىگى وسىنىڭ بىردەن – ءبىر سەبەبى.
6 – وقۋشى: - ال، مەن قولىمنان كەلسە ۋلى گازداردىڭ اۋاعا توگىپ جاتقان زاۋىت، فابريكالارعا، ماشينالارعا باقىلاۋ ورناتىپ، تارتىپكە كەلتىرەر ەدىم. وسكەمەندەگى، شىمكەنتتەگى، اتىراۋداعى زاۋىتتاردىڭ ءتۇتىنى مەن گازدارىنان قانشاما ادام، قانشاما تابيعات ۋلانىپ جاتىر. زاۋىت، فابريكا باسشىلارى بايلىققا بەلشەسىنەن كەنەلەمىز دەپ، ەڭ نەگىزگى بايلىعىمىزدان ايىرىلىپ جاتقانىن بىلە مە ەكەن؟
7 – وقۋشى: - اقتوبە وبلىسىنداعى كولدەردەگى ءولىپ جاتقان اققۋلاردى، جايىق وزەنىندە يتبالىقتاردى كورگەندە جىلاعىڭ كەلەدى. زاۋىتتان شىققان ۋلى زاتتارى بار كولشىكتەردەگى كادىمگى كول ەكەن دەپ ۇشىپ كەلگەن قۇستاردىڭ ءبارى قىرىلىپ قالعان.
8 – وقۋشى: و، دوستارىم، قۇستا قانداي ايىپ بار،
كەلگەن قۇسقا قۇشاعىڭدى جايىپ قال.
الەم تەڭىز، ءومىر تولقىن، جىل قۇسى،
جەلكەندەرىن جەل كوتەرگەن قايىقتار.
1 – جۇرگىزۋشى: تابيعي بايلىقتى يگەرىپ، دۇلەي كۇشىن جەڭدىك دەپ ءجۇرىپ، وزىمىزگە – ءوزىمىز قاستاندىق جاسادىق.
2 – جۇرگىزۋشى: سوناۋ 1949 جىلدان باستاپ سەمەي دالاسىندا يادرولىق قارۋ جارىپ سىناق جۇرگىزىلدى.
9 – وقۋشى: ءومىر قىمبات قاشان دا ءاربىر جانعا،
ونى قورعاۋ بورىشىڭ، ەلىم، وندا.
كەشەگى ءبىر جىلداردا اينالىپتى
قازاعىمنىڭ دالاسى پوليگونعا.
10 – وقۋشى: اۋا رايى بۇزىلدى جەرىمىزدىڭ
وزەن – كولى تارتىلدى ەلىمىزدىڭ
نەشە ءتۇرلى قۇبىجىق قاپتاپ كەتتى
كورمەۋىمىز مۇمكىن بە ونى ءبىزدىڭ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
بيولوگيادان كوۋچينگ ساباق تاقىرىپتارىنىڭ ءتىزىمى1) اۋىل شارۋاشىلىق جانۋارلارى. جىلقى شارۋاشىلىعى جانە ونىڭ نەگىزگى سالالارى2) ساباقتا اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانۋدىڭ ءتيىمدىلى...
