بالعا مەن شەگە
بۇلاردىڭ تاتۋلىعىندا ەشبىر شەك جوق سەكىلدى ەدى. «اياق-تاباعىنا دەيىن ارالاسىپ كەتكەن» دەگەندەي، ارى-بەرىدەن سوڭ وسپان اتايدىڭ قورابىندا دا بىرگە تۇراتىن بولدى.
بۇرىن بالعانىڭ ورنى قويمانىڭ قابىرعاسىنداعى تەكشەلەردە بولاتىن. سۇرگى، ارا، بالتا، بۇرعىلارمەن ساپ تۇزەگەندەي قاتار تۇراتىن-دى. ال شەگەلەر تەمىر قوراپتىڭ ىشىنەن شىققان ەمەس.
اندا-ساندا وسپان اتاي كەلىپ، تەمىر قوراپتى ورنىنان قوزعاعاندا ءماز بولىپ، الاقاندارىن شاپالاقتاپ ويناعانداي، سالدىر-گۇلدىر ەتىپ اۋناپ-قۋناساتىن.
اۋەل باستا ولار بالعانىڭ نە ەكەنىن بىلگەن جوق-تى. وسپان اتاي دۇكەننەن اكەلگەن بويى وسى تەمىر قوراپقا سالىپ قويعان.
جۋىردا وسپان اتاي تەمىر قوراپتى سىرتقا الىپ شىقتى. كۇن شايداي اشىق ەكەن. ءماز بولىپ سالدىرلاعان شەگەلەر كۇن كوزىندە جالت-جۇلت ەتىپ، راقاتتاندى دا قالدى. ولار بالعانى وسى كەزدە كورىپ تىلدەسكەن-دى.
— سالەمەتسىزدەر مە؟ — دەدى ءوڭى اپپاق، باسى تەكشەلەۋ كەلگەن قوڭىر ءبىر ءداۋ قورانىڭ ەرنەۋىنە ارقاسىن سۇيەپ.
— سالەمەتسىز بە؟ — دەدى شەگەلەردىڭ ىشىندەگى جۋانتىق كەلگەن جالپاق قالپاقتى، قورتىق بىرەۋىنىڭ باتىلى جەتىپ، سوزگە كەلىپ. — ءسىز كىم بولاسىز؟
— مەن — بالعامىن، — دەدى ول داۋىسى گۇجىلدەپ. — سەندەر قورىقپاڭدار، ەندى ءبىز ۇنەمى بىرگە بولامىز. وسپان اتاي ءبىزدى فەرماعا اپارادى. وندا مالشىلارعا ءۇي سالادى. مەن بىلتىر وزدەرىڭدەي شەگەلەرمەن بىرگە بارىپ، ءۇي سالىسىپ قايتقام. بىرنەشە اي بىرگە بولدىق. تاتۋ تۇردىق. مەن توق-توق سوققان سايىن ولار كۇشىمە تاڭدانىپ، ءدان ريزا بولعاندى.
بالعا شەگەلەرگە قانشاما ءداۋ بولىپ كورىنسە دە، گۇجىلدەپ سويلەسە دە، داۋىسى جۇمساق، مايدا ەكەن. ارى-بەرىدەن سوڭ شەگەلەر جارىسا، جامىراسا سويلەسىپ كەتتى ونىمەن.
— ءقازىر قايدا ول شەگەلەر؟
— مالشىلار اۋىلىندا. ولار وسپان اتاي سالعان ءۇيدى بەرىك ۇستاپ، قىزمەت ەتىپ جاتىر. سەندەر بوسقا قاراپ جاتىپ، زەرىككەن دە بولارسىڭدار.
— بىلتىرعى شەگەلەردىڭ ءبارى مالدى اۋىلدا ما؟ — دەدى وسى كەزدە بويشاڭداۋ كەلگەن تالدىرماش دەنەلى ءبىر شەگە جىڭىشكە نازىك داۋىسپەن.
— ءبارى دەسەم، سەندەردى الداعانىم بولار. ولاردىڭ ىشىندە نازىكتەرى دە، جالقاۋلارى دا بار ەكەن. اقىرىن عانا باسىنان شەرتىپ قالسام، قيراڭ ەتىپ اقساڭداپ، مايىسىپ شىعا كەلەدى كەيبىرى. ال ەندى ءبىرى باسىنان شەرتكەن سايىن ءوز ورنىنا تۇرعىسى كەلمەي قاسارىسادى. اقىرى، ول دا بەلىنەن مايىرىلىپ جاتقانى. ارى-بەرىدەن سوڭ وندايلار شاڭ جۇعىپ، توت باسىپ، وز-وزىنەن ءشىرىپ قۇريدى. ونداي شەگەنى وسپان اتاي جەك كورەدى. ءبىراق ول كىسى باسقالارداي ەمەس، تىم ۇقىپتى، قايىرىمدى. جۇمىس قاۋىرت كەزدە الگى شەگەلەردى بولەك جيناپ قويادى. اسىقپاعان كەزىندە «ەمدەيدى». تۇزۋلەيدى. ءسويتىپ مەن كەيدە وسپان اتايمەن بىرگە دارىگەر دە بولىپ كەتەمىن.
— اتاۋىز دەگەنىڭ نەمەنە؟ — دەدى الگىندە ءسوز باستاعان باتىل قورتىق شەگە.
— وي، ونى سۇراما. اتاۋىز، كەمپىراۋىز دەگەندەردىڭ، ايتەۋىر، اۋىزى دا ۇلكەن، ءتىسى دە جالپاق. كەيدە ۇشكىر دە بولىپ كەلەدى. شاقار، اشۋلانشاق. ءبىر قاۋىپ تىستەسە، «ويبايعا» دا قارامايدى. سىرەسىپ قاتىپ قالادى. جۇلقي تارتقاندا، قانشا مىقتى بولساڭ دا، ەسەڭگىرەپ-اق قالاسىڭ.
— وحو!
— ول دا زاۋىتتان شىققان با؟
— جالقاۋلار ءۇشىن ادەيى جاساعان عوي.
— جو-و، ونداي جالقاۋ بىزدە جوق. سولاي ەمەس پە؟
— ارينە!
— نە دەسەڭدەر دە، ايتەۋىر، وعان جولاي كورمەڭدەر، — دەدى بالعا جايىلا كۇلىپ.
— جولاماسپىز!
— ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەم.
— ايتسە دە ءسىز قاتتى شەرتەسىز بە؟ — دەدى الگى بويشاڭ، جىڭىشكە شەگە بالعاعا وتە ءبىر قينالعانداي قيىلا قاراپ.
— وعان قام جەمە. قاي شەگەنى قالاي شەرتۋدى وسپان اتاي جاقسى ۇيرەتكەن. تاجىريبەم از ەمەس، — دەدى بالعا كەڭك-كەڭك كۇلىپ...
سول كۇننەن باستاپ بالعا تەمىر قوراپتىڭ ىشىندە قالدى دا، شەگەلەر بىرگە تۇرا باستادى. كەلەسى كۇنى بۇلاردى وسپان اتاي مالدى اۋىلعا اكەلدى. كەلگەن بويدا-اق بالعا دا قىزۋ ىسكە كىرىسىپ، شەگەلەر دە ءوز ورىندارىنا قاعىلىپ، ءماز بولىستى.
العاشقى كۇندەرى مايىسقاق، تارتىنشاق شەگەلەر بولعان جوق. وسپان اتاي دا ءدان ريزا سەكىلدى. قيمىلى شيراق. بالعانى جيىلەتە سىلتەيدى. بالعانىڭ ءجۇزى دە اعارا ءتۇسىپ، كەيدە وت ۇشقىنداپ، جايناڭ قاعادى.
ءتۇس كەزىندەگى ۇزىلىستە، اسىرەسە كەشكىسىن جۇزىنە قاراپ، سالماقتى، اۋىر مىنەزدىلەۋ مە دەيتىن بالعا ماسايراپ، كوبىرەك سويلەيتىن دە بولدى.
— جارايسىڭدار! — دەپ ماقتاپ تا قويادى شەگەلەردى. — انەۋكۇنگى انا ءبىر جىڭىشكە شەگە قورقاق پا دەپ ەم، جوق ولاي بەكەر ويلاپپىن. مەن توبەسىنەن اقىرىن عانا شەرتىپ قالىپ ەم، «راقمەت!» دەگەندەي تەرەزەنىڭ جاقتاۋ اعاشىنا سۇڭگىدى دە كەتتى. پالە ءوزى!..
قورتىق شەگەگە كەزەك ءالى دە كەلگەن جوق بولاتىن. بويىنا قاراپ مەنسىنبەي مە، قاتارى سيرەگەن سايىن، قاباعى سالىڭقى.
— سەنىڭ دە كەزەگىڭ كەلەدى، اسىقپا. ءبىر شەرتكەنىمدە-اق ءوز ورنىڭا قادالاسىڭ ءالى، — دەپ، بالعا كۇندە ونىڭ كوڭىلىن اۋلاپ قويادى. ازداپ سەرگىتەدى. ايتسە دە، قاتارىنان كەيىن قالۋ قيىن-اق.
سول شەگە ىسسى كۇنگە قاقتالىپ، بۇگىن دە بۇرىشتا جاتقان-دى. انشەيىندە بالعانىڭ توق-توق داۋىسى قۇلاعىنا سۇيكىمدى ىرعاق سەكىلدى وتە جايلى ەستىلەتىن ەدى. ەندى ول دا تىم الىستاپ كەتكەندەي اسەردە بولاتىن. كەنەت قاسىنا بىردەڭە ىرشىپ كەلىپ، تاق ەتە ءتۇستى. قاراسا، جۋانتىق كەلگەن ۇزىنشا شەگە. بەلى بۇگىلىپ، قيرالاڭداپ جاتىر.
— مەندە جازىق جوق، — دەدى ول، قورتىق شەگەگە الدەنەگە شاعىنعانداي جاۋتاڭداپ قاراپ. — بالعانىڭ باسى تايىپ كەتىپ، ءدال بەلىمە سوققانى.
قورتىق شەگە بۇعان نانعان جوق. ءوزىنىڭ جالقاۋلىعىن، دارمەنسىزدىگىن، السىزدىگىن باسقالاردان كورەتىندەر بارىن ەستىگەن.
مىنا شەگە دە وعان سول سەكىلدى بولىپ كورىندى. جيرەنە قارادى وعان.
ءبىراق كەلەسى بىرەر كۇندەردە اقساڭداعان، بەلى مايىرىلعان، اتاۋىزدىڭ ءتىسى باتىپ «جارالانعان»، مەرتىككەندەر سانى مولىعا بەردى. ءبارىنىڭ كىنالايتىنى — بالعا. بۇعان قورتىق شەگە قاتتى شوشىندى. جاي-جاپسارىن، انىق-قانىعىن سۇرايىن دەسە، انشەيىندە سوزشەڭ بالعادا ءقازىر ءۇن جوق. ابدەن قالجىراپ شارشاعانداي، تەمىر قوراپتىڭ تۇبىنە باسى شانشىلىپ كەلىپ قۇلايدى. شەگەلەر دە ەندى ونى كورسە، قۋانۋ ورنىنا ۇرەيلەنىپ، اۋلاقتاپ، ىعىسا تۇسەدى.
جالپاق قالپاق قورتىق شەگە ءالى كۇنگە ەشبىر كادەگە جاراماي جاتقانىنا قاپالانۋدى ەندى ۇمىتقان سەكىلدى. اياۋلى قالپاعىن بالعا تايىپ كەتىپ ءبۇلدىرىپ جۇرمەسە، مەنى دە مايىستىرىپ اكەلىپ تاستاماسا جارار ەدى دەگەن ءقاۋىپ بار ويىندا.
وسىنداي ءبىر كۇندەرى الدەبىر ۇلكەن، جۇمساق الاقان قوبديداعى شەگەلەردى ارالاستىرىپ:
— كەردەن-اي، كەردەن، مۇنشاما شەگەلەر بوسقا ءبۇلىنىپتى-اۋ! — دەپ الدەكىمگە داۋىستادى. كوپ شەگەنىڭ قالقاسىنان ءجۇزىن انىقتاپ كورە الماسا دا، داۋىسىنان تانىدى — وسپان اتاي. داۋىسىنان كەيىستىكپەن بىرگە شەگەلەرگە دەگەن ايانىش سەزىلەدى. قورتىق شەگەنىڭ ءىشى جىلىپ سالا بەردى. «بۇعان كىنالى — بالعا!» دەپ ايقايلاعىسى دە كەلدى. ءبىراق وسپان قارت:
— ءاي، بالاسىڭ-اۋ، كەردەن شىراعىم. بالعانى دۇرىس ۇستاي الماساڭ، شەگەنى قاعا بىلمەسەڭ، ايتپايسىڭ با؟ بىرەر كۇن مەن بولماعاندا، وسىندا باسقا بىرەۋ تابىلار ەدى عوي، — دەپ، بالعانى اۋىزعا الماي، باسقانى كىنالاي سويلەدى.
بۇعان قورتىق شەگە اڭ-تاڭ. «ءوزى شەبەر، ءوزى ىسكەر قارت اتايدىڭ شىنىمەن-اق ناعىز كىنالىنى بىلمەي قاتەلەسكەنى مە؟».
— اتا-اۋ، شەگەنى بۇگىن قاعىپ ءجۇر دەيسىز بە؟ بالعاڭىزدىڭ باسى كەتىلىپ، قيسايعان با قالاي، ايتەۋىر، تايىپ كەتە بەرەدى، — دەدى جىڭىشكەلەۋ ءبىر داۋىس.
«ە-ە، ەندى نە دەر ەكەنسىز؟» — دەگەندەي مىنا سوزگە قورتىق شەگە ەلەڭ ەتىپ، ءىشى جىلىپ سالا بەردى. باسقا شەگەلەر دە قوزعالاقتاپ قالدى.
ءبىراق قارت داۋىسى جايباراقات جارقىن قالپىندا.
— ءاي-اي، كەردەن-اي، شاڭ جۇقپاسسىڭ-اۋ. بۇل بالعانىڭ سىرىن بىلمەيسىڭ عوي سەن، بىلمەيسىڭ، — دەپ، الگى تەمىر قوراپتى سالدىر ەتكىزىپ، توبەسىنەن شانشىلا جاتقان بالعانى كوتەرىپ الدى. سونان سوڭ ونىڭ باسىن الاقانىمەن سيپالاپ: «مۇنى مەن دۇكەننەن الىپ، ساپتاعاننان بەرى قولىمنان تۇسىرگەن جوقپىن. تالاي-تالاي شەگە قاقتىق. سەن ايتقانداي تايىپ كەتىپ، ءبىر شەگەنى بۇلدىرگەن ەمەس. «نە كوپ، شەگە كوپ» دەپ، وڭدى-سولدى سىلتەي بەرگەنسىڭ عوي. شەگە كوپ بولعانمەن، قاجەتكە جارار مۇلىك قوي. ءتوستى اكەلشى بەرى، مىنا شەگەلەردى تۇزەتەيىن. تاستاۋعا وبال عوي» — دەدى.
قارتتىڭ مىنا سوزىنە شەگەلەر قاتتى قۋانعان ەدى. قورتىق شەگە الگى ءبىر رەنىشىنىڭ ورىنسىز ەكەنىنە ىشتەي ۇيالدى. قارت ءبارىن دە ءبىلدى. قانداي اقىلدى!
كوپ ۇزاماي شەگەلەردى «ەمدەپ»، توسكە شىڭ-شىڭ تيگەن بالعانىڭ ءۇنى ەستىلدى. ادەمى ءبىر اۋەنگە باسقانداي. قورتىق شەگەنىڭ قۇلاعىنا تىم جاعىپ بارادى. قيسايعان، مايىسقان شەگەلەر لەزدە تۇزەتىلىپ، جايناڭ قاعىپ، قوبديعا سىلدىر-سىلدىر قارعىپ ءتۇسىپ جاتىر. «جو-و، بالعا ماقتانشاق ەمەس ەكەن. ەڭبەك سۇيگىش، اق كوڭىل ەكەن!» بۇل كۇنى ءبارى دە تىم كوڭىلدى ەدى. كەلەسى كۇنى كەزەك جالپاق، قورتىق شەگەگە دە جەتتى.
— ايتتىم عوي، كەزەگىڭ كەلەدى دەپ. مىنە، كەلدى! — دەدى بالعا. ءجۇزى اپپاق، اپ-اشىق. وسپان اتايدىڭ قولىندا ۇرشىقشا وينايدى.
بالعا قورتىق شەگەنىڭ جالپاق قالپاعىن توبەسىنەن توق ەتكىزىپ «شەرتىپ» قالدى. قورتىق شەگەنىڭ كوپتەن سارعايا كۇتكەنى دە وسى بولاتىن.
You Might Also Like
-
جەل تۇرىپ، ءشوپ سىبىر ەتە قالعاندا سۇر كوجەك زىتا جونەلدى. ويلاۋ جەردەن ورعىپ، قىرلاۋ جەرلەردەن قارعىپ ءوتىپ، ايدالامەن بەزىپ كەلەدى.
-
ايگىلى كۇيشى ساعىرباي ۇلى قۇرمانعازى ءبىر داۋدىڭ سالدارىنان ءىستى بولىپ، سول كەزدەگى بوكەي ورداسىنىڭ اكىم سۇلتانى شىعاي ۇلى داۋلەتكەرەيدىڭ الدىنا كەلىپتى دەيدى. قۇرمانعازىنىڭ كۇيشىلىك داڭقىنا داۋلەتكەر...
