InfoHub Logo

«پرەزيدەنتىمىز ن.نازاربايەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا اتاپ وتكەندەي، «كومىرسۋتەگى شيكىزاتىنىڭ نارىعىندا ءىرى ويىنشى بولىپ قالا وتىرىپ، ءبىز ەنەرگيانىڭ بالامالى تۇرلەرىن ءوندىرۋدى دامىتۋعا، كۇن مەن جەلدىڭ ەنەرگياسىن پايدالاناتىن تەحنولوگيالاردى بەلسەندى ەنگىزۋگە ءتيىسپىز. 2050 جىلعا قاراي ەلدە ەنەرگيانىڭ بالامالى جانە جاڭعىرتىلاتىن تۇرلەرىن قوسا العانداعى بارلىق ەنەرگيا تۇتىنۋدىڭ كەم دەگەندە تەڭ جارتىسى كەلۋگە ءتيىس. ەلدىڭ دامۋدىڭ «جاسىل» جولىنا كوشۋىنە استاناداعى الدا تۇرعان ەكسپو-2017 قۋاتتى سەرپىلىس بەرۋى ءتيىس»

ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ ارزان، ءتيىمدى ەلەكتر ەنەرگيا كوزدەرىن ىزدەۋ ماقساتىندا، “قازاقستاندا 2050 جىلعا دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدى دامىتۋ تۋرالى” مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداندى. وسى باعدارلاماعا سايكەس قازىرگى ۋاقىتتا جەل كۇشىمەن وندىرەتىن ەلەكتر ەنەرگياسى قۋاتىن حالىق شارۋاشىلىعىنا قولدانۋدىڭ ءتيىمدى جولدارى قاراستىرىلۋدا.

ءبىزدى قورشاعان ورتا ۇنەمى قوزعالىستا جانە وسى قوزعالىستىڭ ەنەرگياسى وراسان زور. جەل ەنەرگياسى جەردى بارلىق وزەندەردىڭ ەنەرگياسىنان 100 ەسە ۇلكەن. جەر بەتىندە ۇنەمى جەل سوعادى: ازداعان جەڭىل لەپتەن باستاپ، وراسان زور زيان اكەلەتىن داۋىوعا دەيىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سوعىپ تۇرعان جەل رەسپۋبليكامىزعا قاجەت ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋگە شاماسى بار. جەردىڭ جەل ەنەرگياسى 1200 گۆت، ءبىراق جەنردىڭ ءار ءتۇرلى ايماعىندا جەل ەنەرگياسىن پايدالانۋ مۇمكىندىگى ءار ءتۇرلى. جەل ەنەرگياسىن مۇمكىندىگىنشە ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرۋ ءۇشىن جەر بەتىنەن 20 -  30 م بيىكتىكتەگى جەلدىڭ اعىنىڭ جىلدامدىعى ۇلكەن بولۋ كەرەك. مىسالى: ورتاشا جىلدىق قۋاتى 500 ۆت/م² بولاتىن جەل قوندىرعىسىنىڭ وسى قۋاتتىڭ 75 پايىزعا عانا ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالادى (جانە جەلدىڭ جىلدامدىعى 7 م/س بولۋ كەركە). جەل اعىنىنداعى ەنەرگيا، جەلدىڭ جىلدامدىعىنىڭ كۋبىنا تۋرا پروپورسيونال. ءبىراق تا يدەال ماشينانىڭ ءوزى جەل ەنەرگياسىن تۇگەل پايداعا جاراتا المايدى.

تەوريا جۇزىندە جەل ەنەرگياسىن پايدالانۋ كوەفيسيەنتى (پاك) 59،3 % ارتىق بولمايدى. ال ءىس جۇزىندە بۇل كوفيسيەنت 50 %، ءبىراقبۇل كورسەتكىشتىڭ ءوزى، ەگەر جەلدىڭ جىلدامدىعى جوبادا كورسەتىلگەن وپتيمال جىلدامدىقتا تەڭ بولسا عانا. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرگەندە جىل بويىنداعى ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ جەل ەنەرگياسىنىڭ 15 – 30 % عانا قۇرايدى.

سوعان قاراماستان ادامدار ەرتە زاماننان بەرى جەل ەنەرگياسىن ىسكە جاراتقان. وعان مىسال رەتىندە جوعارىدا ايتىلعان جەلكەندى كەمە مەن جەل ديىرمەندەرى بولا الادى.

جەل ەلەكتر ستانسياسى سسسر-دە 1923 جىلى كۋرسك ماڭايىندا سالىندى. 1930 جىلى قىرىمدا قۋاتى 100 كۆت جەس سالىندا.

شەت ەلدەردە جەل ەنەرگياسىن قولدانۋ ۇلكەن تابىستارعا جەتكەن. فرانسيا، دانيادا جەس قۋاتتارى 1 مۆت-تان اسادى. ەڭ قۋاتتىسى جەس اقش – تا. ونىڭ قۋاتى 4 مۆت. ام ەريكا جامان گازداردىڭ شىعۋىن 2050 جىلعا دەيىن 60 % كەمىتۋدى جوسپارلاپ وتىر. ولار 2030 جىلعا دەيىن شىعارىلاتىن  ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 20 % جەل ەنەرگياسى بولادى دەگەن بولجام جاساعان.

ەۆروپانىڭ 10 ءىرى بانكىسى جانە جەكە ينۆەستورلار جەل ەنەرگياسىن الۋدى قارجىلاندىرادى. بۇندا كوبىنەسە جەس تۇراقتى توك الاتىن ەلەكتر ستانسيالارى.

جەل دوڭگەلەگى ەلەكتر توگىنىڭ گەنەراتورى ديناموماشينانى ىسكە قوسادى، ال ول پاراللەل قوسىلعان اككۋمۋلياتوردى زاريادتايدى. اككۋمۋلياتورلىق باتارەيا گەنەراتوردىڭ كلەممالارىنداعى كەرنەۋ اككۋمۋلياتوردىڭ كلەممالارىنداعىكەرنەۋدەن ۇلكەن بولعان اۆتوماتتى تۇردە اجىراتىلادى.

ەكى جىلدان بەرى قازاقستان بۇۇ باعدارلاماسىنا بىرلەسكەن جەل قۋاتىن پايدالانۋ جوباسىن ورىنداتۋعا كىرىستى. قازاقستانداعى ەنەرگيا كوزدەرى 8 ملرد. كۆت/ساع ەنەرگيا شىعارادى. جەل قۋاتىن پايدالانسا جىلىنا 1،8 ترلن كۆت/ساع وندىرۋگە بولادى ەكەن. جوبانىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىن ىسكە اسىرۋعا عالامدىق ەكولوگيالىق قور رەسپۋبليكاعا 2،5 ملن. اقش دوللارىن بەردى. جەكەلەنگەن ينۆەستورلار بۇعان  4 ملن. اقش دوللارىن قوستى. وتكەن جىلى باعدارلامانىڭ دايىندىق كەزەڭى اياقتالدى. رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا شامامەن 5 مۆت ەلەكتر قۋاتىن شىعاراتىن تۇڭعىش جەل ديىرمەنى ورناتۋ جوسپارلاندى. الماتى وبلىسىندا جوڭعار الاتاۋىنا سالىناتىن بۇل جەل ديىرمەنىنە ۇلكەن ءۇمىت ارتىلۋدا. ويتكەنى جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە كۇشتى جەل ديىرمەن ورناتىلماقشى. كەلەشەكتە سانى 100 ديىرمەنگە جەتپەكشى.

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 2 جەل ەلەكترقوندىرعىسىنىڭ مونتاجى جاسالىپ اياقتالدى (2004 جىل، قازان ايى). مونتاجدى ينديا جانە قازاقستاندىق ماماندار جۇرگىزگەن (كەتاۋ قالاسىنىڭ جانىنداعى قوتىربۇلاق دەگەن جەردە). ءاربىر قوندىرعىنىڭ باعاسى 150 000 دوللار. وسى قوندىرعىلار ارقىلى 6،1 كم جەرگە كەنتاۋعا ەلەكتر ەنەرگياسى جەتكىزىلەدى. ەگەر وسى قوندىرعىلاردىڭ جۇمىسى رەنتابەلدى بولسا، ونداي قوندىرعىلار باسقا دا جەرلەرگە قويىلماقشى.

دۇنيە ءجۇزى وڭاي ءارى ارزان قۋات كوزدەرىن ىزدەستىرگەن زاماندا ءوز ەلىمىزدىڭ رەسۋرستارىن ۇتىمدى پايدالانعان ءجون. ءتىپتى جەل ديىرمەنىنىڭ اگرەگاتتارىن ءوز ەلىمىزدە جوبالاپ قۇراستىرىپ شىعارۋعا دا بولادى.

جەر بەتىندەگى جەل ەنەرگوقۇرىلعىلاردىڭ كەمشىلىكتەرى:

1. جەل ۇنەمى سوقپايدى. سوندىقتان، گەنەراتور ءبىرقالىپسىز جۇمىس ىستەيدى. توكتىڭ جيىلىگى دە وزگەرىپ وتىرادى. توكتى ءبىرقالىپتى وزگەرتۋ ءۇشىن اككۋمۋلياتور قولدانىلادى، ءبىراق بۇل قىمباتقا تۇسەدى جانە ەففەكتىلىگى وتە از. كەي كەزدە جەلدىڭ جىلدامدىعى قاجەت جىلدامدىقتان از، كەيدە كوپ بولىپ كەتەدى.
2. جەل اگرەگاتتارىنىڭ قۋاتى ەڭ ۇلكەنى 4 مۆت، ال ۇنەمى قولدانىلاتىنىنىڭ قۋاتى 200-250 كۆت. وسىنداي از قۋاتتىڭ وزىندە ونىڭ الىپ جاتاتىن ورنى ۇلكەن بولادى. مىسالى «سوكول» جەل اگرەگاتى (ر=4 كۆت) ماچتاسىنىڭ بيىكتىگى 101 م، روتورىنىڭ ديامەترى 12 م. «گروۆيان» (گەرمانيادا، قۋاتى 3 مۆت) قوندىرعىنىڭ روتورى 100 م، ال بيىكتىگى 30 قاباتتى ءۇيدىڭ بيىكتىگىنەن ۇلكەن، ماسساسى بىرنەشە توننا.
3. قۋاتى 4 مۆت اتوم ەلەكتور ستانسياسىن الماستىرۋ ءۇشىن 4مىڭعا جۋىق «گروۆيان» اگرەگاتى قاجەت ەكەن. جەلدىڭ ءوزى تەگىن بولسا دا، بەرەتىن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قۇنى قىمبات بولىپ شىعادى.
4. جەس الىپ جاتاتىن ورنى وتە ۇلكەن، بىرنەشە مىڭ گا. جۇمىس كەزىندە ۇلكەن شۋ جانە جيىلىگى 16 گس ينفرادىبىس شىعارادى. ول ادام ورگانيزىمىنە، سونىمەن قاتار اڭدار مەن قۇستارعا ۇلكەن اسەر ەتەدى. سول جەردىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن ناشارلاتادى.

جەر بەتىنەن بيىككە ورنالاسقان جەل قوندىرعىلارى

جەر بەتىندەگى سوعاتىن جەلدى پايدالاناتىن جەل ديىرمەنىنىڭ كوپتەگەن كەمشىلىكتەرى جوعارىدا ايتىلدى. سول سەبەپتەن جەردىڭ بەتىنەن ۇلكەن بيىكتىكتە سوعاتىن جەل ەنەرگياسىن پايدالانۋ ءتيىمدى.

جەل دۆيگاتەلىنىڭ قۋاتى جەلدىڭ جىلدامدىعىنىڭ ύ³ تاۋەلدى. جەردىڭ بەتىندەگى ونداعان مەتر بيىكتىكتە جىلدامدىق 5-6 م/س جەتەدى.

ال تروپوسفەرا قاباتىندا جەل وتە كۇشتى سوعادى جانە تۇراقتى.

مىسالى 4،5 كم بيىكتىكتە ύ =20م/س. ال 10-20 كم-دە ύ=40م/س. سول سەبەپتەن قۋاتتى كوبەيتۋ ءۇشىن جەر بەتىندەگى كوپتەگەن جەل قوندىرعىلاردى بيىككە كوتەرىلگەن ءبىر جەل قوندىرعىسىمەن الماستىرۋعا بولادى.

ول ءۇشىن اينالاتىن جەل دوڭگەلەگى روتوردى وتە بيىككە، تۇراقتى جەل سوعاتىن بيىكتىككە ورنالاستىرۋ قاجەت. ول جەلدىڭ باعىتىمەن اينالۋ باعىتىن دا وزگەرتە الاتىن بولۋ كەرەك. بيىكتىگى 10 كم-گە دەيىن جەتكىزۋگە بولادى. ەڭ ماڭىزدى جانە كۇردەلى  جەرىجەلدىڭ مەحانيكالىق ەنەرگياسىن جەردەگى ەلەكتر گەنەراتورىنا جەتكىزۋ. ول ءۇشىن جاڭا ماتەريالدان جاسالعان تروستار پايدالانادى. ول ءتاسىل جەر بەتىندەگى قوندىرعىلاردىڭ كەمشىلىكتەرىن قايتالامايدى. ول:

•    100 مۆت قۋاتقا دەيىن الۋعا بولادى. سەبەبى جىلدامدىق ۇلكەن، وعان قوسا ارزان تۇسەدى.
•    بيىكتە تۇرعىندىقتان قۋات تۇراقتى، سەبەبى ۇنەمى جەل سوعادى.
•    شۋى ەستىلمەيتىن، سەبەبى بيىكتە تۇر. ورنالاسقان جەردەگى لاندشافتى بۇزبايدى. سول سەبەپتى ۇلكەن قالانىڭ قاسىنا ورنالاستىرۋعا بولادى. ياعني، ەنەرگيانى تاسىمالداۋعا كەتەتىن قارجى ۇنەمدەلەدى.

سونىمەن قاتار بۇعان قارسى تۇراتىن پىكىرلەر دە بولۋى مۇمكىن. ول ەڭ ءبىرىنشى روتوردان مەحانيكالىق ەنەرگيانى جەردەگى ەلەكترگەنەراتورىنا جەتكىزەتىن تروستىڭ سالماعى. قازىرگى كەزدە شىعىپ جاتقان ءوزى ارزان، ءوزى جەڭىل جاساندى تالشىقتاردان جاسالعان تروستاردى پايدالانۋعا بولادى. وسى تروستار بولاتتان 30-100 ەسە بەرىك جانە 3 ەسە جەڭىل. جانە سوزىلۋعا شىداۋى بولاتتان 3-5 ەسە ارتىق. ءقازىر وسىنداي ماتەريالدان جاسالعان تروستاردى نانوترۋبالار دەيدى. ول وتە جۇقا كومىرتەگىنىڭ تالشىقتارىنان جاسالعان. وسى نانوترۋبالار حيميالىق رەاكسيالارعا دا، جىلۋ اسەرىنە دە شىدامدى.

گەنەراتوردىڭ ءوزى جەردە بولعاندىقتان، ونى پايدالانۋ، جوندەۋ ىڭعايلى بولادى. قالانىڭ ماڭايىندا ورنالاسقاندىقتان جوعارى ءۆولتتى جەلىلەردىڭ قاجەتى جوق، ۇستاعىش باعانالاردىڭ دا قاجەتى بولمايدى، سول سەبەپتەن الىنعان ەنەرگيا ارزانعا تۇسەدى.

2. ىسكە قوسۋ، جۇرگىزۋ، باقىلاۋ، باسقارۋ پروبلەمالارى

قوندىرعىنى قاجەت بيىكتىككە كوتەرى قيىن جۇمىس ەمەس. ەگەر جەلدىڭ جىلدامدىعى 2-3 م/س بولسا، قاجەت قوندىرعىنى جەردەن جەل ءوزى كوتەرە باستايدى. ال ەگەردە قوندىرعى مۇلدە كوتەرىلمەسە، وندا ونى وڭاي گەلييگە تولتىرۋعا بولادى. سول كەزدە ول ءوزى دە اۋاعا ۇشىپ كەتەدى.

روتوردى اينالدىرۋ ول گەنەراتور ارقىلى ىسكە اسادى. ال اينالۋ جىلدامدىعى ازدارى وزدەرى اينالا باستايدى. قۋاتتى رەتتەۋ روتوردىڭ قالاقشالارىن جەلگە قاتىستى ءار ءتۇرلى بۇرۋلار ارقىلى ىسكە اسادى. ال ول ستابيليزاتور ارقىلى ورىندالادى.

بيكتىگى تروستىڭ ۇزىندىعى ارقىلى رەتتەلەدى. نەگىزگى تروستا جەلدىڭ جىلدامدىعى انىقتايتىن داچيكتەر بولۋ كەرەك. سول ارقىلى قاجەت بيىكتىك رەتتەلەدى.

ەگەر جەلدىڭ جىلدامدىعى 0 بولىپ قالسا، (ونداي جاعداي وتە سيرەك، ىقتيمالدىعى 0،001) وندا قوندىرعىنى اۋا باللونى ارقىلى (ديريجابل سياقتى) ۇستاپ تۇرۋعا بولادى نەمەسە جەردەگى گەنەراتور ارقىلى پروپەللەردى اينالدىرۋعا بولادى. قاتتى جەلدىڭ اسەرىن جەردە ورناتىلعان ينەرسيالى ماحوۆيك ارقىلى رەتتەۋگە بولادى. ياعني، ونى جىلدامدىعى تومەنىرەك بيىكتىككە تۇسىرۋگە بولادى.

ۇسىنىلعان قوندىرعىنىڭ ارتىقشىلىعى:

•  جەر ۇستىندەگى قوندىرعىمەن سالىستىرعاندا ولشەمدەرىن ۇلكەيتىپ الۋ ارقىلى قۋاتىن ارتتىرۋعا بولادى.
•  وسى قوندىرعىنى 100 م-دەن 14 كم-گە دەيىن ورناستىرۋعا بولادى. وسى بيىكتىكتەگى جەل جىلدامدىعى جەر بەتىندەگىدەن 3-4 ەسە ۇلكەن جانە تۇراقتى.
•  جىلدامدىق ءۇش ەسە ارتسا، قۋاتى 27 ەسە ارتادى N~ύ³.
•  گەنەراتور جەردە ورنالاسادى. سەبەبى الىناتىن قۋات وتە ۇلكەن، (12،5-20 مۆت) ونداي قۋاتتاعى گەنەراتوردىڭ ماسساسى 10 تونناعا جەتەدى.
ەڭ ءبىر ۇتىمدى جەرى مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرۋ ءۇشىن قاجەت تالشىقتى تروس. ونىڭ تىعىزدىعى 1800 كگ/م3. مىسالى، ەگەر كابەل مىستان جاسالسا، 10 كم (2 ەسە ۇزىن) بيىكتىككە قوساتىن كابەلدىڭ ماسساسى 89360 ت، وسىنداي ۇزىندىقتاعى نانوترۋبانىڭ ماسساسى 3،33 ت. ول 27000 ەسە جەڭىل.

ەڭ ءبىر ۇتىمدى جەرى مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرۋ ءۇشىن قاجەت تالشىقتى تروس. ونىڭ تىعىزدىعى 1800 كگ/م³. مىسالى، ەگەر كابەل مىستان جاسالسا، 10 كم (2 ەسە ۇزىن) بيىكتىككە قوساتىن كابەلدىڭ ماسساسى 89360 ت، وسىنداي ۇزىندىقتاعى نانوترۋبانىڭ ماسساسى 3،33 ت. ول 27000 ەسە جەڭىل.

جوعارى بيىكتىكتە ورنالاسقان تروستى تۋربينانىڭ جەل ەنەرگەتيكالىق قوندىرعىسى

1 – روتور (تۋربينا)
2 – قانات
3 – مەحانيكالىق ەنەرگيانى تاسىمالداۋ سيستەماسى
4 – گەنەتور
5 – رەتتەگىش (ستابيليزاتور)
6 – قالاقشالار
7 – تارتقىش (راستياجكا)
8 – داچيكتەر
9 – پروپەللەر

روتوردىڭ قالاقشالارى ەكى تروس ارقىلى بەكىتىلگەن. سوققان جەل، قالاقشالاردى اينالدىرادى، ءوزىنىڭ ورنىقتىلىعىن جانە بيىكتىكتە بولۋىن قانات جانە ستابيليزاتور ارقىلى جۇزەگە اسىرادى. روتوردىڭ مەحانيكالىق ەنەرگياسى ەلەكترگەنەراتورىنا تاسىمالداۋ سيستەماسى ارقىلى بەرىلەدى.

وسى جەل قوندىرعىسىن ن =1 كم بيىكتىككە ورنالاستىرۋعا بولادى. وسى بيىكتىكتەگى جەلدىڭ جىلدامدىعى 13 م/س. ال روتوردىڭ اينالدىراتىن جەل اعىنىنىڭ قۋاتى N =1/2*ύ³S*ρ*cos⁡α فورمۋلاسىنا تاۋەلدى.

بۇنداعى ύ - جەلدىڭ جىلدامدىعى، S – روتوردىڭ اۋدانى، ρ – اۋانىڭ تىعىزدىعى، سوندا N~(13م/س)³. α =20°.

ەگەر روتوردىڭ اۋدانى 50000 م²، ρ=1،225كگ/ م³ بولسا، 1 كم بيىكتىكتە N~0،5*50000*1،225*0،94≈63مۆت. ەگەر وسىنىڭ 20% ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالسا، وندا پايدالى قۋات N_پاي=12،5 مۆت. بۇل قۋات150000 ادامى بار قالانى ەنەرگيامەن تولىق قامتاماسىز ەتەدى.

اۋداندى 4 ەسە جانە بيىكتىكتى ءبىراز ارتتىردىق دەلىك. جەلدىڭ جىلدامدىعىن ارتتىرۋ ارقىلى 75 مۆت قۋاتى بار 1 ملن-نان اساتىن حالقى بار ۇلكەن قالانى تۇگەل ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. ۆ.ۆ.ۆولودين، پ.م.حازانوۆسكيي «ەنەرگيا، ۆەك دۆادسات پەرۆىي» موسكۆا، يزداتەلستۆو «دەتسكايا ليتەراتۋرا» ، 1989 گود. ستر. 59-69
2. ب.ن.بيريۋكوۆ «وت ۆوديانوگو كولەسا دو كۆانتوۆوگو ۋسكوريتەليا» موسكۆا، يزداتەلستۆو «ماشينوستروەنيە»، 1990 گود. ستر 10-15.
3. ش.ق.بيبولوۆ «وقۋشى انىقتاماسى: فيزيكا» الماتى، «ارمان –پۆ» باسپاسى، 2005 جىل
4. ا.گولدين «وكەانى ەنەرگيي» پەر. س انگل. ي.بوچاروۆوي، موسكۆا، يزداتەلستۆو «زنانيە»، 1983گود ستر 25-30
5. ل.س.يۋداسين «ەنەرگەتيكا پروبلەمى ي نادەجدى» موسكۆا، يزداتەلستۆو «پروسۆەششەنيە»، 1990 گود. ستر. 37-45.
6. تلەۋوۆ ت. «يسپولزوۆانيە نەتراديسيوننىح ي ۆوزوبنوۆلياەمىح يستوچنيكوۆ ەنەرگيي دليا ەنەرگوسنابجەنيا سەلسكوحوزيايستۆەننىح وبەكتوۆ كازاحستانا» الماتى، يزداتەلستۆو «ءبىلىم»، 1995 گود. ستر. 49.
7. نەپوروجنيي پ.س.، پوپكوۆ ۆ.ي. «ەنەرگەتيچەسكيە رەسۋرسى ميرا» موسكۆا، يزداتەلستۆو «ەنەرگواتوميزدات»، 1995 گود.

و.تۇرماعانبەت ۇلى اتىنداعى جاڭاوزەن مۇناي جانە گاز كوللەدجى
ارنايى ءپان وقىتۋشى
كەنەسوۆا ايگۋل

---