بالالىقتىڭ سوڭعى كۇزى
— سالەم، سەگىزىنشى سىنىپتىڭ سىلقىمدارى مەن سەرىلەرى، پەريزاتتارى مەن پەرىلەرى!
ونسىز دا شۋلى سىنىپ بولمەسىنە ارمان ەكپىندەي كىرىپ، داۋىستاي سويلەدى.
— كەشە عانا جەتىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن جەتكىنشەك ەدىك، ەندى، مىنە، سەگىزىنشى سىنىپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ تا ۇلگەردىك. — بۇل ءپالساپانىڭ يەسى-سىنىپتىڭ اكىمى التىناي.
— ءتۇۋ، سەن مەنىڭ مارقۇم اجەم سياقتى سويلەدىڭ عوي. ول كىسى ماعان «كەشە عانا تۋعان ءتارىزدى ەدىڭ، سەنىڭ ەر جەتكەنىڭدى بىلمەي قالىپپىن» دەپ اقىل-كەڭەسىن اعىتاتىن.
ارمان سىنىپ باسشىسىنا كەلەمەج جاۋابىن جۇپتاپ ۇلگەردى.
— ارمان، سەنىڭ اتىڭدى كىم قويسا دا، قاتتى قاتەلەسكەن. ارمانسىز، تالاپسىز ادامعا «ارمان» دەپ ات بەرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق ەدى عوي! — وقۋ وزاتى بولعاندىقتان، ناشار وقيتىنداردان ءوزىن اناعۇرلىم جوعارى ۇستايتىن التىناي دەس بەرەر ەمەس.
— تاڭ اتپاي تارتىسىپ نە بولدى؟ سالەمىنە ءتۇزۋ جاۋاپ بەرە سالمايسىڭ با؟
بۇيىردەن جاينا كەلىپ قوسىلىپ، سىنىپتاستاردىڭ تاجىكەسىن توقتاتپاق بولدى.
— سول اياعىنان تۇرعان مىناۋ عوي، — دەپ التىناي ادۋىندى جۇزبەن پارتاسىنا جايعاستى.
— مىناۋ ەمەسپىن، ارمان شورمان ۇلى دەپ ايتساڭ، دۇرىس بولادى! — ارماننىڭ بۇل سوزىنە وقۋشىلار دۋ كۇلىسىپ باسىلدى.
ورىندىعىنا ءدۇمىن باسقان ارمان سومكەسىنەن وقۋ قۇرالىن تەزدەتىپ الا قويمادى. مۇعالىمدەردى ايعايعا باستىرىپ بارىپ، وقۋ جابدىعىن تۇگەندەيتىن ارمان عوي بۇل!سومكەسىن ارى-بەرى اقتارىپ، قالامىن تاپپاي، كۇندەلىگىن الىپ شىقتى. زىندان-سومكەدە كۇننىڭ كوزىن كورمەي، قالام سياسىن سەزبەي ۇزاقتاۋ جاتىپ قالعان كۇندەلىك ارمانعا ەشقانداي اقپارات بەرە المادى. قاي ساباق ەكەنىن بىلمەي، باسى قاتقان ارمان ارتىنا بۇرىلىپ:
— ءقازىر كىمنىڭ ساباعى؟ — دەپ دۇڭك ەتتى.
— الما اپايدىڭ ساباعى، — دەپ كەربەز كۇندەلىگىنە قاراماستان تاق ەتە قالدى.
— ءتۇھ، سول قۇرت-قۇمىرسقانىڭ حانشايىمىنان قۇتىلمايتىن بولدىم-اۋ!تاعى دا جاندىكتەردىڭ سۋرەتىن سالىپ، باقا-شاياننىڭ ىشەك-قارنىن اقتارامىز با؟
— مەن سەنى اپايعا ايتام. ول كىسىنى قۇرت-قۇمىرسقاعا تەڭەپ، سىقاق قىلعانىڭدى جەتكىزسەم، باسىڭ بالەگە قالار. ءارى ءقازىر بيولوگيا ەمەس، حيميا دەگەن ساباق بولادى. — كەربەز توقتاۋسىز وق جاۋدىرعان پۋلەمەتتەن بەتەر كىدىرىسسىز سويلەپ كەتتى.
— حيميا؟ بيولوگيانى جەك كورىپ جۇرگەندە، ەندى حيميا دەيتىن قيىن باستالا ما؟ مەنىڭ باعىم ءبىر اشىلمادى-اۋ!
ارمان پارتاسىنا ەتبەتىنەن جاتا قالىپ، قالتاسىنان ەسكىلەۋ ۇيالى تەلەفون الىپ شىقتى.
— اريشوك، ءتىليپونىڭدى بەرشى. مەن ءبىراز وينايىن. ودان باسقا اينالىسار ءىس تاپپاي تۇرمىن، — دەپ دياس ارمانعا ءتونىپ كەلدى.
— اريشوك ەمەسپىن، مەن — ارمانمىن،
جالعىز ۇلى بولام ءوزىم شورماننىڭ!
ارمان اناسىنىڭ ەركەلەتىپ ايتاتىن ەسىمىنەن ۇيالىپ قالىپ، تەك تۇرماستىڭ امالىن جاساپ، تاقپاقتاتا جونەلدى.
— ەگىز ۇيقاس-اۋ، شاماسى، — دەپ دياس كەكەتىپ قويىپ، تەلەفونعا جارماستى.
— بالالار، ءبارىڭ بەرى قاراڭدار! ارمان ەرتىس جاعالاپ، ديۋاناداي ايدالادا تۇنەپ قالعاندا، جىن قاعىپ كەتىپتى. بەت الدىنا سويلەپ، ەسىنەن اۋىسا باستاپتى، — دەپ التىناي جايما بازاردا تۇرعانداي جار سالدى.
— جىن قاققان جوق، اۋليە كەلىپ، اۋزىما تۇكىرگەن. وز-وزىنەن تىلىمە جىر جولدارى ورالىپ، كوڭىلىمدە بەلگىسىز بۇلبۇلدار سايرايدى دا تۇرادى! — ارمان ادەتىنشە التىنايمەن ءسوز جارىستىرا جونەلدى.
— ارمان، سەن ەرتىستىڭ جاعاسىندا بەيىتكە تۇنەپسىڭ عوي. سول كەزدە تۇسىڭە جەتى باستى ايداھار كىرگەن شىعار؟
— ارمان، سەن قاراڭعى تۇندە ەرتىس ورمانىندا جالعىز قالعاندا، قورقىنىشتان ۇلىپ، قاسقىرلاردىڭ زارەسىن الىپسىڭ عوي. راس پا؟
— اريشوك، قۇم جاستانىپ، ماسا-شىركەيدى ازىق ەتكەنىڭ ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالىپ كەتكەن. اڭىزداعى اقيقاتتىڭ الار سالماعى قانشا؟ — دياس تەلەفوننان باسىن كوتەرىپ، سىنىپقا ەستىرتە، ارىنداي سويلەدى.
— ارمان، توعايدىڭ اراسىندا تەنتىرەپ، جالعىز قالعانىڭدا، الدىمەن قاي مۇعالىمنەن كەشىرىم سۇراعىڭ كەلدى؟
— ارمان….
— ارمان….
بۇل شۋدى الدەبىر ادىسپەن توقتاتپاسا، كۇلكىگە قالارىن سەزگەن ارمان جانى القىمعا كەلىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى.
— «تابيعات-تال بەسىك» دەپ شىعارما جازاتىن مىنا سەندەر ەمەس پە ەدىڭدەر؟ ەندى مەن سول تابيعات-بەسىكتە ءبىر كۇن تەربەتىلگەن ەكەنمىن. وعان نەسىنە سونشا دۇرلىكتىڭدەر؟
سىنىپ بولمەسىن كۇلكى باستى. ءبىرى ءىشىن ۇستاپ، اۋناپ جاتسا، ەندى ءبىرى اۋزىن باسىپ، كەمپىرلەردەي كەمسەڭدەدى. اۋزىن باسىپ كۇلۋدى، اسىرەسە، سوڭعى كەزدەرى قىزدار جاعى تەگىس ادەتكە اينالدىرعان. ۇلدار ەرەسەك جىگىتتەرگە ۇقساپ، قارقىلداي كۇلىستى. جالعىز التىناي عانا ەزۋ تارتپادى.
— اۋمەسەر! — دەپ شاڭق ەتتى دە، ورنىنا وتىردى. ارمان ونىڭ بۇل ءسوزىن جاۋاپسىز قالدىردى. جازعى دەمالىستا وتباسىندا ورىن العان سول كۇن ءبىر ايدان استام ۋاقىت وتسە دە، كوڭىلىنەن كەتەر ەمەس. عاجابىمەن ەستە قالسا ءبىر ءسارى عوي...
سول كۇنى كەرميىقتانا اتقان جازدىڭ تاڭى كەربەزدەنە باتقان بولاتىن. باتقان كۇننىڭ بەرەكەسىن تىلەۋمەن جۇرگەن اناسى ءسانىماي ارمان مەن قىزى گۇلىمايدى كەشكى داستارحانعا شاقىردى. تۇستە ۇيدەن شىعىپ كەتكەن وتاعاسى شورمان ءالى ورالماعان. سوعان الا كوڭىل بولعان ۇشەۋى استارىن الاڭسىز ىشە المادى. الاڭداماي ءقايتسىن، مىنا تىلسىم تىنىشتىقتىڭ ار جاعىندا اقىرۋعا دايىن تۇرعان الباستىنىڭ جاسىرىنعانىن ۇشەۋى دە جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان كوڭىلدەرىن ءار نارسەگە الداندىرىپ، ىشتەي تىنىشتالعىلارى كەلدى. ءتۇن بولدى. اپپاق اي قاسقايىپ، تۇنگى دالانى نۇرىنا بوكتىرىپ-اق تۇردى.دەگبىرى قاشقان ەكەۋى تەرەزەدەن تابيعات سۇلۋلىعىن تاماشالاپ تۇرماعان ەدى، وتاعاسىنىڭ قالاي ورالارىنىڭ اڭىسىن اڭدىعان امالدارى بولاتىن. كىشكەنتاي گۇلىماي كۇنى بويعى ويىننان سىلەسى قاتىپ، لەزدە ۇيقىعا شومدى.
— اپا، اكەم بۇگىن ساۋ كەلەتىن شىعار. ۋايىمداماي ۇيىقتاي بەرىڭىز. مەن كينو كورىپ وتىرا تۇرامىن، — دەپ ارمان اناسىن ۇيقى اۋلىنا اتتاندىرماق بولدى.
— اكەڭ وسىنشاما ۋاقىت قايدا ءجۇر؟ انا ءبىر ازعىن دوستارىنا بارىپ قوسىلماسا يگى ەدى، — دەگەن اناسى ىشكى ۋايىمىن جاسىرماي.
— اپا، ءسىز اكەمنەن قورىقپاڭىز. ول سىزگە قول كوتەرە المايدى. مەن قورعاپ قالامىن اناشىمدى، وسى ومىردەگى دارا پاناشىمدى!
— قۇلىنىم-اي، سەن ءالى كىشكەنتايسىڭ. بىلەسىڭ عوي اكەڭنىڭ الەگىن. ىشىمدىگىنەن تىيىلار دەپ ۇمىتتەنىپ كۇتۋمەن ءجۇرمىن. سەندەردى اكەسىز وسىرمەۋدىڭ قامى عوي مۇنىم. — اناسى قامقورسي سويلەگەن ۇلىن باۋرىنا باسىپ، كۇن ءيسى سىڭگەن شاشىنان يىسكەدى.
وسى ءسات سىرتقى ەسىك شالقاسىنان اشىلدى. كۇيەۋىنىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن ءسانىماي ايتقىزباي-اق اڭعاردى. تاعى دا «جىندى سۋعا» تويىپ العان شورمان تورگە وزباي جاتىپ، ايعايعا باستى:
— ەي، قاتىن، نەعىپ ۇيىقتاماي وتىرسىڭ؟ مەنى اڭدىعان ءتۇرىڭ بە؟ الدە كۇتكەن بىرەۋىڭ بار ما ەدى؟
— شورمان، بالالاردىڭ مازاسىن الماي ۇيىقتاپ قالشى.
— مەنى ۇيىقتاتىپ تاستاپ، سەن ءوزىڭ قايدا بارايىن دەپ ەدىڭ؟اقىماق، مەنى ۇيىقتايدى دەپ تۇرمىسىڭ؟ قوس بۇرىمىڭدى توگىلتىپ، كىمنىڭ كوزىنە تۇسە الماي وتىرسىڭ؟
— ايعايلاما. گۇلىمايدى شوشىتاسىڭ. مەنىڭ بۇرىمىمدا نەڭ بار؟ — شورماننىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى.ايەلىنىڭ جانىنا جالما-جان جەتىپ كەلىپ، بۇرىمىن قولىنا وراپ الىپ، ەسىككە قاراي سۇيرەي جونەلدى. ءسانىمايدىڭ جانى كوزىنە كورىنسە دە، تىستەنىپ، ءۇنىن شىعارمادى. تەك ارمان شاماسى كەلگەنشە شىرىلداۋمەن ءجۇردى.
— اكە، بوسات اپامدى! اۋىردى عوي شاشى! جۇلدىڭ عوي ءبارىن. جىبەر دەيمىن!
— ەي، كۇشىك، شەشەڭمەن بىرگە جانىڭدى جاھاننامعا اتتاندىرايىن با؟ نەگە سەن مەن سياقتى سىرباز بولماي، شەشەڭە ۇقساپ مەنىمەن اراز بولىپ ءجۇرسىڭ؟ قۇرعىر شەشەڭ كۇنى بويى مەنى جامانداپ، ماعان قارسى قويعان با سەنى؟
— ەشقاشان بالالاردى ساعان قارسى باعىتتاعان ەمەسپىن. جىبەر شاشىمدى! سەندەي كۇيەۋىم بولعانشا، جەسىر وتكەنىم ارتىق ەدى! — ءسانىماي شاشىن تۇبىنەن ۋىستاي ۇستاعان كۇيى، ءتىس اراسىنان سىزدىقتاتا سويلەدى.
— باياعىدان وسىنى ايتا الماي ءجۇر ەكەنسىڭ عوي، الباستى! مەنەن اجىراسىپ، كىمنىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتەيىن دەپ ەدىڭ؟ ءما، ساعان! — ايەلىن جۇدىرىقتىڭ استىنا الا جونەلگەن شورمان ۇلىن ءبىر شەتكە وپ-وڭاي ىعىستىرا سالدى. ارمان «انام جۇدىرىقتان ءولىپ كەتە مە» دەپ قورقىپ، جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراپ، قولىنا ىلەر زات تاپپاي قارماندى. سول ءسات كوزىنە شانىشقى ءىلىندى. جان دارمەن دەگەندە شانىشقىنى الىپ، اكەسىن تۋ سىرتىنان ۇرعىلاي باستادى. بالانىڭ قاۋقارسىز قولدارى اسا قاتتى سوققى بولىپ تيمەسە دە، شورمانعا باتىپ كەتتى. ول ايەلىن تاستاي سالىپ، ۇلىنا شۇيلىكتى.
— ەي، ەسەرسوق، مەنەن تۋساڭ بۇلاي سىرتىمنان ۇرعىلاماس ەدىڭ! سەن مەنىڭ بالام ەمەسسىڭ! سەن — مىنا ەسى اۋىسقان شەشەڭنىڭ ۇلىسىڭ! — ءسويتتى دە ۇلىن قولىنان الىپ، شەشەسىنىڭ ۇستىنە تۋلاق لاقتىرعانداي تاستاي سالدى. ازان-قازان ايعايدان شوشىپ ويانعان گۇلىماي جۇگىرىپ كەلىپ، ەشتەڭە تۇسىنبەسە دە، تيتىمدەي قولدارىمەن اناسىن قورعاشتاي بەردى.ءۇي ءىشى انالى-بالالى ۇشەۋىنىڭ زار جىلاعان داۋىستارىنا تولىپ، ەستىگەننىڭ ەسىن كەتىرەردەي كۇيىك ءۇنى بولىپ بەبەۋ قاقتى. شورمان ماساتتى جۇزبەن تەمەكىسىن شەگىپ، ءۇپىر-شۇپىر بولعان ۇلى مەن قىزىنا نازار اۋدارماستان، كوڭىلدەنە اندەتتى. اق تاڭ سول كۇنى قورعانسىز ۇشەۋگە اتپاستاي كورىنىپ، زورعا دەگەندە قىلاڭ بەرگەن-دى. تاڭ اتا سىنعان ىدىستارىن جيىستىرىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن رەتتەگەن اناسى تۇك بولماعانداي شارۋاسىن قامداپ كەتتى. ارمان اناسىنىڭ جانىندا ءجۇرىپ، ونىمەن اشىق سويلەسۋگە بەل بۋدى:
— اپا، قاشانعى بۇلاي باقىتسىز بولىپ جۇرە بەرەمىز؟
— ۇلىم-اۋ، باقىتىمىز مەنىڭ قولىمدا تۇر ما؟ ماعان سالسا، اكەڭنىڭ اراعىن قويدىرىپ، باياعى سۇتتەي ۇيىعان قالپىمىزعا قايتا ورالار ەدىك قوي.
— اپا، مەن ەسەيدىم. ەندى اكەمنىڭ تەپكىسىن كورىپ، جىگەرىمدى جاسىتقىم كەلمەيدى. ونىڭ تاياعىن جەپ، جانىم مەن ءتانىمدى جارا ەتكىم كەلمەيدى!
— سوندا ماعان نە ىستە دەيسىڭ؟
— اپا، اكەمنەن اجىراس! ول جوق بولسا، جاقسى ءومىر سۇرەمىز!
— جوقتى ايتپا! اعايىننىڭ اراسىندا وتىرىپ، قالاي اجىراسپاقپىن؟! وندايدى ءتىپتى ويلاۋشى دا بولما!
— جاۋابىڭ وسى ما، اپا؟ ءار كۇنىمىزدى قورقىنىشتا قالدىراتىن، تاڭىمىزدى تاياقپەن اتىراتىن ونداي اكەنىڭ ماعان كەرەگى جوق!
— وندا جاقسى اكە تاۋىپ ال! ساعان كىم كەرەمەت اكە دايىنداپ بەرەر ەكەن! — اناسىنىڭ سوزىنەن «اجىراسۋ» دەگەن امالدىڭ ءيسى دە بولمايتىنىن بىلگەن ارمان ەرتىس ورمانىنا جۇگىردى. ۇشار باسى جەلمەن شايقالعان توعايلارعا مۇڭىن ايتىپ، بالالىق كوڭىلى باقىت-شاتتىقتان قايتىپ، اقىرى جىلاي-جىلاي سولىعىن باسىپ، ەلسىز دالادا تۇنەپ قالعان بولاتىن. ەلسىزدە شاقىلداعان جىلقىشى قۇستىڭ داۋسىن دا ەس كورىپ، ءوزى بىرنەشە رەت قايتالاپ كورگەن كينوداعىداي وسى ورمان الاڭقايىندا سانسىز جىل جالعىز ءومىر سۇرۋگە سەرت ەتتى. الايدا ويلاعانى وڭىنان كەلمەي، ەرتەڭىنە روبينزون كرۋزوداي ارەكەت جاساۋدى باستاعان ارماندى اتقا مىنگەن اكەسى كەلىپ، لاق قۇرلى كورمەي الدىنا وڭگەرىپ، ۇيىنە الىپ قايتقان. ەندى اراق دەگەن اقىل-ەستەن ايىرار ءماجنۇن سۋدان ىشپەۋگە ءسوز بەرىپ، شورمان ءۇي-ىشىن كەزەكتى الداۋسىراتۋ ايلاسىن جاساعان...
— شورمانوۆ، نەگە ەسىڭنەن تانىپ وتىرسىڭ؟ جازعى ءۇش ايلىق دەمالىستى قيماي قالعان قالپىڭ بار-اۋ، شاماسى!
الما الدەنەشە مارتە ەسىمىن اتاپ، تاقتاعا شاقىرسا دا، ەستىمەگەن جاننىڭ كەيپىندە وتىرعان ارمانعا قاراپ شارت ەتتى.
— كەشىرىڭىز، اپاي.تاقتاعا شىقسام با ەكەن، الدە تاۋعا شىقسام با ەكەن دەپ ويلانىپ وتىرمىن.
— تاۋعا شىعۋ ساعان قول ەمەس. تاقتاعا شىق! — مۇعاليما داۋسىنان ارماننىڭ ءسوزىن جاقتىرماي قالعانى انىق ءبىلىنىپ تۇردى. تاقتاعا شىققان شاكىرتى ۇستازىنىڭ وسىعان دەيىن تۇسىندىرگەن تاقىرىبىنىڭ شەتىن دە قاۋجاي المادى. ول كەزدە ارمان ءوز الەمىمەن الەكتەنىپ وتىرعان ەدى. قونجيتىپ «ەكىنى» قويعان الما ارمانعا وقتى كوزىمەن اتا قاراپ، «ەرتەڭ ساباققا اكەڭدى ەرتىپ كەل» دەپ سۋىق ءامىر ەتتى. ءزىلدى بۇيرىقتى جىبىتكىسى كەلگەندەي، بەز ەتىپ قوڭىراۋ سوعىلدى. «قوڭىراۋ ءۇنى-زارىقتىرعان بوستاندىقتىڭ بەبەۋى» دەپ، ارمان تىسقا اتىلدى.«ەكى» العانى ەسىنەن شىعىپ، كوك اسپانعا تامسانا قاراپ، تالماۋ كوكتە قازداي تىزىلگەن اپپاق بۇلتقا قولىن سوزدى.وزگە وقۋشىلار اۋىل جۇرتىنا جاڭالىق بولىپ ەنگەن قالتا تەلەفون ۇلگىلەرىن سالىستىرىپ، ەڭ وزىعىن باعامداسىپ تۇردى.كۇزگى كۇننىڭ جىلى لەبى بەتىنە ءتيىپ، جانارى جۇمىلىپ قالعان ارمان سول كۇيىندە بىر-ەكى ادىم اتتادى. كوز الدى قىزىلدى-جاسىلدى ساۋلەلەرگە تولىپ، وزگەشە ءبىر نۇرلى الەم ەسىگىن انە-مىنە اشارداي جۇرەگى القىنىپ-اق كەتتى. كەنەت قارسى الدىنداعى الدەكىمگە سوقتىعىسىپ بارىپ توقتادى. كوزىن اشتى. الدىندا بەتىن شيماي ءاجىم باسقان، مەكتەپ قاقپاسىن اسىعا اشقان ءبىر اجەي تۇردى. ءوزى جالعىز ەمەس، جانىندا ءبىر قىز بار.
— بۇل مەكتەپتە كوزىن جۇمىپ الىپ وقيتىن با ەدى؟ — دەپ اجەي وزىنە قاقتىعىسقان ارماندى جاقتىرماي كۇڭك ەتتى.
— سالەمەتسىز بە، اجەي؟ كوزىن جۇمىپ، مەيلى اشىپ، ايتەۋىر وقيدى بۇل حالىق. قوش كەلدىڭىز!
— مەكتەپ باسشىسى وزىندە مە؟ كابينەتىن نۇسقاپ جىبەرشى! — اجەي ءوتىنىپ ەمەس، بۇيىرىپ تۇرعانداي سويلەدى.
— ءجۇرىڭىز. مەن ول كىسىنى جاقسى تانيمىن. سوڭىمنان ەرىڭىز. — ارمان جولباسشى بولىپ، العا ءتۇستى. اجەي ديرەكتوردىڭ بولمەسىنە كىرىپ كەتىپ، كوپ ۇزاماي قايتا شىقتى. ەسىك كوزىندە تۇرعان ارمانعا قاراپ:
— ءوزىڭ ءبىر جاقسى بالا ەكەنسىڭ. جىعا تاني الماي تۇرمىن. كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ — دەدى.
— ءسانىمايدىڭ ۇلىمىن، — دەدى ارمان داۋسىن ساندەپ. ساندەنبەي ءقايتسىن، اجەيدىڭ قاسىنداعى قىزدىڭ مولدىرەگەن جانارى ارمانعا اسا جىلى كورىنىپ، وزىنە تارتىپ بارادى.
— اكەڭنىڭ اتىن نەگە ايتپايسىڭ؟ — اجەي تەرگەپ قويار ەمەس.
— اكەمنىڭ ەسىمى تىم ۇزاق، ايتۋعا قيىن، — دەپ ارمان مۇرىن استىنان مىڭق ەتتى.
— ە، سولاي دە. ءوزىڭنىڭ اتىڭ قىسقا بولار.
— اتىم-ارمان، — دەپ ارمان سەرگەك ساقشىداي سىپ ەتە قالدى.
— وندا مەنىڭ نەمەرەمدى سەگىزىنشى سىنىپقا اپار.
اجەيدىڭ ايتقانى ەكى بولمادى. ارمان قىزدىڭ الدىنا ءتۇسىپ، سىنىپ بولمەسىنە ەرتىپ اكەلدى. جول بويى توماعا-تۇيىق قالىپتا ءتىس جارماعان قىز سىنىپقا كىرگەن سوڭ دا، اقتارىلا قويمادى.
— دوستار، بەكزات اعاي قايدا؟ ءبىزدىڭ سىنىپقا سۋ جاڭا وقۋشى كەلدى!-دەپ ارمان ۇران سالدى.
— ارمان، بۇل سەنىڭ ارمانىڭ ەمەس پە؟
— قويشى، ءبىزدىڭ اۋىلدان تۇرعىندار كوشىپ كەتپەسە، كوشىپ ەشكىم كەلە قويماس.
— ارمان، بۇل سەنىڭ قيالىڭداعى پەريزاتىڭ ەمەس پە؟ ءوزىنىڭ كوزى تىپتەن مارجان تاستاي ءمولدىر ەكەن! — دەپ دياس سىنىپتاستاردىڭ تالقىلاۋىن ءبىر ءتۇيىپ قويدى.
— وزدەرىڭ كورىپ تۇرعانداي، بۇل ارمان دا، ەلەس تە ەمەس. شىندىق ءومىر وسى.ءبىزدىڭ سىنىپ سۇلۋلارى تاعى ءبىر پەرىگە تولىعاتىن بولدى، — دەگەن ارمان «سۋ جاڭا» سىنىپتاسىنا ورىن ۇسىندى، ارينە،ءوزىنىڭ جانىنان. وسى كەزدە ماسەلەگە سىنىپ اكىمى التىناي ارالاستى.
— قوش كەلدىڭ، قۇربىم! قاي مەكتەپتەن، نە سەبەپتى كەلدىڭ؟ ۇلگەرىمىڭ جاقسى ما؟
— الدىمەن اتىن سۇرامايسىڭ با؟ تەرگەۋشىدەن بەتەر تەرگەي جونەلگەنشە، توردەن ورىن بەرمەيسىڭ بە؟ سەنى دە قازاق دەيدى-اۋ!
— ارمان، سەن جايىڭا وتىر. قازاقىلىق دەگەننەن سەن نە ءتۇسىنۋشى ەدىڭ؟ ال، سەنىڭ ەسىمىڭ كىم؟
— پەريزات.
— مەنى بۇگىننەن باستاپ، اۋليە دەپ اتاڭدار. جاڭا وسى قىزدى پەريزاتقا تەڭەگەن مەن ەدىم، — دەپ دياس ءوز ءسوزىنىڭ شىندىقپەن ساي كەلىپ قالعانىنا داۋرىعا جونەلدى.
— ءيا، ءبىزدىڭ سىنىپتا ءبىر «جىن» بار، ەندى سوعان ءبىر «اۋليە» قوسىلۋى-زاڭدى قۇبىلىس، — دەپ كەربەز اينادان ءجۇزىن الا بەردى.
پەريزات ورنىندا ءۇنسىز وتىر. جاينا جاقىن بارىپ، وزىمسىنە ءسوز باستادى.
— تانىسىپ قويايىق. مەنىڭ اتىم — جاينا. ءبىزدىڭ سىنىپتى سىرتتاي كورىپ، شوشىپ وتىرسىڭ با؟ نەگىزى ءبىزدىڭ ۇلدار ازداپ تەنتەك بولعانمەن، وزدەرى — شەتتەرىنەن پاراساتتى جىگىتتەر. قىزدار دا ءوزارا ۇيىمشىل. سوندىقتان جاڭا ورتاعا ءسىڭىسىپ كەتۋ جاعىنان ۋايىم جەمەسەڭ دە بولادى.
— جاينا، سەن پەريزاتقا قۇدايى كورشىسىنىڭ جىنمەن جاقىن ەكەنىن ايتىپ، ەسكەرتىپ قوي. ارتىق بولماس بىلگەنى، — التىناي ارمانعا قاتىستى الدەنەنى تۇسپالداپ، كەكەتە سويلەدى.
— التىناي، قاشانعى ارمانمەن جۇلدىزىڭ قارسى كەلە بەرەسىڭ؟ سونشالىقتى ول ساعان نەندەي جاماندىق ىستەدى؟ نەسىن قىزعاناسىڭ؟
— جاينا، مەن ونىڭ ەشتەڭەسىن قىزعانبايمىن. ونىڭ كىسى قىزىعارلىق نەسى جانە كىمى بار؟ ماسكۇنەم اكەسىنە قىزعانىش بىلدىرەيىن بە؟ مەنىڭ اكەم-كاسىپكەر، ال ونىڭ اكەسى... — التىنايدىڭ ءسوزىن اياقتاتپاعان ارمان ونى بار پارمەنىمەن يتەرىپ قالدى. بەيقام تۇرعان قىز ارتىنداعى پارتاعا قۇلاپ، شالقاسىنان ءتۇستى. جەردەگى قان تامشىلارىن كورگەن وقۋشىلار شۋ ەتە قالىستى. شۇيدەسىن ۇرىپ العان ەكەن التىناي.
— «باسقا پالە تىلدەن» دەگەن وسى ەكەن عوي، — دەپ دياس مەكتەپ مەدبيكەسىنىڭ كابينەتىنە قاراي ۇشا جونەلدى. ارمان التىنايدىڭ جانىنا ۇيىرىلگەن وقۋشىلاردى جاستى كوزىمەن ءبىر شولدى دا، سىنىپ جەتەكشىسى بەكزات اعايىنىڭ ۇيىنە قاراي جۇگىردى. يۋ-قيۋ سەزىمدەر ارپالىسىندا قالاي جەتكەنىن بايقاماي دا قالدى. كۇتكەنىندەي ۇستازى مەكتەپكە جينالىپ جاتىر ەكەن. ەسكەرتۋسىز كەلگەن وقۋشىسىن كورىپ، اڭتارىلىپ قالدى.
— ارمان، جايشىلىق پا؟
— جوق، اعاي. تەزىرەك سىنىپقا ءجۇرىڭىزشى. توسىن وقيعالار تىم قاپتاپ كەتتى. — ارمان القىنا سويلەپ، جاس جۋعان بەتىن باسىپ، وكسىپ جىبەردى.
— ول نەندەي توسىن وقيعا توتەننەن كەلگەن؟ نە بولدى؟
— سىنىپقا جاڭادان ءبىر وقۋشى كەلدى! — جىلامسىراعان داۋىسپەن سويلەگەن ارمانعا ۇستازى تاڭدانا قارادى.
— سوعان بولا جىلاۋ قاجەت پە؟
— سوسىن مەن التىنايدى يتەرىپ جىبەرىپ، قاتتى قۇلاتىپ تاستادىم. ونىڭ باسىنان قان اعىپ جاتىر، اعاي! — مىنا سوزدەن كەيىن بەكزات ايال تۇتىپ تۇرمادى، وكپەسىن قولىنا الا، مەكتەپكە قاراي جۇگىردى. كەلگەن بويدا التىنايدى ىزدەدى.سىمسىز تەلەفون مەن سىمدى تەلەفون بىردەي ىسكە قوسىلىپ، التىنايدىڭ شەشەسى مەكتەپكە بۇدان بۇرىن جەتىپ ۇلگەرىپتى. مەكتەپ مەدبيكەسى التىنايدىڭ جاراسىنا يود جاعىپ، جۇباتىپ وتىر.
— التىناي، ءحالىڭ قالاي؟ ەش جەرىڭ اۋىرماي ما؟ — بەكزات قىزعا ءتونىپ كەلىپ، جول بويعى قورقىنىشىن سەيىلتۋگە اسىقتى.
— جوق، اعاي، قاتتى اۋىرىپ تۇر. انا ارمان مەنى اياماي قۇلاتتى. مەنىڭ جۇلىنىم ءۇزىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى عوي، — دەپ التىناي ەڭىرەپ جىبەردى.
— وقۋشىنىڭ ءحالى قالاي ەكەنىن ەڭ سوڭعى بولىپ بىلەسىڭ. سەن ءوزى قانداي ءمۇعالىمسىڭ؟ ءبىز ساعان بالامىزدىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن سەنىپ تاپسىرىپ ەدىك. اقىرى مىناداي وقىس وقيعا بولدى! جاۋاپ بەرەسىڭدەر ءبارىڭ ءالى! ءجۇر، ديرەكتوردىڭ بولمەسىنە. وسى مەكتەپتەن ەكەۋىڭدى بەزدىرىپ جىبەرمەسەم، كۇلقاش اتىم ءقۇرىسىن!
— مىنانى قارا! التىنايدىڭ اپاسىنىڭ اتى كۇلاش ەمەس ەكەن، بىزگە «انام ءانشى كۇلاش بايسەيىتوۆامەن اتتاس» دەپ ماقتاناتىنى بەكەر ەكەن. كۇلقاش دەگەن سۇيكىمسىز ەسىم عوي، — دەپ كەربەز جايناعا سىبىرلاپ ۇلگەردى.
— «كۇل دە قاش، تەككە تۇرما» دەگەن ءسوز ول. قۇر بوسقا توپتانباي، سىنىپقا بارايىق. پەريزاتتان ۇيات بولدى. «قاسقىردىڭ بولتىرىكتەرىنە تاپ بولدىم با؟» دەپ ۇرەيلەنىپ وتىرعان شىعار. جۇرىڭدەر، — دەپ دياس قىزداردى سوڭىنا ىلەستىرىپ، سىنىپقا بەتتەدى. قالعاندارى «تەرگەۋ، تەكسەرۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن، ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە قويىپ كەتىستى.
— تورلەتىڭىز، كۇلاش اپاي! جاعدايدى ەستىدىم. التىنايدىڭ ومىرىنە تونگەن ءقاۋىپ جوق. سوندىقتان ءبىراز ساباڭىزعا تۇسسەڭىز، بارىمىزگە جاقسى بولار ەدى، — دەپ باسشى كۇلقاشتى سارى التىن-سابىرعا شاقىرىپ كورىپ ەدى، ارەكەتى ءساتسىز اياقتالدى.
— مەن مەكتەپكە قىزىمدى وقىسىن دەپ جىبەردىم. قايداعى ءبىر سۇمەلەكتىڭ سوتقار ۇلىنان تاياق جەسىن دەپ جىبەرگەن جوقپىن. ءوزىم الاقانىمدا ايالاپ، دەگەنىنىڭ ءبارىن جاساپ جۇرگەن جالعىز قىزىم قان جوسا بولىپ، ابدەن السىرەپ قالىپتى! مەكتەپ دەگەن وسىنداي بولا ما؟ — بەكزات ءسوزىن بولمەگەندە، كۇلقاشتىڭ تاعى نەنى ايتىپ، ايعا قولىن بىلەرى بەلگىسىز ەدى.
— اپاي، مەن ءسىزدى ءتۇسىنىپ تۇرمىن. ءبىراق ءسىز دە شەكتەن شىقپاڭىز. بارىمىزگە بىردەي ءتىل تيگىزىپ تۇرسىز. وقيعا التىنايدىڭ ارماننىڭ اكەسىن ايتىپ، كەمسىتۋىنەن باستالعان. سول وقيعانى ءوزىڭىز ارى قاراي وربىتپەڭىز. ارمان دا — بىرەۋدىڭ بالاسى. ءقازىر ونىڭ دا اناسى كەلەدى. سوندا مىنا جەر سوت زالىنا اينالا ما؟ اشۋىڭىزدى باسىپ، اقىرىن سويلەڭىز.
— سەن، ۋنيۆەرسيتەتتى كەشە عانا بىتىرگەن شيكىوكپە، مەنى، وسى اۋىلدىڭ بىلدەي كاسىپكەرىن ۇيرەتەيىن دەپ تۇرسىڭ با؟ ماعان اقىل ايتۋدىڭ سوڭى نە بولارىن سەن بىلمەي تۇرسىڭ! — كۇلقاش اشىق قورقىتۋعا كىرىستى.
— اپاي، كەشىرىڭىزشى. مەن التىنايدى جەك كورمەيمىن. ءبىراق نامىسىما ءتيىپ،قاتتى تىلدەگەن ءوزى. سوسىن وسىلاي بولدى. ال، بەكزات اعايدىڭ ەش كىناسى جوق، — دەپ ارمان مۇرنى ءبىتىپ، مىڭقىلداي سويلەدى.
— ءقازىر سەنىڭ شەشەڭ كەلسىن. انا الباستىداي اكەڭمەن بىرگە سەندەردى جەر اۋدارتىپ جىبەرمەسەم بە وسىدان؟! — التىناي اناسىنىڭ باۋرىنا تىعىلا ءتۇسىپ، جاس بولماسا دا، كوزىن سۇرتكەنسىدى. سوزگە ديرەكتور ارالاسىپ، ادۋىندى ايەلدى تيىسىنشە سويلەۋگە شاقىردى.
— وقيعانىڭ نەدەن باستالعانى بىزگە ءمالىم، ياعني ارمانمەن بىرگە التىناي دا وسى جايتقا جازىقتى. سىپايىلىق شەڭبەرىنەن شىعىپ، ارماندى تىلدەگەن — التىناي. وعان جۇدىرىق الا جۇگىرگەن — ارمان. ەكەۋى دە ءبىر كىسىدەي ايىپتى. سوندىقتان مۇنى بالالاردىڭ كوزىنشە ەمەس، تەك ۇلكەندەر قاتىسىندا بايسالدى تۇردە تالقىلايىق. — كۇلقاشتىڭ جەلى شىققان دوپتاي مىسى باسىلدى. التىناي ۇيىنە، ارمان سىنىپقا كەتتى. بۇل وقيعا ارماننىڭ اناسىنىڭ كۇلقاشتان كەشىرىم سۇراپ، «جازدىم-جاڭىلدىم» دەۋىمەن تىندى. تەك شورمان عانا ۇلىنىڭ بەتىنە شىركەۋ بولىپ، ونىڭ نامىستان ورتەنىپ جۇرگەنىنەن حابارسىز كۇيدە، بوتەلكەسىن بوكتەرىپ، ەسكى دوستارىمەن قايتا تابىستى.
التىنايدى ءبىر كۇندىك ساباعى-سىباعاسىنان قۇر قالدىرعان ارمان كەلەسى ساباقتارعا قاتىستى. تەك جاڭا كورشىسىنە ءجۇزىن ەمەس، سىرتىن بەرىپ وتىردى. مۇنىسى — ۇيالعانىنىڭ بەلگىسى.ۇيالىپ وتىرىپ، پەريزاتقا بارلاي قاراپ تا قويدى. ول ەشكىممەن ءىسى جوق، جايباراقات كۇيدە وتىر. مۇمكىن، ءبارى ىشىندە بولار. ايتەۋىر ارمانعا ايىپتاۋ جانارمەن قارامادى. گەوگرافيا ساباعى ەدى، بۇل ساباقتىڭ قوجايىنى — بەكزات. وسكەمەندەگى ۋنيۆەرسيتەتتى جاقسى ءتامامداعان سوڭ، «ديپلوممەن اۋىلعا» باعدارلاماسىمەن وسى اۋىلعا جول تارتقان. تۋعان اۋلىنا ىرگەلەس بۇل شەڭگەلدى جاس ماماندى قۋانا قارسى العان. نەگە دەسەڭىز، گەوگرافيادان ءمۇعالىم جوق، «كەلەمىن» دەپ قۇلشىنعان ءتىرى جان تابىلمادى. كوكتەن تىلەگەندەرى جەردەن تابىلعاندىقتان، ديرەكتور «جاسسىڭ» دەپ جەرگە قاراتپاي،«باس بول» دەپ 8-سىنىپتىڭ جەتەكشىلىگىن دە بەرگەن. مىنە، ءبىر ايدان بەرى بەكزات وزىنشە ءبىر سونى مانەرمەن ءار وقۋشىنىڭ جانىنا، جۇرەگىنە ۇڭىلۋمەن ءجۇر. بۇل رەتتە «تاجىريبەم جوق» دەپ تاۋسىلماي، ءوزىنىڭ ادام تانۋ قابىلەتىنە كوبىرەك سۇيەنەدى. ءسويتىپ،بۇگىنگى ساباعىن باستاپ كەتتى.
— حالدارىڭ قالاي، بۇگىنگى زاماننىڭ جۇلدىزدارى؟
— اعاي، بىزدە ءبىر عانا جۇلدىز بار، اتى-ارمان، — دەپ كەربەز تاعى ءبىر «اڭگىمەنى» باستاي بەرگەندە، جاس ۇستاز توتەدەن تىيىپ تاستادى.
— قۇرمەتتى وقۋشىلار، وز-وزدەرىڭدى، سوسىن ءبىر-بىرىڭدى سىيلاڭدار. بىرەۋگە ات قويىپ، ايدار تاعۋعا كەلگەندە، الدارىڭا جان سالمايسىڭدار. ودان دا ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرەيىك. سەن بۇگىنگى ساباققا نە دايىندادىڭ، كەربەز؟
— اعاي، مەن كونتۋر كارتامدى التىنايعا بەرىپ ەدىم. ءوزىڭىز بىلەسىڭز، ول...
— وتىر، كەربەز. سىنىققا سىلتاۋ تاپتىڭ. كەلەسى ساباقتا تاعى قايتالاپ سۇرايمىن.
— اعاي، مەن ايتايىنشى.
— اعاي، مەن دايىنمىن.
— بەكزات اعاي، مەن داپتەرىمدى ۇيدە ۇمىتىپ كەتىپپىن.
— دياس،ونى نەسىنە شۇيىنشىلەپ وتىرسىڭ؟ جارايدى، داپتەرىڭدى ۇمىت قالدىرعان ەكەنسىڭ. دەگەنمەن باسىڭ وزىڭدە عوي.ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداعان بولساڭ، تۇسىنگەنىڭدى ءوز سوزىڭمەن بايانداشى! — داپتەرىمەن بىرگە ءبىلىمىن دە «ۇمىتىپ كەتكەن» دياس قۋلىققا كوشتى.
— اعاي، ءبىز — اتا ءداستۇردى ۇستاپ وتىرعان اۋىل قازاعىمىز. قوناق كادە دەگەن سالت بار عوي. سول ءداستۇر بويىنشا بۇگىنگى ساباقتا قوناق بولىپ وتىرعان پەريزات ءبىلىمىن بايقاتسىنشى. ول كەلگەلى داۋسىن ەستىگەن جوقپىز.
— ءيا، اعاي!
— وتىنەمىز، اعاي!
— ءسىز جاقسى اعايسىز عوي! — تۇس-تۇستان جامىراعان داۋىستار بەكزاتتى ايتقاندارىنا كوندىردى. پەريزات ورنىنان باياۋ كوتەرىلىپى، ءبىر ءارىپ تۇسپەگەن جاڭا داپتەرىن سيپالاي بەردى.
— اعاي، مەن قانداي ساباق ەكەنىن بىلمەي كەلدىم. ەندىگى ساباققا ءتاس-تۇيىن بولىپ دايارلانىپ كەلەمىن. — بۇل ءسوز وقۋشىلارعا ەرسى ەستىلىپ، سىنىپتىڭ ءار بۇرىشىنان كۇلكى بوي كوتەردى.
— نەگە كۇلەسىڭدەر؟ وزدەرىڭ جاڭا ورتاعا بارا سالا ءبىلىم جارىستىرىپ پا ەدىڭدەر؟ اۋىلدىڭ التىاۋىزى ايتىلماي جاتىپ، قوناق كادە سۇرالمايدى! — ارمان پەريزاتتىڭ ءحالىن جەڭىلدەتىپ، حالىق ءداستۇرىنىڭ ءمان-جايىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى.
— مىنە، ازامات! مەنىڭ باعانادان بەرى كۇتكەنىم دە وسى ەدى.ەل ءداستۇرىن اركىم ءوز پايداسىنا قاراي بۇرمالاي بەرسە، اتا جولى كومەسكىلەنىپ كەتپەي مە؟ دمياس ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدىنىڭ كەرىن كەلتىردى. ءداستۇردىڭ تونىن تەرىس اينالدىردى. ال، ارمان بىلگىرلىگىن كورسەتىپ، سالتتىڭ تەرىس تونىن وڭىنان قايتا كيگىزدى. راحمەت، ارمان. ال، دياس، ءۇي تاپسىرماسىن بايانداشى! — ايتارعا ءۋاجى قالماعان دياستىڭ دەگبىرى قاشتى. ارى-بەرى بۇلتاقتاپ، اقىرى «بىلگەنىمدى ۇمىتتىم» دەپ باقىرايدى. ۇمىت قالعان ءبىلىمدى جاينا باستاعان توپ جاڭعىرتتى. اعاي جاڭا تاقىرىپتى قىزىقتى سيپاتتا ءتۇسىندىرىپ الىپ كەتتى. قارت مۇعالىمدەردەن بەكزاتتىڭ ءبىر ايىرماشىلىعى-باس ساپ «ەكى» قويمايدى، سالعان جەردەن ايعايعا باسپايدى. تۇگەندەلمەگەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا قوسىمشا ۋاقىت بەرىپ، وقۋشىسىن قايتالاپ سىنايدى.ءتىپتى ناتيجە كورىنبەسە، استارلى تىلمەن ۇيالتا سويلەپ، «قارىزسىڭ» دەپ ءار ساباقتا قامشىلاپ بىتەدى. «قارىزىنان» قۇتىلۋ سول وقۋشى ءۇشىن جازىلماعان زاڭعا اينالىپ، سوڭىندا تاپسىرمالار تىزبەگى ازايىپ، قارىز وتەلە باستايدى. بۇل جايدى وقۋشىلار وزدەرىنشە توپشىلايدى. قارتاڭ مۇعالىمدەردىڭ جۇيكەلەرى توزعان، سوندىقتان ولار بىردەن «ەكى» قويا سالادى، وقۋشىعا قوسىمشا مۇرسات بەرمەيدى. ال، بەكزات اعاي جاس، جۇيكەسى ورنىندا، سول سەبەپتەن دە ول وقۋشىعا كوپ ۋاقىتىن ارناپ،تىم تەرەڭ كوڭىل بولەدى.اۋىزشا ساباقتاردى جانى سۇيەتىن ارمان بەكزات اعايىنان «جاقسى» دەگەن باعانى ارقالاپ، ۇيىنە قايتتى. ءبىر قىزىعى سول — پەريزاتپەن جارتى جولعا دەيىن بىرگە كەلدى. ودان ءار نارسەنى ءبىر سۇراپ، اڭگىمە ايتقانسىدى. جارتىمدى جاۋاپ الا الماعان سوڭ، «تاكاپپاردىڭ كوڭىلى كوكتەن بيىك،» — دەپ بالا بي قالاي دانىشپاندىقپەن ايتقان!» دەپ بابالار ۇلىلىعىنا ءبىر تامساندى دا، ءوز جولىمەن كەتە باردى.
ۇيگە كەلگەن ارماندى كىشكەنتاي گۇلىماي قۋانا قارسى الدى. اعاسىنىڭ سومكەسىن ءبىر جاعىنان كوتەرىسىپ، سوعان ءوزى مارقايىپ قالدى. ءبىراق اناسى جىلى قاباق تانىتپادى. تۇيىلگەن قاباقتىڭ استارىندا نە جاسىرىلعانىن ارمان جاقسى ءبىلدى. تەك اقتالارعا ءسوز تاپپادى.
— اكەڭنىڭ ادەتى جۇققان با؟ — شاي ۇستىندە باستالار قازاقتىڭ اڭگىمەسى ارمان ءۇشىن وسىلاي اعىتىلدى.
— جوق، اپا. مەن كوپشىلىكتىڭ الدىندا نامىسىمدى قورعادىم. بار بولعانى سول عانا.
— نامىس ءبىر جۇدىرىقپەن قورعالا ما؟ ءارى قىز بالاعا قول كوتەرگەنىڭ جارامادى.
— نامىستى شاباقتاي بەرسە، ونى ءتۇرلى تاسىلمەن قورعاۋعا بولادى. ال، مەن التىنايعا قول جۇمساعان جوقپىن. جاي عانا يتەرىپ قالدىم، ءوزى دە قۇلاۋعا دايىن تۇر ەكەن، سىلقيا سالدى.
— قاتا تيمەي، باتا تيسە قايتەسىڭ؟
— قۇداي ساقتاسىن! — قۋىرداقتان قوماعايلانا اساعان ارمان قۇدايىن اۋزىنا الىپ، قىلعىنا جۇتىندى.
— قۇداي قاشانعى ساقتاي بەرسىن؟ ءبۇيتىپ شۋلاتا بەرمە! ونسىز دا اكەڭنىڭ قىلىقتارىنان جۇيكەم توزىپ، جۇقارىپ بارادى. سەنىڭ اۋمەسەرلىكتەرىڭدى كوتەرەر شامام جوق. — شەشەسى سۇلق وتىردى دا قويدى.
— گۇلىماي مەن اپاسى، تاماقتى دۇرىستاپ ىشىڭدەر. ايتپەسە اۋىرىپ قالاسىڭدار. جاقسى اس تۇرعان جەردە جامان اۋرۋ تۇرمايدى. كانە، مەنىڭ تەنتەكتىگىم ءۇشىن مىنا قۋىرداقتى تاۋىسا جەپ قويىڭدار! — ارمان قۇتتىقتاۋ ءسوزدىڭ اۋەنىنە سالىپ، اناسىن كۇلدىرمەك بولدى. الايدا اپاسى وڭايلىقپەن جىميا قويمادى. سۇستى جۇزبەن كەڭەسىن جالعاستىردى:
— مىنا زامان — قۇيتىرقىلاردىڭ ايدارىنان جەل ەسىرگەن زامان. قۇداي بىرەۋدىڭ جالاسىنان ساقتاسىن. بىرەۋگە تاياق جەگىزگەنشە، ءوزىڭنىڭ تەپكىلەنگەنىڭ ءتاۋىر مە دەپ ويلاپ قالدىم بۇگىن.بۇكىل مۇعالىمدەر بولىپ، انا كۇلقاشتىڭ ارىنىن ارەڭ باستى.ءومىرى ەشكىمگە ءجونسىز يىلمەپ ەدىم. سەن ءۇشىن كەشىرىم سۇرادىم. بۇل جاعداي ەندى قايتىپ قايتالانبايتىن بولسىن. كەلىستىك پە، ۇلىم؟
— ءيا، اپا. مەن ءتۇسىندىم. مەن ەشكىمگە جۇدىرىق جۇمسامايمىن. باسقالار مەنى تەپكىلەپ جاتسا دا، باس كوتەرمەيمىن. مەنىڭ ەندىگى ۇستانىمىم — «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن، بادىراق كوز.»
— اعا، سەنىڭ كوزىڭ راسىمەن بادىراق قوي. شاراسىنان شىعىپ تۇر، ءيا، اپا؟ — دەپ گۇلىماي ءبىر ءازىل تاستادى ورتاعا.
— گۇلىماي، سەن ماقال-ماتەل تۇگىل جاي ءسوزدىڭ ءوزىن ارەڭ تۇسىنەسىڭ. سول ءۇشىن مىنا سوزىڭە بولا اشۋلانباي-اق قويايىن. — ارمان ەرەسەكتىگىن بايقاتىپ، قارىنداسىن ەركەلەتىپ قويدى.
— «جاس وسپەي مە، جارلى بايىماي ما» دەگەن. ءالى-اق وزىڭمەن ماقال جارىستىراتىن بولادى. — اناسى بۇل ءسوزدى ءبىر ءتۇرلى ءوزىن جۇباتقانداي باياۋلاتا ايتتى. وتباسىلىق تاربيە ساعاتى اياقتالدى، اركىم ءوز مىندەتتەرىن اتقارۋعا كىرىستى.
كەش باتتى. كۇزگى كەش الداعى قىستىڭ حابارشىسىنداي جاپىراق بىتكەندى قالتىراتتى، داۋرەنى وتكەن جازدىڭ اقىرعى دەمىندەي ءالسىز جىلى لەپپەن تابيعاتتى جۇباتتى. تابيعات-سۋرەتشى توڭىرەكتى تەگىس سارى تۇسكە بوياي قويماعان. ەرتىس ورمانى قىزىل تۇسپەن قۇبىلسا، اۋىلدىڭ جانى كومەسكى سارى رەڭمەن ەرەكشەلەندى. «ساعاعىمنان ۇزلىمەي، ۇلبىرەپ تۇرا بەرسەم عوي، شىركىن!» دەگەندەي توعاي جاپىراقتارى ارماندا كەتىپ، جەرگە قۇلاپ جاتتى اھ ۇرىپ.ارمان كۇز مەزگىلىن ۇناتپايتىن. ول ءۇشىن كۇز بەلگىسىز ءبىر قوشتاسۋدىڭ، اياقتالعان ءاننىڭ بەلگىسىندەي كورىنەتىن. نەگە ەكەنىن ءوزى دە تولىق باجايلاي الماستان، كۇز كەلگەندە، ءاتى-جونى انىق ەمەس مۇڭ سەزىمىنە بوي الدىراتىن. مىنا اينالاسىنداعى سارى ءتۇس ونى بالالىق شاق اۋلىنان ءبىرجولاتا بەزدىرىپ، «ەسەيەر شاعىڭ كەلدى» دەگەن ەمەۋرىن تانىتىپ، قوشتاسۋ كۇيىنىڭ بابىن كەلتىردى. ءيا، ارمان بيىلعى جاز كوپ ەسەيدى، ويلاماعان جەردەن ەس جيدى. ونى بالالىقتان بىردەن قول ۇزدىرگەن اكەسنىڭ «تەنتەك سۋعا» ۇيىرسەكتىگى ەدى.ەكى جىلدان بەرى اياقاستى وسى دەرتتى تىلەپ العان اكەسى بالالارىنا قامقورلىق جاساۋدىڭ ورنىنا، تاپقان تيىنىن اراققا جۇمسايدى.ءۇي تىرلىگىن دە ادىرا قالدىردى. سوندا ەركەك كىندىكتىدەن جالعىز ارمان ەسەيمەي ءقايتسىن؟ كۇن وتكەن سايىن ارتىپ بارا جاتقان انا كۇرسىنىسى، ءالى ءبۇلدىرشىن قارىنداسسىنىڭ اكەسىنە ەركەلەپ ەمەس، ۇركە قاراعان كەلبەتى ارماندى بالاڭ بەينەدەن ارىلتتى.بالالىعىنىڭ سوڭعى جازىن، ەرەسەك ءومىرىنىڭ العاشقى كۇزىن قارسى الىپ تۇرعانىن ءوزى دە بايقاماعان ارمان اناسىن تەك شاتتىققا شومدىرۋعا وزىنە-وزى ءسوز بەردى.«قۋانتا السام انامدى، كۇلدىرە السام ءاماندا، وندا مەن — اداممىن» دەگەن وزىندىك قاعيداسىن مىقتاپ ۇستانعان ارمان كەش تە بولسا، ساباعىن دايىنداۋعا وتىردى. حيميا مەن الگەبرانى ارى-بەرى اۋدارىستىرىپ، ءتىسى باتپاعان سوڭ جاۋىپ، ءبىر شەكتە قويدى. قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىن قولىنا الدى. «شىركىن، ادەبيەت!»-دەپ تامسانىپ، مۇقاباسىن سيپادى. وسى پاندە ارمان ايرىقشا ايبىندانىپ، اجارلانىپ كەتەتىن. جانى سۇيەتىن ساباعى بولعاندىقتان، ەشقاشان دايىندىقسىز بارمايتىن. بۇگىن دە سول سىيلاستىعىمەن، ءۇي جۇمىسىن اشتى. راۋشان اپايى بۇقار جىراۋدىڭ «تىلەك» تولعاۋىنىڭ ىزىمەن ولەڭ شىعارىپ كەلۋگە تاپسىرما بەرىپتى. ارمان ساسا قويمادى. قالامىن قولىنا الىپ، وي تۇكپىرىندەگى سەزىمى مەن ارمانىن استاستىرا جونەلدى:
ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز،
سۋىق سوزگە سەنبەڭىز،
تىنىش بولسىن ەل ءىشى،
ارانداتۋعا ەرمەڭىز!
ەكىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ەڭبەكتەن قول ۇزبەڭىز،
جالقاۋ ادام جارىماس،
تەككە دۇنيەنى كەزبەڭىز!
ءۇشىنشى تىلەك تىلەڭىز،
«شايتان سۋدى» كورمەڭىز،
تەمەكىنىڭ ءتۇتىنىن،
توقباسار دەپ بىلمەڭىز!
ءۇش تىلەگىڭ ءۇيىلىپ،
دۇشپان بىتكەن كۇيىنىپ،
ەل بالاسى بولا ءبىل،
دوسىڭ قالسىن ءسۇيىنىپ!
ارمان جازۋىن دوعاردى. ءوز جازعانى وزىنە اسا ۇناي قويماسا دا، قايتا قاراپ شىعۋعا شاماسى كەلمەدى.ۇيقى-دۇشپان دەگەنىنە كوندىرىپ، ءوز الەمىنە ازعىرىپ الىپ كەتتى. ارماننىڭ «تىلەك» تولعاۋى پاراققا جازىلعان كۇيى قالا بەردى.
تاڭەرتەڭ ۇلىن وياتۋعا كىرگەن اناسى تاڭدانىپ قالدى.ارمان سەرگەك كۇيدە داپتەرىنە قيسىق-قيسىق ارىپتەرىن الىنشە ادىپتەپ-اق وتىر.
— بالام، قاشان تۇرعانسىڭ؟ —اناسىنىڭ ۇنىنەن ۇلكەن ماراپات سەزگەن ۇلى قاعازدان باسىن كوتەرىپ:
— اپا، تۇندە اياقتاي الماعان تولعاۋىمدى جۇمىس داپتەرىمە جازىپ وتىرمىن. تاڭەرتەڭ ميىم دا جاقسى جۇمىس ىستەيدى ەكەن، — دەپ ەركەلەي سويلەدى. ءسانىماي جاقىنداپ كەلىپ، قىراعى كوزىمەن داپتەردى شولا قارادى.تاعى دا «شايتان سۋدىڭ» سورىنان قۇتىلساق» دەگەن بالا تىلەگى انا جۇرەگىن سىزداتىپ جىبەردى.ۇلىنا بىلدىرمەي، ءبىر كۇرسىنگەن انا:
— جاقسى جازىپسىڭ! ۇيقاسى دا بار، تاربيەلىك ءمانى دە تەرەڭ ەكەن!-دەپ دەمەپ قويدى. العاشقى باعاسىن اناسىنان ەستىگەن ارمان جازۋىن جامىراعان قوزىداي جايىپ جىبەرىپ، ورنىنان تۇرەگەلدى.
— اپا، مەن ۇلكەن جىگىت بولعاندا، تەمەكى مەن اراق دەگەننەن اينالىپ وتەمىن.ءوزىڭىز ءالى كورەسىز، ءتارتىپتى جىگىت بولىپ، ءسىزدى اسىرايمىن، — دەپ اناسىنا قۇشاعىن جايدى.«ءبىر جاعىنان قىسقان قۇداي باسقا رەتتە قولداسا يگى ەدى،» — دەپ كۇبىرلەگەن اناسى ۇلىنىڭ بەتىنەن مەيىرلەنە ءسۇيدى.
انالى-بالالى ەكەۋى تاڭعى اسقا وتىردى. بۇل كەزدە شورمان شارۋا قامىن ەستەن شىعارىپ، قامسىز ۇيقىدا جاتقان بولاتىن. اپاسىنىڭ ءتاتتى توقاشى مەن قويۋ قايماعىن اسىعا اساپ، ارمان مەكتەپكە باراتىن جولمەن جۇگىرە جونەلدى. جۇگىرمەسە دە ۇلگەرەتىن ەدى، پەريزاتپەن جولى توقايلاسىپ قالا ما دەپ ۇمىتتەندى. ادەتتە ەڭ سوڭعى بولىپ ولەتىن ءۇمىت بالانى الدامادى. جارتى جولعا جەتكەندە كەلەسى تۇيىق كوشەنىڭ بۇرىشىنان پەريزات كورىندى.ارمان سىنىپتاسىمەن تەزدەتىپ قاتارلاستى:
— سالەم، پەريزات! —دەپ ساڭق ەتتى.
— سالەم! سەن كۇندە وسىلاي ەرتە شىعاسىڭ با؟ — پەريزات العاشقى كەزدەگىدەي ەمەس،ۇيرەنىسىپ قالعانىن بايقاتىپ، سۇراعىن سىعىرايتتى.
— ءيا، «ەرتە تۇرعان جىگىتتىڭ ىرىسى ارتىق» دەپ ايتۋشى ەدى اپام. ەرتەرەك بارسام، سىنىپتى رەتتەپ، ءۇي جۇمىسىن دا قايتالاپ ۇلگەرەمىن. — ارمان ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ساباققا كەشىگىپ كەلىپ، كۇنىنە ەدەن جۋىپ، ايىپ تولەيتىن زامامىن ۇمىتىپ كەتكەندەي.
— مەن دە كەشىككەندى جانىم سۇيمەيدى.ودان دا بۇرىنىراق بارعاندى ۇناتامىن، — دەپ پەريزات ەكەۋارا ءبىر ورتاق قاسيەت تاپقانىنا قۋانىپ كەتتى.
— ءۇي جۇمىسىڭ دايىن با؟ — ارمان كومەكتەسۋگە ءازىر ەكەنىن بايقاتىپ،تىم جىلى سويلەدى.
— مەن نەگىزى اۋىزشا ساباقتارعا شورقاقپىن. ءتىلىمنىڭ ۇشىنداعىنى جەتكىزە الماي قينالامىن. ودان دا الگەبرا، حيميا پاندەرى مەن ءۇشىن وڭايىراق، — دەپ قىز سىرىن اقتاردى.
— بۇل رەتتە ەكەۋمىز شىعىس پەن باتىس سياقتى تىم كەرەعارا ەكەنبىز. مەنىڭ سۇيىكتى پاندەرىم-قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى، تاريح، گەوگرافيا. شىركىن، تەك وسى ساباقتار عانا بولسا عوي مەكتەپتە! كىلەڭ بەسكە وقىر ەدىم!-ارمان ارمانداپ تۇرىپ، قىزدان قالىپ قويدى.
— پەريزات، رەنجىپ قالدىڭ با؟ ماقتانعانىم ەمەس، مەنىڭ وسى پاندەرگە بەيىمىم جاقسى. قاجەت بولسا، ساعان كومەكتەسەيىن!
— ءيا، سەنى ماقتانشاق پا دەپ قالدىم. ال، كومەكتەسسەڭ، بۇگىنگى ءوزىم كۇتكەن «ءۇش» دەگەن بالەكەتتەن قۇتىلار ەدىم. كۇندەلىىگىمدى كۇندە تەكسەرەتىن اجەم «ءۇش» كورسە، قاتتى رەنجيدى. — پەريزات ۇيىندەگى جايتتان دا از-ماز حاباردار ەتىپ، ارماندى جاردەمگە شاقىردى. سىنىپ بولمەسىنە قاتارلاسا كىرگەن ەكەۋى پارتالارىنا جايعاستى. ارمان تاعى ءبىر «تىلەك» تۋىندىسىن دۇنيەگە اكەلۋگە كىرىستى. سىنىپتا شۋ كوتەرەتىن وقۋشىلار بولماعاندىقتان، ارمان مۇلگىگەن تىنىشتىقتا تەپ-تەز ۇيقاستى جولداردى جازا قويدى:
ءبىرنىشى تىلەك تىلەڭىز،
دەنساۋلىق كۇتىپ ءجۇرىڭىز،
ءبىرىنشى بايلىق — دەنساۋلىق،
ەكەنىن ۇنەمى ءبىلىڭىز!
ەكىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ادال دوستى كورىڭىز،
ارام دوستان جيرەنىپ،
تازا جولمەن ءجۇرىڭىز.
ءۇشىنشى تىلەك تىلەڭىز،
«ءۇش باقىتتى» تىلەڭىز،
مۇقاعالي اقىنداي،
ەل ءۇشىن ءومىر ءسۇرىڭىز!
پەريزات پاراقتى وقىپ شىقتى دا، كوشىرۋگە قىمسىنعانداي ءتۇر تانىتتى.
— سىنىپتا ەشكىم جوق ەكەۋمىزدەن باسقا. كىمنىڭ كىمنەن كوشىرگەنىن ءتىرى جان بىلمەيدى، ءارى مەن وسەك ايتاتىن جىگىت ەمەسپىن، — دەپ ارمان سىنىپتاسىن قولداي جونەلدى.
— وندا، ارمان، بۇگىننەن باستاپ مەن ساعان ماتەماتيكا ساباقتارىنان كومەكتەسەيىن. ال، سەن ءوزىڭىنىڭ سۇيىكتى پاندەرىڭنەن قولداۋ كورسەت!
— دوستىق نيەتىڭ بولسا، ارينە، قابىل الامىن. ال،«الاعان قولىم بەرەگەنا» دەپ ەسەپتەسىپ تۇرساڭ، وندا ەشبىر الماسۋ بولمايدى!
— مەن كۇنى ءۇشىن ۋاقىتشا جۇرەتىن ادام ەمەسپىن. بار ويىم-بۇگىننەن باستاپ ساباقتاردا ءبىر-بىرىمىزدى تولىقتىرىپ، دوستىق دەمەۋ كورسەتۋ. — ەكى دوس العاشقى بىرلەسكەن ءۇي جۇمىستارىن اياقتاي بەرگەندە، سىنىپقا التىناي مەن كەربەز كىردى.
— مىنە، كەرەمەت. بۇگىنگى تاڭ توسىن وقيعادان باستالارىن كىم بىلگەن؟ ساباققا كەشىگۋدىڭ شەبەرى ارمان مەنەن دە ەرتە كەلىپتى. — التىناي ەسكى ادەتىنشە تيىسە سويلەپ، وتىرماي جاتىپ شاشىن سىلاۋعا كىرىستى.
— پەريزات، سالەم. ەكەۋىڭ عانا نە ىستەپ وتىرسىڭدار؟ وزدەرىڭ ءتىپتى سويلەسپەيسىڭدەر-اۋ دەيمىن. داۋىستارىڭ مۇلدە ەستىلمەدى. — كەربەز پارتاسىنا جايعاسا بەرە، كۇننىڭ باستى جاڭالىقتارىن بىلۋگە اسىقتى.
— پەريزات سقيلەمەسە دە، ارمان اۋزىنا كەلگەنىن ايتا بەرەدى ەمەس پە؟ كەربەز، ەكەۋمىز سىنىپتا ەشكىم جوق دەپ ويلادىق. ايتپەسە تىڭ تىڭداپ، قىزىققا باتاتىن ەدىك — التىناي ايناسىنان كوز الماي،ءوز كوركىنە ءوزى ءسۇيسىندى.
— التىناي، ارماندى تەككە جازعىرا بەرمە. ول ماعان اۋزىنا كەلگەنىن ايتپايدى. — ويلاماعان جەردەن كەسىپ-پىشىپ سويلەگەن پەريزاتقا سىنىپ اكىمى جالت بۇرىلدى.
— سەن كىمدى جاقتاپ وىترعانىڭدى ءتىپتى دە بىلمەيسىڭ. سەن كەشە عانا كەلدىڭ. ونىڭ قانداي وڭباعان ەكەنىنەن حابارىڭ جوق. مەن سورىما قاراي سەگىز جىلدان بەرى ونىمەن ءبىر سىنىپتا وقىپ كەلەمىن!
— ولاي دەمە. ول وڭباعان بولىپ، ساعان ەشتەڭە ىستەگەن جوق. ادامدى ۇزاق ۋاقىت ءجۇرىپ تە تاني الماي، قاتەلەسۋگە بولادى. كەرىسىنشە قىسقا مەرزىمدە جازباي تانۋ دا مۇمكىن! — ارمان اۋزىن اشىپ، پەريزاتقا سۇيسىنە قارادى.«دوس دەگەن قيىندىقتا تانىلادى» دەپ قاي كىتاپتان وقىپ ەدىم؟!» دەپ ىشتەي تاڭدانىپ تا وتىر.
— ارمان، سەن نەگە داۋلاسا جونەلمەي ،تىپ-تىنىش وتىرسىڭ؟ — سوزگە كەربەز ارالاستى.
— ءسوزىمدى دوسىم سويلەپ جاتقاندا، ارالاسقانىم ارتىق بولار، ءارى قىزبەن سالعىلاسۋ ەر جىگىتكە ءتان قاسيەت ەمەس. — بايىپتى سويلەگەن ارمانعا التىناي وقتى كوزىمەن ىشىپ-جەپ قارادى.
— ە، دوستار! ءبىرى-سوتقار، ەكىنشىسى-ويىن ايتىپ جەتكىزە المايتىن ماقاۋ.اپاما جەزدەم ساي!
— سەندەر قاشاننان بەرى دوسسىڭدار؟ — دەپ كەربەز سىنىپتاستارىنا ايتار توتەنشە جاڭالىعىنىڭ جاي-جاپسارىن بىلۋگە اسىقتى.
— دوستىقتارىڭنىڭ قاشانعا دەيىن سوزىلارىن كورەمىز!ەسەپتى مەنەن ءتاۋىر شەشپەيتىن شىعارسىڭ. ءبىر عاجاپ كۇنى مەنەن كومەك سۇراپ كەلەسىڭ، پەرىنىڭ زاتى، سوندا دوسىڭنان بەزىپ تە كەتەرسىڭ! — التىناي الداعى كۇندەردى بولجاپ وتىرعاندا، سىنىپ ءىشى كۇندەگى دۋ-دۇرمەككە تولىپ كەتتى. قوڭىراۋ سوعىلماي جاتىپ، سىنىپ بولمەسىنە كەلىپ الاتىن راۋشان اپاي بۇگىن دە سول داعدىسىنان جاڭىلمادى. التىنايدى جانىنا شاقىرىپ، تاپسىرما بەرىپ تە ۇلگەردى.«ءۇي جۇمىستارىن بارلىق وقۋشىلار قوس پاراققا جازىپ بەرسىن. مەن ول جۇمىستاردىڭ ۇزدىگىن اۋداندىق باسىلىم بەتىنە جىبەرەمىن،»- دەپ ءمان-جايدى ءتۇسىندىردى. وقۋشى جۇمىستارى اق پاراقتارعا اقتارىلىپ، سىنىپ باسشىسىنىڭ قولىنا ءتيدى. سالدەن سوڭ ءبىر بۋما اق قاعاز ۇستازدىڭ الدىندا جاتتى.
قازاق ادەبيەتى ساباعىندا ارمان «قازىرگى زاماندا شەشەن ادامدار ءبىرلى-جارىم» دەگەن كوزقاراستى ۇستانىپ، قىزۋ پىكىر تالاستىردى. بۇعان قارسى ءۇن كوتەرگەن التىناي مەن كەربەز وزدەرىن شەشەن رەتىندە ۇسىنىپ، ويلارىن دالەلدەپ باقتى. جاينا كەلىپ، تىڭنان قوسىلىپ، دايەك كەلتىرگەندە، پىكىرسايىس ءوز مارەسىنە جەتىپ تە قالعان ەدى. راۋشان اپاي تەك باعالاۋشى بولىپ وتىرعان ورنىنان كوتەرىلىپ، ساباقتىڭ نۇكتەسىن قويدى:«ەكى توپتىڭ تاقىرىپ قورعاۋ شەبەرلىكتەرى ءتىپتى سىرت كوزدىڭ وزىنە انىق اڭعارىلىپ تۇر. ارماننىڭ توبى دالەلدەردى تاريح تۇكپىرىنەن، ۇلى تۇلعالار ومىرىنەن الىپ، كوركەم شىعارماعا، ىشكى قاعيداعا باي ەكەنىن ءبىلدىردى. التىنايدىڭ توبى جالاڭ «مەن» دەگەن مالىمدەمەدەن اسا المادى. سوندىقتان بۇگىنگى وي جارىسىنىڭ جەڭىمپازدارى-ارماننىڭ توبى، جەڭىستەرىڭ قۇتتى بولسىن!» ۇستاز ءسوزى ارماندى قيالارعا سامعاتتى.بۇل بالانىڭ وزىمشىلدىككە ۇلاسار ورىنسىز ماقتانشاقتىعى ەمەس-تىن.ول وزىمەن ءبىر پىكىر ءىزىن ۇستاعان دوستارىنا ريزاشىلىققا تولى كوزقاراسپەن قارادى. وسى ءسات كەربەز التىنايعا «قاراشى، ارمان ىرجيىپ كۇلگەن كەزدە، ارىق مايمىلعا ۇقساپ كەتەدى،» — دەپ سىبىر ەتتى. پىكىرتالاستا سىنىپ اكىمى، ءارى وقۋ وزاتى بولا تۇرا جەڭىلىپ،اشۋى ايداھارداي ىسقىرىپ تۇرعان التىنايدى بۇل ءسوز اسا تىنىشتاندىرا قويمادى. قاباعى تۇيىلگەن باسشى قىز «اۋسەلەڭدى الگەبرادا كورەمىن» دەپ ارمانعا الا كوزدەنە قارادى. ارمان بۇل سۋىق قاباقتى اڭعارماي قالمادى. ۇستازى مەن دوستارىنىڭ قوشەمەتىنەن جانى جادىراپ، شەشەندىگى شيرىققان بالاعا ۇيقاستى جولدار ءوزى ورالا كەتتى. ەشكىمگە ايتپاي، جۇرەگىندە قالدىرعان جولدار مىناۋ ەدى:
قاباقتار-اي،
قاتۋلى كەيدە قارايتىن،
كەيدە ءتىپتى ايىپتاپ،
قاس دۇشپانعا بالايتىن!
قاباقتار-اي!
جايناپ جىلى قارايتىن،
باۋراپ ءمولدىر سەزىممەن،
دوس-قۇربىعا بالا يتىن.
ويى كوكىرەگىندە قالا بەرگەن ارمان «ءومىر» اتتى مۇحيتتا ءالى تالاي ىزعارلى جۇزدەر مەن ىستىق ىقىلاستارعا تاپ بولاتىنىنان بەيحابار كۇيدە سىنىپتان جايراڭ قاعىپ شىعا بەردى. وسى كەزدە التىناي كەربەزدى جانىنا شاقىردى. وعان دياس كەلىپ قوسىلىپ، ارمانعا قاتىستى كىشىگىرىم جوسپار قۇردى. التىنايدىڭ جوسپارى مىناۋ ەدى: ارماننىڭ ورىندىعىنا ۇساق ينەلەردى شاشىپ تاستاۋ كەرەك. قوڭىراۋ سوعىلماي سىنىپقا كىرمەيتىن ارمان الگەبرا ءپانى باستالاردا عانا ورنىنا جايعاسادى. سول ءسات ول سىنىپ اكىمىنىڭ «قارعىسىنا» ۇشىراپ، جىبەك ۇستازدىڭ الدىندا دا ابىرويدان جۇرداي بولماق. دياس جوسپاردى جۇزەگە اسىردى، التىناي «سىنىپتى تازالايمىز» دەگەن جەلەۋمەن بارلىق وقۋشىلاردى تىسقا شىعارىپ، تەك كەربەزدى قاسىنان قيا باستىرمادى. الگەبرا ساباعى باستالعاندا، سىنىپ بولمەسىنىڭ اۋاسى تازارىپ، جارنامالاردا ۇزدىكسىز كورسەتىلەتىن تازارتقىش قۇرالداردىڭ اسەرىنەن كەيىنگى ساتتەگىدەي ۇقىپتىلىق ءسان-سالتانات قۇرىپ تۇردى. جىبەك مۇعاليما بۇعان ريزا بولىپ، وقۋشىلاردى كوپ كىدىرتپەي وتىرعىزدى. ارمان ورنىنا وتىرا بەرىپ، ءبۇيى شاعىپ العانداي، بار داۋسىمەن ايعايلاپ تۇرا كەلدى. تىلازارلىعىمەن، جالقاۋلىعىمەن جىبەكتىڭ سول كوزىنە ابدەن تۇسكەن ارماننىڭ بۇل قىلىعىن ۇستاز، ارينە، قياڭقىلىق دەپ ءتۇسىندى.
— شورمانوۆ، بۇگىنگى ساباقتى سەنىڭ قىزىقسىز قويىلىمدارىڭسىز باستاعىم كەلىپ تۇر، — دەپ تۇنەردى ۇستاز.
— اپاي، ارماننىڭ ورىندىعىنا الدەكىم ينە شاشىپ تاستاپتى. انە، بىر-ەكى ينە شالبارىندا ءىلىنىپ تۇر! — دەپ پەريزات جانى اشي جىلامسىراپ داۋىستادى.
— نە دەيسىڭ؟ ينەسى نەسى تاعى؟بۇل بالەنى باستاپ جۇرگەن قايسىسىڭ؟ — جىبەك ارماننىڭ جانىنا تاياپ كەلىپ، وقۋشى ءسوزىنىڭ انىقتىعىنا كوزىن جەتكىزدى. سىنىپتاعى ءتورت كوز تۇگەل التىنايعا قادالدى. ءبارىن سىنىپتان شىعارىپ، كەربەز ەكەۋى عانا قالدى ەمەس پە؟ ولاردان وزگە سىنىپتا ءتىرى جان بولماعان. ايتپاقشى، دياس كىرىپ-شىعىپ ابىگەرگە ءتۇسىپ جۇرگەن. جاينا وتىرىككە ادىم اشتىرمايتىن شىنشىل مىنەزىمەن ورنىنان اتىپ تۇردى:
— بۇل — التىنايدىڭ ءىسى. مانا قازاق ادەبيەتىندە جارىستا ارماننان جەڭىلىپ، وزىنشە ەسە قايتارعان ءتۇرى عوي!
— سەن نە بىلەسىڭ؟ دالەلىڭ بار ما؟ — دەپ التىناي «اقپىن» دەپ اينالاسىنداعىلاردان اراشا سۇرادى. جىبەك ۇستاز ۋاقىتىن تەككە ءولتىرىپ قوياتىن مۇعالىمدەر ساناتىنان ەمەس. ماتەماتيك قوي ونىڭ ۇستىنە! ءار سەكۋندتىڭ قۇنىن جاقسى بىلەتىن ءمۇعالىم دەرەۋ شۋدى توقتاتىپ، سىنىپ جەتەكشىسىن شاقىرتتى دا، ساباعىن جەدەلدەتە باستاپ كەتتى. بەكزات ساباق سوڭىندا ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن انىقتاماققا ۋادە بەردى
— اپاي، مەن ءۇي جۇمىسىن ورىنداپ كەلدىم. تاقتاعا شىعىپ شىعارىپ بەرە الامىن. بۇل شانشىلعان ينەنى نامىسىمنىڭ تۇيرەلگەنى دەپ بىلەمىن. نامىستى قولدان بەرەتىن جىگىت مەن ەمەسپىن!-ارمان بولعان جايدان وزىنشە ءبىر ساباق الىپ، تاقتاعا شىعۋعا قۇلشىندى. ۇستاز تاڭدانىسىن جاسىرماي، «ادام وزگەرەم دەسە، ءبىر-اق ءسات ەكەن عوي» دەپ ايتىپ قالدى. ارماننىڭ دەگەنى بولدى، تاقتاعا شىقتى. كەش بويى پەريزاتتىڭ بىرنەشە قايتارا تۇسىندىرۋىمەن ءوزى زورعا ۇيرەنگەن ەسەپتى تاقتاعا جازا باستادى. ءمۇعالىمنىڭ ايتۋىندا ميىنا كىرمەي قويعان ەسەپتىڭ شەشىلۋ جولى قۇربىسىنىڭ بايانداۋىندا سونداي قاراپايىم، ويعا ورالىمدى بولاتىن. ارمان ارتىنا جالتاقتاماستان، ەسەپتى شىعارىپ، نۇكتەسىن قويدى.
— شورمانوۆ، سەن مەنى بۇگىن تىپتەن تاڭداي قاقتىردىڭ. ەندى وسى ەسەپكە قاتىستى ەرەجەنى ايتىپ، بەرسەڭ، ەرلەگەنىڭ سول بولماق! — ۇستاز ءجىتى سىناۋىن قويار ەمەس. ەرەجە ايتىلىپ، سىن اياقتالدى. ورنىنا جەڭىمپازداي جايعاسقان ارمان پەريزاتقا قاراپ ەدى، ونىڭ ەكى ەزۋى جايىلىپ، قۇلاعىنا قاراي كەتىپ قالىپتى. شىركىن، دوستىق دەسەڭشى! بۇكىل سىنىپتى ماتەماتيكاعا دەگەن توسىن قابىلەتىمەن تاڭ قالدىرعان ارمان ساباق سوڭىندا كۇندەلىگىنە «ءتورت» دەگەن باعانى توڭكەرىپ الىپ، ۇزىلىسكە اسىقپاي شىقتى.
سوڭعى ساباق. بەكزات اعايلارى وقۋشىلاردىڭ ءبارىن جيناپ، ءوزى ءۇن-تۇنسىز تاقتا الدىندا تۇر. بۇل- «تىنىشتالىڭدار» دەگەن بەلگى. وقۋشىلار سىلتىدەي تىنعان كەزدە بارىپ، جاس ۇستاز ءسوزىن باستادى:
— سەندەر كىمسىڭدەر؟
ءار جەردەن تۇرلىشە جاۋاپتار جاۋا باستادى:
— ءبىز-وقۋشىمىز،
— ءبىز-بىر-بىر ءۇيدىڭ ەركەلەرىمىز.
— ءبىز-وسى اۋىلدىڭ سەركەلەرىمىز.
— ءبىز-اتا-انالارىمىزدىڭ ءۇمىتىمىز.
— ءجا، جەتەر. نەگە سەندەر «ءبىز — مەكتەپ دەگەن ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىمىز» دەپ ايتپايسىڭدار؟ قازاق تىلىنەن «مەكتەپ — ەكىنشى ءۇيىم، ۇستاز — ەكىنشى انام» دەپ شىعارما جازىپسىڭدار. سوندا ونىڭ ءبارى قۇر جىلتىر ءسوز بولعانى ما؟ بالا كەزدەن ارزان سويلەۋگە قۇمارسىڭدار ما؟
— جوق، اعاي، مەنىڭ شىعارمامدا ونداي قىزىل سوزدەر جوق، — دەپ دياس ءوز باسىن الىپ قاشتى.
— اعاي، مەن ول شىعارمانى جازعان كۇنى ساباققا كەلمەگەم، — دەپ كەربەز دە ۇستازىنىڭ ءۋاجىن وزىنە جولاتار ەمەس.
— مەن سولاي دەپ جازعانمىن، اعاي، — دەدى التىناي ۇستازىنىڭ گەوگراف بولا تۇرا شىعارماسىن وقىعانىن ىشتەي ۇناتىپ.
— «مەن مەكتەپتى ءوز ۇيىمدەي كورەمىن،» — دەپ جازعانمىن، — دەپ جاينا جاعالاسا كەتتى.
— جارايدى، مۇنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن سۇراپ تۇرمىن؟ سوزدەرىڭە ىستەرىڭ ساي كەلسىن. بۇگىنگى قىلىقتارىڭ ماعان تىپتەن ۇناعان جوق. شىعارما شىندىعى ءوز الدىنا شالقايىپ تۇر، سەندەردىڭ اقيقاتتارىڭ ودان مۇلدە الشاقتاپ كەتكەن!
— اعاي، ەگەر ءبىز شىندىقتى جازساق، راۋشان اپاي «ەكى» قويار ەدى. ونىڭ ۇستىنە ادەبيەت دەگەن قيال ەمەس پە؟ — دەپ دياس بىلگىشسىنىپ ورنىندا وتىرىپ ايعايلادى.
— دياس، باسقا باسقا، ادەبيەت تۋرالى سەن تولعاماي-اق قويشى! شىعارماشىلىق قيال جايلى سەن نە بىلەسىڭ؟ — جاينا دياستىڭ ادەبيەتتەن ۇلگەرىمى تومەن ەكەنىن بەتىنە باسىپ، ونىڭ كوزقاراس ءبىلىدىرۋىن كىلت ءۇزدى.
— مىنە، تاعى دا ءسوز بەن ءىستىڭ الشاقتىعى. بالالار، سەندەر ءبارىڭ — مەنىڭ بالالارىمسىڭدار.ال، سوندا نەگە تاتۋ جۇرمەيسىڭدەر؟ — ۇستاز سۇراعىنا جاۋاپ كۇتىپ كىدىرىپ قالدى.
— اعاي، ءبىر اكەدەن 23 بالا بولۋى مۇمكىن بە؟ — دياس بۇل جايدى قالجىڭعا بۇرعىسى كەلىپ-اق تۇردى.
— بىلسەڭ، ابىلاي حاننىڭ وتىز ۇلى، قىرىق قىزى بولعان، — دەپ ارمان وسى تۇستا عانا سوزگە ارالاستى.
— ءماسساعان، سوندا جەتپىس بىردەي بالاسىن قالاي ۇمىتپاي، اتىن اتاپ، ءتۇرىن تۇستەدى ەكەن؟! — دياس ارماننىڭ دالەلىنە قايران قالىپ، كەمپىرلەرشە بەتىن شىمشىپ تاڭ قالدى.
— جاۋاپ جوق ءتارىزدى. وندا ىسكە كوشەيىك! «كىم باستادى؟ نەگە؟ كىم كىنالى؟» دەگەن تۇگەسىلمەس سۇراقتاردى سۋىرتپاقتايىق! — ۇستاز شەشىمىنە ارمان قارسى ويىن ايتتى.
— اعاي، مەن ءوز باسىم ونداي «تەرگەۋگە» قارسىمىن. انامنىڭ مازاسىن العىم كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل جاعدايدان زارداپ شەككەن ەشكىم جوق قوي!
— ارمان، سەن كارىس تەلەحيكايالارىنداعى كەيىپكەرلەر سياقتى تىم كەڭ پەيىلسىڭ! سەنىڭ ورنىڭدا التىناي بولسا، بۇلاي جابا سالماس ەدى. ەندىگى ونىڭ تاراپىنان قوقان-لوققى ەستىپ، ەسىمىز كەتىپ وتىرار ەدىك! — پەريزات دوسىنىڭ شەشىمىمەن كەلىسپەي، جاڭا ورتاعا كەلگەلى تۇڭعىش رەت اشىق تۇردە پىكىرىن پاش ەتتى.
— مىنانى قارا! مىنا ماساعا ءتىل ءبىتىپتى. — كەربەز التىنايدى جاقتاپ، پەريزاتقا شۇيلىكتى.
— كەربەز، مەن سەنىڭ كومەگىڭە مۇقتاج ەمەسپىن. جاعدايدى ۋشىقتىرما! — دەپ التىناي ونى توقتاتتى.
— مەن ەسكەرتتىم. ارماننىڭ قالاۋىمەن بۇگىنگى ينە شانشۋ ماسەلەسى جابىلدى. ءارقايسىڭ ءوز ويلارىڭدى ىشتەي تارازىلاپ كەلىڭدەر. سوسىن، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، ەرتەڭ ساباقتان سوڭ سەنبىلىك بولادى. ءبىرىڭ قالماي كەلەتىن بولىڭدار! كەلمەگەندەرىڭنىڭ ۇيلەرىڭە بارىپ، الىپ كەتەمىن! — ۇستاز قورىتىندى ءسوزىن ايتتى دا، شىعىپ كەتتى. وقۋشىلار جۇپ-جۇپتارىمەن ۇيلەرىنە تارقاستى.
سۇپ-سۇر اسپان تونە قاراپ، تۇنەرىپ-اق تۇر. بەينەبىر وسى قىستى قالامايتىنداي، كوك ءجۇزى تۇتاسقان سۇپ-سۇر رەڭگە تولىپ كەتكەن. كۇننىڭ جىلۋ بەرمەيتىن، كوز شاعىلىستىرمايتىن ءالسىز ساۋلەسى قيىستاي ءتۇسىپ، كۇزگى كۇننىڭ قىسقالىعىنان حابار بەرىپ تۇر. ىزعارلى جەل ۇساق جاڭبىر تامشىلارىمەن قوسىلىپ، قويىن-قونىش بىتكەندى كەزىپ كەتەدى.سۇرىقسىز سۇرقاي تۇسكە بويالعان كوشەمەن قاتار كەلە جاتقان ەكى دوس ءۇنسىز ەدى. پەريزات مويىنسالىسىن بوس جىبەرىپ، جەلگە جەلبىرەتىپ قويعان.
— پەرىنىڭ سۇلۋى، موينىڭ توڭباي ما؟ مويىنسالىڭدى مىقتاپ وراماساڭ، اق تاماعىڭ سۋىقتاپ قالار! — ارمان دوسىنا اشىق قامقورلىق ءبىلدىردى.
— ارمان، وزىڭە ادامدار قامقورلىق تانىتىپ، يگى نيەت بىلدىرسە، بەينەبىر ىرىسىڭ ارتقانداي ءماز بولاسىڭ. ال، جامان ارەكەتتەر جاساپ، تۋ سىرتىڭنان پىشاق ۇرسا، قالاي قينالاسىڭ؟ مەن وسى ءومىر قۇبىلىستارىن كەيدە تۇسىنبەيمىن!
— مەن دە كەي كەزدە وزىمە كوپ سۇراق قويامىن. جاۋابىن تاپپاسام، ميىم اشىپ كەتەدى، — دەپ ارمان قۇربىسىن قوستاي كەتتى.
— ال، بۇگىن مەن سەنى تۇسىنبەدىم. التىنايدى تۇقىرتىپ الۋ قولىڭدا تۇرعاندا، نەگە مۇمكىندىگىڭدى قۇر جىبەردىڭ؟ ساعان ينە شاشقانىن ءبارىمىز دە بىلەمىز عوي. ءوزىڭدى-وزىڭ سىيلامادىڭ با؟
— جوق، قىز بالامەن تىرەسىپ، اتىم جاقسى شىقپاس دەدىم. ۇمىتىپ تۇرمىن، قاي جىراۋ ايتىپ ەدى بىلاي دەپ:
ەدىل بول دا، جايىق بول،
ەشكىممەنەن ۇرىسپا،
سەنىكى ءجون بولسا دا،
اتىڭ شىقپاس دۇرىسقا!
— كىتاپتى جاستانىپ وقيتىن سەن بىلمەسەڭ، ادەبيەتتى شەت جاعالاپ قانا وقيتىن مەن قايدان بىلەيىن؟ سولاي دە، دوستىم. سابىر مەن اقىلدى حالىق پوەزياسىنان الام دە!
— پەريزات، مەنى قولداشى! مەن ەدىل بولسام، سەن جايىق بول!
— ارمان، سەنىڭ سوزىڭە قارسى كەلگەنىم الگى بەلگىسىز جىراۋدىڭ اقىلىنا كونبەگەنىم بولار. ۇرىستى قويايىن. ءتىپتى التىناي ءوزى كەلىپ شاپالاقپەن ۇرىپ جىبەرسە دە، وسى تولعاۋدى ايتىپ وتىرا بەرەم! — دوستار كوشە بويىن جاڭعىرتا كۇلدى.جارتى جولدان بۇرىلىپ كەتەتىن پەريزات كەشكى ساباقتىڭ ۋاقىتىن ەسكەرتىپ تە قويدى.
ۇيگە كەلگەن ارمان اۋلادا تۇرتىنەكتەپ جۇرگەن اكەسىن كورىپ قۋانىپ كەتتى. دەمەك، بۇگىن ول اكەسىمەن قالىپتى جاعدايدا سويلەسە الادى.
— اكە، نە ىستەپ ءجۇرسىز؟ — ارمان داۋسى جارقىن شىعىپ، اكەسىنە جاقىندادى.
— نە بولۋشى ەدى، انا-مىنانى رەتتەپ ءجۇرمىن. اۋلا ءتىپتى ىبىرسىپ كەتىپتى. جەرگە تۇسكەن توعاي جاپىراقتارى دا جينالماپتى. سەن دارداي جىگىتسىڭ عوي. نە ساباق وقىمايسىڭ. نە ۇيگە قولعابىس بەرمەيسىڭ! — اكەسىنىڭ كىنالاپ الا جونەلگەن تۇرىنە قاراپ، ارمان ونىڭ الدەنەدەن ساسقالاقتاپ، سودان ايتارعا ءسوز تاپپاي، بۇنى بۇقتىرىپ تۇرعانىن سەزگەندەي بولدى.
— اكە، مەن جاقسى وقي باستادىم. مىنە، بۇگىن الگەبرادان «ءتورت» دەگەن باعا الدىم! — ارمان سومكەسىن قوپارىپ، كۇندەلىگىن الىپ شىقتى. وز-وزىنەن كۇيگەلەكتەنگەن اكەسىن وسىلاي شىن قۋانتپاق ەدى.
— سەنىڭ ميىڭا ەسەپ ساباقتارى كىرۋشى مە دەى؟ بىرەۋدەن كوشىرىپ الىپ، ءبىر رەت العان ءتورتىڭ نە بولادى؟ — شورمان ۇلىنىڭ كۇندەلىگىنە زەر سالىپ قاراماستان، قايتا وزىنە ۇستاتا سالدى.
— اكە، پەريزات دەگەن مەنىڭ دوسىم بار ەمەس پە؟ ءوزى ماتەماتيكادان وتە مىقتى شىعارادى. سول قىز ماعان ءۇي تاپسىرمالارىن ورىنداۋعا كومەكتەسپى ءجۇر. بۇگىن تاعى دا بىزگە كەلەدى. — ارمان اكەسىنىڭ كۇمانىن سەيىلتۋگە تىرىستى.
— ءمۇعالىمنىڭ ايتقانىن تۇسىنبەگەندە، قارشاداي قىزدىڭ قاقىلداعانىن ۇعىپ الاسىڭ با؟ ءجۇر، ۇيگە كىرەيىك. تۇسكى استى شەشەڭ ماعان جايماي، وتاعاسى سەن سياقتى، ۇلىن كۇتىپ وتىرعان! — ۇيگە سويلەي ەنگەن شورمان ايەلىنىڭ قاباعىن بايقاستادى.
— شورمان، ساباقتان جاڭا عانا كەلگەن بالانىڭ مازاسىن الا بەرمە. سەن ءوزىڭ تۇستە تۇردىڭ ەمەس پە؟ سەنىڭ تاڭعى شايىڭ ءبىزدىڭ تۇسكى اسىمىزدىڭ ۋاقىتىمەن سايكەس كەلىپ تۇر. — اناسى كەيي سويلەپ، كۇيەۋىنىڭ جالاسىن جوققا شىعاردى.
— سەن ءويتىپ بالانىڭ اۋەنىنە توڭكەرىلە بەرمە. ەرتەڭ ەسەيگەندە تىڭداماي كەتەدى. — شورمان ءوز «تاجىريبەسىنەن» بىلگەنىن ايتتى.
— سەن دە بر ءۇيدىڭ جالعىزى ەدىڭ عوي. اكە-شەشەڭ سەن دەگەندە اسپانداعى ايدى اپەرۋگە دايىن بولاتىن. اقىرى، انە، باستارىن دا قارايتپاي، قۇران دا وقىتپاي، ءولى كەزىندە دە جەتىم قالدىردىڭ، — دەپ اپاسى شورماننىڭ تىرىلەر الدىندا عانا ەمەس، ولىلەرگە دە قارىزدار ەكەنىن ەسىنە سالدى.
— ءجا، جەتەر، مەن قۇران وقىتقاندا، اكە-شەشەم ءتىرىلىپ كەلەر دەيمىسىڭ؟ قۇيشى شايىڭدى زارىقتىرماي! — ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ءوزارا سالعىلاسىپ وتىرعاندا، ارمان بولمەسىنەن كيىمىن اۋىستىرىپ شىقتى. تەزدەتىپ كەلىپ داستارحانعا وتىرعان ۇلىنا اپاسى مەيىرلەنە قارادى.
— قانە، بالام، جەپ-ىش. قارنىڭ اشقان بولار.
— نەسىنە قارنى اشسىن؟ قۇر بارىپ كەلگەنىنە شارشاماس، — دەپ شورمان تاعى دا ۇلىن ورىنسىز قاعىتتى.
— اكە، نەگە مەنى ءبىر رەت بولسىن جاقسى دەمەيسىز؟ مەن مەكتەپ پەن ءۇيدىڭ اراسىن بەكەر شاڭداتىپ جۇرگەن جوقپىن. وقىپ ءجۇرمىن. كەيىن ۇلكەن وقۋلاردى وقىپ، اپامدى اسىرايمىن! — بۇل سوزدەردەن ارماننىڭ نامىستانىپ قالعانىن بايقاعان اناسى دەرەۋ سوزگە ارالاستى.
— ۇلىمىز اردا ازامات بولادى. مەنى دە، اكەسىن دە، سوڭىنان ەرگەن قارىنداسىن دا باعىپ-قاعادى، ءيا، — دەپ بالاسىنىڭ شاشىنان سيپادى.
— بۇگىن الگەبرادان العان ءتورتىمدى كورسەتسەم، اكەم سەنبەي قويدى. ءوز ەڭبەگىڭمەن العان جوقسىڭ دەيدى!
— ول ءتورتىڭ پەريزاتتىڭ كومەگىنىڭ ناتيجەسى شىعار. ول دوسىڭ بۇگىن دە كەلە مە؟ مەن باۋىرساق ءپىسىرىپ قويايىن، — دەپ اپاسى ارماننىڭ كوڭىلىن ءبىرجولاتا تاپتى.
— و، اپا، پەريزات سەن ازىرلەگەن تاماقتاردىڭ ءبارىن ۇناتادى. ءوزى ءتۇس اۋا كەلەدى وسىندا. وعان دەيىن مەن ءتۇزدىڭ شارۋاسىن قامداپ تاستايىن.
— بۇگىن ەرتىسكە وتىنعا بارامىز با دەپ ەدىك، ارمان، قولىڭ بوس ەمەس ەكەن، كەيىن ءبىر بارارمىز. — سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ وىترعان شورمان ۇلىنىڭ قولى بوس ەمەستىگىن العا تارتىپ، وتىنعا بارۋ ويىنان اينىپ قالدى.
— سەن كەيىن دەپ كەجەگەڭنەن تارتىپ جۇرگەندە، شىعىستىڭ اجداھا قىسى باستالىپ تا كەتەدى. سول كەزدە كورەسىمىزدى كورىپ جۇرمەيىك! — كۇڭك ەتكەن ءسانىماي جىلدا قايتالاناتىن وتىن ماسەلەسىنەن ابدەن شارشاعانىن مۇڭ عىپ شاقسا دا، شورمان اسا ءمان بەرە قويمادى.
تاماقتان سوڭ ارمان ۇيگە قۇدىقتان سۋ اكەلدى.وزگە كورشىلەرى سۋ قۇبىرىن ۇيلەرىنە تارتقىزىپ العاندا، شورمان انە-مىنە دەپ قالىس قالعان. ەندى ونىڭ زاردابىن ارمان مەن اناسى كورىپ كەلەدى. ايازدى كۇندەرى دالاداعى قۇدىق قاتىپ قالادى، اينالاسى كوك مۇزعا تولادى. تىرلىككە يكەمسىز وتاعاسى وتباسىنىڭ كوشىن وڭدايمىن دەسە دە، وڭتايعا كەلەر ءتۇرى كورىنبەيدى. بىرنەشە جىل بويى ەركەكتىڭ قولىنىڭ شاراپاتىن كورمەگەن قورا-قوپسى قاۋدىراپ-اق تۇر. كۇيەۋىنەن قايران بولماعان سوڭ، سوڭعى كەزدەرى ءسانىماي ءوزى قولىنا بالعا مەن شەگە ۇستايتىن بولعان. بۇعان نامىستانعان ارمان اناسىن ونداي جۇمىسقا ارالاستىرماۋعا تىرىسادى. كوپ جۇمىستا ۇلىنا سەنسە دە، ونىڭ بەكىمەگەن بۇعاناسىن جاستايىنان قاتىرۋعا اناسىنىڭ ءداتى بارمايدى. ءسويتىپ ەكەۋى ەلبەسىپ-سەلبەسىپ شارۋا قامىن رەتتەيدى. بۇگىن سول ءداستۇر بۇزىلىپ، اپاسى ۇيدە قالدى دا، ارمان اكەسىمەن قورا جاققا بەتتەدى. اۋىلدى جەردە جۇمىس از بولسىن با؟ قورانى تازالاپ، مالدىڭ كەشكى ءشوبىن دايىنداپ ءجۇرىپ، ۋادەلى ۋاقىتتىڭ كەلىپ قالعانىن ارمان اڭعارماي قالدى. تىسقا شىعىپ داۋىستاعان اناسى ارماندى ۇيگە شاقىردى. پەريزات كەلگەن ەكەن. تىرلىك قامىن جاساعان بولىپ جۇرگەن شورمان قايدا ەكەنى بەلگىسىز جىلىستاپ كەتىپ قالدى.
ارماننىڭ بولمەسىندە پەريزات ەكەۋى كىتاپ پاراقتاپ وتىر. دوسىنىڭ الدەنەدەن كوڭىلى قاشىپ وتىرعانىن پەريزات سەزدى.
— ارمان، نەنى قيالداپ وتىرسىڭ؟ — دەپ پەريزات اقىرىن سىبىر ەتتى.
— مەن ورىندالمايتىن ءبىر نارسەنى ارمانداپ وتىرمىن. وسى ومىردە اراق دەگەن ارسىز بولماسا عوي! ءبىراق بۇل ارمانىم ورىندالار ما ەكەن؟
— ورىندالادى. سەنىڭ ءوزىڭ اراقتان اۋلاق جۇرسەڭ، ول ساعان قۇدا ءتۇسىپ كەلمەيدى عوي! — پەريزات دوسىن تىنىشتاندىرماق بولىپ، ازىلگە سۇيەدى.
— اراق مەنەن دە، مەنىڭ وتباسىمنان دا ايشىلىق جەردەن الىس جۇرسە عوي! اكەم تاعى قايدا كەتىپ قالدى؟ سونى ويلاپ كوڭىلىم ءبولىنىپ وتىر. سەن مەنى ءبىر ىنجىق، قىزعا مۇڭىن شاعاتىن شاراسىز ەكەن دەپ ويلاما. مۇلدە ولاي ەمەس. — ارماننىڭ ويى شاشىراپ وتىرعانى ونىڭ ءار جايدىڭ باسىن ءبىر شالىپ سويلەپ كەتكەنىنەن كورىندى.
— وندا بۇگىنگى ساباقتى ەرتەڭگە قالدىرايىق.
— جوق، پەريزات، مەن ەشتەڭەگە قاراماستان وقيمىن. ءومىردىڭ ءوزى ماتەماتيكا. الۋ-قوسۋ، كوبەيتۋ دەگەن سياقتى. ساباعىمىز قازا بولماسىن. باستايىق! — پەريزات تۇنىق داۋسىمەن تۇسىنىكتى مىسالدارىن باستاپ كەتى. الدىمەن ەسەپتى ءوزى شىعارىپ كورسەتتى. سوسىن ارمانعا سوعان ۇقساس ەسەپتەر بەردى. قاتەسىنە كۇلمەدى،قيسىنسىز جەرىن تۇزەدى. اقىرى ەسىگىن ەش اشپايتىن ەلىرمە ەسەپتەردىڭ ءوزى ارمانعا جۇمباعىن جايىپ سالدى. كەزەك ادەبيەت ساباعىنا جەتكەندە، ءمۇعالىمنىڭ ورنىنا ارمان وتىردى. ءۇي جۇمىسىنا راۋشان اپاي «دوسىمنىڭ پورترەتى» تاقىرىبىنا سۋرەتتەۋ جازۋدى تاپسىرىپتى. ارمان پەريزاتقا بار نازارىمەن قارادى. سوسىن ءازىل-شىنىن ارالاستىرا:
— پيكو، سەنىڭ اجارىڭدى سۋرەتتەۋگە مەندەگى ءتىل ولاق بولىپ تۇر، — دەدى.
— قويشى، ارمان، پيكو دەمەشى. انەبىر جەمىس شىرىنىنىڭ جارناماسى ەلەستەپ كەتەدى.
— سەنىڭ بوتانىڭ كوزدەرىندەي جاۋدىرەگەن جانارىڭدى سيپاتتاۋدىڭ وزىنە ءبىر كۇن ۋاقىت كەتەدى! — ارمان قالجىڭىنان تىيىلار ەمەس.
— ارمان، مەن ساعان الگەبرانى ەشبىر قالجىڭ ارالاستىرماي دۇرىس ءتۇسىندىردىم. ال، سەن ماعان ادەبيەت تاپسىرماسىنا كومەكتەسەم دەپ،كۇلكى عىپ وتىرسىڭ. وسى دا ادىلدىك پە؟
— الگەبرادا قيال جۇيرىك بولمايدى. ەكىگە ەكىنى قوسساڭ دا، قيالمەن وزساڭ دا، ءبارىبىر ءتورت شىعادى. ال، ادەبيەت دەگەن-قيال مەن ءتىلدىڭ، شابىت پەن ويدىڭ ۇشتاسار ءساتى. مىنە، سول ءسات باستالدى. مەنىڭ دوسىم...
— ارمان، اپاي «دوستارىڭنىڭ پورترەتىن جازعاندا، ەسىمىن اتاماڭدار» دەگەن.«پورترەت شىنايى بولسا، مەن ءوزىم كىم ەكەنىن تاۋىپ الام،» — دەپ ەسكەرتكەن.
— وندا ءتىپتى جاقسى. سوزبەن سۋرەت سالايىن. سۇلۋدىڭ اتىن اتامايىن. ءسۇمبىل شاشتى، ويلى كوز، ءدال ءوزى عوي تولعان ايدىڭ!
— ءسۇمبىل شاش دەگەن نە؟ — تۇسىنبەگەنىن بىلۋگە قۇمار پەريزات ءوزى ءۇشىن ماعىناسى بۇلدىر ءسوزدى ەستي سالا، «ۇستازىنان» سۇراپ ۇلگەردى.
— ءسۇمبىل شاش دەگەن — قويدىڭ قۇيرىق مايىمەن سىلانعان شاش.
— ارمان، قىلجاقتى قويشى.مەنەن راۋشان اپاي ءسۇمبىل شاشتىڭ نە ەكەنىن سۇراسا، وسىلاي دەپ ايتايىن با؟
— وسىلاي دەسەڭ قاتەلەسپەيسىڭ!مەن ايتقان انىقتامانى جازىپ الساڭ دا بولادى. — دوستاردىڭ كۇلكىسىن ەستىپ، اپاسىنىڭ امىرىمەن بولمەدەن شەتتەتىلگەن گۇلىماي جۇگىرىپ كەلدى.
— اعا، نەگە كۇلدىڭدەر؟ پەريزات تاتەگە نە بوددى؟ جىلاپ وتىر ما؟ — ول ءۇنسىز بۋلىعا كۇلگەن پەريزاتتى كورىپ، سوستيىپ تۇرىپ قالدى. جىلاۋ مەن ايعايدان قورقىپ قالعان ءتۇرى عوي ءبۇلدىرشىننىڭ!
— جوق، ول قاتتى كۇلىپ، اقىرى دىبىسى شىقپاي قالدى. بۇل — قىزدار كۇلكىسىنىڭ ەڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى!
— بالالار، ساباقتارىڭ اياقتالسا، شايعا كەلىڭدەر. ىستىق باۋىرساقپەن شاي ىشىڭدەر، — دەپ اپاسى دا بولمەگە كىردى. ىستىق باۋىرساق دەگەندە دەم باسىپ وتىرار ارمان با؟ ورنىنان شاپشاڭ تۇرىپ، پەريزاتقا دا قوناقجايلىلىق تانىتىپ، لەزدە ۇستەل باسىنا وتىرا قالىستى. قارىنداسى اپاسىنىڭ جانىنا جابىسىپ وتىر.
— ەكى ساباقتان عانا قاراپ ۇلگەردىك. كەش باتىپ بارادى. كۇن قىسقارىپ كەتكەن بە؟
— ارمان، كۇلكىمەن ۋاقىتتى وزدىرىپ جىبەرگەن سەن ەمەسسىڭ بە؟ مەن سەنىڭ پورترەتىڭدى ءالى جازبادىم عوي!
— نەسى قيىن؟ ارىق قارا سىرىڭكە دەسەڭ، راۋشان اپايدىڭ بىردەن تانۋىنا جەتىپ جاتىر! — ارمان ءازىلىن جاراستىرىپ، باۋىرساقتان اساپ وتىر. اپاسى دا كۇلىپ جىبەردى.
— كەيىن ۇلكەن جىگىت بولعاندا، باۋىرساقتاي توپ-تومپاق قارا تورىنىڭ ادەمىسىنە اينالاسىڭ! — دەپ ۇلىن بولاشاقتا قالاي ەلەستەتەتىنىن دە ايتىپ قويدى. داستارحان باسىنداعى تورتەۋ جادىراپ وتىرعاندا، سىرتقى ەسىك سارت ەتىپ اشىلدى. بۇل كەلگەننىڭ شورمان ەكەنىن پەريزاتتان وزگەلەرى ايتقىزباي-اق ءبىلدى. الدا بولار قۇيىندى داۋىلعا ىشتەي دايىندالىپ، اپاسى مەن ارمان سىر بەرمەۋگە تىرىستى. ءيا، كەلگەن شورمان ەكەن. اياعىن التەك-تالتەك باسىپ، قولىنداعى شيىرشىقتالعان گازەتتى ولاي-بۇلاي بۇلعادى.
— ءاي، مەنىڭ اقىن ۇلىم، كەلشى بەرى، بەتىڭنەن سۇيەيىن! مىنا جامان اكەڭ بۇگىن سەنى ماقتان تۇتىپ، سوعان ازداپ ۇرتتادى. رەنىش جوق قوي، ءا! — ءۇيدى باسىنا كوتەرە داۋرىققان شورماننان كىشكەنتاي قىزى قورقىپ كەتىپ، اناسىنىڭ باۋرىنا تىعىلدى. پەريزات قايدا بارارىن بىلمەي، ابىرجىپ تۇرعان كۇيى قاتىپ قالىپتى. ارمان اكەسىنىڭ وتىنىشىمەن جانىنا كەلىپ، بەتىنەن سۇيگىزدى. ءوزى بۇكىل جانىمەن جيىركەنەتىن «ساسىق سۋدىڭ» ءيسى قولقاسىن قاپتى. اكەسى نە ءۇشىن تاعى دا وتتى سۋدان ۇرتتاعانىن ايتىپ، اقتالىپ قويار ەمەس.
— اپاسى، مەن «جۇمىسشى كەرەك» دەگەنگە باكەننىڭ ۇيىنە بارا قالمايمىن با؟ سول جەردە مىنا گازەتتى كورسەتىپ، باكەن «جۋ» دەدى. قالاي جۋمايسىڭ؟ اقىرى قۇتتىقتاۋشىلار كوبەيىپ كەتىپ، اتاپ ءوتۋ ۇزاققا سوزىلىپ...
— اكە، جارايدى، قۋانعان ەكەنسىڭ. بۇل گازەتتى ەڭ ءبىرىنشى اپام ەكەۋمىزگە كورسەتىپ، ماقتانۋىڭ كەرەك ەدى عوي!
— مىنا كۇشىك ماعان اقىل ۇيرەتىپ تۇر ما، اپاسى؟ قانە، قويۋ شايىڭنان قۇيشى! — شورمان ايەلىنىڭ جانىنا كەلىپ، ورىندىققا جارباڭ ەتىپ وتىرا كەتتى.
— ۇلىم ماعان قالاي قۋانۋ كەرەكتىگىن اتيىپ، اقىل ۇيرەتىپ تۇر. مەن، ءسىرا، قارتايايىن دەگەنمىن-اۋ!
— جوق. سول باياعى قىلشىلداعان جاس كەزىڭ. ءالى اقىل توقتاتپاعان، ەس كىرمەگەن شالدۋار شاعىڭ! — ايەلى جاقتىرماعانىن انىق بايقاتىپ، ءار سوزىنە اششى مىسقىل تولتىرىپ كەكەتە سويلەدى.
ارمان اپاسىنا تاياپ كەلىپ:
— اپا، اكەمدى ەرەگەستىرمەشى. ەرتەڭ دە ۇرىسارسىڭ. بۇگىن بەكەرگە ازان-قازان بولىپ جۇرەرمىز، — دەدى.
اپاسى ۇندەمەدى، كەلىسكەنى عوي.
— ارماننىڭ قۇربىسى، نەگە ەسىك كوزىندە تۇرسىڭ؟ تورگە وزساڭشى! — شورمان ادەتتەن تىس قالبالاقتاپ، پەريزاتقا ورىندىق ۇسىنام دەگەندە، سالماعىن ۇستاي الماي، تالتىرەكتەپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى.
پەريزات تاستان قاشقان ەلىكتىڭ لاعىنداي ۇيدەن اتىپ شىقتى. ونىمەن بىرگە ارمان دا تىسقا ۇمتىلدى. كەش قاراڭعىلىعى قويۋلانىپ قالعان ەكەن. تۇستە ۇساق تامشىلاعان جاڭبىر كۇشەيىپ الىپتى. كۇزدىڭ سوڭعى ساتتەرىن ساناپ، ءاجۋا ەتكەندەي، جاڭبىر تامشىلارى شاتىر مەن تەرەزەگە تىرس-تىرس تامادى. تەزدەتە باسقان پەريزاتپەن قاتارلاسقان ارمان ونىڭ جىلاپ كەلە جاتقانىن بايقاپ، ابدىراپ قالدى:
— پيكو، سەن جىلايتىنداي اكەم اۋىر ءسوز ايتپادى عوي. نەگە جىلايسىڭ؟ مەن ءۇشىن سەنىڭ كوز جاسىڭدى كورۋ اۋىر، دوسىم-اۋ!
— جوق، اكەڭە رەنىشىم جوق. تەك وتكەن ءبىر كۇن ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى.تۋرا وسىنداي جاۋىندى كۇنى مەن انام مەن اكەمنەن ايرىلعان ەدىم.
— نە؟ اكەڭ مەن اپاڭنان ءبىر ساتتە ايرىلىپ پا ەدىڭ؟ — بۇرىن اتا-انا دەسە، تەك اجەسىن ايتاتىن پەريزاتتان بۇگىن تۇڭعىش رەت قيماستارى تۋرالى سۇمدىق سىردى ەستىگەن ارمان تەك دوسىنىڭ ءسوزىن قايتالاۋدان ارىعا اسا المادى. جۇباتا المادى جىلاعان جاندى.
— ءيا، اكەم ماس كۇيىندە كولىككە وتىرىپ، اپام مەن ءوزىنىڭ ءومىرىن قيعان بولاتىن. سودان بەرى مىنا كەڭ دۇنيەدە «اجە» دەگەن جالعىز جاناشىرىم قالدى! — پەريزات بۋلىعا جىلاپ، ۇيىنە قاراي اپاراتىن كوشەگە تۇسپەي، قيىس كەتىپ بارادى. ارمان قۋىپ جەتىپ، قىزدى توقتاتتى وسىنشا ۋاقىت قىز جۇرەگىن جۇلقىلاپ كەلگەن قاسىرەت سىردىڭ، بەبەۋ ءۇننىڭ بەزگەگىنە بەرەكە تاپتىرعىسى كەلگەندەي، سىرلاسىن ايقارا قۇشاقتادى. پەريزاتقا سۋىق جاۋىن تامشىلارى دا، كولدەنەڭنىڭ كوڭىلگە تيەر قامشى سوزدەرى دە جەتپەيتىندەي قاۋقارلى قورعان بولعىسى كەلدى. پەريزات دوسىنىڭ قۇشاعىندا تۇرىپ، ونىڭ وزىنە دەگەن جۇرەك جىلۋىن بار جانىمەن سەزدى. سەزدى دە، جۇباندى. قالتقىسىز دوستىقتى پانا تۇتىپ، ەزىلگەن جۇرەگى قۋاندى. ارمان پەريزاتتىڭ ەڭسەسىن قامقور سوزدەرىمەن دە كوتەرگىسى كەلدى:
— جالعىزبىن دەمە، مەنىڭ جۇرەگىمدە ماڭگىلىككە جانعان دوستىق جۇلدىزىمۆن دە!
— ارمان، سەن اراق دەگەن ارسىزدى قانشالىقتى جەك كورسەڭ، مەن دە سونشالىقتى جيرەنەمىن! قارعىس اتقىر سول «زىميان سۋ» بولماعاندا، اپام مەن اكەم ءتىرى بولار ەدى! مەنى وسىنشالىقتى سارى ساعىنىشقا كومىپ كەتپەس ەدى! ەگىلىپ جىلاۋدىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەي، مەزگىلسىز ەسەيمەي،
بالالىق كۇندەرىمدى الاڭسىز جالعاستىرار ەدىم!
— سەن اراقتىڭ ازعىرۋىمەن ەرتە سولعان سول ەكى بىردەي ءومىردى جالعاستىراسىڭ، جان دوسىم! مەن ازعىن اراققا قارسى تۇرىپ، بارىمدى ساقتاپ، بولاشاعىمدى باپتاپ باعامىن! اراققا قارسى امال تابامىن! — ارمان ەل الدىندا سەرت بەرىپ تۇرعانداي، تىم كەسىمدى سويلەدى. كەنەت ارمان قىزدىڭ ءجۇزىن وزىنە قاراتىپ:
— ەسىمە ءتۇستى، «ەدىل بول دا جايىق بول» دەپ ايتقان اسان قايعى ەكەن عوي! — دەپ تۇيىقتان شىعار شەشىم تاپقانداي قۋانا داۋىستادى.
— تۋرا ءقازىر ەسىڭە تۇسكەنى قىزىق بولدى عوي! — پەريزات دوسىنىڭ اياق استىنان وتكەندەگى ۇمىتشاقتىعىنىڭ ەسەسىن قايتارعانىنا كۇلىپ جىبەردى.اعىل-تەگىل جىلاپ تۇرىپ، ماز-مەيرام بولىپ كۇلە بلۋ تەك بالانىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شىعار! جۇرەگىن كۇيىك ورتەپ جاتسا دا، كەشى قامكوڭىل بوپ باتسا دا، تاڭى اجداھا بولىپ اتسا دا، ەزۋىندە شىنايى، رياسىز كۇلكى تۇراتىن بالا ەمەس پە بۇل ەكەۋى؟! ءبىراق قوس مۇڭلىق «ءومىر» اتتى مايداننىڭ العى شەبىنە وزدەرى دە اڭعارماستان اتتانىپ بارا جاتقان ەدى...
You Might Also Like
