بالا - ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز
اقتوبە قالاسى،
روسسوۆحوز ورتا مەكتەبىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
ۇركىمباي شىرايگۇل ءىزباسار قىزى
بايانداما: «بالا - ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز»
ماقساتى: بالالار قۇقىعىمەن تانىستىرۋ. ەلجاندىلىققا، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىققا تاربيەلەۋ.
جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا ادامگەرشىلىگى جاعىنان تازا، جان - جاقتى دامىعان، ءبىلىمدى، قۇقىقتى مادەنيەتتى ەتىپ تاربيەلەۋ مىندەتى - بۇگىنگى زاماننىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى. جەكە ادام - الەۋمەتتىك قاتىناستارىمەن ساپالى ءىس - ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋشى، ناقتى قوعامنىڭ مۇشەسى، ءوزىن باسقالاردان اجىراتا بىلەتىن، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنەتىن «ازامات» دەۋگە دە بولادى. ازاماتتى قوعام زاڭدىلىقتارىنا بايلانىستى قالىپتاستىرۋ ماقساتى بويىنشا ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ بولمىسىندا دۇرىس بەينەلەۋ قازىرگى وركەنيەتتىلىكتىڭ باستى تالابى. قوعام ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ نەگىزىندە ايرىقشا ازاماتتىق قاسيەتكە يە بولاتىن جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ۇستازداردىڭ ازاماتتىق بورىشى.
1994 جىلى قازاقستان “بالالار قۇقىعىن قورعاۋ” تۋرالى كونۆەنسياعا، ونىڭ بارلىق ەرەجەلەرىن ورىنداۋعا مىندەتتەمە قابىلدادى. 1995 جىلى 30 تامىزدا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىندا بالالار قۇقىعى تولىق قارالعان. زاڭ بويىنشا “ كامەلەتكە تولماعان “ دەپ 18 جاسقا دەيىنگى بالالار تانىلادى. ءوز قۇقىقتارى بويىنشا بارلىق بالالار تەڭ. بالالارعا قامقورلىق جاساۋ، تاربيەلەۋ اتا – انانىڭ مىندەتى. ەگەر اتا – انا ءوز پارىزىن وتەي الماعان جاعدايدا، بالالارعا قامقورلىقتى مەملەكەت كورسەتەدى. بالا نەگىزگى ونەگەنى الدىمەن وتباسىندا اتا - اناسىنان الادى. وتباسى - ادام، بالاسىنىڭ ءوسىپ ونەر التىن ۇياسى. ادامنىڭ ومىرىندەگى ەڭ قۋانىشتى قىزىق داۋرەنى وسى وتباسىندا وتەدى. بالا ءومىرىنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ اتا - انا وزدەرىنىڭ نەگىزگى بورىشى تاربيە جۇمىسىن اتقارۋعا كىرىسەدى. ارينە، اركىم ءوزىنىڭ بالاسىن، ونىڭ تاربيەلى، ءبىلىمدى بولعانىن قالايدى، ءارى ەڭبەك سۇيگىش، جاقسى ادام بولسا، ەلىنە، حالقىنا پايداسىن تيگىزەتىندەي. ءبىر مامان يەسى، ۇلكەن دارەجەلى قىزمەت يەسى بولسا ەكەن دەپ تە تىلەيدى. بالا تاربيەسى بەسىكتەن باستالادى دەمەي مە؟ بالاعا دۇنيەگە كەلىسىمەن كوپ كوڭىل اۋدارىپ «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى الاسىڭ» دەگەندەي بالا تاربيەسى ول دۇنيەگە كەلگەن العاشقى كۇننەن باستالادى. بالا وسكەن سايىن، ونىڭ تاربيەسى دە كۇردەلەنىپ، وعان قويىلاتىن تالاپتار دا كۇشەيە تۇسەدى. اقىل - ويىنىڭ دامۋى، ۇنامدى مىنەز - قۇلقىن قالىپتاستىرۋ ەڭ نەگىزگى مىندەتكە اينالادى. ونىڭ نەگىزگى وتباسىندا مەكتەپكە دەيىنگى جاستا قالانادى.
بۇگىنگى تاڭداعى وتباسى تاربيەسىندە قوعام اتا - انالار الدىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەپ وتىر. بۇگىنگى تاربيە بەرۋ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءوزى «ەڭ الدىمەن دەنى ساۋ، ۇلتتىق سانا سەزىمى ويانعان، رۋحاني ويلاۋ دارەجەسى بيىك، ار - وجدانى مول، مادەنيەتتى، پاراساتتى، ەڭبەكقور، ىسكەر بويىندا باسقا دا ىزگى قاسيەتتەر قالىپتاسقان ادامدى تاربيەلەۋ» دەپ كورسەتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتالىم - تاربيە تۇجىرىمداماسىندا. بالامىزدى بالاباقشاعا جىبەرىپ، باقشا تاربيە بەرەدى، ءبىلىم بەرەدى دەپ بار اۋىرتپاشىلىقتى تاربيەشىگە سالىپ قويعانىمىز جەتكىلىكسىز.
بالانى بالاباقشاعا بەرگەن سوڭ اتا - انا تاربيەشىمەن تىعىز قارىم - قاتىناستا بولىپ، ونىڭ دۇرىس تاربيە مەن ءبىلىم الۋىنا بىرلەسە ارەكەت ەتۋى ءتيىس. ەلىمىزدىڭ وركەندەۋى، دامۋ بولاشاعى كازىرگى جاس ۇرپاعىمىزدىڭ تاربيەلى جان - جاقتى ءبىلىمدى بولۋىنا كوپ بايلانىستى. كەيبىر اتا - انالار جۇمىستان شارشاپ كەلگەنىن سىلتاۋراتىپ، بالاسىنىڭ تاربيەسىنە جارتى ساعات تا كوڭىل اۋدارۋعا ۋاقىت بولە المايدى نەمەسە تاربيە ىسىمەن اينالىسۋعا ەرىنەدى. وسىدان ۇلكەن قاتەلىك تۋادى. بالا تاربيەلەۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. ول ۇلكەن شەبەرلىك پەن شىدامدىلىقتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان حالىق ءومىر ەسىگىن ەندى عانا اشقان بوبەك تاربيەسىن بەسىكتەن باستاعان.
قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي دا وتباسىنداعى بالانى تاربيەلەۋدە اتا - انالار تاراپىنان جول بەرىلەتىن كەمشىلىكتەردى ەسكەرتە وتىرىپ، وتباسى تاربيەسىن ۇيىمداستىرۋعا كەڭەستەر بەرەدى. اباي ءوزىنىڭ 10 سوزىندە: «اۋەلى بالاڭدى ءوزىڭ الدايسىڭ. انە، ونى بەرەم، مىنە، مۇنى بەرەم دەپ، باستا بالاڭدى الداعانىڭا ءماز بولاسىڭ. سوڭىرا بالاڭ الدامشى بولسا، كىمنەن كورەسىڭ؟» دەپ بالالارىنا تەرىس تاربيە بەرەتىن اتا - انالاردى سىنايدى. بالانىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە ءبىر دە ءبىر ارەكەتىن اتا - انا ەسكەرۋسىز قالدىرماعانى ءجون. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىندا "بالالارىنا قامقورلىق جاساۋ جانە ولاردى تاربيەلەۋ اتا - انانىڭ تابيعي قۇقىعى ءارى پارىزى" دەپ وتباسىنىڭ مىندەتى انىق كورسەتىلگەن. سونىمەن بىرگە "وتباسى تۋرالى زاڭ"، "جوعارى جانە ورتا ءبىلىم تۇجىرىمداماسىندا ءاربىر وتباسىنا ءوزىنىڭ ۇرپاعىن تاربيەلەپ، قاتارعا قوسۋ مىندەتى جۇكتەلگەن.
قاي حالىق بولماسىن ءۇمىتىن ەڭ الدىمەن ۇرپاعىمەن بايلانىستىرادى. مىنە، سوندىقتان دا:
«انا – ءۇيدىڭ بەرەكەسى،
بالا – ءۇيدىڭ مەرەكەسى»
«بۇتاعىمەن اعاش سىمباتتى
ۇرپاعىمەن ادام قىمباتتى»
«بالا بولساڭ بولعانداي بول،
اينالاڭا قورعانداي بول»-
دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانعان اتا - بابالارىمىز ءوز ۇرپاعىن « ادام»، «ازامات» دەگەن اتقا لايىق ەتىپ ءوسىرۋدى ماقسات ەتكەن.
روسسوۆحوز ورتا مەكتەبىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
ۇركىمباي شىرايگۇل ءىزباسار قىزى
بايانداما: «بالا - ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز»
ماقساتى: بالالار قۇقىعىمەن تانىستىرۋ. ەلجاندىلىققا، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىققا تاربيەلەۋ.
جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا ادامگەرشىلىگى جاعىنان تازا، جان - جاقتى دامىعان، ءبىلىمدى، قۇقىقتى مادەنيەتتى ەتىپ تاربيەلەۋ مىندەتى - بۇگىنگى زاماننىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى. جەكە ادام - الەۋمەتتىك قاتىناستارىمەن ساپالى ءىس - ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋشى، ناقتى قوعامنىڭ مۇشەسى، ءوزىن باسقالاردان اجىراتا بىلەتىن، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنەتىن «ازامات» دەۋگە دە بولادى. ازاماتتى قوعام زاڭدىلىقتارىنا بايلانىستى قالىپتاستىرۋ ماقساتى بويىنشا ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ بولمىسىندا دۇرىس بەينەلەۋ قازىرگى وركەنيەتتىلىكتىڭ باستى تالابى. قوعام ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ نەگىزىندە ايرىقشا ازاماتتىق قاسيەتكە يە بولاتىن جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ۇستازداردىڭ ازاماتتىق بورىشى.
1994 جىلى قازاقستان “بالالار قۇقىعىن قورعاۋ” تۋرالى كونۆەنسياعا، ونىڭ بارلىق ەرەجەلەرىن ورىنداۋعا مىندەتتەمە قابىلدادى. 1995 جىلى 30 تامىزدا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىندا بالالار قۇقىعى تولىق قارالعان. زاڭ بويىنشا “ كامەلەتكە تولماعان “ دەپ 18 جاسقا دەيىنگى بالالار تانىلادى. ءوز قۇقىقتارى بويىنشا بارلىق بالالار تەڭ. بالالارعا قامقورلىق جاساۋ، تاربيەلەۋ اتا – انانىڭ مىندەتى. ەگەر اتا – انا ءوز پارىزىن وتەي الماعان جاعدايدا، بالالارعا قامقورلىقتى مەملەكەت كورسەتەدى. بالا نەگىزگى ونەگەنى الدىمەن وتباسىندا اتا - اناسىنان الادى. وتباسى - ادام، بالاسىنىڭ ءوسىپ ونەر التىن ۇياسى. ادامنىڭ ومىرىندەگى ەڭ قۋانىشتى قىزىق داۋرەنى وسى وتباسىندا وتەدى. بالا ءومىرىنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ اتا - انا وزدەرىنىڭ نەگىزگى بورىشى تاربيە جۇمىسىن اتقارۋعا كىرىسەدى. ارينە، اركىم ءوزىنىڭ بالاسىن، ونىڭ تاربيەلى، ءبىلىمدى بولعانىن قالايدى، ءارى ەڭبەك سۇيگىش، جاقسى ادام بولسا، ەلىنە، حالقىنا پايداسىن تيگىزەتىندەي. ءبىر مامان يەسى، ۇلكەن دارەجەلى قىزمەت يەسى بولسا ەكەن دەپ تە تىلەيدى. بالا تاربيەسى بەسىكتەن باستالادى دەمەي مە؟ بالاعا دۇنيەگە كەلىسىمەن كوپ كوڭىل اۋدارىپ «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى الاسىڭ» دەگەندەي بالا تاربيەسى ول دۇنيەگە كەلگەن العاشقى كۇننەن باستالادى. بالا وسكەن سايىن، ونىڭ تاربيەسى دە كۇردەلەنىپ، وعان قويىلاتىن تالاپتار دا كۇشەيە تۇسەدى. اقىل - ويىنىڭ دامۋى، ۇنامدى مىنەز - قۇلقىن قالىپتاستىرۋ ەڭ نەگىزگى مىندەتكە اينالادى. ونىڭ نەگىزگى وتباسىندا مەكتەپكە دەيىنگى جاستا قالانادى.
بۇگىنگى تاڭداعى وتباسى تاربيەسىندە قوعام اتا - انالار الدىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەپ وتىر. بۇگىنگى تاربيە بەرۋ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءوزى «ەڭ الدىمەن دەنى ساۋ، ۇلتتىق سانا سەزىمى ويانعان، رۋحاني ويلاۋ دارەجەسى بيىك، ار - وجدانى مول، مادەنيەتتى، پاراساتتى، ەڭبەكقور، ىسكەر بويىندا باسقا دا ىزگى قاسيەتتەر قالىپتاسقان ادامدى تاربيەلەۋ» دەپ كورسەتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتالىم - تاربيە تۇجىرىمداماسىندا. بالامىزدى بالاباقشاعا جىبەرىپ، باقشا تاربيە بەرەدى، ءبىلىم بەرەدى دەپ بار اۋىرتپاشىلىقتى تاربيەشىگە سالىپ قويعانىمىز جەتكىلىكسىز.
بالانى بالاباقشاعا بەرگەن سوڭ اتا - انا تاربيەشىمەن تىعىز قارىم - قاتىناستا بولىپ، ونىڭ دۇرىس تاربيە مەن ءبىلىم الۋىنا بىرلەسە ارەكەت ەتۋى ءتيىس. ەلىمىزدىڭ وركەندەۋى، دامۋ بولاشاعى كازىرگى جاس ۇرپاعىمىزدىڭ تاربيەلى جان - جاقتى ءبىلىمدى بولۋىنا كوپ بايلانىستى. كەيبىر اتا - انالار جۇمىستان شارشاپ كەلگەنىن سىلتاۋراتىپ، بالاسىنىڭ تاربيەسىنە جارتى ساعات تا كوڭىل اۋدارۋعا ۋاقىت بولە المايدى نەمەسە تاربيە ىسىمەن اينالىسۋعا ەرىنەدى. وسىدان ۇلكەن قاتەلىك تۋادى. بالا تاربيەلەۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. ول ۇلكەن شەبەرلىك پەن شىدامدىلىقتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان حالىق ءومىر ەسىگىن ەندى عانا اشقان بوبەك تاربيەسىن بەسىكتەن باستاعان.
قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي دا وتباسىنداعى بالانى تاربيەلەۋدە اتا - انالار تاراپىنان جول بەرىلەتىن كەمشىلىكتەردى ەسكەرتە وتىرىپ، وتباسى تاربيەسىن ۇيىمداستىرۋعا كەڭەستەر بەرەدى. اباي ءوزىنىڭ 10 سوزىندە: «اۋەلى بالاڭدى ءوزىڭ الدايسىڭ. انە، ونى بەرەم، مىنە، مۇنى بەرەم دەپ، باستا بالاڭدى الداعانىڭا ءماز بولاسىڭ. سوڭىرا بالاڭ الدامشى بولسا، كىمنەن كورەسىڭ؟» دەپ بالالارىنا تەرىس تاربيە بەرەتىن اتا - انالاردى سىنايدى. بالانىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە ءبىر دە ءبىر ارەكەتىن اتا - انا ەسكەرۋسىز قالدىرماعانى ءجون. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىندا "بالالارىنا قامقورلىق جاساۋ جانە ولاردى تاربيەلەۋ اتا - انانىڭ تابيعي قۇقىعى ءارى پارىزى" دەپ وتباسىنىڭ مىندەتى انىق كورسەتىلگەن. سونىمەن بىرگە "وتباسى تۋرالى زاڭ"، "جوعارى جانە ورتا ءبىلىم تۇجىرىمداماسىندا ءاربىر وتباسىنا ءوزىنىڭ ۇرپاعىن تاربيەلەپ، قاتارعا قوسۋ مىندەتى جۇكتەلگەن.
قاي حالىق بولماسىن ءۇمىتىن ەڭ الدىمەن ۇرپاعىمەن بايلانىستىرادى. مىنە، سوندىقتان دا:
«انا – ءۇيدىڭ بەرەكەسى،
بالا – ءۇيدىڭ مەرەكەسى»
«بۇتاعىمەن اعاش سىمباتتى
ۇرپاعىمەن ادام قىمباتتى»
«بالا بولساڭ بولعانداي بول،
اينالاڭا قورعانداي بول»-
دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانعان اتا - بابالارىمىز ءوز ۇرپاعىن « ادام»، «ازامات» دەگەن اتقا لايىق ەتىپ ءوسىرۋدى ماقسات ەتكەن.
You Might Also Like
-
گرافيكالىق پروگراممالاردا شىعارماشىلىق جۇمىس جاساۋ
