باراق باتىر
حالقىمىزدىڭ تاريحىندا باراق بىرنەشەۋ بولىپ كەزدەسەدى. قايىم مۇحامەدحانوۆ ءوزىنىڭ ءبىر زەرتتەۋىندە «قازاق تاريحىندا ۇزىن سانى 12 باراق بولعان» دەگەندى ايتادى.
سول ون ەكىنىڭ ەڭ باسى، كادۋىلگى از-جانىبەكتىڭ اكەسى. ال ءابىلحايىردى ولتىرەتىن، باسقا — تورە باراق. ول 1749 جىلى تاشكەنتتە تۇرعان جوڭعار قونتايشىسىنىڭ ورداسىندا ۋ ءىشىپ ولتىرىلگەن دەسەدى.
قايسار اقىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسىندا جانە ءبىر باراقتىڭ اتالاتىنى بار. ات سيپاتىن بەرە كەلىپ، اقىن: «جورىققا باراق باتىر مىنگەن، تاڭداپ» دەيتىن ەدى عوي. ءبىراق پوەمادا ول باراقتىڭ قاي ەل، قاي تەكتەن ەكەنى ايتىلماعان. تەگى سول كوكجال باراق بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، سول باراقتىڭ «بۇقا مويىن كوك تۇلپارىن» ابىلايحاننىڭ بىردە سۇراتقانى بارتىن.
ءيا، سونىمەن حالقىمىزدىڭ وتكەن-كەتكەن تاريحىندا باراق نىسپالى باتىر كوپ بولىپتى. الايدا، سولاردىڭ ىشىندە كوكجال اتالعانى بىرەۋ-اق. ول نايماننىڭ كوكجارلى رۋىنان شىكقان شۇرەك ۇلى ەر باراق. راس، ءوزىنىڭ «جانتالاس» رومانىندا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ءابىلحايىردى ولتىرەتىن تورە باراقتى بىرەر تۇستا «كوكجال» دەپ جىبەرەتىنى بار. ءبىراق بۇل ءوز كەيىپكەرىن اسىرا دارىپتەۋ ءۇشىن قولدانعان تەڭەۋ عانا بولسا كەرەك.
سونىمەن حالقىمىزدىڭ وتكەن-كەتكەن كونە تاريحىندا، ىلگەرىدە ايتقانىمىزداي، بىرنەشە وعلاننىڭ قولىنان قازا تاپقان جانىبەكتىڭ اكەسى، 1428 جىلى موعولىستان سۇلتانى ماحمۇد باراق بولعان ەكەن. ولار: 1. ءاز-باراق؛ 2. سامارحان حانى ناۋرىز احمەت باراق. بۇل — شايباني تۇقىمى؛ 3. ون بەسىنشى عاسىردا وتكەن شىڭعىسحان شوبەرەسى باراق. 4. ءابىلحايىردى ولتىرەتىن باراق. العاشىندا شەكتى ەلىنە، كەيىننەن نايمان ەلىنىڭ ەرگەنەكتى تارماعىنا سۇلتان بولعان؛ 5. ابىلايدىڭ توقتاحانىم توقالىنان تۋعان سۇيىك سۇلتاننىڭ ۇلى — باراق؛ 6. سولتاباي ۇلى باراق؛ 7. كوكجارلى كوكجال باراق.
ءبىزدىڭ توقتالماعىمىز دا وسى باراق. بۇل نايماننىڭ كوكجارلى رۋىنان شىققان، جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق تۋىن كوتەرىسكەن ايتۋلى قايراتكەر، جۇرەك جۇتقان باتىر. قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بەگەمباي، وردا بۇزعان ولجاباي، بولاشاق حان سابالاققا ارنالعان قيسسالاردا «كوكجارلى كوكجال باراق» دەپ اتالاتىن باراعىنىز وسى. ماسەلەن، كوكباي جاناتايەۆتىڭ «سابالاق» اتتى قيسساسىنداعى:
«قالماقتى قويداي قىرعان قولمەن قاماپ،
كەلىپتى كوكجارلىدان كوكجال باراق»، — دەپ كەلەتىن، ءيا، بولماسا «قابانباي جىرىنداعى»:
«-قايتەيىن كوكجال باراعىم،
قاپىدا كەتتىڭ قاراعىم!»، — دەگەن سياقتى ولەن جولدارىنىن ءبارى كوكجال باراقتىڭ تۇلعاسىن اپ تۇسەتىن كەرەمەت سوزدەر!
نەمەسە، شوقان ۋاليحانوۆتىڭ ورىس تىلىندەگى تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 1ء-شى تومىن، كەزدەسەتىن مىنا ءبىر سوزدەرگە نازار اۋدارىڭىز: » سۋلتان نايمانسكيي باراك (كۋكجال)… سدەلال نابەگ : ديكوكامەننىي كيرگيز». اكادەميك الكەي مارعۇلان وسى سويلەمگە اجەپتاۋىر ءمان بەرىپ، مۇندا دا كوكجال ءسوزىنىن اتالىپ تۇرعانىن تىلگە تيەك ەتەدى.
ال وسى كوكجال اتاۋىنا وراي ايتىلىپ كەلە جاتقان جورامالدار دا كوپ. بىرەۋلەر: باتىردىڭ جەلكەسىن باستاپ، بۇكىل قىر ومىرتقاسىنىڭ ۇستىنە كادۋىلگى جال ىسپەتتەس ۇزىن كوكشۋلان تۇك ەسىپتى دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەر: جوق، ولاي ەمەس ەكەن، باتىردىڭ توقىما كىرەۋكەسى ايعىردىڭ جالى مەن قۇيرىق قىلى بىرگە ءورىلىپتى. شاۋىپ بارا جاتقان پىراقتىڭ بەت الدى سوققان جەلدەن كادۋىلگى جال سەكىلدى جەلكىلدەيتىن كورىنەدى، سودان بار: «كوكجال» اتانىپتى دەسەدى. تاعى بىرەۋلەر: بۇل ات وعان قايتپاس قايسارلىعى ءۇشىن، جۇرەكتىلىگى ءۇشىن بەرىلگەن، ماسەلەن قاسقىردىڭ ارلانىن دا «كوكجال» دەپ اتايدى، دەگەنگە بەيىم. بۇلاي دەگەندە، ولار باراقتىڭ جاس جىگىت كەزىندە تاڭعا جاقىن جاۋ توبىنا جالعىز ءتيىپ، جەڭىسكە جول سالعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. جىگىتتىڭ سول ەرلىگىنە سۇيسىنگەن قابانباي: «ءاي، كوكجالىم-اي جارايسىڭ!’ دەپ ارقاسىنان قاعىپتى، سودان ول «كوكجال» اتانىپ كەتىپتى-مىس.
شوقان ۋاليحانوۆ «قىرعىز ورداسىنىڭ تاريح دەگەن ەڭبەگىندە كوكجال باراقتىڭ 1770 جىلى قىرعىزداردى شاپقانىن، ارتىنان جەڭىلىپ كاشقانىن ايتا كەلىپ، «كوكجال» اتاۋىنا «جالدى باراق» ءسوزىن قوسا كەلتىرىپتى. الايدا شوقان پىكىرىندە ءبىر جاڭساقتىق كەتكەن. كوكجال باراقتى «سۋلتان نايمانسكيي» (نايمان سۇلتانى) دەپ اتاپتى. شىندىعىندا بۇل باراقتىڭ تورە تۇقىمىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلار ما ەكەن؟ اتا-باباسىنان بەرى قارا قازاق. ونىڭ ءبىر قازاق ايەلىن ءۇش قالماق ايەلىنەن تاراعان ۇرپاق سانى 2( شاڭىراققا تاياۋ. بۇلاردىڭ ءبارى نەگىزىنەن، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كۇرشىم، مارقا اۋداندارىندا تۇرادى.
ەرتە كەزدە قازاق رۋلارىن نەگىزىنەن تورە ناسىلدەر بيلەگەنى بەلگىلى. وسى جاعداي شوقاندى شاتاستىرۋى مۇمكىن. اسىلى قارادان شىقسا دا باراق بۇكىل كوكجارلى رۋىن اشسا — الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستادى. تاعى ءبىر ايتاتىن ءجايت شوقان باراقتىڭ ءولىمى جايىندا ەشتەنە ايتىلماعان. الايدا باتىردىڭ سول قىرعىز جورىعىنان ءتىرى قايتپاعانى ءسوزسىز: «باراق پەن ونىڭ جاساقتارى قىرعىزدىڭ ءبىراز: ەرىن شاۋىپ، «قوشقار اتا» مازارىنا كەلىپ جاتقان ان الدىندا اتەكە جىرىق باستاعان قىرعىز قولى ۇلارعا تۇتقيىلدان سوقتىعادى. ءتۇن ءىشى قانداي قيىن. ساسىپ قالعان كازاقتار العان بارلىق تۇتقىندارى مەن ولجالارىن سول جەردە قالدىرىپ ءجوندى سوعىسا الماي، الىپ بەرگەن. باراقتىڭ ءوزى قولعا ءتۇسىپ قالا جازداپ، زورعا قۇتىلادى. باسى وڭباعان جورىقتىڭ سوڭى ءقايتىپ وڭسىن. وسى ويعا بەرىلگەن باراق سول بەتىمەن ەلگە قايتپاقشى ەدى. ءبىراق بۇل ءبىر كەز «باراقتىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن سوناۋ كوكشە وڭىرىنەن ابىلاي اتتانىپتى» دەگەن حابار جەتەدى. وسىنى ەستىگەن باتىردىڭ جاقىن سەرىكتەرى اسىقپايدى، قايتا ونى جاۋدان كەك الۋعا قايرايدى. اقىرى باتىر كونەدى.
سونىمەن اقسۋ جانە قىزىلتۋعان وزەندەرىنىڭ شۋعا قۇياتىن تۇسىنداعى كەڭ القاپتا ابىلاي باستاعان قازاق قولى مەن اتەكە، سادىربالا، ەسەنعۇل باتىرلار باستاعان قىرعىز قولى ءتۇيىسىپ. اتاقتى «جايىل قىرعىنى» باستالىپ كەتە بارسىن.
قازاقتار ءۇشىن بۇل سوعىس جەڭىسپەن بىتكەنى بەلگىلى. الايدا كوكجال باراق سول شايقاستان ءتىرى شىقپاپتى. اتىنا وق تيگەن، ءوزى قورشاۋدا قالعان. كوپپەن جالعىز ايقاسىپ جۇرگەندە قىرعىزدىڭ توعالاق (ءبىر نۇسقادا دومۋلاق) دەيتىن باتىرى جەلكەسىنەن قانجار سالادى. ەسىل ەر 69 جاسىندا وسىلايشا قازا تاپقان.
ابىلاي باتىرعا ارناپ، زيرات سوققىزىپتى دەسەدى ەل اڭىزى. سونداي اڭىزدىڭ ءبىرىن تاعى ءبىر ەسىل ەر — سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ بايجىگىت ەلىندەگى قۇرمان اتتى قاجىنىن اۋزىنان جازىپ العان ەكەن. سۇلتانماحمۇت ارحيۆىنەن قايىم مۇحامەتحانوۆ تاۋىپ الىپ، قابانباي باتىر تۋرالى جازعان ماقالاسىندا پايدالانىپتى. باراقتىڭ ءولىمى سول ماقالادا ەداۋىر باياندالدى دا.
كوكجال باراقتىڭ حالىق الدىندا عاسىرلار بويى ۇمىتىلماس ەڭبەگى — ونىڭ جوڭعارلارعا كورسەتكەن ەرەسەن ەرلىكتەرى. باتىر ەسىمىنە بايلانىستى وقيعا بولعان جەر بايتاق دالامىزدىڭ ءار تۇسىنان، اسىرەسە، شىعىس قازاقستان جەرىنەن كوپ كەزدەسەدى. سوعىسقا 20 جاسىنان باستاپ ارالاسقان ول ەلۋ جىلعا جۋىق جاۋمەن شايقاسىپ ەلىن. جەرىن قورعاپ ءوتتى. ول ايگىلى «اڭىراقاي»، «بۇلانتى»، «شىڭعىستاۋ»، «شاعان»، «شورعا»، «سىبە» سوعىستارىنىڭ بارىنە قاتىستى. ول قابانباي قولىنىڭ ءبىر قاناتىن — كوكجارلى سارىجومارت رۋلارىنان قۇرالعان قاناتىن باسقارا ءجۇرىپ، شىعىستاعى ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىنان التاي تاۋلارىنا قاراي كەتەتىن بايتاق ولكەسىن قالماقتاردان تازارتىپ شىقتى. ارينە، جالعىز باراق قانا ەمەس. قابانباي قولىنىڭ باسقا قاناتتارىندا قيمىل جاساعان قاراكەرەي ەلىنىڭ بورانباي، كەشۋ. بوتاعارا، ەسپەمبەت، اقتامبەردى، شىڭقوجا سياقتى باتىرلارى دا كەرەمەتتەي ەرلىك كورسەتىپ، قۇبا كالماق-جوڭعارلاردى اياگوز جازىعى. الاكول جاعالاۋى، شىڭعىستاۋ، تارباعاتاي باۋرايلارىنان قۋىپ تاستادى. ارقادان اقىرتىپ جەتكەن قانجىعالى بوگەمباي اقشاۋىلدەن قايتىپ ەدى. كوكجال باراق وتكەن جورىق جولىنىڭ تاعى ءبىر كۋاسىندەي بولىپ شار ستانسياسىنىڭ باتىس جاعىندا «باس قاراۋىل» بولىگى تۇر. جارما اۋدانى ورتالىعىنىڭ تەرىسكەي بەتىندە كولبەي شوككەن تاۋدى جەرگىلىكتى حالىق «ورتا قاراۋىل» نەمەسە «باراق شىققان» دەپ اتايدى. ال وسكەمەنگە تاياۋ تۇستا «اياق قاراۋىل» بيىگى جانە بار. وسى تاريحي اتالىمنىڭ باسىن قۇرايتىن وقيعا جەلىسى كوكجال باراق ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. اڭىز بويىنشا «سيىردىڭ قارا ءتىلىن» ءمىنىپ قاشقان قالماق شولعىنشىسىن «باس قاراۋىل» مەن «ورتا قاراۋىلدان» وكشەلەپ قۋعان كوكجال باراق «اياق قاراۋىلدا» تۇلپار اتىمەن زورعا قۋىپ جەتىپتى. وندا دا جەتكىزبەيدى ەكەن. سيىردىڭ ايىر تۇياعىن بىرىكتىرىپ تىككەن ءجىبى سوگىلىپ كەتىپ، باتىر سول ارادا شولعىنشىنى تۇتقىنعا الىپتى.
…شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ۇلان اۋدانىنداعى سىبە وزەنىنىڭ سىرت جاعىندا «تام» اتتى تاۋ تۇر. ەرتە زاماڭدا وسى تاۋدى قاپتالداي قازىلعان وردىڭ سىلەمى ءالى جاتىر. قار سۋى ور ىشىندە كوپكە دەيىن ساكتالادى. سول «تام» تاۋىنىن باسىنان ەكى جاقپار تاستىڭ ۇستىنە كولدەنەن تاستالعان تايقازانداي تاستى كورەر ەدىڭىز. كولەمى «موسكۆيچ» جەڭىل ماشيناسىنداي. سوعان اپاراتىن تاۋدىڭ ورتا جولىندا اۋماعى ءدال الگىدەي تاعى ءبىر شومبال تاس جاتادى. تاۋ ەتەگىندەگىسى تاعى بار. اڭىزدىڭ ايتۋىنا كاراعاندا، وسى تاۋدا قازاق پەن قالماق قولى ءتۇيىسىپتى. سوعىسپاس بۇرىن قالماقتار جاۋشى جىبەرىپتى، مىناداي شارت كويادى: ەكى جاقتان ەكى مىقتى پالۋان شىقسىن، الدەرى جەتكەنشە ەتەكتەن ءشومبشى تاس ارقالاپ، تاۋ باسىنا دەيىن كوتەرىپ اپارسىن. اپارا الماعان پالۋان جاعى سوعىسسىز بەرىلسىن دەسىپتى.
قازاق جاعى بۇل شارتقا كەلىسەدى، تاس كوتەرۋگە كوكجال باراق شىعادى. قالماق جاعىنان ءاپايتوس دەنە بىرەۋ شىعادى. سونىمەن ەكى باتىر ەكى تاستى ارقالاپ، ورتا جولعا جەتكەندە، قالماق مىقتىسى تاستى ارقاسىنان ءتۇسىرىپ، مۇنان ارىگە ءالى جوق ەكەنىن مويىندايدى. كوكجال باراق تاستى سول ارقالاعان كۇيى تاۋ باسىنا جەتىپ، اۋىر تاستى بۇگىنگى جاتقان قالپىندا كولبەتە تاستايدى. ءبىراق قالماقتار ۋادەسىندە تۇرماي، سول ءتۇنى التاي جاعىنا قاراي جىلىستاي جونەلىپتى.
«تام» تاۋىندا باراق كوتەرگەندەي ەكى تاس وسكەمەن ماڭىنداعى «الاكەتكا» (ابىلاي كيتى) بيىگىنىڭ باسىنداعى جازىقتا دا جاتىر. قالماق پالۋانىمەن باستەسىپ، بۇل تاستاردى دا باراق ارقالاپ جەتكىزىپتى. ەسكى اڭىز وسىلاي سىر شەرتەدى. بۇعان قاراعاندا، باراقتىڭ ءارى جاۋ جۇرەك، ءارى جويداۋات كۇش يەسى ەكەنىن اڭعارامىز. باراق رۋلاستارىن كۇرشىمنىڭ «قىزىلتاس» دەگەن جەرىنە قوندىرعان. باراقتىڭ قازاق ايەلى قويبيكەدەن تۋعان ۇلى بوستان. بوستان ۇلى تايلاقتا الگى تايقازانداي الىپ تاستى كوتەرىپتى. ول تاس سول تاۋدا 1970 جىلعا دەيىن تۇرىپتى. سول جىلى بىرەۋلەر تراكتورمەن تارتىپ، قۇلاتىپ كەتكەن.
شەجىرە كەستەسىنە ۇڭىلسەك، باتىردىن كوكجارلى رۋىنداعى وتەي دەگەن اتادان شىققانىن كورەمىز. اكەسىنىڭ اتى شۇرەك. باتىر اتا-انادان ەرتە ايرىلادى دا، اكەسىنىڭ ءىنىسى شونانىڭ تاربيەسىندە وسەدى. جاس قاينىسىنىڭ تەگىن ەمەستىگىن سول ۋاقىتتا بايقاعان جەڭگەسى جاس بالاعا ارناپ، ۇستاعا كارۋ-جاراق پەن ساۋىت جاساتىپ، جورىققا مىنۋىنە لايىقتى ات دايىنداپتى. وتەيدەن بەسەۋ تاراپتى: شونا، شۇرەك، بايگەل، قوجىق، جانداي. شۇرەكتەن ءۇش بالا تۋعان. ەڭ تۇڭعىشى قىز بالا، ورتانشىسى — باراق، كەنجەسىنىڭ اتى باسار. باراقتىڭ كازاق ايەلى قويبيكەدەن بوستان، دوس، كادىر دەگەن بالالارى بولعان. مۇنان باسقا 3 قالماق ايەلىنەن تۋعاندارى قانشاما؟! ونىن ىشىندە توپجالدان 4 ۇل، بارىننان 5 ۇل سۇيگەن. ءقازىر ولاردىڭ ءارقايسىسى جەكە-جەكە رۋلاردىڭ اتى.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
ناۋرىزبايدىڭ جولبارىستى ءولتىرۋى
قۇرمانقۇلدىڭ ناۋرىزبايدىڭ ەرلىگىنە ريزا بولۋى
You Might Also Like
-
نەشە كۇننەن بەرى قاندى اۋزىنا قارا شىبىن دا ىلىنبەگەن ءبىر قاسقىر اۋىلدى تورىپ، قوراعا جاقىن كەلىپتى. جالعىز تال ءشيدى پانالاپ، جەر باۋىرلاپ، جان-جاعىنا الاقتاپ، ءبىر ءۇيدىڭ ىرگەسىنە تاياپتى. ءۇي ىشىنەن ...
