«ايەلدەر پوەزياسى» ول قانداي پوەزيا؟
وسى ساۋال مەنى كوپ ويلاندىراتىن. ءالى ويلاندىرىپ كەلەدى. سەبەبى ءبىز پوەزيا مەن ونىڭ وكىلدەرى تۋرالى سىني-ماقالالار مەن ءار ءتۇرلى جيىن-كەڭەستەردە جاسالعان باياندامالاردان شامامەن «ايەل اقىنداردىڭ اراسىندا پالەنشە-تۇگەنشەلەر ءبىرشاما جازىپ ءجۇر»، — دەگەن سەكىلدى پىكىرلەردى بويىمىزعا ءسىڭىرىپ وستىك. جالپى، ادەبيەت (ونەردىڭ قاي سالاسىندا دا سولاي بولار) ەسىگىن العاش اشقان كەزدە ادامدا سول ورتاعا دەگەن قۇشتارلىق اسىرەسە باسىم بولاتىن ءتارىزدى.
اڭىزاق ءشول دالا. تاڭدايى كەۋىپ، كوزى قاراۋىتقان جالعىز جاياۋ. بايتاق ومىردە جارقىلداپ جۇرگەن كۇمبىر كۇندەر قاپەلىمدە كوزدەن بۇلبۇلداي ۇشىپ، عايىپ بولعانداي. كەشە عانا ماڭگىلىكتەي كورىنگەن بالاۋسا قيال، باق-داۋرەن، اۋىزدىقپەن الىسىپ، الىس قيالاردى عانا ارمانداتقان استىڭداعى ارعىماق، ات ۇستىندە ويقاستاپ جۇرگەن شالقار شاقتا اياعىڭنىڭ استىنداعى ۇساق-تۇيەككە جانارىڭدى تۇسىرە بەرمەس الىپ-ۇشپا اساۋ كوڭىل — ءبارى-بارى ءدال ءقازىر كورگەن تۇستەي ءتاتتى ەلەس قانا. ءقازىر ونىڭ سول ءبىر سايران عۇمىرىندا ىستەگەن جاقسىلىق، جاماندىق ىستەرى، قۋانىشتى، قايعىلى كۇندەرى، تاعى باسقا دا تىرلىكتىڭ وزىنە عانا ءتان قىم-قۋىت قالتارىستارى تۋرالى ويلاپ، تولعامدى قورىتىندى جاساپ، نە وكىنىپ، نە ءسۇيسىنىپ جاتار جايى جوق: ونىڭ اقىل-وي، ساناسى، بۇكىل بولمىسىن جالعىز عانا قۇشتارلىق بيلەپ العان. ول — ءمولدىر بۇلاق. اڭقاسىن كەپتىرگەن ءشول-قۇمارىن باسار تامشى سۋ. سول ساتتە ءشول جايلاعان كەۋدە شىركىن دۇنيەنىڭ ءبارى الدىنان ايدىن بوپ شىقسا، ءبارىن ءوزى ىشەردەي، ءشولى قانباستاي سەزىنەر ەدى.
ادەبيەتكە تالپىنعان ءاربىر جاستا دا ءوزى بەلىن بەكەم بۋىپ اتتانعالى تۇرعان الەمگە دەگەن وسىنداي قۇشتار كوڭىل بولادى عوي. ول ادەبيەت توڭىرەگىندە ايتىلعان ءار ءسوز، ءاربىر پىكىرگە دەيىن كوكىرەگىنە قۇيىپ، قانىنا سىڭىرە بەرەدى. ءدال وسىنداي قۇبىلىستى كەشىپ وسكەن ءبىزدىڭ جاستايىمىزدان ميىمىزدى جايلاپ، كوڭىلىمىزگە قۇيىلىپ قالعان «ايەلدەر پوەزياسى» دەگەن پىكىر-تولعام توڭىرەگىندە بۇل قالاي دەپ ويلانىپ جاتپاعانىمىز، زاڭدىلىقتاي جاتتالىپ قالعان قاعيدا ىسپەتتى قابىلداعانىمىز ايىپتاۋعا بولمايتىن، ادامنىڭ (ءتىپتى ادەبيەتتىڭ دە) ءوسۋ ساتىلارىنىڭ قادام-بيىكتەرىمەن استارلاس جايى بار قۇبىلىس شىعار...
ادام مەن زاماننىڭ ءوسىپ-دامۋ شەگىنىڭ شارىقتاعان شاعىندا كەرەمەت قۇپيالاردىڭ ءوزى ەشتەڭە بولماي قالادى. زاڭدىلىقتاي قالىپتاسقان قاعيدالار بارلىق قۇپيا دا قىزىق ءمان-ماعىناسىنان ايىرىلىپ، قىزىقتىرمايتىن قارابايىر قۇبىلىسقا اينالادى. ايەل زاتىنىڭ تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋىنىڭ دا كوزىڭدى جۇمعىزىپ، كوكىرەگىڭدى ۇستاتار قۇبىلىس بولماي قالۋى سول دامۋ مەن ءوسۋدىڭ داۋىرلەۋىمەن ۇشتاسىپ جاتسا كەرەك. بۇل عاسىردا نازىك جىنىس وكىلدەرىنىڭ وي-سانا جاعىنان ءوسىپ قانا قويماي، بويداعى بارلىق قابىلەت-دارىندى كورسەتەر دارەجەسىن ايتىپ، دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ەرسى سياقتى. جالپى ادام بالاسىنىڭ ءوسۋى — ەركىن، جان-جاقتى دامۋدىڭ شىن مانىندەگى كورىنىسى. ال پوەزيا — ادامزاتتىڭ رۋحاني بايلىعى كورىنىستەرىنىڭ ەڭ ايقىن تۇرلەرىنىڭ ءبىرى.
«تى ۋسەليەۆشيي ۆ سەردسە نيششەم،
پريۆەت تەبە، موي گرۋستنىي ستيح!
موي سۆەتلىي لۋچ ناد پەپەليششەم
بلاجەنستۆ ي رادوستەي مويح!
ودنو، چەگو ي سۆياتوتاتستۆۋ
كوسنۋتسيا ۆ حرامە نە موگلو؛
مويا ناپاست، موە بوگاتستۆو!
موە سۆياتوە رەمەسلو!»
بۇل — كارولينا پاۆلوۆا.
ازاماتقا ءتان سەزىم، تۇيسىك، تاعى باسقا قادىر-قاسيەتتەردىڭ ايەل زاتىنا دا ءتان ەكەنىنىڭ اقيقاتتىعىن ايتۋ قاجەت ەمەستىگى سەكىلدى، ايەل سەزىمىنەن تۋعان پوەزيا جالپى پوەزيادان باسقا، بەيتانىس ءبىر الەم قۇبىلىستارىنىڭ تۋىندىسى دەپ ءتۇسىنۋدى تەرىس دەپ دالەلدەۋ دە ارتىق ءتارىزدى. وسىعان وراي، ادامزات شارىقتاۋ نۇكتەسى توڭىرەگىندە جۇرگەن بۇگىنگى تاڭدا «ايەلدەر پوەزياسى»، «ايەلدەر جىرلايتىن تاقىرىپ» دەگەن تىركەستەر مەن ۇعىمدار ارحايزمگە اينالۋعا ءتيىستى دەپ ۇعىنعانىمىزبەن، كۇندەلىكتى تىرلىكتە جۇرت اۋزىنان ءالى دە ءجيى ەستيتىن سەكىلدىمىز. «ايەلدەر ايەلشە جازۋ كەرەك؛ ايەلدىڭ قىلىعىنداي، نازىك تە ءمولدىر باستاۋدىڭ ۇنىندەي بيازى جىرلاعان دۇرىس» دەگەن پىكىر كوپ ەستىلىپ ءجۇر. اقىن بولمىسىنىڭ، تابيعاتىنىڭ ءار تۇرلىلىگىنەن ونىڭ پوەزياداعى ءۇنى دارالانادى. بۇل اقىن اتاۋلىعا ءتان قاسيەت بولسا كەرەك. وزىندىك ءۇنى جوق، جاقسى دەپ جاقسىلىعىن ايتۋ نەمەسە جامان دەپ ناشار دۇنيە ەكەندىگىن دالەلدەۋى قيىن تۋىندىلارى بار ادام — ايەل مە، ەر مە، كىم بولسا ول بولسىن، — ايتەۋىر، اقىن ەمەس. ال الگىدەي «تۋىندىلار» ادامزات تاريحىنىڭ ءار كەزەڭ، ءار داۋىرىندە دە ادەبيەتتىك ورتادا بولاتىن كوپ توبىرداي ەشكىمدى اياپ، مۇسىركەمەيتىن مەزگىل توزاڭىنا كومىلىپ قالماق.
اننا احماتوۆانىڭ «مۋجەستۆو» دەگەن ولەڭىن وقي وتىرىپ، نازىك تە، تاماشا جىنىستىڭ وكىلى بولا تۇرا، ايەل باسىمەن ەركەكتىڭ اۋزىنان شىعار ءسوزدى ايتتى دەپ ايىپتاي الامىز با؟ ەگەر جۇرەگىمىزدىڭ تۇكپىرىندە جازاتايىم وسىنداي ءبىر جازعىرعان پىكىر ءتۇتىنى بۇرقىراپ اسپانعا كوتە-رىلمەي-اق، ءسال-پال بىقسىپ كەتسە، وندا ءوز كەۋدەمىزدىڭ پوەزيا دەگەن تۇسىنىكتەن ات شاپتىرىم الشاق جاتقانى.
ادام بالاسىنىڭ تابيعاتى كۇردەلى، سونىسىمەن قىزىق تا عوي. اينالادان كۇندەلىكتى كورىپ، ءبىلىپ، كوز، كوڭىلى ۇيرەنگەن نارسەدەن گورى، كوزگە كورىنىپ، قولعا تۇسە بەرمەيتىن، سول سيرەك تە قۇپيا بولمىسىمەن ىنتىقتىرار نارسەگە قۇمار كەلەدى. بالكىم، ءبىز پوەزيادان وسىنداي سيرەك قۇبىلىس بولىپ بارا جاتقان نازىكتىك پەن نازدىلىقتى عانا كورگىمىز كەلەتىن شىعار؟ ال پوەزيا دەگەننىڭ ءوزى نازىكتىك ەمەس پە؟ ەگەر ولاي بولسا، مۇنداي پوەزيانىڭ تەك ايەلدەرگە عانا ءتان بولۋى شارت پا؟ ەندەشە نازىك تە نازدى، ەركە دە مۇڭدى ناعىز ايەل اقىننان كۇتەتىن پوەزيا — س.ەسەنين پوەزياسى بولادى عوي! دەمەك، بۇدان پوەزيادا اقىننىڭ جىنىسى باستى رول اتقارمايدى؛ اقىن دۇنيەنى قالاي كورەدى، سول كورىنىستى ءوز سەزىمىنە ءسىڭىرىپ، سوسىن قالاي وزىنشە سۋرەتتەي الادى — اڭگىمە ءتۇيىنى وسىندا. ولەڭ جولى بولىپ ورنەكتەلگەن سەزىمنىڭ اينالاداعى جۇرتقا قالاي سونشالىقتى اسەر ەتۋى اقىننىڭ ەركىنەن تىس قۇبىلىس بولسا كەرەك. ءسوز اراسىندا، ورايى كەلگەندە، ايتا كەتەر تاعى ءبىر جاي بار. كەيدە جاقسىلى-جاماندى تۋىندىلاردى وقىپ وتىرىپ، «شابىتسىز جازىلا سالعان ولەڭ ەكەن»، نەمەسە «قيىننان قيىستىرىپ قارا تەر بولماي شىن شابىتتان تۋىپ، قۇيىلا قالعان ولەڭ ەكەن» دەيمىز. اقىندار وزدەرى دە، وقىرماندار دا وسىنداي پىكىردە قالاتىن دۇنيەلەر مول عوي (ەگەر مۇنداي تۋىندى ەر اقىننىڭ قالامىنان شىققان بولسا، كوبىنە وسىلاي دەلىنەدى دە، ايەل اقىننىڭ تۋىندىسى بولسا، سولاي بولۋى كەشىرىمدى جانە تانىس قۇبىلىستاي قابىلدايتىنىمىز بار). مەنىڭشە، بۇعان (وسىنداي پىكىر-ۇعىمداردىڭ تۋۋىنا) تىكەلەي كىنالى اقىندار عانا.
اقىن ءار جولدى نە ءار شۋماقتى تۋۋ پروسەسى ۇستىندە قانشالىقتى قينالدى، ءار ۇيقاس، ءار ىرعاققا سونشالىق ءمان بەرىپ، قانشا جۇيكەسىن جۇقارتتى — بۇل ونىڭ قۇدىرەتتىلىگى ەمەس. اقىننىڭ قۇدىرەتى — وقۋشىنى سول شۋماقتى (نە تۇتاس ءبىر شىعارمانى) — ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس قالپىندا قۇيىلا قالعانداي، شابىتتىڭ ءبىر دەمىمەن ورنەكتەلىپ قالعان مولتەك تۋىندىداي سەزىندىرە بىلۋىندە (ارينە، تابيعات بەرگەن تالانتسىز، قالايدا پوەزيالىق اسەم دۇنيە شىعارام دەپ باس قاتىرۋ بوس اۋرەشىلىك ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ وتىرۋ ءدال وسى جەردە ارتىق).
پوەزيا ادامدى دۇنيەنى باسقاشا تانۋعا ۇيرەتەدى، ونىڭ جان-دۇنيەسىنە وزگەرىستەر اكەلەدى. پوەزيا ادامدى ءوز جانىنىڭ تەرەڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى قۇپيا بوپ كەلگەن سەزىم-تۇيسىكتەردى باستان كەشىرتەدى، ءوز جۇرەگىنە ۇڭىلۋگە ۇيرەتەدى. پوەزيا شىن مانىندەگى مادەنيەتتى تاربيەلەيدى. ال «ايەلدەر پوەزياسى» دەگەن تىركەستە «ەكىنشى ساتىداعى»، «قولدان جاسالعان (جاساندى) پوەزيا» دەگەن ۇعىم جاتقانداي ەستىلەدى جانە سولاي قابىلدانادى. ەگەر اقىن جاساندى بولسا، ونىڭ اقىندىق تاعدىرى دا قيسىق بۇتاداي عۇمىرسىز دەگەن ءسوز، — پوەزيا الەمى قاتال، ءارى ونىڭ تالابى دا تىم بيىك.
ءبىزدىڭ حالقىمىز ەجەلدەن قىز بالانى، ايەل زاتىن ماپەلەپ، ايالاعان، ونىڭ بويىنداعى ونەرىنە دە قول سوعا بىلگەن. وعان كەشەگى زاماندا وتكەن اقىن سارا كۋا. سارانىڭ ارقانىڭ اتىشۋلى اقىنى ءبىرجان سالمەن ولەڭ سايىسىنداعى ءمىردىڭ وعىنداي تۇيدەكتەلە قۇيىلعان شۋماقتارى پوەزيانىڭ جىنىس تاڭدامايتىندىعىنىڭ ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيتىن ايعاعى عوي. ەندەشە، قازاق ايەلى ءوزىنىڭ قابىلەت-دارىنىن ەرتەدەن-اق جاريالاعان ەكەن. ەندەشە، ايەل زاتىنىڭ قالامىنان شىققان پوەزيالىق شىعارما «ەكىنشى ساتىداعى» دۇنيەلەر ەمەس دەپ جار سالىپ جاريا ەتپەي-اق، دالەلدەۋسىز تۇسىنىكتى بولۋعا ءتيىس جاي ەكەن.
دەي تۇرعانمەن، وركەندەۋ، شارىقتاۋ ءداۋىرىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرعانىمىزعا قاراماستان، ءالى كۇنگە «ورامال تارتقاندار پوەزياسى» دەگەن ۇعىم ءوز الدىنا وتاۋ تىككەندەي وقشاۋلانىپ، كولدەنەڭدەي بەرەتىنى نەلىكتەن؟ مۇمكىن، ايەلدەر قالامىنان شىققان تۋىندىلاردىڭ شىن مانىندە، ءوز الدىنا بولەكتەپ، جالپى پوەزيادان دارالانىپ ايتارلىق وزىنە ءتان بەلگى-قاسيەتتەرى بار شىعار؟
ەگەر ادامداردىڭ ۇعىمىندا ايەلدەر پوەزياسىندا ونداي «قاسيەتتەر» بار بولسا، وندا، مەنىڭشە، شامامەن مىنالار بولسا كەرەك: پوەزياعا ءتان كوركەمدىكتىڭ جەتىسپەۋى، تاقىرىپ اياسىنىڭ وشاق باسىنداي اۋقىمى، وسىلاردان كەلىپ «ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ، ولەڭ دە ولەڭ، اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن بوتالى ىنگەن» دەگەن سەكىلدى بالدىر-باتپاق «ولەڭدەردىڭ» بوي كورسەتۋى — بۇل ءبىر؛ ەكىنشىدەن، «ءجا، ايەل عوي، بەيشارا جازا بەرسىن، سىناپ-مىنەپ قايتەمىز» دەگەن مۇسىركەۋشىلىك نيەتتەردىڭ قامشىلاۋى. ەندەشە «ايەل عوي، بار جەتكەنى سول» دەپ مۇسىركەي، كەشىرىممەن قارايتىن بولساق، وندا ەر اقىندار اراسىنداعى ءدال جاڭاعىداي كۇلگىن-كۇيەلەش ولەڭ جازاتىنداردى قايدا جىبەرەمىز؟ راس، ادەبيەت ماڭىندا كوپ توبىردىڭ بولاتىنى — اتامزاماننان كەلە جاتقان تابيعي ءارى زاڭدى قۇبىلىس! ءبىراق تاريحتىڭ ءوزى-اق تالعامپاز كوزىمەن تاڭداپ، تۋما تالانتتاردى عانا سارالايدى. ال ونداي تالانتتار قول سوزىم جەردەن كوز جۇمىپ تابا سالاتىن دۇنيە ەمەس.
دەمەك، پوەزياعا قويىلار تالاپ بىرەۋ عانا بولۋى كەرەك ەكەن. ەگەر ول تالاپ دارەجەسىنەن تومەن جاتقان دۇنيە بولسا، وندا «ايەلدىڭ جازعانى ەكەن» دەپ جاناشىرلىق كورسەتپەي-اق، پوەزيا توعانىنا توعىتقان ءجون. وسىنداي، سايىپ كەلگەندە، ادەبيەتكە قيانات كەلتىرەتىن جاناشىرلىقتىڭ سالدارىنان ولەڭ ەمەس ولەڭدەر بوي كورسەتەدى، پوەزيانىڭ قۇنىن تومەندەتىپ، وقىرمان كوڭىلىندە جالپى پوەزياعا دەگەن كۇڭگىرت سىزاتتار تۇسىرەدى. اباي، ماحامبەت، سارا، ءبىرجاندار ءارقايسىسى وزىنشە سالىپ وتكەن دارا سوقپاقتاردى اقشاڭداققا اينالدىرىپ، الاساپىران دۇرمەكتى قالىڭ قويداي قاپتاتۋعا، كىمنىڭ ءىزى سايدا، كىمنىڭ ءىزى قىردا — ءبىلىپ بولماس دۇربەلەڭگە ءورىس بەرەدى ەكەنبىز. سويتەمىز دە «جاستار ون شاقتى ولەڭ جازسا، ونى باسپاعا الىپ جۇگىرەدى» دەپ جازعىرامىز.
سونىمەن، بىزدە «ايەلدەر پوەزياسى» دەگەنگە ءبىر كەزدەردە قالىپتاسىپ كەتكەن، ايەل زاتىنىڭ وزىنە ەكىنشى ساتىداعى ادام رەتىندە قاراۋ بار ەكەن. وسىدان كەلىپ پوەزيامىزدا كوپتەگەن ايەل، نەمەسە ەر اقىنداردىڭ پوەتيكالىق دارەجەدەن الدەقايدا تومەن دۇنيەلەرى كوپتەپ ۇشىراسادى دا، بۇنىڭ ءوزى جالپى ولەڭ ساپاسىنا نۇقسان كەلتىرىپ، ارزانداتادى ەكەن.
ەندى «ايەلدەر پوەزياسى» دەگەن تىركەس تەك ءبىزدىڭ توپىراعىمىزدا عانا تۋىنداعان ەمەس، ورىس ادەبيەتىندە دە بار ۇعىم عوي. بۇعان قالاي قارايمىز؟ ولار دا ايەل پوەزياسى دەپ قاراپ كەلدى ەمەس پە؟
بۇل ساۋالداردىڭ جاۋابىن ىزدەۋ ءۇشىن ءبىز تاعى دا ورىستىڭ كورنەكتى اقىنى اننا احماتوۆانى، ونىڭ تۆورچەستۆوسىن مىسالعا الامىز. «ايەلدەر پوەزياسى» دەگەن ءدال بىزدەگىدەي ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن تۇسىنىكتى وزىندىك ايەلدىك پوەزياسىمەن تۇڭعىش رەت جوققا شىعارعان دا وسى اننا احماتوۆا.
«يا ناۋچيلا جەنششين گوۆوريت،
و، بوجە، كاك يح زامولچات زاستاۆيت!» —
دەپ ءوزى جازعانداي، اننا احماتوۆا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ايەل جانىنان، ايەل جۇرەگىنەن شىققان جىرلارىمەن پوەزيانىڭ تاعدىرداي جالعىز ەكەنىن، ءبىزدىڭ اقىن سارا سەكىلدى، ءوز توپىراعىندا دالەلدەدى. جيىرماسىنشى عاسىردا بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ تاعدىرىندا ۇلى وزگەرىستەر تۋعانى ءتارىزدى ورىس پوەزياسىنا دا كەرەمەت قۇبىلىستار كەلدى عوي. وسىنداي پوەزياداعى، قالا بەردى، جالپى ادەبيەتتەگى قۇبىلىس دەپ الەكساندر بلوك، ۆلاديمير ماياكوۆسكيي، بوريس پاستەرناك، سەرگەي ەسەنيندەردى تانيمىز.
ۆ. ماياكوۆسكييدىڭ تاعدىرى، ونىڭ پوەتيكالىق قىزمەتى — بۇل ازاماتتىق، ادامگەرشىلىك دەگەن ۇعىمداردىڭ ءسينونيمى سياقتى.
ارينە، ماياكوۆسكيي پوەزياسى ەشكىمگە ۇقساماي، تابيعاتتىڭ تۋىندىسىنداي كۇيدە باسقا الەمنەن، باسقا تىرلىكتەن كەلگەن جوق. ول پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، نەكراسوۆتىڭ پوەزياسىنداعى تەرەڭ ازاماتتىق اۋەننىڭ زاڭدى جالعاسىنداي دۇنيەگە كەلدى.
ال سول بلوك، ماياكوۆسكيي، پاستەرناك پوەزياسىمەن قاتار (ءبىر ساتى دا تومەن ەمەس!) اننا احماتوۆانىڭ، مارينا سۆەتايەۆانىڭ پوەزياسى تۇر.
«ي تى، راسپاد ۆسەميرنىي، نە ۋبەي
تۋ سۆياز ۆرەمەن، — ونا ەششە پوموجەت.
ۆەد پروستو بىت نە موجەت دۆۋح روسسيي،
كاك بىت ي دۆۋح احماتوۆىح نە موجەت.
ونا سۆيازالا ەتي ۆرەمەنا
ۆ تۋماننو-تەنيەۆوە سرەدوتوچە،
ي ەسلي پۋشكين — سولنسە، تو ونا
ۆ پوەزيي پرەبۋدەت بەلوي نوچيۋ»، —
دەپ كورنەكتى سوۆەت اقىنى ەۆگەنيي ەۆتۋشەنكو جازعانداي، احماتوۆا مەن سۆەتايەۆا پوەزياسى ايەل قالامىنان شىققان ۇساق-تۇيەك دەگەن كوزقاراسقا ءبىرجولاتا سوققى بەرگەن ەدى. ىلگەرىدە ايتقانىمىزداي، جەردەگى تىرشىلىكتەن، جالپى ادامزات تاعدىرىنان تىس ايەل تاعدىرى بولمايتىنى سەكىلدى، بۇل ەكى ايەلدىڭ تۆورچەستۆوسى جالپى ادەبيەتتەگى دامۋ پروسەسىنەن تىس «ايەل پوەزياسى» بولمايتىنىن دالەلدەدى.
اقىن دا — جاراتىلىستىڭ ءبىر بەلشەگى. ەندەشە تىرلىكتىڭ زاڭدىلىقتارى وعان دا ورتاق. ول دا دۇنيەدەن وتەدى.
«ءبىراق ءبارى وزگەرەدى كۇنى ەرتەڭ:
باسقا جىگىت باسقا قىزدى قۇشادى،
ءبىزدىڭ مىناۋ قايتالانباس ءتۇن، ەركەم،
كوزدەن بۇلبۇل ۇشادى...
قۋانامىن:
جارقىن كۇن
بىزدەن سوڭ دا تىرشىلىككە شاشسا ءنار.
ءبىز بولماسپىز.
ال ءبارىبىر بال ءتۇننىڭ
ءلاززاتىنا تامسانادى باسقالار.
سوندا تاعى جاڭا ومىرلەر باستالار»
پابلو نەرۋدا وسىلاي جىرلاعان بايانسىز تىرلىك دانىشپاندى دا، ۇلىنى دا جاناپ وتكەن ەمەس. اقىندى ولتىرمەيتىن، ونى تىرىلەر اراسىندا ۇستايتىن ونىڭ ولمەس سەزىمى عانا. شىن پوەزيا، وسىلايشا، ماڭگىلىكپەن تەكسەرىلەدى. ەگەر وتكىنشى عۇمىرداي بەلگىلى ءبىر مەزگىلدىڭ تۋىندىسى بولسا، ول پوەزيا بولماعانى. ناعىز سۋرەتكەر، ءوز جىنىسىنىڭ كىم ەكەندىگىنە قاراماي، ايەلشە دە، ەركەكشە دە سەزىنە الۋى ءتيىس سەكىلدى. الەكساندر بلوك ءوز جان دۇنيەسىندە ايەلگە ءتان نازىكتىك، ايەلگە ءتان كەيبىر قاسيەتتەرىنىڭ بارىن ايتقان. ال ءومىردى ءوز كەيىپكەرى ەمما بوۆاريشە سەزىنىپ، ءوزىن ءدال سول كەيىپكەرمەن بىرگە ساناعان فلوبەر، ءبوۆاريدىڭ ولىمىنە سون-شالىق كۇيىنىپ، قاسىرەتتەنگەن ەكەن. بۇنىڭ ءبارى كەيبىرەۋىمىزدىڭ كوڭىلىمىزدەن شىعاتىن «ايەل ايەلشە، ەركەك ەركەكشە جازۋى كەرەك» دەگەن كانونداردىڭ جالپى ونەرگە جات ەكەنىن، وسىنداي نيەتتىڭ ءوزى دۇنيە تانىمنىڭ اۋقىمىن كورسەتەتىندىگىن دالەلدەي تۇسەدى. شىن پوەزيا ءبولىنىپ، جارىلمايدى. ايەلدەر پوززياسى، ەرلەر پوەزياسى دەگەن توپتار قۇرىلمايدى. ادەبيەتتە اقىن بار، ونىڭ ولمەيتىي، جۇرەكتەردە ماڭگىلىك كوكتەم اتىپ تۇراتىن جىرلارى بار! ول جىرلار قالاي جازىلدى، قاي جىنىستىڭ وكىلى جازدى — بۇل وقىرمان ءۇشىن ەڭ باستى نارسە ەمەس. ەڭ باستى نارسە — بۇيىعىپ ۇيىقتاپ جاتقان سەزىمگە اتوي بەرىپ وياتىپ الار، سوسىن بۇكىل جاندۇنيەڭدى بۇتىندەي باۋراپ، نە قۋانتىپ، كۇلدىرىپ، نە جۇرەگىڭدى جاسقا مالىپ، كۇيىندىرىپ — ايتەۋىر، ءوزىڭنىڭ ادام ەكەندىگىڭدى سەزىندىرەر، ءبىر راقات تا ءلاززاتتى كۇيگە تۇسىرەر، بويىڭداعى كۇش-قۋاتىڭا سەزىم قوسقانداي، الىس تا، ادام جەتپەس قيال-كوكجيەكتەرىنە ۇمتىلدىرار ءتاتتى ساتتەردىڭ شىرىنىن سەزىنگەندەي، نە ەندى ءقازىر سەزىنەردەي سەرگەكتەندىرەر قۇدىرەتكە تولى پوەزيا.
«اڭعارماي ءوڭ مەن ءتۇستىڭ نە ەكەنىن دە،
جۇرەيىن بال سەزىمنىڭ جەتەگىندە.
سەن مەنى الدارقاتىپ، ابايسىزدا
الىپ قاش الىس جولعا كەتەرىڭدە.
بىلدىرمەي ىشكى سىردى كۇلىپ كەل دە،
ايتىپ قوي ات اكەل دەپ جىگىتتەرگە.
قىزداردىڭ ادەتى بار كەلىسپەيتىن –
بۇلقىنسام، سۇيمەيدى-اۋ، دەپ كۇدىكتەنبە».
بۇل — پوەزيا. بۇل — اقۇشتاپ.
«قاق ايىرىپ كەۋدەمدى جاراتىنداي،
وتتى ويلاردان لاپ ەتىپ جاناتىنداي.
اسىعامىن مەن نەگە، اسىرامىن،
ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماي قالاتىنداي.
كۇرسىنەدى بوزامىق تاڭىم، جاتسا
وت ويلاردىڭ ءورىمى تاراتىلماي.
ارمان الىس. جولدارىم بارادى ۇزاپ،
اقجال اتىم ءتۇياقتى جاراتىلعاي!»
بۇل — ءشامشيا جۇباتوۆا.
اقۇشتاپتىڭ، كۇلاشتىڭ، ءحانبيبى مەن ءشامشيانىڭ وتتى دا نازىك، ويناقى دا سىرشىل، كوركەم دە ويلى پوەزياسى بولەك پلانەتادا وسىپ-جەتىلگەن جوق. ول اباي، ماحامبەت، سارا، ءبىرجان، ءابدىلدا، تولەگەن، مۇقاعالي توپىراعىندا تۋدى. «قوبلاندى» مەن «الپامىس»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» مەن «قىز جىبەك» جىرلارىن تۋعىزعان نارمەن قورەكتەندى. ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىمەن تاعدىرلاس بولمايىنشا، ونىڭ تاريحىن، ءتىلى مەن ونەرىن قانىنا ءسىڭىرىپ وسپەيىنشە، سول حالىقتىڭ اقىنى بولۋ مۇمكىن ەمەس. ال حالىقتىڭ قۋانىشى مەن مۇڭىن بولىسپەگەن، ءوز قارا باسىنىڭ وتكەلدەرىمەن شەكتەلگەن اقىن — اقىن بولىپ قالمايدى. بۇدان اقىن بىتكەن حالىق اتىنان سويلەپ، سەزىمسىز، جالاڭ ۇراندى ولەڭدەر جازۋى كەرەك دەگەن پىكىر تۋمايدى. اقىندىق «مەن» حالىقتىڭ باسقا وكىلدەرىنىڭ «مەنىمەن» كىرىگىپ، ۇشتاسىپ جاتۋى كەرەك. ءار ادام ءوزى ايتا الماعان، ءبىراق كەرەمەتتەي ايتقىسى كەلگەن سىرلار اقىن ولەڭىندە الگى ادامنىڭ ءوز جۇرەگىنىڭ ۇنىندەي سەزىلۋى ءتيىس. سوندا عانا ول شىن مانىندەگى پوەزيا بولماق. «...شىنىندا دا پوەزياعا ۇيقاستار مەن اقىل ايتۋ ونەرى دەپ قارايتىن اقىماقتار كۇلكىلى دە بەيشارا عوي. وعان قوسا مۇندايلار اقىننان ماحاببات پەن دوستىق، تاعى باسقانىڭ ءبارىن اقىل ۇيرەتە وتىرىپ جىرلاۋدى تالاپ ەتەدى. جانە سەزىم تۇنعان كەرەمەت تۋىندىنىڭ ءوزىن، ەگەر ىشىندە اقىل ايتۋ بولماسا، پوەزيا دەپ قابىلدامايدى»، — دەپ دانىشپان سىنشى ۆ.گ.بەلينسكيي ايتقانداي، كەزەڭىنە، مەزگىلىنە قاراماي ادام بالاسىنا، ورتاعا ءتان جايتتار بۇگىنگى كۇنگە دە ورتاق. پوەزيانى ءتۇسىنۋ، ونى جان-جۇرەگىمەن سەزىنۋ قاي كەزدە بولسا دا جاراتىلىس تۋىندىلارىنىڭ ءبارىنىڭ بىردەي ەنشىسىنە تيە بەرمەس باقىت قوي. ول — ءوز الدىنا دارا اڭگىمە.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز ايەلدەر پوەزياسى دەگەن بار ما، بولسا، ونىڭ قانداي تۇر-بەلگىلەرى بار دەگەن ساۋالدار تەڭىرەگىندە بولعاندىقتان، تاعى دا مىسالدارعا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى.
مەن جيىرماسىنشى گاسىردىڭ ء ۇلى اقىنى اتانعان اتاقتى پابلو نەرۋدانى اۋداردىم. ەشكىم نەرۋدانى اۋدارىپ كور دەپ اقىل-كەڭەس ايتقان ەمەس. ءوزىمنىڭ (پابلونىڭ ەمەس!) اقىندىق كوپ نارسەم «جۇرەكتىڭ تەرت مەزگىلىندە» كەتكەندەي سەزىنەمىن: مەن ءۇشىن قايتالانباس ۇيقاس-ىرعاقتار، پوەتيكالىق بالامالار، سەزىم... كەيدە شابىتسىز، ءبىراق باستالعان نارسەنى اياقتاۋ كەرەك دەگەن، ءارى باسقا كونتينەنت اقىنىن مەنىڭ حالقىما الاسارتپاي، ءوز بيىكتىگىمەن، ءوز اۋقىم-دارەجەسىمەن اكەلۋ قاجەت دەگەن جاۋاپكەرشىلىك كوپ جۇيكەمدى، كوپ تۇندەرىمدى اكەتتى. قينالعان ساتتەر، ءبىر ءسوزدىڭ انا تىلىمىزدەگى بالاماسىن تابا الماي شارق ۇرعان كەزدەر كوپ بولدى. ءبىراق ولەڭ ءوز كوڭىلىڭنەن شىعىپ، قۋانتسا، جۇمىس جاساۋ ۇستىندەگى بارلىق ازاپتار مەن سەزىم سوقتىعىستارىن، قاجىپ، قالجىراعان كۇيىڭدى ۇمىتتىرادى. ءوز قالامىڭنان شىققان دۇنيەنىڭ كوڭىلىڭنەن شىعۋى — بۇل ءبىر راقات سەزىم عوي! تۆورچەستۆو ادامىنىڭ جالعىز باقىتى مەن قۋات كوزى دە وسى شىعار. مەن نەرۋدانى اۋدارۋ ۇستىندە اقىننىڭ تەبىرەنىسى، سەزىمى مەن قۋانىشى، كوز جاسى مەن كۇلكىسى، «ايەل»، «ەر» — دەپ قابىرعامەن ءبولىپ تاستاعان ەكى دۇنيە ەمەس، تەك اقىنعا عانا ءتان قاسيەتتەر ەكەنىن ءتۇسىندىم. پابلو نەرۋدانىڭ كوپتەگەن دۇنيەلەرىن ورىس تىلىنە اۋدارعان دا ايەل اقىن ەكەنىن ءبىلدىم. ول — مارگاريتا اليگەر. وسىنىڭ وزىندە اقىن اتاۋلىعا ورتاق ءبىر سيمۆوليكالىق رۋحاني بايلانىس بار ما دەپ قالامىن.
اقىن جۇرەكتەردىڭ ءتىلسىز ءتىل قاتىسى، ءۇنسىز ۇعىنىسى، تاعدىر ۇقساستىقتارى — وسىنىڭ ءبارى وزىنشە ءبىر الەم، شىن مانىندەگى پوەزيا الەمىن قۇرايدى-اۋ.
الەمدىك پوەزيا ادەبيەتكە تاماشا اقىن ايەلدەردى اكەلدى. ولار گابريەلا ميسترال (چيلي)، ەليزابەت باررەت بروۋنينت (انگليا)، اننا احماتوۆا مەن مارينا سۆەتايەۆا، ولگا بەرگگولس. ايتقانداي، گابريەلا ميسترال ۇلى اقىن پابلو نەرۋدانىڭ پوەزياداعى ۇستازى بولعان! بۇل دا پوەزيانىڭ، اقىندىق قۇدىرەتتىڭ جىنىس تاڭدامايتىندىعىنىڭ كۋاسىندەي اسەر ەتەدى.
«مەنى اياۋسىز داتتاساڭ،
ساتساڭ سەندىك جانىمدى،
ءوز قولىڭمەن تاپتاساڭ،
مەندەگى الاۋ جالىندى —
ۇشىرايسىڭ قارعىسقا:
جەر قارايدى قايعىرىپ،
جولىقپايسىڭ العىسقا،
نۇر شاشپايدى اي كۇلىپ.
مەنى قۇشتىڭ. تىرشىلىك
سوندا گۇلدەي قۇلپىردى،
ماحاباتتان تۇنشىعىپ،
ەكى جۇرەك بۇلقىندى1».
بۇل — گابريەلا ميسترال. ميسترال كامەرالىق ولەڭدەرىنىڭ وزىندە پوەتيكالىق ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتتى كۇشىن كورسەتە ءبىلدى. سۇيگەن ادامىنان تىم ەرتە ايىرىلعان ءارى بالاسى بولمايتىن باقىتسىزدىعىن بىلگەن اقىن ايەل ءوز باسىنداعى تراگەدياعا قۇرىلعان، جۇرەگىڭدى تەبىرەنتەر ليريكالىق جىرلارمەن قاتار ۇلكەن دە بيىك پافوستى ازاماتتىق ۇنىنەن ەشقاشان ايىرىلماعان.
لەنينگرادتىق اقىن ولگا بەرگگولستىڭ تۆورچەستۆوسىنا ۇڭىلە وتىرىپ، تاعى دا تراگەدياعا تولى اقىن تاعدىرىنا تەبىرەنبەي، كوزىڭە جاس ىرىكپەي، بەيجاي وتىرا المايسىڭ. سەميادا، قوعامدا قانشالىقتى كۇيزەلىستەردى باسىنان كەشىرگەن. ەكى بالاسىنان بىردەي ايىرىلىپ، سۇيىكتىسىن دە اجال قۇشاعىنا بەرگەن ايەل لەنينگراد بلوكاداسى جىلدارىندا بوران ۇلىعان جالعىز بولمەدە اشتىقپەن، قايعىمەن الىسىپ، جالعىزدان-جالعىز دوڭبەكشىپ ءتۇن وتكىزەر ەدى. سونىڭ وزىندە ونىڭ شىن مانىندەگى ناعىز پوەزياسى تۋ كوتەرىپ، ومىرگە كەلگەن.
«نەت، مى نە پلاچەم. سلەز دليا سەردسا مالو.
نام نەناۆيست زاپلاكات نە داەت.
نام نەناۆيست زالوگوم جيزني ستالا،
وبەدينياەت، گرەەت ي ۆەدەت.
و توم، چتوب نە پروششالا، نە ششاديلا،
چتوب مستيلا، مستيلا، مستيلا، كاك موگۋ، —
كو منە ۆزىۆاەت براتسكايا موگيلا
نا وحتەنسكوم، نا پراۆوم بەرەگۋ.
...يا نيكوگدا گەروەم نە بىلا،
نە جاجدالا ني سلاۆى، ني ناگرادى.
دىشا ودنيم دىحانەم س لەنينگرادوم،
يا نە گەرويستۆوۆالا، ا جيلا.
سەسترا مويا، توۆاريشش، درۋگ ي برات،
ۆەد ەتو مى، كراشەننىە بلوكادوي.
ناس ۆمەستە نازىۆايۋت — لەنينگراد،
ي شار زەمنوي گورديتسيا لەنينگرادوم.
دۆوينوي جيزنيۋ مى سەيچاس جيۆەم:
ۆ گريازي ي ستۋجە، ۆ گولودە، ۆ پەچالي
مى دىشيم زاۆتراشنيم —
سچاستليۆىم، ششەدرىم دنەم.
1 اۋدارعان ف. وڭعارسىنوۆا.
مى ەتوت دەن زاۆويەۆالي.
ي نوچ لي بۋدەت، ۋترو يلي ۆەچەر،
نو ۆ ەتوت دەن مى ۆستانەم ي پويدەم
ۆويتەلنيسە — ارميي ناۆسترەچۋ
ۆ وسۆوبوجدەننوم گورودە سۆوەم.
مى ۆىيدەم بەز سۆەتوۆ،
ۆ پومياتىح كاسكاح،
ۆ تياجەلىح ۆاتنيكاح،
ۆ پرومەرزشيح پولۋماسكاح،
كاك راۆنىە پريۆەتستۆۋيا ۆويسكا.
ي، كرىليا مەچيەۆيدنىە راسپراۆيۆ،
ناد نامي ۆستانەت برونزوۆايا سلاۆا،
دەرجا ۆەنوك ۆ وبۋگلەننىح رۋكاح».
جالىندى اقىن ولگا بەرگگولس وسىلاي جىرلاعان! تاعدىردىڭ قانشا تالكەگى مەن قيىن وتكەلدەرى ونىڭ پوەزيا شىڭىنىڭ الدىنداعى ازاماتتىق اۋەنى مەن بورىشىن تۇسىنۋدەن، سەزىنۋدەن جاڭىلدىرا العان جوق. اقىن ەرلىگى وسى شىعار. بەرگگولستىڭ پوەزياسىندا بيىك تە اسقاق ازاماتتىق ەكپىندى ءۇن ادام جانىنىڭ تراگەدياسىمەن استارلاسىپ جاتادى. وسى رەتتە پوەتيكالىق شىعارماداعى تراگيزم تۋرالى بىرەر ءسوز ايتا كەتۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. ءبىزدىڭ وسىناۋ داۋىرلەگەن، «ءتورت جاعىمىز قۇبىلا» زامانىمىزدا مۇڭدى سەزىم، قايعىنىڭ لەبى بولماۋى ءتيىس دەگەن پىكىرلەر ەستىلىپ قالادى. ادام قاي زاماندا دا ادام بولىپ قالادى. ول جانى بار، جۇرەگى بار، قولىنان ءىس كەلەتىن، ءبىراق وزىنشە سەزىنىپ، وزىنشە تۇيسىنەتىن قابىلەتتەن جۇرداي نارسە بولسا، ءبىر ءسارى. ول اينالاداعى دۇنيەگە وزىنشە قاراپ، قابىلداپ، ودان وزىنشە قورىتىندى شىعاراتىن، كۇلەتىن، كۋاناتىن، جىلايتىن، قايعىراتىن قاسيەتى بولماسا، ادام بولماعانى عوي! ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ادامنىڭ وسىپ-جەتىلگەندىگى، سانا-سەزىمنىڭ ارتقانى سونداي، بىرەۋگە بىرەۋ باسىبايلى تاۋەلدى، قۇلدىق زاماندا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن — ادام نە مال، زات ەكەنىن — سەزىنە الماعان قۇبىلىستىڭ بارلىعىن سەزىنىپ، ءتۇسىنۋ دارەجەسىنە كوتەرىلدى ەمەس پە؟ ەندەشە، بۇگىنگى ادام — جاقسىعا سۇيسىنە دە، قۋانا دا الاتىن، كۇيىنىشكە ساناسىمەن، جان دۇنيەسىمەن قايعىرا الاتىن تولىققاندى ادام. دەمەك، ومىرگە ءتان كۇيىنىش، سۇيىنىشتەر — وعان دا ابدەن ءتان نارسە. ال بۇگىنگى اقىن دا سول ادامداردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ونىڭ تۆورچەستۆوسىندا كوز جاسى مەن كۇلكى بولۋى ابدەن زاڭدى. ەگەر ءبىز پوەزيادان ىڭعاي شات-شادىمان قۋانىش پەن شاتتىق، سىڭعىراعان كۇلكىنى عانا تالاپ ەتەتىن بولساق، وندا بۇگىنگى ءوز زامانداستارىمىزدىڭ رۋحاني ءوسۋى مەن سانالىلىعىنا كۇدىكتەنگەندەي نيەت تانىتىپ، ولاردىڭ سەزىمىن، تۇسىنىگىن قورلاعانداي اسەر قالدىرار ەدىك.
ادام سۇيە بىلمەسە، قايعىرا دا بىلمەيدى. ال سۇيە، قايعىرا بىلمەيتىن بولسا، ەلدى، جەردى ءسۇيۋ، وتاندى قورعاۋ، ادامدىق، ادالدىق مۇراتتارعا شىن بەرىلۋ سەكىلدى تولىققاندى ادامعا عانا ءتان قاسيەتتەر قايدان كەلەدى؟ مۇنىڭ ءبارى جالپى ادامدىق قاسيەتتەرمەن ۇشتاسىپ جاتقان، ءبولىپ-جارىپ قاراۋعا بولمايتىن، ادامدا عانا بولاتىن ەرەكشەلىكتەر عوي.
ەندەشە، پوەزياداعى تراگيزم ەشقانداي دا ورەسكەل قۇبىلىس ەمەس. ول زامانعا دەگەن كوزقاراستان ەمەس، سول زامانداعى ادامداردىڭ سان ءتۇرلى مىنەزدى قارىم-قاتىناستارىنىڭ قاقتىعىستارىنان تۋىندايدى.
ورىستىڭ ۇلى اقىنى ا. س. پۋشكيننىڭ اكادەميالىق شىعارمالار جيناعىنىڭ جەتىنشى تومىندا «زامەتكي نا پولياح ستاتي پ.ا.ۆيازەمسكوگو «و جيزني ي سوچينەنياح ۆ.ا.وزەروۆا» دەگەن جازبالار بار. سوندا ۆيازەمسكيي اقىن ۆ.وزەروۆ تۋرالى: «...ول تراگيك بولىپ تۋماعان»، — دەسە، پۋشكين «... ياعني، ول اقىن ەمەس، اقىن بولىپ تۋماعان» دەپ انىقتاما بەرەدى. ءبىر كەزدەردە ورىس پوەزياسىندا دا تراگەديا ەلەمەنتتەرىن مەيىلىنشە جويۋعا ۇمتىلىستار بولعان.
شىنىندا دا تراگەديالىق سەزىمدەر نە پوەزيانى، نە پوەزيادا ايتىلعان سول سەزىمدى باسىنان كەشىرگەن ادامدى ەشقاشان الاسارتىپ نە كەمىتپەيدى. كەرىسىنشە، ول ادامنىڭ سەزىم تەرەڭدىگىن، الەمنىڭ ءبارىن ءمولدىر دەپ ۇققان جان دۇنيەسىنىڭ شىن كۇيىنە، شىن ازاپتانا بىلەتىن تازالىعى مەن نازىكتىگىن ايقىنداي تۇسەدى.
تراگەديا — ادامنىڭ كۇردەلى دە قيىن ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى. ول بۇعىپ، كورىنبەۋگە، كوزگە تۋسپەۋگە تىرىسىپ جاتقان بىقسىق قالتارىستاردان ادام جانىن قاعىپ-سىلكىپ تازارتادى. شاڭ توزاڭنان ارشيدى.
تراگەديا — ادامنىڭ ەرلىگىنە دەگەن قۇرمەت. قاسىرەتسىز ەرلىك بولمايدى. ەرلىكتىڭ ادامزات تاريحىندا شەكسىز باعالاناتىنى دا وسىدان. ادام ومىرىندە ەرلىك بولماسا، ادالدىق پەن اقيقات جولىنداعى كۇرەستەر دە ءمان-ماعىناسىن جوعالتار ەدى.
تراگەديا — شىندىق. ول شىندىق ادام تۋرالى، ونىڭ قۇشتارلىعى مەن مۇرات-ماقساتى، ىستەگەن ءىسى تۋرالى بولعاندىقتان، قوعام ومىرىمەن بىتە قايناسىپ جاتاتىن قۇبىلىس.
تراگەديا — جاڭانىڭ ءجۇرىپ وتەر جولى. جاڭانىڭ جەڭىسى قيىندىقسىز، قۇرباندىقسىز كەلمەيدى. ءبىراق ول جەڭىس ايتەۋىر كەلەدى. كەز كەلگەن شىن مانىندەگى تراگەديا ومىرگە، بولاشاققا سەنىممەن قاراۋعا، بيىك ماقسات، اسكاق مۇراتقا مەڭزەيدى. ادام بالاسىنىڭ رۋحاني كۇشىنىڭ شالقارلىعىن، قايىسپاس قايراتىن كورسەتەدى. اننا احماتوۆا، مارينا سۆەتايەۆا، ولگا بەرگگولىد پوەزياسى ءدال وسىنداي بيىك تە قۇدىرەتتى تراگيزمگە تولى.
تراگەديا — جەر بەتىندەگى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ءبارىن جوققا شىعارىپ، قارعىس ايتا قارايتىن پەسسيميزم تەكتى ەمەس — ول پاك تە ءمولدىر، قاھارلى دا قورقىنىشتى بولا الادى. دەمەك، پوەزيادا كۇيىنىش پەن قايعى سىبدىرى ەستىلسە ودان ات توندى الا قاشۋ نە اقىندى ايىپتاۋ — جالپى ونەر توپىراعىنا جات قۇبىلىس. القاراكوك اسپاندا اق كوگەرشىندەر سامعاعان، شات-شادىمان كۇلكى مەن انگە تولى ءومىردىڭ ەكىنشى باسىندا كوز جاسى مەن كۇرسىنىستەر بولارى اقيقات. ويتكەنى ول — ءومىر. ال ءومىردى بارلىق قالتارىستارىمەن كورسەتۋ — پوەزيانىڭ مىندەتى.
ورىس سوۆەت پوەزياسىندا دا اقىن ايەلدەر ەرەكشە ورىن الادى. ولار مارگاريتا اليگەر، ۆەرا ينبەر، يۋليا درۋنينا، بەللا احمادۋلينا، ريمما كازاكوۆا، ليۋدميلا تاتيانيچيەۆا، يۋننا موريس جانە باسقالار. ءارقايسىسىنىڭ ومىردەگى جولى دا، پوەەپياداعى جولى دا، ورنى دا ءار ءتۇرلى.
پوەزيانى ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن تالداپ وقيتىن تالعامدى وقىرمان ولاردىڭ ولەڭدەرىنە ايەل ەكەن دەپ كەمشىلىك-ولقىلىعىنا كەشىرىممەن قارامايدى. ول تەك ناشار پوەزيادان (ەگەر وسىنداي تىركەستى قولداناتىن بولساق) عانا سىرت اينالادى.
شىن اقىننىڭ جولى وپ-وڭاي ەمەس. ءبىراق ونىڭ جولى ادىلەتتى. ءبىر بۇتادان ەكىنشى بۇتاعا سەكىرىپ ۇشىپ سايراي بەرەتىندەي كىربىڭسىز، كىدىرىسسىز جول — ناعىز اقىننىڭ جولى ەمەس. شىن مانىندەگى اقىن ءوز عۇمىرىندا شىعارماسىن جارىققا شىعارماي ءوتۋى دە عاجاپ ەمەس.
پوەزيا — اقىننىڭ دارالىعى مەن ەرەكشەلىگىنىڭ قورعانىسى. اقىن قولىنا قالام الىپ، جۇمىسقا (ولەڭ جازۋعا) وتىرعان ساتتە ونىڭ جازعالى وتىرعانىن دۇنيەدە ەشكىم جازا المايتىنداي، وزىنەن وزگە قۇدىرەتتى كۇش جوقتاي سەزىمدە بولادى. وسى كۇش پەن جىگەر ونىڭ پوەزياداعى تۇلعاسىن ايقىندايدى، قايتا اينالىپ كەلمەس تىرلىگىنىڭ بولمىسىن باعدارلايدى. تاس قالاۋشىنىڭ نەمەسە ستانوك جانىنداعى شەبەردىڭ قولىنان ورنەكتى دۇنيەلەر قالاي شىقسا، ءسوز ونەرىنىڭ زەرگەرى اقىندار دا ءوز بۇيىمدارىن — ولەڭدەرىن تۋعىزادى. ول جىرلار ءار ءتۇرلى كاسىپتىڭ جالپى ادامزات تاعدىرىنداعى الاتىن ورنى، بولاشاقتىڭ ءمارمار ءۇيىن قالاپ، ادام باقىتىن جاساۋداعى ءاربىر ءىستى ونەرگە اينالدىرۋ مۇمكىندىگى تۋرالى سىر شەرتەدى.
«جالعىز قالىپ
مەن العاش جىر جولدارىن شيمايلادىم،
شيمايلادىم جانىما سىيماي جالىن.
ول جولداردا وزىمشە قوشتاستىم مەن
بالالىق شاق، بال كۇندەر — قيماي ءبارىن.
كوردىم كەنەت مەن سوسىن
شەت-شەگى جوق اپ-اشىق اسپانىمدى،
جەردى كوردىم بۋلىققان جاسقا مۇڭدى.
ءدال سول كۇنى دۇنيە وزگەردى دە
كوردىم باسقا تەڭىزدى، باسقا گۇلدى.
كۇن ساۋلەسى باقشاعا توگىلەدى،
باسقا ءتۇستى تاۋلاردىڭ توڭىرەگى،
باۋرايتىنداي تۇندەر دە ەركەلەتىپ،
جۇلدىزدار دا باسقاشا كورىنەدى.
سوندا مەنى ماس قىلدى،
كوز قىسقانى جۇلدىزدار جىمىڭداسىپ،
وزىمە-وزىم سويلەدىم سىرىمدى اشىپ،
اسپان مەن جەر — بار الەم سەكىلدەندى
كوكىرەگىمنەن شىعاتىن ءبىر ۇنگە اسىق.
كوكتى كەزدىم جۇلدىزبەن ارالاسىپ،
كوڭىلىم ءجۇر سان جاققا الا قاشىپ.
سوندا مەنىڭ جۇرەگىم بارا جاتتى،
اق داۋىلمەن الىسىپ، جاعالاسىپ!»
پابلو نەرۋدانىڭ «پوەزيا» دەپ اتالاتىن وسى ولەڭىنەن اقىننىڭ كۇيىن ەلەستەتۋگە بولار ەدى. ال بۇل — ايەل اقىنعا دا، ەر اقىنعا دا ورتاق كۇي.
ەگەر ەكى ءومىردىڭ — جاڭا مەن ەسكىنىڭ — توعىسقان جىلدارى ارناسىندا مارينا سۆەتايەۆا:
«چتو منە دەلات، پيەۆسۋ ي پەرۆەنسۋ،
ۆ ميرە، گدە نايچەرنەيشيي سەر،
گدە ۆدوحنوۆەنە حرانيات، كاك ۆ تەرموسە،
ەتوي بەزمەرنوستيۋ ۆ ميرە»، —
دەپ الاسۇرا كۇيزەلسە، جاڭا ءداۋىر، جەڭىسىنىڭ جەمىسى، قازاق پوەزياسىنىڭ جاس وكىلى تۇرسىناي ورازبايەۆا:
«كەيدە ۇقتىرسام جانىمنىڭ جايساڭدىعىن،
كەيدە ويلىمىن، دالاداي بايسالدىمىن.
اق الماستاي شىڭدالعان جارقىلدايمىن،
جاي وتىمەن تەڭ ءتۇسىپ قايسارلىعىم.
تابيعاتتىڭ وزىندەي تازامىن مەن،
مىنا ءومىردى شالقىتىپ ناز انىممەن،
قارا قىلدى قاق جارىپ جۇرسەم دەيمىن
جالتاقتىققا سالىنباس نازارىممەن.
ۇشقىر ويىم، وزىمدىك تالاپپەنەن،
جاستىعىما سامعايتىن قانات بەرەم.
ادامعا ءتان پاكتىكتى، ۇلىلىقتى،
ارمانىمنىڭ شىڭىنا بالاپ كەلەم»، —
دەپ شابىتتانا جىرلايدى.
بۇگىنگى داۋىرىمىزدە پوەزيادا دا تولىق مانىندەگى تەرەڭدىك بار.
ەگەر تولەگەن ايبەرگەنوۆ:
«سەن ماعان دۋشار بولدىڭ،
باتقاندا باقتار سىرعا.
مەن ساعان سۋسار بولدىم،
قاتقاندا قاقتار شىڭعا.
كەۋدەمدە تاسقىنداعان،
بارادى داۋسىڭداعى ءان.
قاي قۇداي باس بۇرماعان،
بۇل جىرعا تاۋسىلماعان.
مەن سەنى كوپ ىزدەگەم،
ءاندى ارمان، اريالى ارمان.
سابىلىپ شارتاراپتان،
بۇراڭ بەل داريالاردان
بۇرىمى تارقاپ اققان...
قىرلاردان ىزدەدىم مەن،
قىران بوپ سامعاپ تا تىك،
سايلاردان ىزدەدىم مەن،
سايگۇلىك ويناقتاتىپ.
باقتاردان ىزدەدىم مەن.
اق سەزىم پاك سانامەن،
اقپاننان ىزدەدىم مەن،
اعىزىپ اق شانامەن.
كوك كولدەن ىزدەدىم مەن،
كوك، جاسىل گۇل كوكتەتىپ،
كوكتەمنەن ىزدەدىم مەن،
كوك بۇلاق دىردەكتەتىپ»، —
دەپ جىرلاسا، اقىن اقۇشتاپ:
«مەن سەنى ويلايتىنمىن،
تاۋسىلماس ءجىر-ان عوي دەپ.
تومەنگە قونبايتۇعىن،
تاكاببار قىران عوي دەپ.
جىرىڭا قانبايتىنمىن،
اۋاتىن نازارىم كوپ.
مەن سەنى ويلايتىنمىن،
جاستىقتىڭ بازارى دەپ.
قوس ىشەكتىڭ ەستىلمەگەن،
ۇنىندەي قيالدادىم.
كوڭىلىڭدى ەشكىمگە مەن،
گۇلىمدەي قيا المادىم.
دەمەدىم — كوپتىڭ ءبىرى،
ەش كىنا تاعا الماسپىن.
دەپ ەدىم — وتكىرلىگى،
جۇزىندەي اق الماستىڭ.
ىزدەدىم تاڭ نۇرىنان،
ءبىرى دەپ ارايلاردىڭ.
بيىكتىڭ بارلىعىنان،
كورەم دەپ قارايلادىم»، —
دەپ جىرلاعان.
ماياكوۆسكيي دۇنيەنى ريەۆوليۋسيا تۇستەرى ارقىلى كورەدى؛ ول «سۇيۋدەن تالىقسىعان ەرىنىمەن»، وزگەنىڭ ءبارىن بىلاي ىسىرىپ قويادى دا، ريەۆوليۋسياعا قۇشتار دا قۇدىرەتتى ۇنىمەن ونى جىرعا قوسادى. ماياكوۆسكيي جىرىنداعى اقىندىق قۇشتارلىق داۋىلى ايەل اقىنعا دا ءتان. ەگەر ولاي بولماسا، ايەلگە دە، ەرگە دە پوەزياعا ۇمتىلۋ — ارتىق.
كوكورايلى قىراتتىڭ كەۋدەسى حوش ءيىسىن شاشىپ جىبەرگەن. كوك شالعىنعا كومىلىپ قالعان دەنەڭدى سول ساتتەگى ءوز سەزىمىڭدەي پاك تە ءمولدىر تاڭعى اۋا راقات قۇشاعىنا سۇڭگىتەدى. كوز الدىڭدا شىرقاۋ اسپان عانا. كوزىڭدى جۇمساڭ، سول ءبىر كوگىلدىر كەڭىستىك جان دۇنيەڭدى ءبىرجولا جاۋلاپ الىپ، ەشتەڭەنى ويلاۋعا، پايىمداۋعا مۇرشا بەرمەي، كەڭ تىنىس اڭساعان كوكىرەگىڭدى بيىككە، جۇلدىزدى الەمگە سامعاتادى. ەرتەڭگى كۇننىڭ شۋاق ساۋساعى جىلىلىققا قۇشتار دەنەڭدى ىڭكار كوڭىلدىڭ ءتىلسىز العىسىنىڭ بەلگىسىندەي باياۋ شارلايدى...
تىرشىلىكتىڭ بار ماعىناسىنداي وسى ءبىر ءلاززاتتى ءسات سەنىڭ بۇعان دەيىنگى سۇرعىلت تىرلىگىڭە نۇكتە قويىپ، كوگىلدىر الەم تولقىنىندا تەربەتىپ تۇرعانداي. اسقاق كوڭىل جەر دەگەن ادام بەسىگىنىڭ بار قادىر-قاسيەتىن جاڭا سەزىنگەندەي كۇيدە. اينالادا ءومىر گيمنى وينايدى.
بۇل سيرەك كەلەتىن باقىت سەزىمى — ءومىردىڭ تىنىسى، تىرشىلىكتىڭ ماعىناسى. بۇل — جىنىس تاڭداماس تابيعي قۇشتارلىق قۇدىرەتى. بۇل — پوەزيا.
1975
You Might Also Like
-
«عالىممەن دوس بولساڭ — اقىلىڭ ارتار، زالىممەن دوس بولساڭ — باسىڭ قاتار»، - دەگەندەي، اڭگىمەنىڭ تۇپ-توركىنى قايدا جاتقانىن تۇسىنگەن بولارسىزدار. ەندەشە، اسا كورنەكتى عالىم، ە...
-
قازاق حالقى ەجەلدەن قىز بالانى، ايەل زاتىن سىيلاپ، ايالاپ وسىرگەن. ەل بيلەگەن حان، حالىقتى اۋزىنا قاراتقان باتىر بولسىن — ءبارى دە اقىل يەسى ايەلدىڭ سوزىنە توقتاعان؛ ايەلمەن رەتتى جەردە كەڭەسىپ...
