InfoHub Logo

ت.ايبەرگەنوۆ اتىنداعى №16 ورتا مەكتەپتىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
احەتوۆا فاريزا باحيتوۆنا

شىعارماشىلىق – بۇل ادامنىڭ ءومىر شىندىعىندا ءوزىن-وزى تانۋعا ۇمتىلۋى، ىزدەنۋى. ومىردە دۇرىس جول تابۋ ءۇشىن ادام دۇرىس وي ءتۇيىپ، وزدىگىنەن ساپالى، دالەلدى شەشىمدەر قابىلداي بىلۋگە ۇيرەنۋى قاجەت. ادام بويىنداعى قابىلەتتەرىن دامىتىپ، ولاردىڭ وشۋىنە جول بەرمەۋ، ونىڭ رۋحاني كۇشىن نىعايتىپ، ومىردەن ءوز ورنىن تابۋعا كومەكتەسەدى. ويتكەنى ادام تۋىندى عانا ەمەس جاراتۋشى دا. بۇل ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتاتىن كۇردەلى ماقسات. ونى شەشۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وقىتۋ مازمۇنى جاڭارتىلىپ، ءادىس-تاسىلدىڭ وزىعى ومىرگە كەلۋى، ولار ءاربىر ازاماتتىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرىن، قابىلەتتەرىن دامىتىپ، شىعارماشىلىعىن، تالانتىن ۇشتايتىنداي بولىپ ۇيىمداستىرىلۋى قاجەت. سوندا عانا مەكتەپتەردەن ءوز ومىرىنە وزگەرىس ەنگىزە الاتىن، ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرۋ جولدارىن تاڭداي الاتىن ازاماتتار تاربيەلەنىپ شىعادى. بالانى باستاۋىش سىنىپتاردان باستاپ شىعارماشىلىق ويلاۋعا، قالىپتان تىس شەشىمدەر قابىلداي الۋعا، پراكتيكالىق ارەكەتتەرگە دايىن بولۋعا اكەلۋدىڭ جولدارىن كورسەتۋ كەرەك.

شىعارماشىلىق —بۇكىل تىرىشىلىكتىڭ كوزى. ادام بالاسىنىڭ سويلەي باستاعان كەزىنەن باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن جەتىستىكتەرى شىعارماشىلىقتىڭ ناتيجەسى. بۇعان بۇكىلحالىقتىق، جالپى جانە جەكە ادامنىڭ شىعارماشىلىعى ارقىلى كەلدىك. ءار جاڭا ۇرپاق وزىنە دەيىنگى ۇرپاقتىڭ قول جەتكەن جەتىستىكتەرىن مەڭگەرىپ قانا قويماي، ءوز ىس-ارەكەتىندە سول جەتىستىكتەردى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەي، جەتىلدىرە وتىرىپ، بارلىق سالادا تاڭعاجايىپ تابىستارعا قول جەتكىزەدى. ال بۇگىنگى كۇردەلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭارۋلار تۇسىندا شىعارماشىلىق قابىلەتتەر باستى نىسانا بولىپ، كەرىسىنشە، وقۋشىدا شىعارماشىلىق قابىلەتتىڭ بولماۋى ۇلكەن پروبلەما سانالىپ، ويلاندىرۋى ءتيىستى دەپ ويلايمىز. سەبەبى ومىردەگى سان الۋان قيىنشىلىقتاردى شەشۋ تەك شىعارماشىل ادامدار عانا قولىنان كەلەدى. تەك شىعارماشىلىق قانا قانداي تۇردە، قانداي دەڭگەيدە بولماسىن ادامعا ءومىردىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە، باقىتىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك اپەرەدى. مۇنداي كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋدە ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ العاشقى ساتىلارى بولىپ سانالاتىن باستاۋىش مەكتەپتىڭ ورنى ەرەكشە.

بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋدىڭ جولدارىن، قۇرالدارىن انىقتاۋ پسيحولوگيا مەن پەداگوگيكا عىلىمدارىندا وتە ەرتەدەن زەرتتەلىپ كەلەدى. شىعارماشىلىق الەمدىك مادەنيەتتىڭ بارلىق داۋىرىندەگى ويشىلداردىڭ نازارىندا بولعاندىعىن «شىعارماشىلىق تەورياسىن» جاساۋعا دەگەن كوپتەگەن ىزدەنىستەردىڭ بولعاندىعىنان بايقاۋعا بولادى. بۇل ارەكەتتەر ءوزىنىڭ لوگيكالىق شەگىنە جەتكەن دەپ ايتۋعا بولمايدى. سوندىقتان شىعارماشىلىق پەداگوگيكاسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى — بۇگىنگى كۇن تالاپتارىنان تۋىنداعان، وزىق قوعامعا لايىقتى جاڭا سانا، رۋحاني ساپا قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋدا تىڭ جولدار مەن سونى شەشىمدەر ىزدەستىرۋ بولىپ تابىلادى. بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ماسەلەسىن تالداۋ ەڭ الدىمەن «قابىلەت» ۇعىمىنىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ الۋدى قاجەت ەتەدى. فيلوسوفيادا «قابىلەتتەردى» تۇلعانىڭ بەلگىلى ءبىر ارەكەتى ورىنداۋعا جاعداي جاسايتىن جەكە ەركەشەلىكتەرى دەي كەلە، ولار قوعامدىق —تاريحي ىس-ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسىپ، ءارى قاراي دامىپ وتىراتىندىعىن اتاپ كورسەتكەن.

دەمەك، باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ تۇلعالىلىعىن تاربيەلەۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ولاردىڭ قابىلەتتەرىن دامىتۋدىڭ ءمانى زور. قابىلەتتەر ماسەلەسىن قورىتىندىلاي كەلە، پەداگوگيكالىق پراكتيكا ءۇشىن ءمانى ەرەكشە مىنا جاعدايلارعا ايرىقشا توقتالۋ ءجون.

ءبىرىنشى — ادامداردىڭ قابىلەتتەر دەڭگەيى جاعىنان تەڭ دارەجەدە بولماۋى. قابىلەتتەردىڭ بىردەي ەمەس ەكەندىگىن سىنىپتا وتىرعان وقۋشىلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءار پانگە جانە ءار دەڭگەيدە قابىلەتتى بولاتىندىعىمەن دالەلدەۋگە بولادى. ءبىرى ەسەپكە جۇيرىك بولسا، ەكىنشىسى تىلگە باي، ال ەندى بىرەۋلەرى سۋرەت سالعاندى ءتاۋىر كورەدى. ولاردىڭ قابىلەتتەرىنىڭ قۇرلىمى دا، ونى قۇرايتىن كومپونەنتتەر دە ءار ءتۇرلى بولادى. ماسەلەن: ماتەماتيكالىق قابىلەتى باسىم بالالاردا ويلاۋ وپەراسيالارى تەز، ءدال بولادى دا، بەينەلەۋ ونەرىنە قابىلەتتى بالالاردا ناقتى زاتتاردىڭ بولىكتەرىنىڭ اراقاتىناسىن جىلدام انىقتاي ءبىلۋ سياقتى بەلگىلەر باسىم بولادى. مۋزىكاعا قابىلەتتى بالا ەستۋ، ءريتمدى ءتۇسىنۋ، سەزىمتالدىق سياقتى ساپالارىمەن ەرەكشەلەنەدى.

ەكىنشى — ادامدار بويىندا قابىلەتتىڭ ءبىر ءتۇرى عانا بولا ما، الدە ءار ءتۇرلى قابىلەتتىڭ بەلگىلەرى بولا ما دەگەن ساۋال توڭىرەگىندەگى پىكىرلەر جايلى. عالىمدار كەرىسىنشە كوزقاراستاردىڭ بار ەكەندىگىنە قاراماستان، ادام بويىندا ارەكەتتىڭ بىرنەشە ءتۇرىن وىنداي الۋ مۇمكىندىكتەرىن بار ەكەندىگىن دالەلدەيدى. مىسالى اقىندىعىمەن قاتار مۋزىكاعا، سۋرەتكە قابىلەتتى ادامدار.

پسيحولوگتار قابىلەتتەردىڭ ەكى ءتۇرلى دەڭگەيىنىڭ بولاتىندىعىن دالەلدەيدى.

1. رەپرودۋكتيۆتى — ىس-ارەكەتتى، ءبىلىمدى بەرىلگەن ۇلگى بويىنشا قابىلداي الۋ دەڭگەيى.

2. شىعارماشىلىق  — جاڭالىق ويلاپ تابۋعا باعىتتالعان قابىلەتتەر دەڭگەيى.

«شىعارماشىلىق»  ءسوزىنىڭ توركىنى ەتيمولوگياسى «شىعارۋ»، «ويلاپ تابۋ» دەگەنگە كەلىپ سايادى. دەمەك جاڭا نارسە ويلاپ تابۋ، سول ارقىلى جەتىستىككە قول جەتكىزۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. فيلوسوفيالىق سوزدىكتە «شىعارماشىلىق قايتالانبايتىن تاريحي-قوعامدىق ءمانى بار، جوعارى ساپاداعى جاڭالىق اشاتىن ىس-ارەكەت»، — دەپ تۇسىندىرىلەدى.

شىعارماشىلىق — وتە كۇردەلى پسيحولوگيالىق پروسەسس. ول ىس-ارەكەتتىڭ ءتۇرى بولعاندىقتان تەك ادامعا عانا ءتان. ۇزاق جىلدار بويى شىعارماشىلىق بارلىق ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى دەپ قاراستىرىلىپ كەلسە، قازىرگى عىلىم جەتىستىكتەرى قابىلەتتىڭ مۇنداي دارەجەسىنە بەلگىلى ءبىر شارتتار ورىندالعان جاعدايدا كەز كەلگەن بالانى كوتەرۋگە بولاتىندىعى جايلى كوپ ايتۋدا.

باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ قابىلەتتەرى ەكى ءتۇرلى ارەكەتتە داميدى. بىرىنشىدەن، كەز كەلگەن بالا وقۋ ارەكەتىندە ادامزات بالاسىنىڭ وسى كەزگە دەيىنگى جيناقتالعان تاجىريبەسىن مەڭگەرسە ەكىنشىدەن، كەز كەلگەن وقۋشى شىعارماشىلىق ارەكەتتەر ورىنداۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرىن دامىتادى. وقۋ ارەكەتىنەن شىعارماشىلىق ارەكەتتىڭ ايىرماشىلىعى—ول بالانىڭ ءوزىن-وزى قالىپ تاستىرۋىنا ءوز يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋىنا باعىتتالعان جاڭا ادىس-تاسىلدەردى ىزدەيدى. پروبلەمانى وزىنشە، جاڭاشا شەشۋگە تالپىنىس جاسايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇگىنگى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ كەز كەلگەنى شىعارماشىلىق تاپسىرمالار شەشۋدى تابىسپەن مەڭگەرە الادى. تەك ول جۇمىسقا دۇرىس باسشىلىق، شەبەر ۇيىمداستىرۋشىلىق قاجەت.

وسىعان وراي، عالىمدار جۇرگىزىلگەن تاجىريبە بارىسىندا، بارلىق پاندەردەگى ءبىلىم مازمۇنىندا وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىنىڭ دامۋى باستى نىسانا بولىپ الىنۋىمەن بايلانىستى، وقۋلىقتاردا بەرىلگەن تاپسىرمالاردان باسقا وزدىگىنەن باقىلاۋ جۇرگىزۋ، قاراپايىم تاجىريبە، ەكسپەريمەنت قويۋ، ماتىنمەن، سىزبامەن، سۋرەتپەن، دياگراممامەن جۇمىس ىستەۋ، جەكەدەن جالپىنى شىعارۋ، جالپىنى جەكەلەي قولدانۋ ت.ب. سياقتى وقۋشىنى ىسكەرلىككە، دەربەستىككەباۋليتىن، ويىنا تۇرتكى بولىپ، شىعارماشىلىققا جەتەلەيتىن، وزدىگىنەن ىزدەنىسكە سالاتىن، اينالاداعى دۇنيەمەن قارىم-قاتىنىسقا تۇسىرەتىن، «جاڭالىق اشىپ»، ونىڭ ناتيجەسىنىڭ «قىزىعىنا» بولەيتىن ادىس-تاسىلدەر مەن مازمۇندىق ويىندار، قىزىقتى تاپسىرمالار تۇراقتى جۇرگىزىلىپ وتىرىلۋى ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنى ناتيجەلى ەتەتىنى ناقتىلاندى.

قازىرگى تاڭدا شىعارماشىلىق تاپسىرمالار ءار ساباقتا وتىلەتىندەي ۇيىمداستىرۋ قاجەت. ال ءقازىر ءداستۇرلى ساباق پەن شىعارماشىلىق ساباقتىڭ ايىرماشىلىعىن كورسەتسەك:

شىعارماشىلىق ساباقتىڭ ەرەكشەلىكتەرى

ءداستۇرلى ساباق	شىعارماشىلىق ساباق
ساباق ماقساتى: ا) ءمۇعالىم ءۇشىن: جاڭا ماتەريالدى بەرۋ؛ ءا) وقۋشى ءۇششىن: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرۋ.	ساباق ماقساتى: ا) ءمۇعالىم ءۇشىن: وقۋشىلاردىڭ جاڭا ناتيجەگە باعىتتالعان ىس-ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ؛ ءا) وقۋشى ءۇشىن: شىعارماشىلىق «ءونىم» ويلاپ تابۋ
ساباقتاعى ىس-ارەكەت ءتۇرى ا) ءمۇعالىم ءۇشىن: جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ؛ ءا) وقۋشى ءۇشىن: جاڭا ماتەريالدى تىڭداۋ، ەستە ساقتاۋ.	ساباقتاعى ىس-ارەكەت ءتۇرى ا) ءمۇعالىم ءۇشىن: وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ىس-ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ؛ ءا) وقۋشى ءۇشىن: جاڭا نىساندى زەرتتەۋ، قۇبىلىستى تالداۋ.
ساباق قۇرىلىمى جوسپار بويىنشا وتىلۋگە مىندەتتى.	ساباق قۇرىلىمى جاعدايعا بايلانىستى جوسپاردان اۋىتقيدى، وزگەرمەلى.
ساباق تاقىرىبىنا كوزقاراس — كىتاپتا باياندالعان يدەياعا نەگىزدەلگەن ءبىر كوزقاراس.	ساباق تاقىرىبىنا كوزقاراس — ماسەلەگە مامانداردىڭ ءتۇرلى كوزقاراسى.

ماتەماتيكا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ

قازىرگى زامانداعى ۇستازدار قاۋىمىنىڭ الدىنداعى ۇلكەن ماقسات: ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنداعى بەلسەندى، شىعارماشىلىق ءىس — ارەكەتىنە قابىلەتتى، ەركىن جانە جان — جاقتى جەتىلگەن تۇلعا تاربيەلەۋ. ومىردەگى سان الۋان قيىندىقتى شەشە ءبىلۋ تەك شىعارماشىل ادامنىڭ قولىنان كەلەدى. شىعارماشىل ادامنىڭ بويىندا باتىلدىق، ەركىندىك، ۇشقىرلىق، سەزىمتالدىق سياقتى قاسيەتتەر مەن قاتار ەرەكشە وي قىزمەتى، قايشىلىقتاردى ءتۇسىنۋ، زاڭدىلىقتاردى انىقتاۋ، شىعارماشىلىققا دەگەن قۇشتارلىق بولۋ كەرەك.

وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ءۇشىن بىرنەشە شارت ورىندالۋ ءتيىس. ولار:

شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋدى ەرتە باستان قولعا الۋ؛

1. جۇيەلى تۇردە شىعارماشىلىق ارەكەت جاعدايىندا بولۋى؛

2. ويلاۋ مۇمكىندىگىنىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيىنە جەتۋ؛

3. وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ءىس — ارەكەتىنە جاعداي تۋعىزۋ؛

وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ءىس — ارەكەتىنە جاعداي تۋعىزۋ دەگەنىمىز — وقۋشىنى ويلاي بىلۋگە ۇيرەتۋ ەكەنى ءسوزسىز. مەكتەپ تابالدىرىعىن جاڭا اتتاعان بۇلدىرشىننەن شىعارماشىلىق قابىلەتتى تالاپ ەتپەس بۇرىن، ونى سوعان ۇيرەتكەن ءجون. وقۋشىنىڭ زەيىنىن، ەسىن، قيالىن، ينتەللەكتىسىن دامىتا وتىرىپ، ويلاۋ قابىلەتىن، شىعارماشىلىق ءىس — ارەكەتىن جوعارى دەڭگەيدە كوتەرۋگە بولادى. وقۋشىنىڭ ماتەماتيكا ساباعىنداعى شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ.

№ 1. سلايد

ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىلارىمەن وسى باعىتتا جۇرگىزىلگەن جۇمىستارعا توقتالايىق.

1. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن جاتتىقتىرۋعا جەكە دامىتۋعا بەرىلگەن تاپسىرمالاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن تانىستىرا كەتەيىك.

2. زەيىن تۇراقتىلىعىن دامىتۋ جانە جاتتىقتىرۋعا ارنالعان تاپسىرمالار شۋلتە كەستەسىنىڭ كومەگىمەن جۇرگىزىلەدى.

№ 2. سلايد

شۋلتە كەستەسى

زەيىندى دامىتۋعا بىرنەشە شىعارماشىلىق تاپسىرمالار ورىنداۋعا بولادى.

1. سيفرلاردى ءوسۋ رەتىمەن تاۋىپ، اتاۋ.

2. كەمۋ رەتىن اتاۋ.

3. تاق جانە جۇپ سانداردى ءوسۋ جانە كەمۋ رەتىمەن اتاۋ.

4. سيفرلاردى كەزەكتەسىپ ساناۋ. 1، 3، 5، 7…(جۇپتاسىپ) 2، 4، 6، 8…

5. توپپەن جۇمىس ىستەۋ. 1–5 تۋرا جانە كەرى سانا. 6-10 ساناۋ.

وسى كەستە بويىنشا بىرنەشە شىعارماشىلىق جۇمىس ت. ب.

5	14	12	23	2
16	25	7	24	13
11	3	20	4	18
8	10	19	22	1
21	15	9	17	6

№ 3. سلايد

وقۋشىلاردىڭ بايقاعىشتىعىن دامىتۋعا ارنالعان تاپسىرما. مۇندا، پىشىندەرى مەن ورنالاسۋ ىڭعايىنا قاراي ارتىق ءۇش فيگۋرانى (باستى) تابۋ. ارتىق ءۇش فيگۋرانىڭ وڭ قۇلاعى ءۇشبۇرىش، ال سول قۇلاعى «سوپاقشا» ءپىشىندى. (جاۋاپ 1، 6، 8 ).

№ 4. سلايد

سۋرەتتە بارلىعى نەشە ءۇشبۇرىش بار؟ ماقساتى: ءۇشبۇرىشتى باسقا فيگۋرالار اراسىنان اجىراتا جانە تاني بىلۋگە ۇيرەتۋ.

№ 5. سلايد

ويلان، تاپ. ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ امال تاڭبالارىن تاعايىنداي ءبىلۋ داعدىلارىن دامىتا ءتۇسۋ.

№ 6. سلايد

مىنا فيگۋراعا ءبىر كەسىندى جۇرگىزۋ ارقىلى ءبىر تىك ءتورتبۇرىش، ءبىر ءۇشبۇرىش شىعارىپ الۋعا بولادى. ول ءۇشىن قاي نۇكتەلەردى قوسۋ كەرەك؟

ماقساتى: گەومەتريالىق فيگۋرالاردى اجىراتا جانە تاني بىلۋگە ۇيرەتۋ.

№ 7. سلايد

ەكى ادام 2 ساعات شاحمات وينايدى. ولاردىڭ ءارقايسىسى نەشە ساعات شاحمات وينايدى؟ ماقساتى: وقۋشىلاردى ءماتىننىڭ لوگيكالىق ءتۇيىنىن تۇسىنە بىلۋگە ۇيرەتۋ.

№ 8. سلايد

سيقىرلى ءۇشبۇرىشتاعى بوس ورىندى تولتىر. ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ جىلدام ەسەپتەۋ داعدىلارىن دامىتا ءتۇسۋ.

باستاۋىش سىنىپتاردا دۇنيەتانۋ ءپانى بويىنشا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.

دۇنيەتانۋ ءپانى — جوعارى سىنىپتارداعى بيولوگيا، گەوگرافيا، فيزيكا، حيميا،تاريح ءپانىنىڭ باستاماسى. ەندەشە، بۇل پاندەردىڭ نەگىزى باستاۋىش سىنىپتا قالانادى دا، باستاىش مۇعالىمدەرىنىڭ موينىنا اۋىر جۇك ارتىلادى. وسى سەبەپتى دۇنيەتانۋ ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن ارتتىرىپ وتىرۋ قاجەت. جالپى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتۋدا «سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ» تەحنولوگياسى مەن «دامىتا وقىتۋ» تەحنولوگياسىن ءتيىمدى دەپ ەسەپتەيمىز جانە ساباقتارىمىزدا ءجيى قولدانامىز. ەندى سول جۇمىستارىمىزدىڭ كەيبىر تۇرلەرىنە توقتالىپ وتەيىك.

I سلايد

سۋ. سۋدىڭ قاسيەتى. بۇل تاقىرىپتى ءوتۋ بارىسىندا وقۋشىلاردى توپقا بولەمىن. تاجىريبەلەر جاساۋ بارىسىندا وقۋشىلار سۋدىڭ ءتۇسسىز، ءمولدىر ەكەنىنە، ونىڭ اعاتىنىنا، جۇعاتىنىنا، جابىساتىنىنا جانە تابيعاتتا 3 كۇيدە كەزدەسەتىنىنە كوزدەرىن جەتكىزەدى دەپ تومەندەگىدەي كلاستەر قۇراستىرادى:

ساباقتى قورىتۋ ماقساتىندا ءار توپقا تاپسىرما بەرەمىن:

I توپ-ەسسە جازادى
II توپ-سۋرەت سالادى
III توپ-ولەڭ شىعارادى

ەسسە «سۋ-تىرشىلىك كوزى»»

بىزگە سۋ وتە قاجەت. سۋ بولماسا ءبىز ءومىر سۇرە المايمىز. ءبىز سۋدى كۇندەلىكتى ومىردە پايدالانامىز. سۋ ءتۇسسىز، ءمولدىر بولادى. سۋسىز جانۋارلار دا تىرشىلىك ەتە المايدى، وسىمدىكتەر دە وسپەيدى.سوندىقتان سۋدى ۇنەمدەۋىمىز كەرەك.

5 جولدى ولەڭ:

سۋ
ءمولدىر، ءتۇسسىز
اعادى، جۇعادى، جابىسادى
ول بىزگە وتە قاجەت
سۋسىن

II سلايد

وسىمدىك پەن جانۋارلاردىڭ بايلانىسى.

II سلايد

وسىمدىك پەن جانۋارلاردىڭ بايلانىسى. 

وقۋشىلارعا وي تۋدىراتىن سۇراق قويامىن: — گەر ادام وسى اعاشتى كەسىپ الىپ تاستاسا نە بولار ەدى؟

III سلايد

ادام مەن تابيعاتتىڭ بايلانىسى.

— ءبىز تابيعاتتان نە ۇيرەنەمىز؟

شاينەكتىڭ قايناۋىنا قاراپ، پاروۆوزدى ويلاپ تاپقان.

ينەلىككە قاراپ تىكۇشاقتى ويلاپ تاپقان.

بۇلبۇلدان ءان ايتۋدى ۇيرەنگەن. 

IV سلايد

— وسىمدىككە نە قاجەت؟ (ەرتەگى قۇراستىرۋ)

V سلايد

ۆەنن دياگرامماسى (كەز-كەلگەن ەكى زاتتى سالىستىرۋ)

VI سلايد

ءببۇ كەستەسى (كەز كەلگەن تاقىرىپ)

نە بىلەمىن؟	نە بىلگىم كەلەدى؟	نە ۇيرەندىم؟

ناتيجەسىندە قوعامىمىزدا تابيعاتتى سۇيە بىلەتىن، قايىرىمدى، مەيرىمدى، ءوزىن-وزى تاني الاتىن، بايقاعىش، ۇنەمدى، تابيعات قۇندىلىعىن تۇسىنە بىلەتىن تۇلعا تاربيەلەنەدى.

ادەبيەتتىك وقۋ ساباعىندا قولدانىلاتىن شىعارماشىلىق تاپسىرمالار

وقۋشىلاردى شىعارماشىلىق جۇمىسقا باۋلىپ، ولاردىڭ بەلسەندىلىكتەرىن، قىزىعۋشىلىقتارىن، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋدا ءتۇرلى ادىس-تاسىلدەردى ءوز ساباعىمىزدا قولدانامىز:

1. ءماتىن، ەرتەگى، اڭگىمەنى ءوز بەتىنشە اياقتاۋ.

2. اقىن، جازۋشىلاردىڭ دايىن ماتىندەرىن باسقاشا اياقتاۋ.

3. بەلگىلى ماقال نەگىزىندە اڭگىمە جازعىزۋ.

4. ءماتىن بويىنشا ماقال قۇراستىرۋ.

5. تابيعات قۇبىلىستارىنا، زاتتارعا جانە جەكە سۋرەتتەرگە قاراپ جۇمباق قۇراستىرتۋ.

6. اڭگىمەلەردى سالىستىرۋ، بولىكتەرگە ءبولۋ.

7. شىعارما، ءماتىن، ەرتەگى قۇراستىرۋ. (تاقىرىپ بويىنشا، جوسپار بويىنشا، تىرەك سوزدەر ارقىلى)

8. ولەڭ، ماقالدار قۇراستىرۋ.

9. شىعارماداعى اڭگىمەلەرگە ۇقساس وقيعالار ايتقىزۋ.

10. كەيىپكەرگە مىنەزدەمە بەرۋ.

11. شىعارما بويىنشا سۋرەت سالعىزۋ، اۋىزشا سۋرەتتەۋ، قيالداۋ ارقىلى سۋرەتتەۋ،مۇسىندەۋ.

12. رولگە ءبولىپ وقىتۋ.

13. لوگيكالىق ويلاۋىن دامىتاتىن ويىندارمەن بەرىلگەن تاپسىرمالاردى شەشكىزۋ (اناگرامما، ءسوزجۇمباق، رەبۋس)

14. ديالوگ-ەرتەگى.

15. وبرازعا كىرۋ.

وسى سياقتى جۇمىس تۇرلەرىن جۇرگىزەمىز. ەندى وسى شىعارماشىلىق تاپسىرمالاردىڭ كەيبىرەۋىنە توقتالا كەتەيىك. ولار: وبرازعا كىرۋ، تالداۋ جانە قيالداۋ، سۋىرىپسالما اقىن، ديالوگ-ەرتەگى، جۇمباق-ماقالدار قۇراستىرۋ.

ءى تاپسىرما «وبرازعا كىرۋ»

جانسىز زاتتاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ، جانۋارلاردىڭ ورىندارىندا وزدەرى قانداي كۇي كەشەتىنى، قانداي قىزمەت اتقاراتىنىن سەزىنۋ. مەن-گۇلمىن. (قاسىقپىن، شىرشامىن، باعدارشاممىن، دوپپىن) دەگەن ءار ءتۇرلى تاقىرىپتاردا اڭگىمە جازعىزۋ. 1 وقۋشىنىڭ اڭگىمەسى: مەن-گۇلمىن. مەن جەردە وسەمىن. ماعان اۋا، سۋ، جىلۋ، جارىق، قورەك قاجەت. مەن ادامدارعا قۋانىش سىيلايمىن. ادامدار مەنى انالارىنا، مۇعالىمدەرىنە باقىت، قۋانىش اكەلسىن دەپ سىيلايدى. مەنى ادامدار تورگە قويادى. مەن ءار ءتۇرلىمىن. مەنىڭ ءيىسىم حوش، جاقسى. مەنى ادامدار جاقسى كورەدى. مەن ەشكىمگە جاماندىق ىستەمەيمىن. وسى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسى كەڭەيتىلىپ، تىلدەرى داميدى.

ءىى تاپسىرما «تالداۋ جانە قيالداۋ»

باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ وي-ساناسىن، قابىلەتىن، شىعارماشىلىعىن دامىتۋدا شىعارمانى، كوركەم ادەبيەت ۇلگىلەرىن تالداۋدىڭ اسەرى مول. تالدانباعان شىعارما بالا جۇرەگىنە جەتىپ، ونى تەبىرەنتپەيدى. 3-سىنىپتىڭ «قامقورلىق» اڭگىمەسىندە بالالارمەن تالدانىپ، سۇراق-جاۋاپ الىنادى.

— اڭگىمە كىم جايىندا؟ (قايىرىمدى، مەيىرىمدى بالا جايىندا)

— ەكى بالا جايىندا نە ايتاسىڭدار؟

ۆەنن دياگرامماسى ارقىلى ۇقساستىقتارى، ايىرماشىلىقتارى، ورتاق قاسيەتتەرى ايتىلادى.

جانتاس

مەيىرىمسىز، قاتىگەز، جامان،
ادەپسىز، ەشكىمدى ايامايدى،
بالاپاندى ازاپتادى

قوجا

قايىرىمدى، مەيىرىمدى،قامقورلى،
جاقسى، ادەپتى، جانى اشيتىن

وسى اڭگىمەدەگى بالاپان تورعايدىڭ ءحالىن ءبىر عانا سوزبەن قالاي سۋرەتتەۋگە بولادى؟

— وسىنى وقي وتىرا قانداي كوڭىل-كۇيدى باستان كەشىردىڭدەر؟ (جانتاسقا ىزالاندىق، رەنجىدىك ت.ب.)

— بالاپاندى ايادىق، كومەكتەسكىمىز كەلدى.

— قوجانىڭ ىسىنە قۋاندىق.

— ەندى وسى كەيىپكەرلەردىڭ قايسىسىمەن كەزدەسكىلەرىڭ كەلەدى؟

— كەزدەسكەندە نە دەپ ايتار ەدىڭدەر؟

— ءماتىندى باسقاشا قالاي اياقتار ەدىڭدەر؟

— وسى بويىنشا قانداي ماقال-ماتەلدەر ايتار ەدىڭدەر؟

— قانداي سۋرەت سالار ەدىڭدەر؟

— قالاي مۇسىندەر ەدىڭدەر؟

وسى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىنىڭ قۇمارتۋ، قيالداۋ، يدەيانىڭ جارق ەتۋى، شابىت سياقتى كەزەڭدەرىن باستان كەشەتىندەي جاعدايعا اكەلۋگە بولادى.

ءىىى تاپسىرما «سۋىرىپسالما اقىن»

باستاۋىش سىنىپتاردا شىعارماشىلىقتىڭ العاشقى ساتىسىن ىس-ارەكەت جانە ويىن تۇرىندە باستاعان ءجون. بالا ويىن ويناۋعا قىزىعۋ ارقىلى ونىڭ ويلاۋ ءورىسى جانە ەركىن قيالداۋى مەن شىعارماشىلىق ويلاۋى قالىپتاسىپ داميدى.

مىسالى «جاڭبىر ويىنى»

ىس-ارەكەت جاساۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. «جاڭبىر» ويىنى كەزىندە ءمۇعالىمنىڭ ايتقان قۇبىلىستارىن وقۋشىلار سول ساتتە، ءارقايسىسى ءوز بەتتەرىنشە نايزاعاي وينادى، جاڭبىر تامشىلادى، جەل كۇشەيدى، نوسەرلەپ قۇيىپ جاۋدى، جەل باسەڭدەدى ىس-ارەكەت ارقىلى كورسەتەدى. وسىلايشا وقۋشىلاردى سەرگىتە وتىرىپ، قىزىعۋشىلىقتارىن تۋعىزعان سوڭ «جاڭبىر» ولەڭىنە ساي سۋىرىپسالمالىقتىڭ ەڭ العاشقى ساتىسىن ورىنداتۋعا بولادى. ول ءۇشىن تىرەك-سوزدەر قولدانامىز:جاڭبىر، دالا، تاۋ، قالا، باۋ، اۋىل.

ءمۇعالىم	وقۋشى
جاڭبىر جاۋدى	دالاعا
جاڭبىر جاۋدى	قالاعا
جاڭبىر جاۋدى	اۋىلعا
جاڭبىر جاۋدى	باۋعا دا

كوكتەمگى كەز، جازعى مەزگىل، كۇزدە ءبارى، قىستا ءبارى، كورىكتى، جاڭاشا، ادەمى، تاماشا. (ولەڭ شىعارادى)

ءىۇ تاپسىرما «ديالوگ-ەرتەگى»

شارتى: ءمۇعالىم نە وقۋشى ويدان شىعارىپ، كەز كەلگەن ءبىر اڭگىمە-ەرتەگىنى باستاپ كەتەدى. ال قالعان وقۋشىلار باستالعان اڭگىمە-ەرتەگىنى ءبىر-بىر سويلەمنەن ارى قاراي جالعاستىرادى. مىسالى، بىلاي باستايدى: «ەرتەدە ءبىر بايدىڭ ەركە ۇلى بولىپتى…» 1-وقۋشى: «سول ۇلى كوگالدا كوبەلەك قۋىپ ءجۇرىپ، اداسىپ كەتىپتى…» دەسە، 2-وقۋشى: «قارنى اشىپ، ءىشى شۇرقىراپ كەلە جاتسا، الدىنان ءبىر ەشكى كەزىگىپتى…» — مىنە وسىلاي ەرتەگى جالعاسا بەرەدى. ەڭ سوڭعى وقۋشى ەرتەگىنى ۇشقىر شەشىممەن اياقتاۋى ءتيىس.

ءۇ تاپسىرما «جۇمباقتار، ماقالدار قۇراستىرۋ» ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسى داميدى.

1. سۋرەتى بار، حابارلايدى،
جاشىكتە تۇرىپ جىبىرلايدى.
ءان سالادى، بي بيلەيدى،
كوڭىلىڭدى كوتەرەدى. (تەلەديدار)

2. جەرگە تۇسىرسەڭ، سەكىرەدى. (دوپ)

3. بىزگە جارىق بەرەدى،
باسساڭ، جوق بولىپ كەتەدى. (ەلەكتر شامى)

4. ءوزى ادەمى، ءيىسى جۇپار،
ونى تۋعان كۇنىنە سىيلار. (گۇل)

5. ءوزى گۇل سياقتى،
كۇن كوزىن سۇيەر.
ىشىندە ءدانى بار،
بالالار ونى شاعىپ جەر. (كۇنباعىس)

ماقالدار

1. ەرىنشەك بولساڭ،
نانىڭ جوق.
ەڭبەكقور بولساڭ،
قارنىڭ توق.

2. ەڭبەكسىز نان جوق،
نانسىز ءومىر جوق.

3. ءبىر ساتتىك باقىتقا،
اللانى ۇمىتپا.

قازاق ءتىلى ساباعىندا قولدانىلاتىن شىعارماشىلىق تاپسىرمالار

سۋ تۇبىندە اسىل تاس، جەل تولقىتسا شىعادى. وي تۇبىندە اسىل ءسوز، شەر تولقىتسا شىعادى. اسان قايعى

تاربيەلەپ وتىرعان جاس ۇرپاقتارىمىز ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى ومىرىندە ءبىلىمدى، بىلىكتى ازامات، سانالى قايراتكەر بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن، ومىردەن دۇرىس جول تابا ءبىلۋ ءۇشىن، دۇرىس وي ءتۇيىپ، وزدىگىنەن سانالى شەشىم قابىلداي بىلۋگە ۇيرەنۋى قاجەت. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وقىتۋ مازمۇنىندا ءادىس… تاسىلدەردىڭ دە وزىعىن پايدالانۋ كەرەك دەپ ويلايمىز. ءوز ىس-تاجىريبەمىزدە دامىتا وقىتۋ جانە سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ ارقىلى تومەنگى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن قالىپتاستىرىپ، شىعارماشىلىققا باۋلۋعا كوپ كوڭىل بولەمىز. شىعارماشىلىق ىس-ارەكەتتەر العا قويعان پروبلەمامەن بەتپە… بەت كەلگەن كەزدە جۇزەگە اسادى. وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ جۇمىستارىن قازاق ءتىلى ساباعىندا قالاي ىسكە اسىراتىنىما توقتالىپ وتەيىك.

ساۋاتتى جازۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ ماقساتىمەن ءار ساباقتا سوزدىك ديكتانت جۇرگىزىلەدى. ول سوزدەردىڭ دۇرىس جازىلۋىن مەڭگەرتىپ قانا قويماي، وسى سوزدەر بويىنشا ءماتىن قۇراستىرۋعا تاپسىرما بەرىلدى. مىسالى: قانسونار، سارەسى، ەلەكتر، اپپاق، قىستىگۇنى، ەۆكاليپت، كۇن قۇرعاتپاي دەگەن سوزدەر بويىنشا بايزاقوۆا الميرانىڭ قۇراستىرعان ءماتىنى: مەنىڭ اتام مەن اجەم اۋىلدا تۇرادى. قىستىگۇنى دەمالىستا اۋىلعا بارۋدى ۇناتامىن. اجەم ءۇيىنىڭ الدىندا ۇلكەن ەۆكاليپت اعاشى ءوسىپ تۇر. سول اعاشتىڭ قاسىندا بيىك توبەشىككە اۋىلداعى دوستارىم كۇن قۇرعاتپاي كەلىپ تۇرادى. ءبارىمىز شانامەن سىرعاناق تەبەمىز. كەيدە كەشكە ەلەكتر جارىعىمەن دە سىرعاناق تەبە بەرەمىز. ماعان اسىرەسە اجەممەن تاڭەرتەڭ سارەسىن ءىشۋ وتە ۇنايدى. اتام قانسوناردا اڭعا شىعادى. اڭ اۋلاۋدان كەلگەن سوڭ، اتام ماعان قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتادى. دەمالىس بىتكەندە اتام مەن اجەممەن قيماي قوشتاسامىن.

ماتىننەن ءۇزىندى وقىپ بەرىپ، ارى قاراي وزدەرىڭ اياقتاڭدار دەگەن تاپسىرمانى وقۋشىلار قىزىعۋشىلىقپەن ورىندايدى. ءپان ارالىق بايلانىستى جۇزەگە اسىرۋ دا ساباق بارىسىندا جۇرگىزىلىپ وتىرادى. «قىز جىبەك» جىرىمەن تانىسقان سوڭ، جىرداعى تەڭەۋ سوزدەردى قاتىستىرىپ، قازاق ءتىلى ساباعىندا ەرتەگى قۇراستىردىق. ساتتاروۆا سابينا دەگەن وقۋشىنىڭ «كەدەي» دەگەن تاقىرىپقا قۇراستىرعان ەرتەگىسى: ەرتە، ەرتە، ەرتەدە ءبىر ۋىزداي جاس جىگىت بولىپتى. ءوزى سونداي كەدەي ەكەن. ول حاننىڭ قىزىن ۇناتىپتى. حاننىڭ قىزى دا جاس ەكەن. قىزى سونداي سۇلۋ بولعان. قىزدىڭ بەتى ناۋرىزدىڭ اقشا قارىنداي، بەتىنىڭ قىزىلى تاۋىقتىڭ قانىنداي كەبىسىنىڭ وكشەسى بۇحاردىڭ گاۋھار تاسىنداي، باسىندا التىن شاشباۋ، بىلەگى ايبالتانىڭ سابىنداي، ءوزى سىمنان جىڭىشكە بولىپتى.

ءبىر كۇنى كەدەي تاڭەرتەڭ ورمانعا كەلىپتى. ورمان وتە ادەمى، اۋاسى تازا بولعان.ول جەردەن ءبىر تاياق تاۋىپ الادى. تاياقشانىڭ ءبىر شەتىندە جازۋ بار ەكەن: كىمدە…كىم وسى تاياقتى جەردەن كوتەرسە، ونىڭ ءۇش تىلەگىن ورىندايمىن. قۋانىشى قوينىنا سىيماعان كەدەي ءوزىنىڭ ءبىرىنشى تىلەگى… حاننىڭ قىزى مەنى ۇناتسا ەكەن دەگەن. كەدەي حاننىڭ قىزىنا كەلەدى. قىز جۇگىرىپ الدىنان شىعىپ، جىگىتتىڭ ماڭدايىنان سۇيەدى دە، تەز كەتۋىن سۇرايدى. تاڭ قالعان كەدەي نەگە ەكەنىن سۇرايدى. قىز: اكەم ءبىزدى كورسە ولتىرەدى، — دەيدى. جىگىت: ەكەۋىمىز بىرگە قاشايىق، — دەيدى. قاشپاقشى بولعاندا حاننىڭ ءۋازىرى بايقاپ قالىپ، حانعا ايتىپ قويادى. حان ۋازىرلەرىنە كەدەيدى الىپ كەلۋگە بۇيرىق بەرەدى. كەدەيدى ولتىرمەكشى بولادى، قىزىن ءوز بولمەسىنە قاماپ تاستايدى. كەدەي قولىنداعى تاياققا تەز ءوزىنىڭ ەكىنشى تىلەگىن ايتادى: «حان مەن ۋازىرلەرى تاسقا اينالىپ كەتسىن» دەگەندە ءبارى تاس بولىپ قالادى.

كەدەي حاننىڭ قىزىن ەرتىپ كەلە جاتىپ، ءۇشىنشى تىلەگىن ايتادى: «مەنىڭ ادەمى ءۇيىم، قاسىندا ۇلكەن باعى بولسىن»، — دەيدى. قاراسا، اسپانىندا اقشا بۇلتتار كوشكەن، باقشانىڭ ءىشى جۇپار ءيىسى اڭقىعان، بال تاتىعان ورىكتەرى، قىپ… قىزىل المالارى نارتتاي بولىپ پىسكەن، كوكوراي شالعىن جايقالىپ، دومبىرا سازى قۇيقىلجىعان ب ا ق پايدا بولادى. ولار قۋانىپ، وسى باقتىڭ ىشىندە باقىتتى، ۇزاق ءومىر سۇرگەن ەكەن. «حالىقتىڭ تاجىريبەسىنسىز پەداگوگيكا دا جوق، پەداگوگ تا جوق» — دەگەن بولاتىن ۇلى پەداگوگتارىمىزدىڭ ءبىرى — ك.د. ۋشينسكيي. حالقىمىز بالانى كىشكەنتاي كەزىنەن دۇرىس تا ايقىن سويلەۋگە ۇيرەتىپ، تىلىندەگى كەمىستىكتى جويۋدى دا ويلاستىرعان. سوعان وراي جاڭىلتپاشتار شىعارعان. جاڭىلتپاشتاردى جاتتاۋ ارقىلى بالا انا تىلىندە دۇرىس سويلەۋگە ۇيرەنىپ، ءسوز ءقادىرىن ءتۇسىنىپ، وي… قيالى داميدى، ءتالىم الادى، ءتىلى شيرايدى، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى داميدى.

ساباقتا جاڭىلتپاشتى قۇرعاق جاتتاتپاي، شىعارماشىلىققا باۋلۋ جۇمىستارىن ىسكە اسىرامىن. مىسالى:

1. بۇل… ءپىل، بۇل ءىرى ءپىل.

2. شەشە، شەشە،

نەشە كەسە سىندى كەشە؟

وسى ەكى جاڭىلتپاشتى قاتىستىرا وتىرىپ ءماتىن قۇراستىرۋعا تاپسىرما بەرىلدى. بايجيەنوۆا اقمارالدىڭ قۇراستىرعان ءماتىنى. ايداردىڭ شەشەسى اس ۇيدە كەسەلەردى جۋىپ تۇردى. ءبىر كەزدە ۇيگە ءداۋ ءپىل كىرىپ كەلدى. قاسىندا تۇرعان ايدار قورقىپ كەتتى دە، قاتتى جىلاپ جىبەردى. شەشەسى قولىنداعى كەسەسىن جەرگە ءتۇسىرىپ الدى. كەسە سىنىپ قالدى.شەشەسى وعان:

— ايدار، جىلاما، قورىقپا! بۇل — ءپىل، بۇل —ءىرى ءپىل عوي. ول ساعان تيىسپەيدى، — دەدى.  — شەشە، شەشە، نەشە كەسە، سىندى كەشە؟، — دەپ سۇرادى. شەشەسى كۇلىمسىرەدى دە، ۇلىنىڭ باسىنان سيپادى.

حالقىمىز ماقال–ماتەلدەردى تاربيە قۇرالى رەتىندە پايدالانعان. ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا، ەڭبەككە، وتانىن سۇيۋگە ت. ب. قاسيەتتەردى تاربيەلەۋدە ماقال… ماتەلدەردىڭ ورنى ەرەكشە. ماقال ماتەلدەردى ورىندى پايدالانا ءبىلۋدى ۇيرەتۋ ماقساتىمەن ساباقتا مىنانداي تاپسىرمالار جۇرگىزدىم. تاقتاعا ءار ءتۇرلى جابايى قۇستاردىڭ، جانۋارلاردىڭ سۋرەتتەرى ءىلىندى دە، بۇلاردىڭ ەرتەگى كەيىپكەرلەرى بولاتىندىعىەسكەرتىلىپ، ءار جانۋاردىڭ قاسىنا:

تۋعان جەردىڭ كۇنى دە ىستىق، ءتۇنى دە ىستىق.
وتانسىز ادام… ورمانسىز بۇلبۇل.
قورقاق مىڭ ولەدى، ەر ءبىر رەت ولەدى.
ەل ءىشى… التىن بەسىك.
وتان… وتتان دا ىستىق.
بىرلىك ءتۇبى… بەرەكە

ەرتەگىلەردىڭ قالاي باستالاتىنى، ەرتەگىنىڭ كەيىپكەرلەرى، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتالارى تۋرالى سۇراقتار بەرىلدى. ماقالدىڭ ماعىناسىن اشقاننان سوڭ، وقۋشىلار تاپسىرمانى ورىنداۋعا كىرىستى. احمەتوۆا اينۇر دەگەن وقۋشىنىڭ قۇراستىرعان ەرتەگىسى:

ەرتە، ەرتە، ەرتەدە ءبىر اڭشى بولىپتى. ول قايىرىمسىز ەكەن. اڭ–قۇستاردىڭ ءبارىن اتا بەرگەن. اتپاعاندارىن تورعا قاماپ ۇستاعان ەكەن. ءبىر كۇنى ول تورعا تۇلكى، ايۋ، قويان، تورعايلاردى، قاسقىردى قاماپ تاستاپتى. تۇلكى ءوزىنىڭ قۋلىعىمەن، ايۋ ءوزىنىڭ كۇشىمەن قۇتىلماق بولسا دا، ودان ەشتەڭە شىقپاپتى. ابدەن جاۋراپ، مازاسى كەتكەن تۇلكى قايعىرىپ:

— تۋعان جەردىڭ كۇنى دە ىستىق، ءتۇنى دە ىستىق بولادى ەكەن، — دەيدى. سوندا ايۋ ايتادى:

— ءيا، تۇلكىجان، ەل ءىشى… التىن بەسىك دەگەن راس ەكەن. ەندى قالاي قۇتىلامىز ءوز ورمانىمىزعا قالاي جەتەمىز دەپ ودان سايىن قايعىرا ءتۇسىپتى. تورعايلار:

— وتانسىز ادام… ورمانسىز بۇلبۇل. ءبىز دە ءوز ورمان… توعايىمىزدى قاتتى ساعىندىق دەپ شيقىلدايدى.

— وتان… وتتان دا ىستىق قوي. مەن ءوز دالامدى ساعىنعانىم سونداي، ءىشىم ورتەنىپ بارا جاتقانداي. وسىلاي ولەتىن شىعارمىز،—  دەپ قاسقىر اسپانعا قاراپ ۇلي باستادى. سول كەزدە قويان ورتاعا شىعىپ:

— وسىلاي قايعىرعاننان تۇك بولمايدى! ەر ءبىر رەت ولەدى، قورقاق مىڭ رەت ولەدى دەمەي مە؟ قانە، ءبارىمىز بىرىگىپ، قۇتىلۋعا تىرىسايىق! تورعايلار توردى ولاردى بوساتادى. قايىرىمدى جولبارىسقا ءبارى وتە ريزا بولىپ، بوستاندىققا شىققاندارىنا قاتتى قۋانادى. مىنە، بىرلىك ءتۇبى… بەرەكە دەگەن وسى.

وسىنداي شىعارما، اڭگىمە، ويدان جازۋ سياقتى شىعارماشىلىق تاپسىرمالار ساۋاتتى جازۋعا، بايلانىستىرىپ سويلەۋگە ۇيرەتۋمەن بىرگە ناتيجەلى ويلاۋ پروسەسىن قالىپتاستىرادى. ءتىل دامىتۋ سياقتى پروبلەمالاردى دا شەشۋگە كومەگىن تيگىزەدى، شىعارماشىلىققا باۋليدى. سونداي…اق ەرەجەلەردى دە، قۇر جاتتاتپاي وزدەرى سانالى تۇردە تۇسىنەتىندەي جاعداي تۋعىزۋ ارقىلى بەرىپ وتىرامىن. ايت، كەس، جاز، ءجۇز +— قىش، كىش، —عىش، —گىش = تۋىندى سىن ەسىم. كورنەكىلىك ارقىلى بولىمدى ەتىستىككە جۇرناق جالعانۋ ارقىلى تۋىندى سىن ەسىمنىڭ جاسالۋى تۋرالى ەرەجەنى وقۋشىلار وزدەرى قورىتىندىلاپ شىعارادى. ساباق سايىن وسىنداي ەرەجەلەردى وزدەرى تۇيىندەۋ، قورىتىندى شىعارا بىلۋگە ۇيرەتۋ ارقىلى وقۋشىلاردى شىعارماشىلىققا باۋلۋمەن قاتار جەڭىل الەۋمەتتەنۋى قامتاماماسىز ەتىلەدى.

وقىتۋدىڭ جاڭاشا مازمۇنى بارلىق پاندەردە قولدانىلاتىن كورنەكى قۇرالدارعا، ولارمەن جۇمىس ىستەۋگە دە جاڭاشا تالاپتار قويادى. «سوڭعى الما» سيۋجەتتى سۋرەتى بويىنشا اڭگىمە قۇراستىرىپ جازۋعا تاپسىرما بەردىم. مۇرات باقتىڭ ىشىمەن كەلە جاتىپ، اعاشتا قالىپ قويعان ءبىر جالعىز المانى كورىپ قالدى…

ارى قاراي نە بولۋى مۇمكىن؟ ونى وزدەرىڭ اياقتاپ جازىڭدار»، — دەگەن پروبلەمانى الدارىنا قويدىم. «سوڭعى الما» تاقىرىبىنا وقۋشىلاردىڭ جازعان اڭگىمەلەرى كۇزدىڭ سوڭعى ايى ەدى. ايدار باقتى ارالاپ ءجۇردى. ول الما اعاشىندا قالىپ قويعان ءبىر جالعىز المانى كوردى. ول قولىن سوزىپ، المانى الدى. سونى كورگەن اش كىرپى ايدارعا اش كوزىمەن قارادى. بالا ونى اياپ، المانى سوعان بەردى دە، كىرپىنى ۇيىنە الىپ كەلىپ اسىرادى. اش جانۋارلارعا ايدار سياقتى كومەك بەرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. (توبىلوۆ ءادىل) كۇزدىڭ ەكىنشى ايى ەدى. ايدار باقتىڭ ءىشىن ارالاپ ءجۇردى. ول الما اعاشىندا ءوسىپ تۇرعان جالعىز… اق المانى كوردى. ونى الىپ جەيىن دەپ ەدى، قولى جەتپەدى. سول كەزدە شەشەسى ونى ىزدەپ، ۇيگە تاماق ىشۋگە شاقىردى. تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ قايتادان كەلسە، اعاشتاعى الما جوق. ول الما جەل سوققاندا ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، ونى كىرپى ۇيىنە الىپ كەتكەن ەدى. (احمەتوۆا اينۇر) سقو پەداگوگيكالىق

كۇز ايى. ادامدار باقشاداعى المالاردى جيناپ الدى. اعاشتا ءبىر الما قالىپ قويىپتى. ايدار المانى جۇلىپ الۋعا قولى جەتپەدى. ءبىر كەزدە باقشاعا ءبىر بالا كەلىپ قالدى. ايدار ونى يىعىنا مىنگىزىپ كوتەردى دە، بالا المانى جۇلىپ الدى. ول المانى بالامەن ءبولىسىپ جەدى. (سايان ەرمەك)

كۇزدىڭ ەكىنشى ايى ەدى. ايدار باقتىڭ ءىشىن ارالاپ جۇرگەن. ول الما اعاشىندا قالىپ قويعان ءبىر المانى بايقاپ قالدى. ول ۇيىنە بارىپ باسپالداق الىپ كەلىپ،ونى اعاشقا تىرەدى. باسپالداقپەن كوتەرىلىپ، المانى الدى. (راحمالينوۆ ەرمەك)

كۇز ايى. ايدار باقتا قىدىرىپ ءجۇردى. الما اعاشىنداعى جالعىز المانى كوردى. ول المانى الىپ، ۇيىنە اپارىپ جەدى. الما سونداي ءتاتتى ەكەن. (اۋشاق سامات). وقۋشىلاردى شىعارماشىلىققا باۋلۋ، ءبىلىم دەڭگەيىن جەتىلدىرۋ — ۇزاق ءارى جۇيەلىلىكتى قاجەت ەتەتىن پروسەسس. وقۋشىنىڭ دامۋى بىرتىندەپ جاڭا ساپاعا كوتەرىلە بەرەدى.

قورىتىندى: ءوزىمىزدىڭ ءىس… تاجىربيەمىزدى قورىتا كەلىپ، مىناداي ءتۇيىن تۇيۋگە بولادى.

1. وسى شىعارماشىلىق تاپسىرمالاردى پاندەرگە بەيىمدەپ قولدانۋدان، وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىعى ارتتى.

2. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسى كوتەرىلدى.

3. وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋى، شىعارماشىلىق ءىس — ارەكەتكە قابىلەتى ارتتى.

4. وسى جۇمىستى وتكىزۋ بارىسىندا باقىلاۋ ناتيجەسىمەن اتا… انالار تانىستىرىلىپ، ولارعا اقىل كەڭەس بەرىلدى.

5. ءار ءمۇعالىم بولاشاق ءۇشىن قىزمەت ىستەيدى. ول ءار وقۋشىنى جەكە تۇلعا رەتىندە كورىپ، ونىڭ ومىرىندەگى ءوز ورنىن تابۋىنا، سىنىپ ۇعىمىن.

6. وسى جۇمىستى وتكىزۋ بارىسىندا باقىلاۋ ناتيجەسىمەن اتا… انالار تانىستىرىلىپ، ولارعا اقىل كەڭەس بەرىلدى.

7. ءار ءمۇعالىم بولاشاق ءۇشىن قىزمەت ىستەيدى. ول ءار وقۋشىنى جەكە تۇلعا رەتىندە كورىپ، ونىڭ ومىرىندەگى ءوز ورنىن تابۋىنا، سىنىپ ۇعىمىن.

8. وسى جۇمىستى وتكىزۋ بارىسىندا باقىلاۋ ناتيجەسىمەن اتا… انالار تانىستىرىلىپ، ولارعا اقىل كەڭەس بەرىلدى.

9. ءار ءمۇعالىم بولاشاق ءۇشىن قىزمەت ىستەيدى. ول ءار وقۋشىنى جەكە تۇلعا رەتىندە كورىپ، ونىڭ ومىرىندەگى ءوز ورنىن تابۋىنا، سىنىپ ۇعىمىن.

10. وسى جۇمىستى وتكىزۋ بارىسىندا باقىلاۋ ناتيجەسىمەن اتا… انالار تانىستىرىلىپ، ولارعا اقىل كەڭەس بەرىلدى.

11. ءار ءمۇعالىم بولاشاق ءۇشىن قىزمەت ىستەيدى. ول ءار وقۋشىنى جەكە تۇلعا رەتىندە كورىپ، ونىڭ ومىرىندەگى ءوز ورنىن تابۋىنا، سىنىپ ۇعىمىن قالىپتاستىرۋعا، اتا… انالارمەن ىنتىماقتاسۋعا، وقىتۋدا قيىندىق كورىپ جۇرگەن وقۋشىعا كومەگى تيەرى ءسوزسىز.

ول ءۇشىن جالىقپاي جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى ءوز جۇمىسىمىزدا پايدالانىپ، سونىمەن قاتار وقۋشىلاردى ماداقتاپ، ىنتالاندىرىپ وتىرعان ورىندى. بالانىڭ قيالىن دامىتا وتىرىپ، ويىن دامىتامىز. ويى دامىعان شاكىرتىمىزدىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعى ارتا وتىرىپ، شىعارماشىلىق ارەكەتى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلەدى.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ۇستازدىق شىعارماشىلىق ب.ا. تۇرعىنبايەۆا الماتى، 2007 ج.
2. شىعارماشىلىق قابىلەتتەر جانە دامىتا وقىتۋ ب.ا. تۇرعىنبايەۆا الماتى، 1999 ج.
3. ماتەماتيكادان قىزىقتى تاپسىرمالار ش.ح. قۇرمانالينا، س.ش. سارسەنبايەۆا، ر.ق. ومىرتايەۆا
4. باستاۋىش ءبىلىم جۋرنالى № ، 2004 ج.
5. ماتەماتيكانى وقىتۋداعى مەتوديكالىق كومەك م. ساتىمبايەۆا
6. باستاۋىش سىنىپتا وقىتۋ جۋرنالى №  1، 2، 2008 ج.
7. مەن جانە ءبارى، ءبارى، ءبارى الماتى، «ارۋنا»، 2006 ج.
8. ارەكەتتەگى RWCT فيلوسوفياسى مەن ادىستەرى، الماتى، 2004 ج.
9. باستاۋىش مەكتەپ جۋرنالى، № 1، 2006 ج.
10. چتو تاكوە رازۆيۆايۋششەە وبۋچەنيە ن.ۆ. رەپكينا «پەلەنگ»، 1993
11. پەدوگوگيچەسكايا ريتوريكا پەرم، 1995
12. وقۋشىلارعا ءتىلىدى مەڭگەرتۋ جولدارى الماتى «انا ءتىلى»، 1997 ج.
13. شەشەندىك سوزدەر س. نەگيموۆ الماتى، «انا ءتىلى» 1997 ج

---