ايتىس – عاسىرلار جەمىسى، ۇلتتىق قۇندىلىق
جەر بەتىندە قانشا ۇلت بولسا، سونشا ۇلتتىق ەرەكشەلىك، ءداستۇر بار. ءار حالىقتىڭ تۋا بىتكەن بولمىسىنا، ءومىر كەشۋ جاعدايىنا قاراي قالىپتاسقان وسى داستۇرلەردىڭ توزىعىن ۋاقىت ءوزى ەكشەپ، وزىعىن ەل كادەسىنە جاراتىپ جاتىر. سونىڭ بىرەگەيى ەستە جوق ەرتە زامانداردا تۋىپ، قالىپتاسىپ، دامىپ جەتىلىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ دە قاجەتىنە جاراپ وتىرعان حالىق اۋىز ادەبيەتى بولسا، ونىڭ ەڭ ءبىر ومىرشەڭ جانرى – ايتىس.
ايتىس – پوەزيا جانرلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قيىنى، كۇردەلىسى. ايتىس ونەرى تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاق پەن قىرعىزدا ەرەكشە دامىعان. ءبىزدىڭ قانىمىزبەن جارالىپ، رۋحىمىزبەن تارالعان ءداستۇرلى، سينكرەتتى ونەر.
«ايتىس – ءسوز بارىمتاسى» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، ايتىس - قازاق حالقىنىڭ ادەبي مول مۇرالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. «ايتىس» دەگەن اتاۋ ايتىسۋ، تارتىسۋ، داۋلاسۋ، جارىسۋ، سىناسۋ ماعىناسىندا قولدانىلادى. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XX عاسىردىڭ باسى ايتىس ونەرىنىڭ وركەندەپ، ورىستەگەن ءداۋىرى بولىپ تابىلادى.
ايتىس – اقىندار ءۇشىن ءسوز تالاسى، ءسوز بارىمتاسى، ءسوز مايدانى عانا ەمەس. ول – اقىندىق ونەر سالىستىراتىن، جاۋاپتاسا وتىرىپ، ءبىلىم شارقىن بايقاتاتىن جەر. سوندىقتان دا ايتىسقا تۇسەتىن ءاربىر اقىن بۇل جاعدايدى جاقسى ۇعىنىپ، ۇلكەن دايىندىقپەن كەلەتىن بولعان. بۇل رەتتە ايتىسقا تۇسەتىن اقىندى س.مۇقانوۆ بايگەگە قوسىلاتىن تۇلپارعا تەڭەيدى.
قازاق جانىنىڭ ايناسىنداي ايتىس قيلى تاعدىرلى، بولەكشە بولمىستى قازاقتىڭ ءوزى سياقتى، تاريح جولىندا قىستالاڭ-قىسپاق پەن داۋىرلەي ورلەۋدىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىن باستان وتكەرگەنى ءمالىم. ساياساتتىڭ قىسپاعىنان ايتىس ونەرى اسىرەسە، كەڭەستىك كەزەڭدە ايتىس ونەرىن ساحنادان عانا ەمەس، سانادان دا ىعىستىرىپ شىعارۋعا كۇش سالىنىپ باقتى. ايتىس شىڭىراۋعا قۇلاۋعا شاق قالىپ تۇرعان تالماۋىر تۇستاردا تاۋەلسىزدىك تاڭى اتتى.
ءحىح عاسىرداعى ءسۇيىنباي، ءبىرجان، جاناق، شوجە، كەمپىرباي، تۇبەك، قۇلمامبەت، سارا، باقتىبايلار جىرلاعان ەلدىك مۇددە، ەرلىك تاقىرىبى، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى سياقتى ىرگەلى ماسەلەلەر بۇگىنگى اقىنداردىڭ اۋزىمەن دە ايتىلا باستادى. ايتىستىڭ سولعىنداعان جىلدارىندا ايانباي تەر توككەن حالىق اقىندارى كوكەن شاكەيەۆ، ماناپ كوكەنوۆ، قاليحان التىنبايەۆتاردىڭ سوڭىن الا شىققان اسەلحان قالىبەكوۆا، قونىسباي ابىليەۆ، ءاسيا بەركەنوۆا، ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆ، بايانعالي ءالىمجانوۆ، قاتيموللا بەردىعالييەۆ سىندى سۋىرىپ سالما ساڭلاقتار ايتىس ونەرىنىڭ بۇگىنگى زامان ساحناسىندا سالتانات قۇرۋىنا قىزمەت ەتتى.
كەيىننەن قازاق ساحناسىنان جويىلىپ كەتە جازداعان حاس ونەردىڭ تامىرىنا قايتادان قان جۇگىردى. قان جۇگىرىپ قانا قويعان جوق، رۋحى قالعي باستاعان قازاق بالاسىنىڭ بويىنداعى قازاقى قاسيەتتەردىڭ قايتادان ەڭسە تىكتەۋىنە ىقپال ەتتى. جاس بالادان ەڭگەيگەن كارىگە دەيىن ءتول ونەرى - ايتىستىڭ ايبىندى جانكۇيەرىنە اينالدى. ايتىستاردا ايتىلعان ۇتقىر سوزدەر دە، ءسوز يەلەرى دە ەل اراسىنا اڭىزداي تارالىپ، ايتىس اقىندارى ابىزداي ارداقتالاتىن بولدى.
سونداي-اق، وسى ايتىس ونەرىنىڭ بۇقارالىق سيپات الىپ، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ۇيتقىسىنا اينالۋىنا تەليەۆيزيانىڭ سەپتىگى مول بولدى. 1980 جىلداردان باستاپ رەسپۋبليكالىق-تەليەۆيزيالىق ايتىس دۇنيەگە كەلدى. قوعامدا بولىپ جاتقان ءتۇرلى وزگەرىستەر، ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايلار وتكىزىلگەن اقىندار ايتىسىندا جان-جاقتى ناسيحاتتالىپ، حالىق نازارىنا ۇسىنىلىپ جاتتى. اسىرەسە، ءدىن، ءدىل، ءتىل ماسەلەلەرى وتكىر كوتەرىلىپ، بۇقارا حالىق كوزقاراسىن وسى باعىتقا بۇرۋدا اقىندار ايتىسى ەرەكشە ءرول اتقاردى. اقىندار ايتىسىن ۇيىمداستىرۋشى ءارى ونىڭ تەلەديدار ارقىلى قازاقستان اۋماعىنا تارالۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن اقىن، تەلەجۋرناليست ءجۇرسىن ەرماننىڭ وسى جىلدار ەنشىسىندە اتقارعان قىزمەتىن ۇلت ونەر تاريحىندا قالار ەرەن ءىس دەپ باعالاعان ءجون. وسى جىلدارى كوگىلدىر ەكراننان ايتىسكەر اقىندار ءا.بەركەنوۆا، ق.ءابىلوۆ، ءا.قالىبەكوۆا، ت.ءابۋوۆا، ءا.ماناپوۆ، ا.بۇلعاقوۆ، ە.اسقاروۆ، ن.توقتاسىنوۆا سياقتى حالىق جۇرەگىنەن ورىن العان «وت اۋىز، وراق ءتىلدى» سۋىرىپ سالما اقىندار ايتىستىڭ كوشىن ارى قاراي جالعادى. بۇل اقىنداردىڭ ولەڭدەرى دە الەۋمەتتىك مازمۇنىنىڭ وتكىرلىگىمەن، كوركەم ءتىلدىڭ قۇنارلىعىمەن، سۋىرىپ سالمالىقتىڭ وزىق ۇلگىسىمەن ەرەكشەلەندى.
قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ايتىس ونەرىنىڭ دامۋى كۇرت جىلدامدادى. بۇل تۇستا ازات ءتىلىمىزدىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، ايتىس اقىندارىنىڭ ەركىن وي تولعاپ، كەڭ كوسىلە شابۋىنا ەرىكتى جول اشىلدى. ءار ايماقتاعى اقىندىق مەكتەپتەردىڭ تامىرىنا قان جۇگىردى. وسى تۇستا ارقا مەكتەبىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى ا.التايەۆتىڭ، ا.قالييەۆتىڭ، ا.بەرداليننىڭ، جەتىسۋ مەكتەبىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرعان ا.بۇلعاقوۆتىڭ، و.دوسبوسىنوۆتىڭ، ب.يماشيەۆتىڭ، قاراتاۋ مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى م.تازابەكوۆتىڭ، ب.شويبەكوۆتىڭ، باتىس ءوڭىرى ءداستۇرىن جالعاستىرعان م.قوسىمبايەۆتىڭ، سەمەي وڭىرىنەن شىققان س.قالييەۆ، ر.زايىتوۆتار وزىندىك قولتاڭبالارى انىق كورىنەدى. كەشەگى ۇلبيكە، سارالاردىڭ جالعاسى ىسپەتتى اقمارال لەۋبايەۆا، اينۇر تۇرسىنبايەۆا، اسەم ەرەجە قىزى، سارا توقتامىسوۆا سياقتى جاۋقازىنداي جاس جىر جامپوزدارى ايتىستىڭ بايراعىن جىقپاي كوتەرىپ كەلە جاتىر. بۇلار بۇگىنگى زاماننىڭ ەركەسى، سۇيىكتىسى. «الدىنعى تولقىن – اعالار، سوڭعى تولقىن – ىنىلەر» دەپ اقىن اباي اتامىز ايتقانداي، اعا بۋىن اقىندار توبىنا جاڭا بۋىن – جاس اقىندار لەگى قوسىلدى. وسىنداي جالىندى، ۇشقىر ويلى، قىراعى جاستارىمىز باردا ۇلتتىق ونەرىمىز ەشقاشان ولمەك ەمەس.
ايتىس – ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز. ال وسى ۇلتتىق قۇندىلىقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وتكەندى سارالاپ بۇگىنگىنى باعالاپ وتىرۋ باستى ماقسات.
قاجىبايەۆا جادىرا كەنجەحان قىزى
You Might Also Like
-
سقو رەستوراتورلار جانە وتەلەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى سايران حامزين قوعامدىق تاماقتانۋ ورنىنىڭ تابىس كولەمى قىزمەتكەر بىلىكتىلىگى دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى.
-
«پرەزيدەنتىمىز ن.نازاربايەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا اتاپ وتكەندەي، «كومىرسۋتەگى شيكىزاتىنىڭ نارىعىندا ءىرى ويىنشى بولىپ قالا وتىرىپ، ءبىز ەنەرگيانىڭ بالامالى تۇرلەرىن ءو...
